نمایش مبدأ برای ج م ع / الجماعة و الفُرقة

<span id="الجماعة-و-الفرقة-نسخه-آزمایشی"></span>
= <span dir="rtl">الجَماعَة و الفُرقَة (نسخه آزمایشی)</span> =

<span dir="rtl">جماعت و تفرقه (همبستگی و پراکندگی)</span>

<span dir="rtl">برای اطلاع بیشتر، ر. ک: دانش‌نامۀ قرآن و حدیث: ج ۲۰ مدخل «اجماع (الإجماع)»</span>

<span id="درآمد1"></span>
= <span dir="rtl">درآمد</span><ref>. <span dir="rtl">به قلم پژوهشگر ارجمند، جناب آقای محمّدهادی خالقی</span>.</ref> =

<span id="جمع-و-فرق-در-لغت"></span>
== <span dir="rtl">جمع و فَرق، در لغت</span> ==

<span dir="rtl">مادّۀ «جمع» به معنای ضمیمه کردن و بر هم افزودن است. ابن فارِس می</span>‌<span dir="rtl">گوید:</span>

<span dir="rtl">الجيمُ و الميمُ و العَينُ، أصلٌ واحِدٌ، يَدُلُّ على تَضامَّ الشَّيءِ.</span><ref>. <span dir="rtl">معجم مقاییس اللّغة: ج ۱ ص ۴۷۹ ذیل: «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جیم و میم و عین، یک گوهر معنایی دارد که بر ضمیمه کردن چیزها به یکدیگر، دلالت می</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span dir="rtl">لغت</span>‌<span dir="rtl">شناسان دیگر نیز با این نظر، مخالفتی ندارند.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: کتاب العین: ص ۱۴۹ ذیل: «جمع»، الصحاح، جوهری: ج ۳ ص ۱۱۹۸ ذیل:‏ «جمع»، المصباح المنیر: ج ۲ ص ۱۰۸ ذیل:‏ «جمع</span>».</ref> <span dir="rtl">از این رو، کاربرد برخی هیئت</span>‌<span dir="rtl">های این مادّه، مانند باب اِفعال آن (اجماع)، در معنایی مانند اتفاق</span>‌<span dir="rtl">نظر گروهی، گونه</span>‌<span dir="rtl">ای توسعه در کاربرد آن است.</span><ref>. <span dir="rtl">ابن منظور می‏گوید: «وَ جَمَعَ أَمْرَه وَ أَجمعه و أَجمع علیه: عزم علیه، كأَنه جَمَع نفسه له، و الأَمر مُجْمَع. و یقال أَیضاً: أَجْمِعْ أَمرَك و لا تَدَعْه مُنْتشراً» (لسان العرب: ج ۸ ص ۵۷ ذیل: «جمع»)؛ فیّومی نیز می‏گوید: «وَ فِی حَدِیثٍ: مَنْ لَمْ یجْمِعْ الصِّیامَ قَبْلَ الْفَجْرِ فَلَا صِیامَ لَهُ؛ أَیْ مَنْ لَمْ یعْزِمْ عَلَیهِ فَینْوِیهُ، وَ أَجْمَعُوا عَلَى الْأَمْرِ اتَّفَقُوا عَلَیهِ وَ اجْتَمَعَ الْقَوْمُ وَ اسْتَجْمَعُوا بِمَعْنَى تَجَمَّعُوا، وَ اسْتَجْمَعَتْ شَرَائِطُ الْإِمَامَةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِمَعْنَى حَصَلَتْ» (المصباح المنیر: ج ۲ ص ۱۰۹ ذیل:«جمع</span>»).</ref>

<span dir="rtl">متضادّ واژۀ «جمع»، «فرق» است. خلیل، چندان ابهامی در معنای این مادّه ندیده و با نشان دادن برخی کاربردهای آن، گفته است:</span>

<span dir="rtl">الفَرقُ: تَفريقٌ بينَ شَيئَينِ فَرقاً حتّی يَفتَرِقا و يَتَفَرَّقا.</span><ref>. <span dir="rtl">ترتیب کتاب العین: ص ۶۲۵: «فرق</span>».</ref>

<span dir="rtl">فرق، به معنای جدا کردن میان دو چیز است تا آن که از هم جدا و گسسته شوند.</span>

<span dir="rtl">امّا ابن فارِس، توضیح بیشتری داده است:</span>

<span dir="rtl">الفاءُ و الراءُ و القافُ، أُصَيلٌ صَحيحٌ يَدُلُّ على تَمييزٍ وَ تَزييلٍ بينَ شَيئَيْنِ. مِن ذلِكَ الفَرْقِ: فرقُ الشَّعر.</span><ref>. <span dir="rtl">معجم مقاییس اللّغة: ج ۴ ص ۴۹۳ ذیل: «فرق</span>».</ref>

<span dir="rtl">فاﺀ و راﺀ و قاف، مادّه</span>‌<span dir="rtl">ای کم</span>‌<span dir="rtl">اشتقاق است که بر جداسازی و گسست میان دو چیز، دلالت دارد. از همین مادّۀ «فرق» است: فرقْ باز کردن در موی سر.</span>

<span dir="rtl">ابن منظور نیز تقابل «جمع» و «فرق» را به صراحت، مطرح کرده و کاربرد ثلاثی مجرّد و ثلاثی مزید «فرق» را متفاوت دانسته است:</span>

<span dir="rtl">الفَرقُ: خِلافُ الجَمعِ، فَرَقَهُ يَفرُقُهُ فَرقاً و فَرَّقَهُ، و قيلَ: «فَرَقَ» لِلصَّلاحِ فَرقاً، و «فَرَّقَ» لِلإفسادِ تَفريقاً.</span><ref>. <span dir="rtl">لسان العرب: ج ۱۰ ص ۲۹۹ ذیل: «فرق</span>».</ref>

<span dir="rtl">«فرق»، متضادّ «جمع» است. «فَرَقَ» (ثلاثی مجرد) و «فَرَّقَ» (باب تفعیل)، هم</span>‌<span dir="rtl">معنا هستند؛ یعنی: آن را جدا ساخت. همچنین گفته شده است که «فَرَقَ» (ثلاثی مجرد)، کاربرد مثبت و « فَرَّقَ» (باب تفعیل)، کاربرد دارد.</span>

<span dir="rtl">گفتنی است واژۀ «اختلاف» نیز با «فرق» و «تفرقه» مرتبط است؛ امّا همیشه به معنای آن نیست. اختلاف، از مادّۀ «خلف» گرفته شده و واژه</span>‌<span dir="rtl">ای چندمعنایی است. ابن فارِس، در بارۀ این مادّه، چنین گفته است:</span>

<span dir="rtl">الخاءُ وَ اللّامُ و الفاءُ، أُصولٌ ثَلاثَةٌ: أحَدُها أن يَجيءَ شَيءٌ بَعدَ شَيءٍ يَقومُ مَقامَهُ، و الثّاني خِلافُ قُدَّامَ، و الثّالِثُ التَّغَيُّرُ.… و امّا قَولُهُم: اِختَلَفَ النّاسُ في كَذا، وَ النّاسُ خِلْفَةٌ أي مُختَلِفونَ، فَمِنَ البابِ الأَوَّلِ؛ لِأنَّ كُلَّ واحِدٍ مِنهُم يُنَحَّي قَولَ صاحِبِهِ، و يُقيمُ نَفسَهُ مُقامَ الَّذي نَحّاهُ.</span><ref>. <span dir="rtl">معجم مقاییس اللّغة: ج ۲ ص ۲۱۰ ذیل: «خلف</span>».</ref>

<span dir="rtl">خاء و لام و فاء، سه گوهر معنایی دارد. یک معنا این است که چیزی از پس چیزی دیگر بیاید و جای</span>‌<span dir="rtl">گزین آن شود. در معنای دوم، متضادّ جلو است و در کاربرد سوم، به معنای دگرگونی است... و سخن ایشان که می</span>‌<span dir="rtl">گویند: مردم در فلان چیز، اختلاف کردند یا با هم اختلاف دارند، از معنای نخست، بر گرفته شده است؛ چون هر یک از آنان، سخن دیگری را کنار می</span>‌<span dir="rtl">راند و خود را به جای آن که کنارش زده، می</span>‌<span dir="rtl">نشانَد.</span>

<span dir="rtl">بر این پایه، «جمع» در کاربرد مصدری، به معنای پیوند دادن و ضمیمه کردن اشیا و انسان</span>‌<span dir="rtl">ها به یکدیگر و اجتماع و اُلفت و وحدت یا همان «جماعت» آنهاست و در عوض، «فرق» و«تفرقه»، متضاد با آن و به معنای گسستن و جدا نمودن اشیا و انسان</span>‌<span dir="rtl">ها از همدیگر یا همان پراکندگی (فُرقَت) است. «اختلاف» نیز اگر چه کاربردهایی مانند «فرق» دارد و معنای تفریق و گسست را می</span>‌<span dir="rtl">فهماند؛ امّا این، لازمۀ معنای آن است و معنای اصلی و اوّلیۀ آن نیست.</span>

<span id="جماعت-در-لغت"></span>
== <span dir="rtl">جماعت، در لغت</span> ==

<span dir="rtl">جمع، بجز وجه مصدری - که شرح آن گذشت -، اسم نیز هست و کاربرد اسمی هم دارد:</span>

<span dir="rtl">الجمع: اسمٌ لجماعة الناس.</span><ref>. <span dir="rtl">العین: ج ۱ ص ۲۳۹ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جمع، اسمی است برای جماعت مردم.</span>

<span dir="rtl">الجمعُ: الجماعةُ، تسمیةً بالمصدر.</span><ref>. <span dir="rtl">المغرب: ج ۱ ص ۱۵۸ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جمع، همان جماعت است، و مصدری است که اسم شده است [برای جماعت مردم].</span>

<span dir="rtl">اکنون باید دید که «جماعت» در کاربرد اسمی به چه معناست. لغت</span>‌<span dir="rtl">شناسان در معنای «جماعت» گفته</span>‌<span dir="rtl">اند:</span>

<span dir="rtl">الجماعةُ: العِدَّةُ... و المَعشَرُ.</span><ref>. <span dir="rtl">المحیط: ج ۱ ص ۸۵: «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جماعت، همان عدّه.… و گروه مردم است.</span>

<span dir="rtl">الجماعةُ: أجماعٌ.</span><ref>. <span dir="rtl">کتاب الجیم: ص ۱۲۶ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جماعت، یعنی چندین «جمع».</span>

<span dir="rtl">الجماعةُ: العَدَدُ الکثیرُ مِن الناسِ و الشجرِ و النَّباتِ.</span><ref>. <span dir="rtl">المحلّی: ج ۱ ص ۲۰۶ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جماعت، یعنی تعداد زیادی انسان یا درخت یا گیاه.</span>

<span dir="rtl">الجماعةُ: عددُ کُلَّ شیءٍ و کَثرتُهُ.</span><ref>. <span dir="rtl">العین: ج ۱ ص ۲۴۰ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جماعت، تعدادی [قابل توجّه] از هر چیز و نیز فراوانیِ آن است.</span>

<span dir="rtl">الجماعة: کافَّةُ الناسِ و عُمومُهم و جُمهورُهم.</span><ref>. <span dir="rtl">المخصَّص: ج ۳ ص ۱۲۳ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جماعت، یعنی تمام مردم... و عموم آنها و جُمهور آنها.</span>

<span dir="rtl">دهخدا، واژۀ «جماعت» را چنین معنا کرده است:</span>

<span dir="rtl">جمعیّت، گروه (مقابل فرد)، گروه مردم، تودۀ مردم، گروه همبسته، مقابل اقلیّت.</span><ref>. <span dir="rtl">لغت‏نامۀ دهخدا: ج ۵ ص ۳۳۱ «جماعت</span>».</ref>

<span dir="rtl">گفتنی است در کتب لغت عرب و منابع غریب الحدیث، واژه</span>‌<span dir="rtl">های دیگری همچون: امّت، ناس، جملة الناس، مجمع، جمیع، جمیعُ الناس، جماع المسلمین، مَعشر، عامّه، عامّة الناس، جُلُّ الناس، جمهور الناس، جمهور اُمّت، جمهور اعظم، مجتمع، اجتماع، سواد اعظم، سَواد الناس، مُعْظَمُ الناس، عُظْم الناس و جِنُّ الناس نیز معادل «جماعت» شمرده شده</span>‌<span dir="rtl">اند - که کمابیش در احادیث پیشِ رو دیده می</span>‌<span dir="rtl">شوند -. به نمونه</span>‌<span dir="rtl">هایی از این معادل</span>‌<span dir="rtl">ها بنگرید:</span>

<span dir="rtl">الجَمیعُ: العددُ من الناس... و المَجمَعُ و الجماعةُ و المجتَمَعُ.</span><ref>. <span dir="rtl">المخصَّص: ج ۳ ص ۱۱۹ «جمع</span>».</ref>

<span dir="rtl">جمیع، یعنی گروهی [قابل توجّه] از مردم... و یعنی همان مَجمع و جماعت و مجتمع (جامعه).</span>

<span dir="rtl">السَّوادُ الأعظمُ: جُملَةُ الناسِ و عامَّتُهُم.</span><ref>. <span dir="rtl">الطراز الأوّل: ج ۵ ص ۴۵۲ «سود». نیز، ر.ک: مفردات ألفاظ القرآن: ص ۴۳۲ «سود</span>».</ref>

<span dir="rtl">سیاهی (جمعیت) انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر، یعنی همگی مردم و عموم آنان.</span>

<span dir="rtl">السَّوادُ الأعظَمُ: أکثَرُ المسلمینَ المتَّفقینَ علی رأيٍ واحدٍ.</span><ref>. <span dir="rtl">ریاض السالکین، مدنی: ج ۳ ص ۳۵۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">سیاهی (جمعیّت) انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر، یعنی اکثریّت مسلمانان که بر رأی واحدی اتفاق کرده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">السَّوادُ الأعظمُ من الناسِ هُمُ الجُمهورُ الأعظمُ و العددُ الکثیرُ من المسلمینَ الذین تَجَمَّعوا علی طاعةِ الإمامِ - و هو السلطانُ - و... جُملةُ الناسِ و مُعْظَمُهُم و... سَوادُ النّاسِ أي عُظمُهُم.</span><ref>. <span dir="rtl">لسان العرب: ج ۳ ص ۲۲۵ و ۲۲۹ «سود</span>».</ref>

<span dir="rtl">سیاهی (جمعیت) انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر مردم، همان اکثر جمهور و شمار انبوه از مسلمانان است که بر پیروی از پیشوا - یعنی حاکم - گرد آمده</span>‌<span dir="rtl">اند و... یعنی همگی مردم و بیشترینۀ آنها، و... انبوه مردم، یعنی اکثرشان.</span>

<span dir="rtl">عُظمُ الناسِ، أي أکثَرُهُم.</span><ref>. <span dir="rtl">سُبل الهدی و الرشاد: ج ۴ ص ۱۵۰. نیز، ر.ک: تاج العروس: ج ۱۷ ص ۱۳۶ «عظم</span>».</ref>

<span dir="rtl">تودۀ مردم، یعنی اکثرشان.</span>

<span dir="rtl">بر این پایه، «جماعت (الجماعة)» در کاربرد اسمی به معنای «اکثریّت مردم» است.</span><ref>. <span dir="rtl">گفتنی است کسانی که هر گونه اعتبار «اکثریت» را به استناد آیاتِ: (أکثرهم لا یعقلون؛ بیشتر آنان تعقّل نمی‏کنند) (مائده: آیۀ ۱۰۳، عنکبوت: آیۀ ۶۳، حجرات: آیۀ ۴) و (أکثر الناس لا یعلمون؛ بیشتر مردم، ناآگاه اند) (سبأ: آیۀ ۲۸ و ۳۶، یوسف: آیۀ ۲۱، و...) نفی و انکار می‏کنند، توجه ندارند که آیۀ نخست، با همۀ تکرارش، به کافران و مشرکان و منکران رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله بر می‏گردد و آیۀ دوم نیز - که آن هم چند بار در قرآن، تکرار شده است - ، به وضوح به معنای آگاهی نداشتن بیشتر انسان‏ها از مسائل خاصی همچون: گستردگی رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله (سبأ: آیۀ ۲۸)، بسط رزق الهی (سبأ: آیۀ ۳۶) و غلبۀ نهایی ارادۀ خدا (یوسف: آیۀ ۲۱) است. در این باره، ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن: ج ۱۲ ص ۴۹۸ و ج ۱۶ ص ۲۳۶، تفسیر قرآن (درس‏هایی از حضرت آیة اللّٰه خامنه‏ای): ج ۴ ص ۷۲ - ۷۵</span>.</ref> <span dir="rtl">در کاربرد مصدری نیز به معنای همبستگی (وحدت) و یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی است</span><ref>. <span dir="rtl">تاج المصادر: ج ۱ ص ۲۳۹ «الجماعة</span>».</ref> <span dir="rtl">که در مقابلش «تفرقه (الفُرقة)» به معنای: جدایی، چنددستگی، از هم گسستگی، پراکندگی و اختلاف عملی قرار دارد.</span><ref>. <span dir="rtl">منتهی الأرب: ج ۲ ص ۲۸۶ «فرق</span>».</ref>

<span id="جماعت-در-قرآن-و-حدیث"></span>
== <span dir="rtl">جماعت، در قرآن و حدیث</span> ==

<span dir="rtl">در قرآن و حدیث، جماعت و تفرقه، به همان معنای لغوی</span>‌<span dir="rtl">شان به کار رفته</span>‌<span dir="rtl">اند:</span><ref>. <span dir="rtl">گفتنی است واژۀ «جماعت»، در آیات و روایات، در همان معنای لغوی (وضع اوّلیه / تعیُّنی) به کار رفته است و وضع ثانوی (اصطلاحی / تعیینی) ندارد و در معنای دیگری استعمال نشده است. به تعبیر دیگر، این واژه، در شرع یا نزد متشرّعین، معنای جدیدی فراتر از «معنای لغوی</span> <span dir="rtl">رایج در عصر رسالت» یا متفاوت از آن، نیافته است. در این باره، پس از این، توضیحات بیشتری خواهد آمد (ر. ک: چند نکته / نکتۀ سوم</span>).</ref> <span dir="rtl">جماعت، به معناى متّفق و با هم بودن و تفرقه، به معنای جدایی و دودستگی. واژۀ «اختلاف» نیز در بسیاری از موارد، به جدایی و گسست، اشاره دارد؛</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص۲۳۱ ح ۱۲۰ و ص۲۳۳ ح۱۲۳ و ص ۲۳۵ ح ۱۲۴ و ص۲۳۹ ح ۱۳۳ و ص۲۴۵ ح ۱۳۸ و</span> ... .</ref> <span dir="rtl">امّا برای نشان دادن تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های فردی و اجتماعی و گاه زمینه و سبب گسست و جدایی هم به کار می</span>‌<span dir="rtl">رود.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۱ ح ۶۰ و ص۱۹۳ ح ۶۵ و ص ۲۳۱ ح ۱۲۰ و ص ۲۵۹ ح ۱۶۶ و ۱۶۸ و</span>... .</ref> <span dir="rtl">گفتنی است به دلیل چند معنایی بودن واژه اختلاف، این واژه، گاه در برخی آیات و روایات، به معنای دیگرش، یعنی «آمد و شد همراه با جای</span>‌<span dir="rtl">گزینی» به کار رفته است؛ مانند: (اِنَّ فِي اخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ).</span><ref>. <span dir="rtl">یونس: آیۀ ۶. نیز، ر.ک: مؤمنون: آیۀ ۸۰. پس از این، ذیل حدیث «اختلاف اُمّتی رحمة (ص2۶۹)»، توضیحی در بارۀ این کاربرد خواهد آمد</span>.</ref>

<span id="نگاه-اجمالی"></span>
== <span dir="rtl">نگاه اجمالی</span> ==

<span dir="rtl">در نخستین فصل، در باب یکم، به معنا و تفسیر جماعت پرداخته شده است: وحدت و اتفاق امّت (معنای مصدری) و اکثریت آن (معنای اسمی). به تصریح روایات این باب، اتّفاق و جماعت، باید گرداگرد حق باشد و جماعت گرد آمده بر باطل، ارزش همراهی و پیروی ندارد،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص 1۶3 (جماعت اهل حق، اگر چه اندک باشند</span>).</ref> <span dir="rtl">مگر آن که این همراهی و پیروی، نه در فکر و عقیده، بلکه فقط و فقط در عمل اجتماعی و مناسبات انسانی باشد و آن باطل نیز باطل مطلق (همچون حکومت یزید)</span><ref>. <span dir="rtl">اساساً اقدام معاویه به جانشینْ ساختن یزید، عهدشکنی و تخلّف از قرارداد صلح با امام حَسَن علیه السلام بود</span>.</ref> <span dir="rtl">نباشد.</span>

<span dir="rtl">روایات باب دوم، بیان کنندۀ عوامل وحدت و جماعت اند و در نظر به آیۀ (وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا)، کتاب خدا و سنّت نبویِ مورد اتّفاق امّت و نیز اهل بیت پیامبر علیهم السلام را مصادیق «حبل الهی» و محور این اجتماع دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">باب بعدی، به لزوم اجتماع و وحدت پرداخته و از تفرقه و اختلاف، پرهیز داده و همچنین تلاش</span>‌<span dir="rtl">های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را برای ایجاد پیوند میان مسلمانان، بازگو کرده است: پیامبر صلی الله علیه و آله برای متّفق کردن مسلمانان به گِرد حق، ابتدا اعراب جاهلی متفرّق در قبیله</span>‌<span dir="rtl">های پراکنده را به دور محور اسلام، جمع کرد و آنها را الفت و وحدت بخشید.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۷۳ - ۱۷۵ح ۲۶ - ۳۱ و ص ۲۲۹ – ۲۳۱ ح ۱۱۲ - ۱۱۸. نیز، ر. ک: حکمت‏نامۀ پیامبر صلی الله علیه و آله: ج ۱۲ ص ۱۳۳ (مهم‏ترین عوامل سازندۀ جامعه / دوستی) و ص ۲۸۳ (آسیب‏های جامعه / دشمنی)، دوستی در قرآن و حدیث: ص ۳۱ - ۱۲۳ (مهرورزی، کینه‏ورزی، عوامل دوستی، موانع دوستی</span>).</ref> <span dir="rtl">آن گاه، پیش از وفاتش، سفارش کرد که مسلمانان، به کتاب خدا و اهل بیت پیامبرش چنگ زنند و از گِرد آنها پراکنده نشوند؛ دو گران</span>‌<span dir="rtl">سنگی که یادگار ماندگار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای همیشۀ تاریخ</span> ‌<span dir="rtl">اند.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۹ ص ۴۴۴ - ۴۶۴ (پژوهشی دربارۀ حدیث ثقلین)، شناخت‏نامۀ قرآن: ج ۱ ص ۵۸ - ۶۳ و ص ۴۰ - ۴۳ (اوصاف قرآن: محکم‏ترین دستاویز، ریسمان محکم خدا، حرف آخر، صراط مستقیم، جداکنندۀ حق و باطل</span>...).</ref>

<span dir="rtl">در روایات این باب، می</span>‌<span dir="rtl">بینیم که امام علی علیه السلام نیز برای حفظ وحدت جامعۀ نوپای مسلمان، از حقّ مسلّم خود گذشت و در روزگار خلافتش نیز همواره بر حفظ وحدت درونی مسلمانان پای فشرد و سخن گفت؛ همان شیوه</span>‌<span dir="rtl">ای که فرزندانش و امامان پس از او در گفتار و رفتار، پی گرفتند.</span>

<span dir="rtl">بابی دیگر، به روایاتی اختصاص دارد که از ثمرات ارزشمند جماعت و اتّحاد، سخن گفته</span>‌<span dir="rtl">اند؛</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۵ (بهره‏های جماعت</span>).</ref> <span dir="rtl">ثمراتی مانند: نزول رحمت و برکت و نصرت الهی، الفت میان مسلمانان، توانمند شدن و عزّت یافتن مسلمانان،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۵ (رحمت، برکت، قدرت، عزّت و اقتدار در دنیا</span>).</ref> <span dir="rtl">و دست یافتن به برترین جایگاه در بهشت.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۰۱ (قلب بهشت در آخرت</span>).</ref> <span dir="rtl">وصیّ پیامبر صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام نیز - چنان که در پی می‌آید -، این راه و روش را در پیش گرفت و بارها و بارها و در جایگاه</span>‌<span dir="rtl">های مختلف، فواید و برکات وحدت مسلمانان را گوشزد کرد و آن را در سیاست</span>‌<span dir="rtl">های فرهنگی، سیاسی و قضایی خویش، دنبال نمود.</span><ref>. <span dir="rtl">گفتنی است از دیدگاه علامه طباطبایی: «در اسلام، قوانین اجتماعی، مقدّمۀ تکالیف عبادی ‌اند و برای آنها وضع شده‌اند، و تکالیف عبادی نیز مقدّمه‌ اند برای معرفت خداوند و آیاتش. در نتیجه، کم‌ترین خلل، تحریف یا دگرگونی در احکام اجتماعی اسلام، سبب فساد در عبودیّت و فساد در عبودیّت نیز موجب اختلال در معرفت (( خداوند می‌شود (المیزان: ج ۳ ص ۵۶ / ذیل آیه ۷ آل عمران. نیز، ر. ک: «دیدگاه علامه طباطبایی در بارۀ قوانین اجتماعی اسلام»، قاسم جوادی، ارج‌نامۀ آیة اللّٰه ری‌شهری: ج ۲ ص ۸۶۸ – ۸۸۶). جماعت، قانونی اجتماعی است که</span> <span dir="rtl">با مفاهیم قرآنیِ «فطرت انسانی» و «معروف / عُرف» نیز پیوند تنگاتنگ دارد (ر.ک: حق عقل در اجتهاد، مرتضی مطهری: ص 44 تا 50</span>).</ref>

<span dir="rtl">فصل دوم به تفرقه می</span>‌<span dir="rtl">پردازد</span><ref>. <span dir="rtl">در همین دانش‏نامه (ج ۱۳ و ۱۴)، در مَدخل «کینه / البغض»، از نگاه دیگری به این موضوع پرداخته شده است</span>.</ref> <span dir="rtl">و باب نخست آن، به ریشه</span>‌<span dir="rtl">های تفرقه، اشاره دارد؛ روایاتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام که امّت اسلامی را از تفرقه باز داشته و نسبت به آن هشدارها داده</span>‌<span dir="rtl">اند. ایشان، برخی خاستگاه</span>‌<span dir="rtl">های تفرقه، مانند: نابخردی،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۱ (تعقل نکردن</span>).</ref> <span dir="rtl">بغی (سرکشی)، زیاده</span>‌<span dir="rtl">خواهی،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۷ (فزون‏خواهی</span>).</ref> <span dir="rtl">زیر پا نهادن حقوق دیگران،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۵ (رعایت نکردن حقوق</span>).</ref> <span dir="rtl">وسوسه شیطانی،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۵ (وسوسه شیطان</span>).</ref> <span dir="rtl">و بدنهادی</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۷ (بد نهادی</span>).</ref> <span dir="rtl">را برشمرده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">باب دوم این فصل نیز با روایاتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام، آثار زیان</span>‌<span dir="rtl">بار تفرقه را برشمرده است؛ آثار زیان</span>‌<span dir="rtl">باری مانند: گرفتار آمدن در دام شیطان،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۹ (همراهی با شیطان</span>).</ref> <span dir="rtl">بیرون رفتن از دین،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۵۱ (جدا شدن از اسلام</span>).</ref> <span dir="rtl">به مرگ جاهلی مُردن،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۵۳ (مرگِ جاهلی</span>).</ref> <span dir="rtl">تباهی کارها،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۵۷ (آشتفه شدن کارها</span>).</ref> <span dir="rtl">سست شدن حق</span>‌<span dir="rtl">پویان،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۵۷ (شکست پیروان حق</span>).</ref> <span dir="rtl">چیره شدن باطل بر حق،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۵۹ (چیره شدن اهل باطل</span>).</ref> <span dir="rtl">هلاکت امّت،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۵۹ (نابود شدن امّت اسلامی</span>).</ref> <span dir="rtl">گرفتار شدن به نفرین الهی</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۶۳ح ۱۷۷</span>.</ref> <span dir="rtl">و رفتن به دوزخ.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۶۱ (رفتن به دوزخ</span>).</ref>

<span dir="rtl">هر یک از این پیامدهای سخت و دشوار، می</span>‌<span dir="rtl">تواند لزوم همراهی با جماعت را نشان دهد؛ امری که نیازمند زمینه</span>‌<span dir="rtl">سازی و فراهم آوردن بستر مناسب برای آن است. روایات باب پایانی این فصل نیز به اسباب تحصیل وحدت، ره</span>‌<span dir="rtl">نمون شده و آنها را این گونه برشمرده</span>‌<span dir="rtl">اند: عمل به محکمات کتاب و سنّت،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۸۵ (پایبند بودن به محکمات قرآن و سنّت غیر اختلافی</span>).</ref> <span dir="rtl">پیروی از اهل بیت پیامبر علیهم السلام</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۱ (پیروی از پیشوایان حق</span>).</ref> <span dir="rtl">و رعایت اصول اخلاقی، مانند: انصاف</span>‌<span dir="rtl">ورزی،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۱ (انصاف داشتن</span>).</ref> <span dir="rtl">کرامت انسانی،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۳ (احترام نهادن به خود</span>).</ref> <span dir="rtl">رفق و مدارا</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۳ (نرمش</span>).</ref> <span dir="rtl">و خودداری از اظهار نظر جاهلانه</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۳ (سکوت کردن ناآگاه</span>).</ref> <span dir="rtl">و در پایان، دعا و بالا بردن دست نیاز به سوی خداوندی که مؤلّف قلوب است.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۵ (یاری خواستن از خدا</span>).</ref>

<span dir="rtl">آیات و احادیثی که در پی می</span>‌<span dir="rtl">آید، بخش کوچکی از مستندات قرآنی، روایی و تاریخی مطالب بیان شده است.</span>

<span id="چند-نکته-در-شناخت-جماعت"></span>
== <span dir="rtl">چند نکته در شناخت «جماعت»</span> ==

<span dir="rtl">یکم. از مجموع آیات و احادیث پیش رو، می</span>‌<span dir="rtl">توان دریافت که «جماعت / یک</span>‌<span dir="rtl">پارچکی / همگراییِ» توصیه شده از طرف خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، مفهومی در برابر تفرقه و فرقه فرقه شدن</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، ر.ک: ص ۱۹۵ ح ۷۲ - ۷۳. نیز، ر. ک: المیزان: ج ۷ ص ۱۳۷ (ذیل آیۀ ۶۵ از سورۀ انعام)، و ج ۱۶ ص ۱۹۰ (ذیل آیۀ ۳۱ از سورۀ روم). گفتنی است علامۀ طباطبایی، بر پایۀ آیات، خودِ «تفرقه» را «بالاترین عذاب الهی» (و گناهی در حدّ «بازگشت به شرک») شمرده است</span>. <span dir="rtl">همچنین از نفرین‏های امام حسین علیه السلام پس از شهادت فرزندش علی اکبر و برادرزاده‏اش عبداللّٰه بن حسن (ر. ک: دانش‏نامه امام حسین علیه السلام: ج ۷ ص ۱۲ و ۲۶ و ۱۴۲) می‏توان دریافت که تفرقه، از بدترین عذاب‏های الهی است؛ زیرا امام علیه السلام از خدا برای جماعت رو به رویش، اختلافات عملی و فرقه فرقه شدن، طلب می‏کند (اللهمّ فَرِّقهُم شِیَعاً... فرِّقهُم فِرقَاً و اجعَلهُم طرائقَ قِدَداً... فَرِّقهم تَفریقاً و مَزِّقهُم تمزیقاً...). نیز، ر.ک: حکمت‏نامۀ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله: ج ۱۲ ص ۳۱۷ (اختلاف، کیفری الهی</span>).</ref> <span dir="rtl">است، نه در برابر اختلاف</span>‌<span dir="rtl">ها و تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های «طبیعی» بشری. در ادبیات قرآن و حدیث، آن دسته از اختلافات انسان</span>‌<span dir="rtl">ها که ناشی از تفاوت آنها در طبیعت اوّلیه (هوش، استعداد، نژاد، تمایلات طبعی - مزاجی و دیگر ویژگی</span>‌<span dir="rtl">های وراثتی / ژنتیک) یا طبیعت ثانویه (آگاهی، فرهنگ، دین، زبان و دیگر ویژگی</span>‌<span dir="rtl">های تربیتی - آموختنی) است، به خودی خود، مذموم نیست</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، ر.ک: همۀ ما برادریم: ص ۸۷ - ۱۰۲ (اختلاف، سنّت خداوند)، آسیب‏شناسی دینی: ص ۸۰ - ۹۲ (اختلاف افکار</span>).</ref> <span dir="rtl">و فقط وقتی مذموم خواهد بود که مبنای عداوت و نزاع یا عزلت</span>‌<span dir="rtl">گزینی و جدایی از جامعه یا تبعیض و تحمیل</span>‌<span dir="rtl">های ظالمانه قرار گیرد.</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، ر.ک: اندیشه‏های تقریبی ابو الفتوح رازی: ص ۸۳ - ۱۰۶ (ادب دینی اختلاف)، حقیقت و مدارا:ص ۱۰۷ - ۱۲۶ (اخلاق مخالفت)، تکثّر و گفتگو - تأملاتی درون‏دینی: ص ۱۰۴ - ۱۱۶ (اختلاف ممدوح و مذموم در روایات)، الوحدة الاسلامیة فی الأحادیث المشترکة بین السنة</span> <span dir="rtl">و الشیعة: ص ۴۲ - ۴۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">پس دعوت به «جماعت» در این آیات و احادیث، دعوت به «سازگاری، با وجود اختلافات فطری - سرشتی یا فرهنگی - تربیتی» است. بر همین پایه، مذمّت</span>‌<span dir="rtl">ها و مجازات</span>‌<span dir="rtl">های دنیوی و اُخرویِ مطرح شده</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۶۵ ح ۱۷۹ - ۱۸۲ (مجازات ترک جماعت و شکاف انداختن در جامعه)، و ص ۲۴۹ ح ۱۴۷ - ۱۷۸ (زیان‏های تفرقه و ترک جماعت</span>).</ref> <span dir="rtl">نیز مربوط به کسانی است که تفاوت</span>‌<span dir="rtl">ها را مبنای ناسازگاری و دشمنی قرار دهند. در واقع، پیام این متون (آیات و احادیث)، این است که: بکوشید اختلاف</span>‌<span dir="rtl">ها به جدایی و دشمنی نینجامند!</span><ref>. <span dir="rtl">برخی راه‏کارهای مربوط، پس از این و از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام آمده‌اند (ر.ک: ص ۲۰۳ « آداب همزیستی با جماعت</span>»).</ref>

<span dir="rtl">بدین ترتیب، می</span>‌<span dir="rtl">توان گفت که التزام به همراهی با جماعت یا همان اکثریت اُمّت - که در آیات و روایات پیش</span>‌ <span dir="rtl">رو، مکرّر از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام توصیه شده است و از کثرت و تنوّع و صراحت ادّلۀ قرآنی و حدیثی آن فهمیده می</span>‌<span dir="rtl">شود که اصالت و مطلوبیت و حسن ذاتی (نه تبعی و مصلحتی) دارد -، ابداً به معنای صحّت قول و عقیدۀ جماعت در همه حال یا به معنای لزوم تبعیّت از اکثریت در عقاید و افکار نیست (اکثریت، ملاک حقیقت نیست)؛ بلکه صرفاً به معنای هم‌سُفرگی و همراهی عملی و همکاری و همدلی کردن در زیست اجتماعی و پرهیز از اختلافات عملی و شکاف</span>‌<span dir="rtl">های اجتماعی است.</span><ref>. <span dir="rtl">برای مطالعۀ بیشتر در بارۀ مبانی معرفتی و مستندات قرآنی - حدیثی این همزیستی، ر.ک: حکمت‏نامۀ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله: ج ۱۲ ص ۲۷۲ - ۲۸۱ (اخوّت در قرآن و حدیث)، تکثّر و گفتگو: ص ۲۹ - ۴۳ (تکثّر در قرآن، سنّت و سیره)، حقیقت و مدارا: ص ۸۷ - ۱۴۶ (مُدارا</span>)<span dir="rtl">، الوحدة الإسلامیة فی الأحادیث المشترکة بین السنة و الشیعة: ص ۴۲ - ۴۷ و ۶۷ - ۹۷ و ۱۱۵ - ۱۱۹، ایمان در قرآن، ری‌شهری، ص ۳۰۷ (وحدت عملی</span>).</ref>

<span dir="rtl">امروزه در جهان، اصل «همزیستی، با حفظ تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های فکری و تنوّع</span>‌<span dir="rtl">های عقیدتی»، کاملاً پذیرفته شده است.</span><ref>. <span dir="rtl">به عنوان نمونه، اعلامیۀ جهانی اصول رواداری (مصوّب یونسکو در تاریخ ۱۶ نوامبر ۱۹۹۵م)، به «تفاهم در عین تفاوت» و «هم‏افزایی و همگرایی با وجود همۀ اختلافات» دعوت می‏کند</span>.</ref> <span dir="rtl">در چنین رویکردی، معقول است که اقلیت</span>‌<span dir="rtl">های فکری، به عقاید و افکار اکثریت، احترام بگذارند و با آنها همزیستی مسالمت</span>‌<span dir="rtl">آمیز و انسانی داشته باشند (نه آن که از آنها تبعیّت و تقلید کنند یا عقیده و اندیشۀ خود را رها سازند). اکثریت نیز متقابلاً چنین وظیفه</span>‌<span dir="rtl">ای نسبت به اقلیت</span>‌<span dir="rtl">ها دارد. چنین تعاملی، با حفظ هویّت</span>‌<span dir="rtl">های کوچک و بزرگ، به شکل</span>‌<span dir="rtl">گیری جامعه</span>‌<span dir="rtl">ای محکم و باهویّت (دارای هویّت جمعی قدرتمند) می</span>‌<span dir="rtl">انجامد که در میان خویش (نه با دشمنان)، لبه</span>‌<span dir="rtl">های تیزِ افراط، خشونت، غیراِنگاری و دیگرستیزی را تعدیل و حذف کرده و به گفتگوی مستمر و هم‌مسئلگی و مدیریت اختلافاتْ رسیده است.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: فتح: آیۀ ۲۹: (أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ)، نیز، ر. ک: مائده: آیۀ ۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">دوم. همگان می</span>‌<span dir="rtl">دانند که امیر المؤمنین علیه السلام، در شورای عُمَر، نه برای رسیدن به خلافتی که حقّ وی بود و نه به استناد مصالح مسلمانان، حاضر نشد ذرّه</span>‌<span dir="rtl">ای از عقیدۀ یقینی</span>‌<span dir="rtl">اش کوتاه بیاید و مثلاً در پاسخ عبد الرحمن بن عوف - که از او پرسید: «آیا به کتاب خدا و سنّت نبوی و سنّت شیخین، متعهّد می</span>‌<span dir="rtl">شوی تا به تو برای خلافت، رأی دهم؟» - از روی تقیّه یا مصلحت، یک «آری» بگوید! و بلکه بر عکس، تصریح کرد که فقط به «کتاب خدا و سنّت نبوی و اجتهاد خویش» متعهد است؛</span><ref>. <span dir="rtl">دانش‏نامۀ امیر المؤمنین علیه السلام: ج ۳ ص ۱۲۳ - ۱۳۸ (آنچه در شورا گذشت</span>).</ref> <span dir="rtl">اما همین امیر المؤمنین علیه السلام، در روایات فراوانی که خواهند آمد، توصیه به همراهی با «جماعت» و «سَواد اعظم» و «جمهور اُمّت» کرده است. در سیرۀ عملی ایشان نیز می</span>‌<span dir="rtl">بینیم که به عنوان نمونه، در بارۀ انتخاب سه خلیفۀ نخست و بیعتش با آنها، تصریح فرموده است که من، با وجود مخالفتم با باور و رفتار شما و با آن که خود را بر حق و حقّ خود را تضییع شده و شما را گرد آمده بر باطل می</span>‌<span dir="rtl">شمردم، باز هم به دلیل اعتقادم به «ضرورت همراهی با جماعت و ترک تفرقه»، در این موضوع (بیعت)، با شما همراهی کردم،</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، از جمله، ر.ک: ص ۱۷۹ ح ۴۲-۴۴. نیز، ر. ک: دانش‏نامۀ امیر المؤمنین علیه السلام: ج ۳ ص ۷۴ - ۷۸ (انگیزه‏های بیعت / بیم اختلاف) و ص ۱۴۰-۱۴۵ (موضع امام در بارۀ نتیجۀ شورا). نیز، ر.ک: الشافی: ج ۳ (( ص ۲۴۳ (گفتگوی امام علیه السلام با بُرَیدۀ اسلمی</span>)<span dir="rtl">،</span> <span dir="rtl">الإمامة و السیاسة: ج ۱ ص ۱۹ (گفتگوی امام علیه السلام با بشیر بن سعد)، حکمت‏نامۀ علوی: فصل هفتم / تلاش‏های امام علی علیه السلام برای وحدت امّت. گفتنی است با پذیرش این دیدگاه، مشورت دادن‏های فراوان امام علی علیه السلام به خلفای پیش از خود و حضور مثبت و تأثیر گذار ایشان در بحران‏های سیاسی و مشکلات قضایی و ... در آن دوره (از جمله، ر.ک: دانش‏نامۀ امیر المؤمنین علیه السلام: ج ۳ ص ۱۰۵-۱۰۷ / مشورت عمر با امام علیه السلام) و حتی جانشینی ایشان با حکم خلیفۀ دوم در مدینه در ایام سفر وی به قادسیّه و به فلسطین (الکامل</span> <span dir="rtl">فی التاریخ: ج ۲ ص ۳۰۹، الفتوح: ج ۱ ص ۲۲۵، فتوح الشام، واقدی: ص ۱۴۵، شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید: ج ۳ ص ۴۰۳) و میانجی‏گری‏شان میان عثمان و شورشیان و مخالفتشان با قتل عثمان (نهج البلاغة: خطبۀ ۲۴۰ و نامۀ ۲۸). توجیه‏پذیر و قابل تحلیل است</span>.</ref> <span dir="rtl">یا در جای دیگری فرموده است:</span>

<span dir="rtl">لَقَد عَلِمتُم أنّي أحَقُّ النّاسِ بِها مِن غِیري، وَ - وَ اللهِ - لَاُسلِمَنَّ ما سَلِمَت اُمورُ المُسلِمینَ و لَم یَکُن فیها جَورٌ إلّا عَلَیَّ خاصَّةً.</span><ref>. <span dir="rtl">نهج البلاغة: خطبۀ ۷۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">به خوبی می</span>‌<span dir="rtl">دانید که من برای خلافت، از همۀ مردم، شایسته ترم؛ امّا به خدا سوگند، تا هنگامی که اوضاع مسلمانان رو به راه باشد (به هم نریزد) و جز من به کسی ستم نشود، همچنان دست روی دست خواهم گذاشت.</span>

<span dir="rtl">و در نامه</span>‌<span dir="rtl">ای به یاران نزدیکش، ضمن گلایه از ظلمی که بر وی رفته و اشاره به روابط پشت پردۀ قدرت،</span><ref>. <span dir="rtl">مقصود، اقدامات منافقان مدینه (افراد مورد بحث در سورۀ منافقون و خصوصاً آیات ۴۵ - ۱۰۷ از سورۀ توبه) و حزب قریش است که تلاش کردند مانع دستیابی امام علی علیه السلام و بنی‏ هاشم به خلافت و حکومت شوند. در این باره، ر. ک: ص ۲۳۱ ح ۱۱۹. نیز، ر. ک: دانش‏نامۀ امیر</span> <span dir="rtl">المؤمنین علیه السلام: ج ۳ ص ۱۴۷ - ۱۵۵ (تحلیل وقایع شورا). امام علیه السلام در خطبۀ «شقشقیه» (نهج البلاغة: خطبۀ ۳) نیز به تفصیل، به ظلم‏هایی که پس از پیامبر خدا (در دوران سه خلیفه و سپس از سوی سه گروه ناکثین و مارقین و قاسطین) بر او رفته، اشاره می‏کند</span>.</ref> <span dir="rtl">باز هم از پیوستن خود به جماعت، سخن گفته است:</span>

<span dir="rtl">... فَلَمَّا مَضی صلی الله علیه و آله لِسَبیلِهِ تَنازَعَ المُسلِمونَ الأمرَ بَعدَهُ، فَوَاللهِ ما کانَ یُلقیٰ في رُوعي وَ لا یَخطُرُ عَلی بالي أنَّ العَرَبَ تُعدِلُ هذا الأمرَ بَعدَ محمّد صلی الله علیه و آله عَن أهلِ بَیتِهِ و لا أنَّهُم مُنَحُّوهُ عَنّي مِن بَعدِهِ، فَما راعَني إلَّا انثِیالُ النّاسِ عَلی أبي بَکرٍ وَ إجفالُهُم إلَیهِ لیُبایعوهُ، فَأمسَکتُ یَدي وَ رَأیتُ أنّي أحَقُّ بِمَقامِ رَسولِ الله صلی الله علیه و آله في النّاسِ مِمَّن تَوَلَّی الأمرَ بَعدَهُ... فَمَشیتُ عِندَ ذلِكَ إلی أبي بَکرٍ فَبایَعتُهُ...، فَتَوَلّیٰ أبو بَکرٍ تِلكَ الاُمورَ، فَیَسَّرَ وَ سَدَّدَ وَ قارَبَ وَ اقتَصَدَ، فَصَحِبتُهُ مُناصحاً وَ أطَعتُهُ فیما أطاعَ اللهَ فیهِ جاهِداً...، فَلَمّا احتَضَرَ بَعَثَ إلی عُمَرَ، فَوَلّاهُ، فَسَمِعنا و أطَعنا وَ ناصَحنا.…</span><ref>. <span dir="rtl">الغارات: ج ۱ ص ۲۰۳. نیز، ر. ک: ح ۴۲ (بایَعتُ أبا بَکرٍ ...)، نهج البلاغة: نامۀ ۶۲ (با تفاوت الفاظ)، الإرشاد: ج ۱ ص ۲۴۵؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید: ج ۱ ص ۳۰۷ (لو لا مَخافتی الفُرقة... قد غیّرنا ذلك</span>).</ref>

<span dir="rtl">همین که پیامبر خدا در گذشت، مسلمانان بر سر جانشینی وی در حکومت، اختلاف کردند. در آن هنگام، به خدا سوگند، بر خاطرم نمی</span>‌<span dir="rtl">گذشت که عرب، بعد از محمّد صلی الله علیه و آله جانشینی او را از اهل بیتش دور سازند و یا مرا از جانشینی او کنار بگذارند. آنچه مرا به سکوت وا داشت، روی آوردن مردم به ابو بکر برای بیعت بود. آن هنگام، از بیعت، کنار کشیدم، در حالی که خویشتن را از همۀ آنها که پس از پیامبر به حکومت رسیدند، شایسته</span>‌<span dir="rtl">تر می</span>‌<span dir="rtl">دیدم...؛ امّا با دیدن آنچه روی داد (بازگشت مردم به شرک)، نزد ابوبکر رفتم و با او بیعت کردم.… ابو بکر، زمام حکومت مسلمانان را به دست گرفت و روان و استوار و به نرمی (/ قریب به مصلحت) و با اعتدال، حکومت کرد. خیرخواهانه با او همراهی کردم و در هر جا که کارش اطاعت خدا بود، سختکوشانه از وی اطاعت نمودم...؛ امّا او همین که به حال مرگ افتاد، در پی عمر فرستاد و او را به حکومت نصب کرد، و ما نیز گوش کردیم و اطاعت نمودیم و خیرخواهی ورزیدیم.…</span>

<span dir="rtl">به همین ترتیب، امام حَسَن علیه السلام نیز در پیمان واگذاری حکومت و صلح با معاویه، در حالی که حکومت را حقّ خود می</span>‌<span dir="rtl">داند (إنّما هو حقٌ کانَ لی، فَتَرَکتُهُ)،</span><ref>. <span dir="rtl">شرح الأخبار: ج ۳ ص ۱۰۵</span>.</ref> <span dir="rtl">در پاسخ اعتراض حُجر بن عَدی می</span>‌<span dir="rtl">فرماید:</span>

<span dir="rtl">إِنّی رَأَیتُ هَوی عُظمِ النّاسِ فِی الصُّلحِ، و کَرِهوا الحَربَ، فَلَم اُحِبَّ أن أحمِلَهُم عَلی ما یَکرَهونَ، فَصالحتُ بَقیاً عَلی شیعَتِنا خاصَّةً مِنَ القَتلِ، دَفعَ هذِهِ الحروبِ إلی یَومٍ ما، فَإنَّ اللهَ (كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ)</span><ref>. <span dir="rtl">الرحمن: آیۀ ۲۹</span>.</ref><span dir="rtl">.</span><ref>. <span dir="rtl">الأخبار الطوال: ص ۲۲۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">دیدم که اکثر مردم (جماعت مردم) به صلح، تمایل دارند و جنگ را نمی</span>‌<span dir="rtl">پسندند، و دوست نداشتم که آنها را به کاری که نمی</span>‌<span dir="rtl">پسندند، وادار کنم. مصالحه کردم، تا جانِ [مردمان و] خصوصاً شیعیانمان را از مرگ، حفظ کنم و جنگ را به روز مناسبش وا گذارم، که خداوند عزّ و جلّ (هر روزی مشیّتی دارد).</span>

<span dir="rtl">امام حسین علیه السلام نیز در نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به بزرگان بصره، نخست از حقّ خود و پدر و برادرش در جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله و تضییع شدن آن با پیش افتادن دیگران سخن می</span>‌<span dir="rtl">گوید و سپس از رضایت دادن به تصمیم قوم (جماعت)</span><ref>. <span dir="rtl">چنین رضایت دادنی (بیعتی)، در فلسفۀ سیاسی، «رضایت توافقی» نامیده می‏شود که اوّلاً تابع نوعی مصلحت یا اجبار است و ثانیاً نشان می‏دهد که رضایت‏دهنده، سروری طرف مقابل را نپذیرفته؛ بلکه تنها به اقتدار او تن داده است و با تأخیر یا کناره‏گیری اوّلیه یا با گله‏گذاری‏ها و نامه‏نگاری‏ها و رفتار‏های بعدی، سعی دارد توافقی بودن این رضایت (در این جا: بیعت) را به جامعه نشان دهد، تا کسی آن را «رضایت تأییدی» نپندارد (ر. ک: فلسفۀ سیاسی، جین همپتن: ص ۱۰۹</span>).</ref> <span dir="rtl">از ترس تفرقه:</span>

<span dir="rtl">إنَّ اللهَ اصطَفی محمّداً صلی الله علیه و آله عَلی خَلقِهِ،... ثُمَّ قَبَضَهُ اللهُ إلَیهِ،... وَ کُنّا... أحَقَّ النّاسِ بِمَقامِهِ فِي النّاسِ؛ فَاستَأثَرَ عَلَینا قَومُنا بِذلكَ، فَرَضینا، و کَرِهنَا الفُرقَةَ، و أحبَبنَا العافِیَةَ، وَ نَحنُ نَعلَمُ أنّا أحَقُّ بِذلكَ الحَقَّ المُستَحَقَّ عَلَینا مِمَّن تَوَلّاهُ، وَ قَد أحسَنوا و أصلَحوا و تَحَرَّوُا الحَقَّ، فَرَحِمَهُمُ اللهُ و غَفَرَ لَنا و لَهُم!... أنَا أدعوکُم إلی کِتابِ اللهِ و سُنَّةِ نَبِیَّهِ صلی الله علیه و آله؛ فَإنَّ السُّنَّةَ قَد اُمیتَت، وَ إنَّ البِدعَةَ قَد اُحیِیَت!</span><ref>. <span dir="rtl">تاریخ الطبری: ج ۵ ص ۳۵۷، دانش‏نامۀ امام حسین علیه السلام: ج ۴ ص ۴۲ (نامه به سرشناسان بصره</span>).</ref>

<span dir="rtl">خداوند، محمّد صلی الله علیه و آله را برگزیدۀ خویش در میان مردمانْ قرار داد... و سپس او را به نزد خویش بُرد... و آن روز، ما... شایسته</span>‌<span dir="rtl">ترین افراد برای جانشینی او در میان مردم بودیم؛ امّا قوم ما، این جایگاه را به خود اختصاص دادند و ما به این، رضایت دادیم و تفرقه را بد شمردیم و آسایش [اُمّت] را دوست داشتیم. ما می</span>‌<span dir="rtl">دانیم که به این جایگاه، از دیگرانی (گذشتگانی) که بر آن تکیه زدند، سزاوارتریم. [آن گذشتگانْ] رفتاری نیکو داشتند و به اصلاح پرداختند و در پی اِحقاق حقوق [عامّه] بودند. خداوند، آنان را رحمت کند و ما و آنان را بیامرزد!... اکنون شما را به کتاب خدا و سنّت پیامبرش فرا می</span>‌<span dir="rtl">خوانم، که به راستی، سنّت</span>‌<span dir="rtl">ها میرانده شده</span>‌<span dir="rtl">اند و بدعت</span>‌<span dir="rtl">ها زنده گردیده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">از استدلالات امیر المؤمنین علیه السلام و حَسنین علیهما السلام فهمیده می</span>‌<span dir="rtl">شود که آن بزرگواران، مادام که سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله به صورت نسبی به دست حاکمانْ اجرا می</span>‌<span dir="rtl">شده و بنای کار حاکمان بر بدعت</span>‌<span dir="rtl">گذاری در دین (همانند یزید و بدعتش در بیعت‌گیری اجباری) نبوده است، نیازی به مخالفت علنی و حرکت</span>‌<span dir="rtl">های اعتراضی - که وحدت و آرامش اُمّت (جامعه) را به هم می</span>‌<span dir="rtl">ریزد - نمی</span>‌<span dir="rtl">دیده</span>‌<span dir="rtl">اند</span><ref>. <span dir="rtl">در بارۀ شرایطی که می‏تواند قیام بر ضدّ حاکمان را مجاز سازد، ر.ک: مقالۀ «قیام علیه حاکمان جور»، [آیة اللّٰه] محمّد مهدی آصفی، فصل‏نامۀ فقه، ش ۶۹</span>.</ref> <span dir="rtl">و بدین ترتیب، رسالت اوّلیۀ خود را - که هدایتگری است -، بر حکومتگری خویش ترجیح می</span>‌<span dir="rtl">داده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref>. <span dir="rtl">الإمام الحسن علیه السلام فی مواجهة الانشقاق الاُموی: ص ۳۳ - ۳۸ و ۵۳۰ - ۵۶۶</span>.</ref> <span dir="rtl">در واقع، از نگاه آن بزرگواران، تنها شورش در برابر «باطل مطلق» (حکومت</span>‌<span dir="rtl">های مانع هدایت)، است که ارزش بر هم زدن وحدت و آرامش جامعه را دارد.</span>

<span dir="rtl">مخالفت امیر المؤمنین علیه السلام با شورش بر ضدّ عثمان</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ امیر المؤمنین علیه السلام: ج ۳ ص ۲۴۳ (کوشش‏های امام برای پیشگیری از فتنه) و ۲۹۳ (دفاع امام از عثمان) و ۳۰۰ (موضع امام در برابر قتل عثمان</span>).</ref> <span dir="rtl">و سپس قبول حَکمیّت توسط ایشان و نیز متن قراردادی که ایشان برای حَکمیّت نوشتند،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ امیر المؤمنین علیه السلام: ج ۶ ص ۲۳۱ (پاسخ امام به معاویه و پذیرش داوری) و ۲۴۰ - ۲۴۴ (سند داوری</span>).</ref> <span dir="rtl">گویای این است که ایشان پایبندی نسبی حاکم و اُمّت به سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله را، اگر با وحدت و آرامش همراه باشد، بر حکومت فرد اَحَق و اَصلح (امامان اهل بیت علیهم السلام)، امّا بدون وحدت و آرامش، ترجیح می</span>‌<span dir="rtl">داده</span>‌<span dir="rtl">اند. این که امیر المؤمنین علیه السلام حتی پس از به حکومت رسیدن نیز به قضات تحت امر خود، فرمان می</span>‌<span dir="rtl">دهد که همچنان بر پایۀ همان رَویّه</span>‌<span dir="rtl">های پیشین قضاوت کنند تا «جماعت، دو باره شکل بگیرد و اختلاف از میان برود»،</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۱۳ ح ۹۶</span>.</ref> <span dir="rtl">با همین دیدگاه (پایبندی نسبی و اصلاح تدریجی) قابل تحلیل است.</span>

<span dir="rtl">سوم. بر پایۀ دو «نکتۀ» پیش</span>‌<span dir="rtl">گفته، پیام آیات و احادیثی که به جماعت، دعوت می</span>‌<span dir="rtl">کنند و از تفرقه پرهیز می</span>‌<span dir="rtl">دهند، لزوم همزیستی و همکاری و سازگاری عملی شهروندان مسلمان با اکثریت جامعۀ اسلامی (جماعت و امّت) در مسائل اجتماعی و احترام به رأی اکثریت (البته در غیر موارد باطل مطلق، مثل: ظلم اجتماعی، شرک و بدعت در دین) است، حتی اگر این اکثریت، در آن مسائل اجتماعی خطا کرده باشند، و این ابداً به معنای ترک اجتهاد و رها کردن فکر و عقیدۀ خود و تبعیّت و تقلید فکری و عقیدتی از اکثریّت نیست؛ بلکه نوعی «اجماع همپوش» یا همان «اجماع عُقلایی بر سرِ هم</span>‌<span dir="rtl">افزایی» است که در سیاست، مدیریّت و جامعه</span>‌<span dir="rtl">شناسی مطرح است.</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، ر. ک: جان رالز (از نظریه عدالت...): ص ۱۳۸. گفتنی است در جهان غرب، مبنای دیگری نیز (( برای چنین اجماعی مطرح است که از طریق مکتب فلسفی پدیدارشناسی (ر. ک: ایدۀ پدیده‏شناسی: ص ۷۳ - ۷۶ و ۱۰۱) و با به کارگیری و توسعۀ مفهوم فلسفی پُرکاربرد این مکتب (یعنی: اِپوخه / تعلیق قضاوت) در اخلاق اجتماعی ایجاد شده است. اِپوخه در اخلاق، به معنای تعلیق قضاوت یا در پرانتز قرار دادن اختلافات شخصی است، به گونه‏ای که فرد بتواند ضمن حفظ شخصیت خود و وفاداری به منافع و احساسات خود، منافع و حقوق دیگران (جامعه، سازمان</span> <span dir="rtl">و...) را نیز حفظ کند و از دایرۀ انصاف و تعادل، خارج نشود. تربیت شدن جامعه به این روش و بر این مبنا، طبعاً «مدیریت تفاوت‏های انسانی» را در فرد و جامعه، آسان‏تر خواهد کرد</span>.</ref> <span dir="rtl">روایات معتبری نیز در دست</span>‌ <span dir="rtl">اند که نشان می</span>‌<span dir="rtl">دهند مبنای چنین اجماعی، همان حدّ اقلّ مسلمانی</span>‌ <span dir="rtl">(اسلام ظاهری) است که با شهادتین، تحقّق می</span>‌<span dir="rtl">یابد.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۷۱ح ۲۴ (با ظواهر مسلمانی شکل می‏گیرد) و ح ۲۵ (همۀ فرقه‏های مسلمانان را در بر می‏گیرد</span>).</ref>

<span dir="rtl">اگر این پیام را بپذیریم، باید روایات اندکی را که به ظاهر، خلاف این دیدگاه را مطرح می</span>‌<span dir="rtl">کنند و «جماعت»</span>‌ <span dir="rtl">را به معنای «اهل حق، هر چند اندک باشند»</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۶۳ (جماعت اهل حق، اگر چه اندک باشند</span>).</ref> <span dir="rtl">می</span>‌<span dir="rtl">شمارند، «بازتحلیل» و به معنای دیگری حمل کنیم، و مثلاً:</span>

<span dir="rtl">(۱) تعریفی از «جماعت» را که در این روایات مطرح شده، از مقولۀ کاربرد مَجازی و مشتمل بر «تشبیه» ادبی و «اغراق تعلیمی» بدانیم، چنان که خداوند عزّ و جلّ در بیان عظمت شخصیت ابراهیم علیه السلام، او را «اُمّت» خوانده است،</span><ref>. <span dir="rtl">نحل: آیۀ ۱۲۰: (إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلّٰهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ به راستی ابراهیم، اُمّتی مطیع خدا و حق‏گرا بود و از مشرکان نبود</span>).</ref> <span dir="rtl">با آن که در عالم واقع، ابراهیم، یک تنْ بیش نیست و معنای لغوی «امّت» نیز با این تکریم، تغییر نکرده است و نمی</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span dir="rtl">(۲) اطلاق «جماعت» را بر اقلیت کوچک اهل حق، از باب مقام حقیقیِ اُخروی و جایگاه معنوی آن گروه اندک به شمار آوریم، و نه از باب گزارش امر واقع و حقیقت خارجی، چنان که در برخی احادیث، آمده است که خداوند عزّ و جلّ ابراهیم علیه السلام را به این دلیلْ «اُمّت» نامید که در روزگار وی، امّت توحید، منحصر به شخص وی بود و او بود که با تحمّل رنج زیاد، چراغ ایمان را روشن نگه داشته بود.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۷ ص ۲۹۹ - ۳۰۵ (آنان که در قرآن و حدیث، امت خوانده شده‏اند / ابراهیم علیه السلام</span>).</ref> <span dir="rtl">همین تعبیر تکریمی (به تنهایی، یک امّت بودن)، در احادیث، در بارۀ امام علی علیه السلام، عبد المطّلب، قُسّ بن ساعده، ابن نُفَیل و حتی در بارۀ معلّمان، شهیدان راه خدا و مبلّغان دین در دیار شرک نیز به کار رفته است.</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۷ ص ۳۰۵ - ۳۱۹ (امّت آنان که در قرآن و حدیث، امّت خوانده شده‏اند</span>).</ref>

<span dir="rtl">(۳) بپذیریم که موضوع این روایات، «حق» است و نه «جماعت»، به این معنا که این روایات، در مقام تعریف و تبیین «جماعت» نیستند؛ بلکه در صدد تعریف «حق» و بیان ارزش آن اند و در این راه، هر که و هر چه معرّفی کنند، شاخص، نشانه و مصداق حق محسوب می</span>‌<span dir="rtl">شود، همچنان که در سطور پیشین (بند ۲) بیان کردیم که چگونه افراد، در قرآن و احادیث، «امّت» خوانده شده</span>‌<span dir="rtl">اند، حالْ آن</span>‌<span dir="rtl">که موضوع اصلی آن آیات و احادیث نیز نه «امّت»، بلکه «حق» است و چگونگی رسیدن به آن و استقامت بر آن.</span>

<span dir="rtl">موضوع اصلی یا عنوان بحث در یک متن قرآنی - حدیثی، می</span>‌<span dir="rtl">تواند متفاوت از موضوع تک تکِ عبارات یا اجزای آن متن باشد. در نتیجه، هر گونه مسامحۀ زبانی، به کارگیری مَجاز، تطبیق مصداقی و یا هر عبارتی را که ظاهراً خارج از موضوع است، باید با توجّه به آن موضوع فرادست، فهمید.</span><ref>. <span dir="rtl">به عنوان مثال، پیامبر صلی الله علیه و آله در ورود به مسجد، به صحابی خویش، جَرهَد اَسلمی - که از اصحاب صُفّه بود و در صُفّۀ مسجد، نشسته بود و ران پایش پیدا بود - فرمود «أ ما عَلِمتَ أنَّ ‏الفَخِذَ عَورَةٌ (آیا نمی‏دانی که ران، عورت است؟)» (سنن أبی داود</span>: <span dir="rtl">ص ۷۴۸ ح ۴۰۱۴؛ عوالی اللآلی: ج ۱ ص ۱۲۰)؛ امّا اکثر فقهای امامیه، این جمله را ذیل عنوان «حرمت مسجد» معنا کرده و آن را حکمی مطلق برای عورت شمردن ران نگرفته و اغراق موجود در آن را کاربردی تسامحی - مجازی در تعظیم حرمت مسجد دانسته‏اند و در نتیجه، عورت بودن ران‏ها را فقط در محدودۀ فضای مسجد، پذیرفته‏اند (ر. ک: تذکرة الفقهاء، حلّی: ج ۲ ص ۴۴۵</span>).</ref>

<span dir="rtl">چهارم. متأسفانه احادیث تکریم جماعت و دعوت به آن و نهی از تفرقه و عزلت، و خصوصاً احادیث بیان کنندۀ مجازات تارکان جماعت و دعوت</span>‌<span dir="rtl">کنندگان به تفرقه، همواره یکی از دستاویزهای حاکمان جور برای سرکوب منتقدان و مخالفان خویش و بلکه سرکوب هر آمر به معروف و ناهی از منکر و مصلح اجتماعی بوده و در گرفتن بیعت اجباری، مورد سوء استفاده خودکامگان قرار گرفته است.</span><ref>. <span dir="rtl">به عنوان نمونه، عبید اللّٰه بن زیاد، قبل از کشتن مسلم بن عقیل به او می‌گوید: «شَقَقتَ عَصَا المسلمین؛ تو وحدت مسلمانان را در هم شکستی» (مُثیر الأحزان: ص ۳۶) و در بیان دلیلش برای کشتن امام حسین علیه السلام می‌گوید: «إنَّهُ خَرَجَ عَلی إمامٍ و اُمَّةٍ مُجتَمِعَةٍ؛ او بر ضدّ امامی و اُمّتی متّحد، خروج کرد» (الأخبار الطوال: ص ۲۸۴</span>).</ref> <span dir="rtl">بخشی از این احادیث - که هم شیعه و هم اهل سنّت، آنها را نقل کرده و معتبر شمرده‌اند - عبارت</span>‌ <span dir="rtl">اند از:</span>

<span dir="rtl">۱) گروه احادیثی که می</span>‌<span dir="rtl">گویند هر کس بمیرد و امامش را نشناسد یا بیعت حاکم مسلمانی به گردنش نباشد، به مرگ جاهلی مرده است: «مَن ماتَ لا یَعرِفُ إمامَهُ / بِغَیرِ إمامٍ / لَیسَ فی عُنُقِهِ بَیعَةٌ ماتَ میتَةً جاهِلیَّةً»</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ امام مهدی علیه السلام: ج ۲ ص ۲۸ - ۴۱ (حذر از نشناختن امام)، دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۶ ص۳۱۲ - ۳۲۴ (نهی از نشناختن امام</span>).</ref> <span dir="rtl">یا «مَن... فارَقَ الجَماعَةَ، فَماتَ ماتَ میتَةً جاهِلیَّةً».</span><ref>. <span dir="rtl">صحیح مسلم: ج ۳ ص ۱۴۷۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">۲) گروه احادیثی که می</span>‌<span dir="rtl">گویند هر کس تفرقه</span>‌<span dir="rtl">افکنی، فرقه</span>‌<span dir="rtl">سازی یا دعوت به تکروی کرد، هر کس بود، بکُشیدش: «فَاضرِبوا عُنُقَهُ / فَاقتُلوهُ کائناً مَن کانَ / فَاقتُلوهُ و لَو کانَ تَحتَ عِمامَتی هذِهِ».</span><ref>. <span dir="rtl">به ترتیب، ر.ک: سنن النَّسائی: ج ۷ ص ۹۳، مسند ابن حنبل: ج ۴ ص ۳۴۱؛ نهج البلاغة: خطبۀ ۱۲۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">۳) گروه احادیثی که در بارۀ حاضر نشدن یک شخص یا گروه در جماعتِ (تجمّعات) مسلمانان و مجازات این کار در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله سخن می</span>‌<span dir="rtl">گویند: هَمَّ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أن یُشعِلَ النّارَ فی دورِهِم / أن یُحرِقَ قَوماً فی مَنازِلِهِم / أحرَقَ عَلَیهِ بَیتَهُ / تُحرَقُ عَلَیهم بُیوتُهُم».</span><ref>. <span dir="rtl">به ترتیب، ر.ک: الأصول الستة عشر: ص ۱۹۰ (کتاب زید النرسی) ح ۱۵۷، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج ۳ص ۳۹ ح ۳۲۸۰، تهذیب الأحکام: ج ۶ ص ۲۴۱ ح ۵۹۶ و ج ۳ ص ۲۵ ح ۸۷. گفتنی است در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام، حضور در مسجد برای نماز جماعت، به</span> <span dir="rtl">معنای همراهی با جماعت مسلمانان بود و ترک نماز جماعت مسجد نیز به معنای فاصله گرفتنن از جماعت مسلمانان؛ چرا که مسجد در اسلام، نماد امّت (جامعۀ اسلامی) است و آداب و احکام آن به گونه‌ای است که هر مسلمانی در مسجد، در واقع، برای حضور در امّت، کارورزی و تمرین می‌کند. بر این اساس می‌توان گفت که موضوع روایات مجازات تارکان نماز جماعت نیز همان «ترک جماعت» است</span>.</ref>

<span dir="rtl">۴) گروه احادیثی که اتّفاق نظر اُمّت اسلام را بر گم</span>‌<span dir="rtl">راهی، نفی می</span>‌<span dir="rtl">کنند: «لا تَجتَمِعُ اُمَّتی عَلی ضَلالَةٍ / ضَلالٍ / الضَّلالِ».</span><ref>. <span dir="rtl">ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۲۰ (مدخل‏ «اجماع</span>»).</ref>

<span dir="rtl">بر پایۀ آنچه مستند به آیات و احادیث، پیش از این آمد و پس از این خواهد آمد، روشن است که مقصود از وحدت و اجتماع اُمّت، همزیستی و یکدلی آنهاست و نه همسان اندیشی.</span><ref>. <span dir="rtl">تعبیر سیّد جمال الدین اسدآبادی دراین باره، چنین است: «وحدتی است در عین کثرت و کثرتی است با حفظ وحدت» (ر. ک: مقالات جمالیه: ص ۷۴ و ۹۲</span>).</ref> <span dir="rtl">در نتیجه، مجازات</span>‌<span dir="rtl">ها نیز مربوط به کسانی است که آن همزیستی را تخریب می</span>‌<span dir="rtl">کنند، نه منتقدان و دگراندیشان و خیرخواهانی که با پایبندی به اصول همزیستی، آرا و افکار اصلاحی خود را در فضای جامعه (امّت) و یا حتی در برابر حاکمان، مطرح می</span>‌<span dir="rtl">سازند.</span>

<span dir="rtl">پنجم. عُقَلای عالَم، جماعت (همبستگی اجتماعی) را پدیده</span>‌<span dir="rtl">ای نیکو، مطابق فطرت و دارای حُسن و مطلوبیّت ذاتی می</span>‌<span dir="rtl">دانند و تفرقه را ناپسند و قبیح می</span>‌<span dir="rtl">شمارند.</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، ر. ک: دائرة المعارف قرآن کریم: ج ۲ ص ۷۴ (اتّحاد) و ص ۳۳۳ (اختلاف)، دانش‏نامۀ امام خمینی: ج ۱۰ ص ۲۴۹ (وحدت)، در قلمرو سایه‏ها (جستارهایی در روان‏شناسی فرقه‏ها): ص ۱۹ و ۲۱۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">نگاهی گذرا به آیات و احادیث پیشِ رو - که صرفاً بخشی و نمونه</span>‌<span dir="rtl">ای از آیات</span><ref>. <span dir="rtl">برای دیدن مجموع آیات مربوط، ر. ک: فرهنگ قرآن، هاشمی و همکاران: ج ۲ ص ۲۱۲ - ۲۲۴ (اتحاد</span>).</ref> <span dir="rtl">و احادیث مربوط است - نیز گویای این حقیقت است که جماعت (همبستگی اجتماعی)، در ادبیات وحی و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، موضوعیّت و تشخّص و تعیُّن دارد و از قوانین اجتماعی اسلام و اصطلاحاً مطلوب شارع است که خدا به آن، دعوت و بلکه امر کرده است؛</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: انعام: آیۀ ۱۵۳، آل عمران: آیۀ ۱۰۳، فرهنگ قرآن: ج ۲ ص ۲۱۹</span>.</ref> <span dir="rtl">نعمت است و از آیات الهی است؛</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: آل عمران: ۱۰۸، انفال: ۶۳، فرهنگ قرآن: ج ۲ ص ۲۱۲ و ۲۱۸</span>.</ref> <span dir="rtl">محبوب خداوند است؛</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: صف: آیۀ ۴، فرهنگ قرآن: ج ۲ ص ۲۱۷</span>.</ref> <span dir="rtl">از مقاصد شریعت و فلسفه</span>‌<span dir="rtl">های وجودی دین است؛</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: بقره: آیۀ ۲۱۳، حشر: آیۀ ۱۴، المیزان فی تفسیر القرآن: ج ۲ ص ۱۱۱ - ۱۳۴، تفسیر نمونه: ج ۲ ص ۱۱۶، جستاری نظری در باب تمدّن: ص ۹۹</span>.</ref> <span dir="rtl">و حتی محور آن، خود خداوند است.</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: مائده: آیۀ ۵۶، فرهنگ قرآن: ج ۲ ص ۲۲۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">به همین ترتیب، از نگاه قرآن و ا حادیث، تفرقه (اختلاف عملی و چنددستگی اجتماعی)، پدیده</span>‌<span dir="rtl">ای مذموم و مُنکَر و نامطلوب و مورد نهی خداوند است</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: انفال: آیۀ ۴۶، انعام: آیۀ ۱۵۳ و ۱۵۹، آل عمران: آیۀ ۱۰۵، شورا: آیۀ ۱۳</span>.</ref> <span dir="rtl">که باید به آن، حسّاس بود و به شدت از آن، پرهیز کرد.</span><ref>. <span dir="rtl">طه: آیۀ ۹۲ - ۹۴. برای دیدن مجموع آیات نهی از اختلاف عملی و تفرقه، ر. ک: فرهنگ قرآن: ج ۲ ص ۴۲۱ - ۴۳۳ (اختلاف) و ج ۱۱ ص ۹۵ - ۹۹ (تفرقه)، دائرة المعارف قرآن کریم: ج ۲ ص ۳۳۳ (اختلاف). نیز، ر. ک: «فرقه‌گرایی در قرآن»، قاسم جوادی، هفت آسمان، ش ۸۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">واضح است که برای رسیدن به همبستگی در جامعه، نیازمند سطوح بالایی از مُدارا و تسامح یا عفو و صفح (گذشت) در زندگی اجتماعی و در تعامل با دیگر مسلمانان خواهیم بود و شاید به همین دلیل است که پیشوایان ما، مداراگری را نصف ایمان دانسته</span><ref>. <span dir="rtl">پیامبر خدا فرمود: «مُداراةُ الناسِ نصفُ الإیمانِ» (الکافی: ج ۲ ص ۱۱۷ ح ۵). برای دیدن روایات دیگری که مداراگری با عموم مردم را فرمان الهی، پسندیده‏ترین خصلت اخلاقی، میوۀ عقل، سر لوحۀ عقل، رأس حکمت و افضل اعمال شمرده‏اند، ر. ک: میزان الحکمة: ج ۴ ص ۸ (مدارا</span>).</ref> <span dir="rtl">و تقیّه را روش خویش و جزء دین خدا و شرط ایمان (مسلمانی)</span><ref>. <span dir="rtl">به عنوان نمونه، امام صادق علیه السلام فرمود: «التقیة مِن دین اللّٰه» (الکافی: ج ۲ ص ۲۱۷ ح ۳) و امام رضا علیه السلام از امام باقر علیه السلام روایت کرد که فرموده است: «التقیة مِن دینی و دینِ آبائی، و لا إیمانَ لِمَن لا تقیّةَ له» (الکافی: ج ۲ص ۲۱۹ ح ۱۲</span>).</ref> <span dir="rtl">و از اصول حکمرانی امام مهدی علیه السلام</span><ref>. <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام فرمود: «لا تَخرَقوا بِهِم.أ ما عَلِمتَ... أنَّ إمارتَنا بِالرِّفقِ و التألُّفِ و الوَقارِ و التقیةِ و حُسنِ الخُلطَةِ...؟ (به مردم [در دینْ] فشار نیاورید. آیا نمی‌دانی که... دولت ما [آن هنگام که مستقر گردد]، بر پایۀ نرمی و همدلی و</span> <span dir="rtl">متانت و تقیّه و معاشرت شایسته [با مخالفان]... خواهد بود؟)». (الخصال: ج ۲ ص ۳۵۴</span>).</ref> <span dir="rtl">شمرده</span>‌<span dir="rtl">اند. نیز شاید دلیل این که برخی فقیهان بزرگ شیعه، تقیّۀ مداراتی (مداراگرانه)</span><ref>. <span dir="rtl">تقیّه (به معنای «پنهان کاری»)، اظهار نظر یا انجام دادن کاری بر خلاف باور درونی خویش است که اگر با هدف رعایت اصل مدارا انجام شده باشد، تقیّۀ مُداراتی نامیده می‏شود و اگر از روی ترس باشد، تقیّۀ خوفی</span>.</ref> <span dir="rtl">را متوقف بر ترس از ضرر ندانسته، بلکه آن را حکمی عقلی معرّفی کرده</span>‌<span dir="rtl">اند که حکمت تشریع آن، مصلحت کلّی جامعۀ اسلامی است،</span><ref>. <span dir="rtl">ر. ک: الرسائل العشرة، امام خمینی، تحقیق مجتبی تهرانی: ص ۷۱ (رسالة فی التقیّة: ص ۷ - ۸). امام خمینی، در جای دیگر فرموده‏اند: «از امور روشن، این است که از صدر اسلام تا روزگار ما سیرۀ مستمر [علمای امامیه]، معاشرت و هم‏سفره شدن و آمیختگی اجتماعی با مخالفان</span> [<span dir="rtl">مذهبی] و خوردن از قربانی آنها... بوده است و چنین سیره‏ای، ناشی از تقیه (استثنا) هم نبوده است» (کتاب الطهارة: ج ۳ ص ۳۱۶). برای دیدن تعابیر مشابه از امام خمینی و نیز از برخی فقهای دیگر در باب «ضرورت عقلی و عقلایی» بودن تقیۀ مداراتی یا «اقتضای مصلحت جامعۀ اسلامی» بودن آن، ر. ک: دانش‏نامۀ امام خمینی: ج ۳ ص ۴۸۳ (تقیه(؛ تقیه، [شهید] بهشتی</span>.</ref> <span dir="rtl">همین باشد.</span>

<span dir="rtl">در مجموع می</span>‌<span dir="rtl">توان گفت که مطابق الگو و تعریفی که از همزیستی عرضه گردید، دعوت و بلکه توصیۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام به همزیستی (جماعت)، نه بر پایۀ تقیّه، بلکه به دلیل خواست و خشنودی خداست و در واقع، نوعی اِخبار از قوانین عالَم (عقل، علم، اخلاق و فطرت / طبیعت) در باب «همزیستی» و حُسن ذاتی آن شمرده می</span>‌<span dir="rtl">شود. در نتیجه، چه اقلیت جامعه (اُمّت) و چه اکثریت آن، و چه در روزگار ضعف و چه در روزگار قدرت خویش، موظّف به رعایت همزیستی و وحدت عملی ‌اند. در موارد اندکی نیز که دلیل این دعوت، تقیّه است، عمدتاً تقیّۀ مداراتی (یعنی احتیاط مداراگرانه</span>‌<span dir="rtl">ای که لازمۀ عقلی و همیشگی دوامِ زندگی اجتماعی است) مقصود است و نه تقیّۀ خوفی (که جنبۀ موقّت دارد و دلیلش ترس و ناتوانی فعلی فرد است).</span>

<span dir="rtl">و سخن پایانی این که: آنان که از آیات وحدت و تفرقۀ قرآن، تفاسیری فرقه‌ای عرضه می‌کنند، ظاهراً به راهی غیر از راه روشن پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام می‌روند!</span><ref>. <span dir="rtl">در این باره، ر. ک: المیزان: ج ۵ ص ۲۷۶ ـ ۲۸۳ (ذیل آیات ۱۵ ـ ۱۹ آل عمران</span>).</ref>

<span id="الفصل-الأول-ملازمة-الجماعة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الأوّل: مُلازَمَةُ الجَماعَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل يکم: همراهی با جماعت</span>

<span id="معنی-الجماعة-و-تفسیرها"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۱: مَعنَی الجَماعَةِ و تَفسیرُها</span> ==

<span dir="rtl">1 / 1: معنای جماعت و تفسیر آن</span>

<span id="الالفة-و-وحدة-الکلمة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۱: الاُلفة و وَحدَةُ الکَلِمَةِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۱: همبستگی و همنَوایی</span>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">جاءَني جَبرائیلُ علیه السلام فَقالَ لي: یا أحمَدُ! الإسلامُ عَشرَةُ‌ أسهُمٍ، وَ قَد خابَ مَن لا سَهمَ لَهُ فیها. أوَّلُها: شَهادَةُ أن لا إلهَ إلَّا اللهُ، وَ هِيَ الکَلِمَةُ، و... التّاسِعَةُ: الجَماعَةُ، وَ هِيَ الاُلفَةُ.</span><ref>. <span dir="rtl">علل الشرائع: ص ۲۴۹ ح ۵ عن أنس، الخصال: ص ۴۴۷ ح ۴۷ عن زرارة عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله نحوه؛ المعجم الکبیر: ج ۱۱ ص ۲۷۲ ح ۱۱۹۵۸ عن ابن عباس.</span></ref>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و به من گفت: ای احمد! اسلام، ده قسمت است و هر کس هیچ بهره</span>‌<span dir="rtl">ای از اینها نداشته باشد، زیانکار است. نخستینِ آنها شهادت دادن به یگانگی خداوند است، که شعار [امّت اسلام] است، و... نهمین آنها جماعت است، که همان همبستگی است.</span>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">الإمام علي علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في کِتابٍ إلی أبي موسی الأشعَريّ جَواباً لَهُ</span> -<span dir="rtl">: لَیسَ رَجُلٌ - فَاعلَم - أحرَصَ عَلی جَماعَةِ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَ اُلفَتِها مِنّي.</span><ref>. <span dir="rtl">نهج البلاغة: الکتاب ۷۸، بحار الأنوار: ج ۳۳ ص ۳۰۴ ح ۵۵۴.</span></ref>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">امام علی صلی الله علیه و آله</span>: - <span dir="rtl">در نامه</span>‌<span dir="rtl">اش در جواب ابو موسی اشعری</span> - <span dir="rtl">بِدان که هیچ کس بر جماعت امّت محمّد صلی الله علیه و آله و همبستگی آنان، از من حریص</span>‌<span dir="rtl">تر نیست.</span>

<span id="السواد-الأعظم-من-الناس-و-عامتهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۲: السَّوادُ الأعظَمُ مِن النّاسِ و عامَّتُهُم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۲: جمعیت انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر و عامّۀ مردم</span>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">رسولُ الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إیّاکُم وَ الشَّعابَ، وَ عَلَیکُم بالجَماعَةِ وَ العامَّةِ و المَسجِدِ.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج ۸ ص ۲۳۸ ح ۲۲۰۹۰، المعجم الکبیر: ج ۲ ص ۱۶۴ ح ۳۴۴ کلاهما عن معاذ بن جبل، کنز العمّال: ج ۷ ص ۵۸۱ ح ۲۰۳۵۵؛ المَجازات النبویه: ص ۳۱۳ ح ۲۶۸ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">پرهیز باد شما را از فرقه فرقه شدن! و بر شما باد به جماعت و عامّه و مسجد!</span>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">الأمام علي علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اِلزَموا السَّوادَ الأعظَمَ؛ فَإنَّ یَدَ اللهِ مَعَ الجَماعَةِ، و إیّاکُم و الفُرقَةَ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۲۷، و في معنی «السواد الأعظم» راجع: الکافي: ج ۸ ص ۲۴۴ ح ۳۳۹، و فیه «قال الحسین علیه السلام: ... هم السواد الاعظم، و أشار بیده إلی جماعة الناس».</span></ref>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">همراه جمعیّت انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر (تودۀ اکثریّت) باشید؛</span><ref><span dir="rtl">.</span> <span dir="rtl">پیش از این (ر. ک: ص ۱۵۳ و ۱۵۵ «چند نکته / نکته‏های سوم و چهارم») گفته شد و پس از این (ر. ک: ص۲۰۳ «آداب همزیستی با جماعت») نیز خواهد آمد که مقصود از همراهی با اکثریت، پذیرش عقاید آنان نیست؛ بلکه مقصود، تعامل برادرانه با آنان، از جمله در: اعیاد، نمازهای جماعت، پیمان‏ها و مسئولیت‏های اجتماعی، خدمات اجتماعی، دوستی‏ها، سفره‏ها، تشییع جنازه‏ها، ازدواج، تکفّل ایتام و فقرای یکدیگر و... (مضمون آیۀ ۱۰۳ از سورۀ آل عمران و آیۀ ۱۰ از سورۀ حجرات) است</span>.</ref> <span dir="rtl">چرا که دست خدا با جماعت است، و پرهیزتان باد از تفرقه!</span>

<span id="الفرقة-الناجیة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۳: الفِرقَةُ النّاجِیَةُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۳: فرقۀ رستگار</span>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">تفسير الطبري عن أنس</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: إنَّ بَني إسرائيلَ افتَرَقَت عَلیٰ إحدیٰ و سَبعينَ فِرقَةً، و إنَّ اُمَّتي سَتَفتَرِقُ عَلَى اثنَتَينِ و سَبعينَ فِرقَةً، كُلُّهُم فِي النّارِ إلّا واحِدَةً.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَقيلَ: يا رَسولَ اللهِ، و ما هٰذِهِ الواحِدَةُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَقَبَضَ يَدَهُ و قالَ: الجَماعَةُ (وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعًا وَ لَا تَفَرَّقُواْ).</span><ref><span dir="rtl">. تفسير الطبري: ج‌۳ الجزء ۴ ص‌۳۲، سنن ابن ماجة: ج‌۲ ص‌۱۳۲۲ ح‌۳۹۹۳، المعجم الكبير: ج‌۱۸ ص‌۷۰ ح‌۱۲۹ عن عوف بن مالك، مسند أبي يعلى: ج‌۴ ص‌۱۵۵ ح‌۴۱۱۳، المنتخب من مسند عبد بن حميد: ص‌۷۹ ح‌۱۴۸ عن بنت سعد عن أبيها و كلّها نحوه، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۱۰ ح‌۱۰۵۵.</span></ref>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">تفسير الطبری</span> - <span dir="rtl">به نقل از اَنَس</span> -<span dir="rtl">: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بنی اسرائيل، به هفتاد و یک فرقه، پراکنده شدند و امّت من به هفتاد و دو فرقه، پراکنده خواهند شد که همۀ آنها در آتش</span>‌ <span dir="rtl">اند، بجز يک فرقه».</span>

<span dir="rtl">گفته شد: ای پیامبر خدا! آن يک فرقه کدام است؟</span>

<span dir="rtl">ایشان، دستش را مشت کرد و فرمود: «جماعت! (همگی به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراکنده نشويد)».</span>

<span id="جماعة-أهل-الحق-و-إن-قلوا"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۴: جَماعَةُ أهلِ الحَقَّ و إن قَلّوا</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۴: جماعت اهل حق، اگر چه اندک باشند</span><ref>. <span dir="rtl">پیش‏تر گفته شد که روایات ذیل این عنوان (جماعت اهل حق ...)، خصوصاً از آن جهت که به ظاهر، در صدَد توسعۀ مصداق نیستند، باید بیانگر معنای مَجازی «جماعت» یا نشان‌دهندۀ بهترین مصداق / مصادیق آن و یا گویای تفسیر تأویلی آن باشند، شبیه آنچه در بارۀ «اُمّت»، پیش</span> <span dir="rtl">از این (ر. ک: ص ۱۵۳ «درآمد / چند نکته / نکتۀ سوم») گفته شد</span>.</ref>

<span dir="rtl">الکتاب</span>

<span dir="rtl">(أَ فَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لاٰ يَهِدِّي إِلّٰا أَنْ يُهْدىٰ فَمٰا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. یونس: ۳۵.</span></ref>

<span dir="rtl">(آیا کسی که هدایت به سوی حق می</span>‌<span dir="rtl">کند برای پیروی شایسته</span>‌<span dir="rtl">تر است، یا آن کس که خود هدایت نمی</span>‌<span dir="rtl">شود مگر هدایتش کنند؟ شما را چه می</span>‌<span dir="rtl">شود؟! چگونه داوری می</span>‌<span dir="rtl">کنید؟!).</span>

<span dir="rtl">(وَ مٰا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلّٰا ظَنًّا إِنَّ الظَّنَّ لاٰ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً إِنَّ اللّٰهَ عَلِيمٌ بِمٰا يَفْعَلُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. یونس: ۳۶.</span></ref>

<span dir="rtl">(و بیشتر آنها (مشرکان)، جز از گمان، پیروی نمی</span>‌<span dir="rtl">کنند. گمان، هرگز انسان را از حق، بی</span>‌<span dir="rtl">نیاز نمی</span>‌<span dir="rtl">سازد. به یقین، خداوند از آنچه انجام می</span>‌<span dir="rtl">دهند، آگاه است!).</span>

<span dir="rtl">راجع: موسوعة معارف الکتاب و السنّة / الحقّ / الحقّ في القرآن.</span>

<span dir="rtl">ر. ک: دانش</span>‌<span dir="rtl">نامۀ قرآن و حدیث: «حق / حق در قرآن».</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">رَسولُ الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">المُؤمِنُ وَحدَهُ حُجَّةٌ، و المُؤمِنُ وَحدَهُ جَماعَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج۱ ص۳۷۶ ح۱۰۹۶، الخصال: ج۲ ص۵۸۴ ذیل ح۱۰، الکافي: ج۳ ص۳۷۱ ح۲، التهذیب: ج۳ ص۲۶۵ ح۷۴۹ کلاهما عن الجُهَني نحوه، وعَنیٰ النبيّ صلی الله علیه و آله بذلك أنّ المؤمنَ إذا أرادَ الجماعةَ و لَم یتیَسَّر لَهُ ذلك فَصَلاتُه وَحدَهُ تقومُ مَقامَ صَلاتِهِ في الجماعةِ (الوافي: ج۸ ص۱۱۶۶).</span></ref>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مؤمن، خودش حُجّت است. مؤمن، به تنهایی، جماعت است.</span><ref><span dir="rtl">. چنان‏که از گفتگوی راوی (جُهَنی) و پیامبر صلی الله علیه و آله در منابعْ روشن است، مقصود پیامبر خدا این است که: مؤمن، هر گاه قصد نماز جماعت کرد، امّا برایش مقدور نگردید، همان نمازی که فُرادا به جا آورده است، برایش جماعت محسوب می‏شود و جای جماعت را می‏گیرد</span> (<span dir="rtl">الوافی: ج۸ ص ۱۱۶۶</span>).</ref>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله: مَن فارَقَ جَماعَةَ المُسلِمينَ فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ</span><ref><span dir="rtl">. الرّبقة: في الأصل عروة في حبل تُجعل في عنق البهيمة أو يدها تمسكها، فاستعارها للإسلام؛ يعني ما يشتدّ به المسلم نفسه من عرى الإسلام؛ أي حدوده و أحكامه و أوامره و نواهيه (النهاية: ج‌۲ ص‌۱۹۰ «ربق»).</span></ref> <span dir="rtl">الإِسلامِ مِن عُنُقِهِ. قيلَ: يا رَسولَ اللهِ، و ما جَماعَةُ المُسلِمينَ؟ قالَ: جَماعَةُ أهلِ الحَقِّ و إن قَلّوا.</span><ref><span dir="rtl">. الأمالي للصدوق: ص‌۴۱۳ ح‌۵۳۶ عن سديف المكّي، روضة الواعظين: ص‌۳۶۶، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۶۷ ح‌۱.</span></ref>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس از جماعت مسلمانان جدا شود، طوق (حلقۀ) اسلام را از گردن خود در آورده است». گفتند: ای پيامبر خدا! جماعت مسلمانان چيست؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «جماعت پيرو حق، اگر چه اندک باشند».</span>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">معاني الأخبار عن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن يحيى بن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">العلوي، رفعه: قيلَ لِرَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله: ما جَماعَةُ اُمَّتِكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: مَن كانَ عَلَى الحَقِّ و إن كانوا عَشَرَةً.</span><ref><span dir="rtl">. معاني الأخبار: ص‌۱۵۴ ح‌۲، المحاسن: ج‌۱ ص‌۳۴۶ ح‌۷۲۱، النوادر للراوندي: ص‌۱۳۰ ح‌۱۶۲ عن الإمام الكاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۲۶۶ ح‌۲۲.</span></ref>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">معانی الأخبار</span> - <span dir="rtl">به نقل از عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن يحيی بن عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">علوی که سند حديث را به معصوم علیه السلام رسانده</span> -<span dir="rtl">: به پيامبر خدا صلی الله علیه و آله گفته شد: جماعت امّتت کيستند؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «کسانی که بر حق باشند، هر چند ده نفر باشند».</span>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">سُئِلَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَن جَماعَةِ اُمَّتِهِ، فَقالَ: جَماعَةُ اُمَّتي أهلُ الحَقِّ و إن قَلّوا.</span><ref><span dir="rtl">. معاني الأخبار: ص‌۱۵۴ ح‌۱ عن حفص بن عمر، المحاسن: ج‌۱ ص‌۳۴۶ ح‌۷۲۰ عن حفص بن عمر عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، تحف العقول: ص‌۴۸، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۲۶۵ ح‌۲۱.</span></ref>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">از پيامبر خدا صلی الله علیه و آله در بارۀ جماعت امّتش سٶال شد. فرمود: «جماعت امّت من، همان حق</span>‌<span dir="rtl">گرايان اند، هر چند اندک باشند».</span>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">معاني الأخبار عن عاصم بن حُمَيدٍ رَفَعَهُ</span>: <span dir="rtl">جاءَ رَجُلٌ إلیٰ أميرِ المُؤمِنينَ علیه السلام فَقالَ: أخبِرني عَنِ السُّنَّةِ وَ البِدعَةِ، و عَنِ الجَماعَةِ و عَنِ الفُرقَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام: السُّنَّةُ ما سَنَّ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله، وَ البِدعَةُ ما اُحدِثَ مِن بَعدِهِ، وَ الجَماعَةُ أهلُ الحَقِّ و إن كانوا قَليلاً، وَ الفِرقَةُ أهلُ الباطِلِ و إن كانوا كَثيراً.</span><ref><span dir="rtl">. معاني الأخبار: ص‌۱۵۵ ح‌۳، تحف العقول: ص‌۲۱۱ نحوه، مشكاة الأنوار: ص‌۲۶۵ ح‌۷۸۵، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۲۶۶ ح‌۲۳.</span></ref>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">معانی الأخبار</span> - <span dir="rtl">به نقل از عاصم بن حميد که سند حديث را به معصوم علیه السلام رسانده</span> -<span dir="rtl">: مردی نزد امير مؤمنان علیه السلام آمد و گفت: مرا از سنّت و بدعت و از جماعت و تفرقه آگاه ساز.</span>

<span dir="rtl">امير مؤمنان علیه السلام فرمود: «سنّت، آن چيزی است که پيامبر خدا صلی الله علیه و آله وضع کرده باشد و بدعت، آن چيزی است که پس از او پديد آورده شود. جماعت، همان پيروان حق</span>‌ <span dir="rtl">اند، گر چه اندک باشند، و فِرقه، همان پيروان باطل</span> ‌<span dir="rtl">اند، اگر چه بسيار باشند».</span>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">كنز العمّال عن سليم بن قيس العامري</span>: <span dir="rtl">سَأَلَ ابنُ الكَوّا عَلِيّاً عَنِ السُّنَّةِ وَ البِدعَةِ، و عَنِ الجَماعَةِ وَ الفُرقَةِ، فَقالَ: يَابنَ الكَوّا، حَفِظتَ المَسأَلَةَ فَافهَمِ الجَوابَ: السُّنَّةُ - وَ اللهِ - سُنَّةُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، وَ البِدعَةُ ما فارَقَها، وَ الجَماعَةُ - وَ اللهِ - مُجامَعَةُ أهلِ الحَقِّ و إن قَلّوا، وَ الفُرقَةُ مُجامَعَةُ أهلِ الباطِلِ و إن كَثُروا.</span><ref><span dir="rtl">. كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۳۷۸ ح‌۱۶۴۴ نقلاً عن العسكري فی الأمثال، و راجع: ربيع الأبرار: ج‌۲ ص‌۶۴.</span></ref>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">کنز العمّال</span> - <span dir="rtl">به نقل از سُلَيم بن قيس عامری</span> -<span dir="rtl">: ابن کَوّا، از علی علیه السلام در بارۀ سنّت، و بدعت، و جماعت و تفرقه پرسيد. ايشان فرمود: «ای پسر کوّا! سؤال را به یاد سپردی. اينک پاسخ را بفهم. به خدا سوگند، سنّت، همان سنّت محمّد صلی الله علیه و آله است و بدعت، آنچه از آن جدا باشد. به خدا سوگند، جماعت، همدست شدن با اهل حق است، هر چند اندک باشند و تفرقه، همدستی با اهل باطل است، هر چند بسيار باشند».</span>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">اُمَّتي اُمَّتي! إذَا اختَلَفَ النّاسُ بَعدي و صاروا فِرقَةً فِرقَةً، فَاجتَهِدوا في طَلَبِ الدَّينِ الحَقِّ حَتّیٰ تَكونوا مَعَ أهلِ الحَقِّ؛ فَإِنَّ المَعصِيَةَ في دينِ الحَقِّ تُغفَرُ، وَ الطّاعَةَ في دينِ الباطِلِ لا تُقبَلُ.</span><ref><span dir="rtl">. جامع الأخبار: ص‌۵۰۵ ح‌۱۳۹۶، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۱۹۷ ح‌۵۸.</span></ref>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">امّت من! امّت من! هر گاه پس از من، مردم اختلاف کردند و گروه گروه شدند، شما در جستجوی دين حق بکوشيد تا با اهل حق باشيد؛ چرا که گناه، در دين حق، آمرزيده می</span>‌<span dir="rtl">شود و طاعت، در دين باطل، پذيرفته نمی</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لا يَكونَنَّ أهلُ الضَّلالِ إلیٰ باطِلِهِم وَ الرُّكونِ إلیٰ سَبيلِ الطّاغوتِ، أشَدَّ اجتِماعاً عَلیٰ باطِلِهِم و ضَلَالَتِهِم مِنكُم عَلیٰ حَقِّكُم.</span><ref><span dir="rtl">. الغارات: ج‌۱ ص‌۲۹۰ عن جندب بن عبد اللّٰه‏، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۵۶۳ ح‌۷۲۱، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۶ ص‌۹۰ عن حبيب بن عبد اللّٰه‏.</span></ref>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مبادا گم</span>‌<span dir="rtl">راهان در باطل خود و گرايش به راه طاغوت، همبسته</span>‌<span dir="rtl">تر از شما در حقّتان باشند!</span>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">فارِق مَن فارَقَ الحَقَّ إلی غَيرِهِ، و دَعهُ ما رَضِيَ لِنَفسِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۴۲۸ ح‌۶۵۷۸، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۵۸ ح‌۶۰۵۹.</span></ref>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">از کسی که از حق، جدا شده و به غير حق پيوسته است، جدا شو و او را با آنچه [از باطل] برای خويش پسنديده وا گذار.</span>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">الاحتجاج عن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن الحسن</span>: <span dir="rtl">كانَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام يَخطُبُ بِالبَصرَةِ بَعدَ دُخولِها بِأَيّامٍ، فَقامَ إلَيهِ رَجُلٌ فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، أخبِرني: مَن أهلُ الجَماعَةِ؟ و مَن أهلُ الفُرقَةِ؟ و مَن أهلُ البِدعَةِ؟ و مَن أهلُ السُّنَّةِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: وَيحَكَ! أمّا إذا سَأَلتَني فَافهَم عَنّي، و لا عَلَيكَ أن تَسأَلَ عَنها أحَداً بَعدي:</span>

<span dir="rtl">أمّا أهلُ الجَماعَةِ فَأَنَا و مَنِ اتَّبَعَني و إن قَلّوا، و ذٰلِكَ الحَقُّ عَن أمرِ اللهِ تَعالیٰ و عَن أمرِ رَسولِهِ. و أَهلُ الفُرقَةِ فَهُمُ المخُالِفونَ لي و لِمَنِ اتَّبَعَني و إن كَثُروا. و أَمّا أهلُ السُّنَّةِ فَالمُتَمَسِّكونَ بِما سَنَّهُ اللهُ لَهُم و رَسولُهُ و إن قَلّوا. و أَمّا أهلُ البِدعَةِ فَالمُخالِفونَ لأَمرِ اللهِ تَعالیٰ و لِكِتابِهِ و لِرَسولِهِ، وَ العامِلونَ بِرَأيِهِم و أهوائِهِم و إن كَثُروا، و قَد مَضیٰ مِنهُمُ الفَوجُ الأَوَّلُ و بَقِيَت أفواجٌ، و عَلَى اللهِ قَصمُها وَ استيصالُها عَن جَدَدِ</span><ref><span dir="rtl">. الجَدَدُ: وَجهُ الأرض (لسان العرب: ج‌۳ ص‌۱۰۹ «جدد»).</span></ref> <span dir="rtl">الأَرضِ.</span><ref><span dir="rtl">. الاحتجاج: ج‌۱ ص‌۳۹۴ ح‌۸۳، شرح الأخبار: ج‌۲ ص‌۱۲۵ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۲۲۱ ح‌۱۷۳، كنز العمّال: ج‌۱۶ ص‌۱۸۳ ح‌۴۴۲۱۶ نقلاً عن وكيع.</span></ref>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">الاحتجاج</span> - <span dir="rtl">به نقل از عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن حسن</span> -<span dir="rtl">: امير مؤمنان علیه السلام،</span> ‌<span dir="rtl">چند روز پس از ورودش به بصره، به ايراد خطابه پرداخت. مردی برخاست و گفت: ای امير مؤمنان! به من خبر ده که اهل جماعت کيستند؟ اهل تفرقه چه کسانی</span>‌ <span dir="rtl">اند؟ اهل بدعت، چه کسانی هستند؟ و اهل سنّت، کدام</span>‌ <span dir="rtl">اند؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «ای بينوا! حال که از من می</span>‌<span dir="rtl">پرسی، پاسخ آن را از من، نيک در ياب و مبادا پس از من، آن را از کسی بپرسی!</span>

<span dir="rtl">امّا اهل جماعت، من هستم و پيروان من، هر چند اندک باشند و اين حقيقت را خداوند متعال و پيامبرِ او فرموده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">اهل تفرقه، مخالفان من و مخالفان پيروان من هستند، اگر چه بسیار باشند.</span>

<span dir="rtl">امّا اهل سنّت، آنان</span> ‌<span dir="rtl">اند که به آنچه خداوند و پیامبر او برای آنان سنّت نهاده</span>‌<span dir="rtl">اند، تمسّک می</span>‌<span dir="rtl">جویند، اگر چه اندک باشند.</span>

<span dir="rtl">و امّا اهل بدعت، آنان</span> ‌<span dir="rtl">اند که با فرمان خداوند متعال و با کتاب او و پيامبرش، مخالفت ورزند و به رأی و خواسته</span>‌<span dir="rtl">های خود عمل کنند، اگر چه بسيار باشند. گروه اوّل اینها رفتند و گروه</span>‌<span dir="rtl">هايی هم باقی مانده</span>‌<span dir="rtl">اند و بر خداست که آنها را در هم کوبد و ريشۀ آنان را از روی زمين برکَنَد.</span>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في قَولِهِ تَعالیٰ: (وَأَنَّ هَٰذَا صِرَٰطِى مُسْتَقِيما فَاتَّبِعُوهُ وَ لَا تَتَّبِعُواْ ٱلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ)</span><ref><span dir="rtl">. الأنعام: ۱۵۳.</span></ref> -<span dir="rtl">: نَحنُ السَّبيلُ، فَمَن أبیٰ فَهٰذِهِ السُّبُلُ فَقَد كَفَرَ.</span><ref><span dir="rtl">. تفسير القمّي: ج‌۱ ص‌۲۲۱ عن أبي بصير، بحار الأنوار: ج‌۲۴ ص‌۱۳ ح‌۹ و راجع المناقب لابن شهر آشوب: ج‌۴ ص‌۲۸۳.</span></ref>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در بارۀ فرمودۀ خداوند متعال: (اين است راه راست من. پس، از آن پيروی کنيد و از راه</span>‌<span dir="rtl">ها[ی ديگر] پيروی نکنيد که شما را از آن راه [اصلی]، پراکنده می</span>‌<span dir="rtl">سازد)-: این راه، ما هستيم. پس هر کس [از پيروی ما] سر باز زند و از آن راه</span>‌<span dir="rtl">ها[ی ديگر] پيروی کند، کافر</span><ref><span dir="rtl">. مقصود، کفر کلامی (نامسلمانی) یا کفر فقهی (ارتداد) نیست؛ بلکه کفر اخلاقی (کفران نعمت الهی) و کفر جهلی (جهل با ادّعای علم) است که فراوان در آیات و احادیث به کار رفته است. در این باره، ر.ک: دانش‏نامۀ امام مهدی علیه السلام: ج ۲ ص ۴۷ (مرگ جاهلیّت، اشاره به کفر است یا گم‏راهی؟). نیز، ر.ک: مبانی شناخت، ری‏شهری: ص ۳۰۰ (اقسام کفر نکوهیده</span>).</ref> <span dir="rtl">شده است.</span>

<span dir="rtl">راجع: هذه الموسوعة: ص ۲۸۷ «الإجماع»، و ص ۳۱۰ ح ۱ (و هامشه).</span>

<span dir="rtl">ر. ک: همین دانش‌نامه: ص ۲۸۹ مَدخل «اجماع»، و ص ۳۱۱ ح ۱ (و پانوشت آن).</span>

<span id="جماعة-المتمسکین-بالثقلین"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۵: جَماعَةُ المُتَمَسَّکینَ بِالثَّقَلَینِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۵: جماعت چنگ زنندگان به ثَقَلین</span>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">الغيبة للنعماني</span>: <span dir="rtl">قالَ [رَسولُ اللَّهِ</span>‌<span dir="rtl">] صلی الله علیه و آله في خُطبَتِهِ المَشهورَةِ الَّتي خَطَبَها في مَسجِدِ الخَيفِ في حَجَّةِ الوَداعِ:</span>

<span dir="rtl">إنّي فَرَطُكُم</span>‌<ref><span dir="rtl">. فَرَطُكم: أي متقدِّمكم إليه (النهاية: ج ۳ ص ۴۳۴« فرط»).</span></ref><span dir="rtl">، و إنَّكُم وارِدونَ عَلَيَّ الحَوضَ، حَوضاً عَرضُهُ ما بَينَ بُصرىٰ</span>‌<ref><span dir="rtl">. بُصرىٰ: موضع بالشام من أعمال دمشق ( معجم البلدان: ج ۱ ص ۴۴۱).</span></ref> <span dir="rtl">إلىٰ</span>‌ <span dir="rtl">صَنعاءَ</span><ref><span dir="rtl">. صنعاء: قصبة باليمن و أحسن بلادها (راجع: معجم البلدان: ج ۳ ص ۴۲۶).</span></ref><span dir="rtl">، فيهِ قُدحانٌ عَدَدَ نُجومِ السَّماءِ، ألا و إنّي مُخَلِّفٌ فيكُمُ الثَّقَلَينِ: الثَّقَلُ الأَكبَر القُرآنُ، وَ الثَّقَلُ الأَصغَرُ عِترَتي أهلُ بَيتي، هُما حَبلُ اللَّهِ مَمدودٌ بَينَكُم و بَينَ اللَّهِ عزّ و جلّ ما إن تَمَسَّكتُم بِهِ لَن تَضِلّوا، سَبَبٌ مِنهُ بِيَدِ اللَّهِ و سَبَبٌ بِأَيديكُم.</span>

<span dir="rtl">إنَّ اللَّطيفَ الخَبيرَ قَد نَبَّأَني أنَّهُما لَن يَفتَرِقا حَتّىٰ</span>‌ <span dir="rtl">يَرِدا عَلَيَّ الحَوضَ كَإِصبَعَيَّ هاتَينِ - و جَمَعَ بَينَ سَبّابَتَيهِ -، و لا أقولُ كَهاتَينِ - و جَمَعَ بَينَ سَبّابَتِهِ وَ الوُسطىٰ - فَتَفضُلُ هٰذِهِ عَلىٰ</span>‌ <span dir="rtl">هذِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. الغيبة للنعمانى: ص ۴۲، تفسير القمّي: ج ۱ ص ۳، بحار الأنوار: ج ۲۳ ص ۱۲۹ ح ۶۱.</span></ref>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">الغیبة، نعمانی: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حَجة الوداع در مسجد خَیف فرمود: من پیش از شما می</span>‌<span dir="rtl">روم و شما در کنار حوض [کوثر]، بر من وارد می</span>‌<span dir="rtl">شوید؛ حوضی که پهنایش از بُصرا</span><ref><span dir="rtl">. بُصرا، آبادی مشهوری است در نزدیکی دمشق</span>.</ref> <span dir="rtl">تا صَنعا</span><ref><span dir="rtl">. صنعا، شهری زیبا در یمن که سرآمد شهرهای آن است</span>.</ref> <span dir="rtl">است و در [کنار] آن، جام</span>‌<span dir="rtl">های سیمین به شمار ستارگان آسمان، فراهم است.</span>

<span dir="rtl">همانا من دو چیز گران</span>‌<span dir="rtl">سنگ در میان شما بر جای می</span>‌<span dir="rtl">گذارم: گران</span>‌<span dir="rtl">سنگِ بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر، قرآن است، و گران</span>‌<span dir="rtl">سنگِ کوچک</span>‌<span dir="rtl">تر، خاندان من و همان اهل بیت من</span> ‌<span dir="rtl">اند. این دو، ریسمان خداوندند، بین شما و خدای عزّ و جلّ. اگر به این ریسمان چنگ بزنید، گم</span>‌<span dir="rtl">راه نمی</span>‌<span dir="rtl">شوید. یک طرف آن [ریسمان] در دست خداست و طرف دیگر در دست شما.</span>

<span dir="rtl">خداوندِ ریزبین و آگاه به من خبر داد که این دو، هرگز از یکدیگر جدا نمی</span>‌<span dir="rtl">شوند، تا آن که در کنار حوض، بر من وارد شوند. آن دو، به سانِ این دو انگشت من اند» و انگشتان نشانۀ دو دستش را کنار هم قرار داد. [آن گاه افزود:] «نمی</span>‌<span dir="rtl">گویم همانند این دو - که یکی بر دیگری فزونی دارد -» و انگشت نشانه و میانه</span>‌<span dir="rtl">اش را کنار هم قرار داد.</span>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَتِهِ قَبلَ وَفاتِهِ</span> -<span dir="rtl">: خَلَّفتُ فيكُمُ العَلَمَ الأَكبَرَ، عَلَمَ الدّينِ و نورَ الهُدیٰ و ضِياءَهُ، و هُوَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ علیه السلام، و هُوَ حَبلُ اللهِ (وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعاً وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ ٱذْكُرُواْ نِعْمَتَ ٱللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَٰناً وَ كُنتُمْ عَلیٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ ٱلنَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللهُ لَكُمْ ءَايَٰتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. خصائص الأئمّة علیهم السلام: ص‌۷۴، الصراط المستقيم: ج‌۳ ص‌۱۳۵ نحوه و كلاهما عن عيسى الضرير البجلي عن الإمام الكاظم علیه السلام، بحار الأنوار: ج‌۳۶ ص‌۱۹ ح‌۱۳.</span></ref>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">از سخنرانی ایشان پيش از رحلتش</span> -<span dir="rtl">: من در بين شما، نشانِ بزرگ را به جا گذاشته</span>‌<span dir="rtl">ام؛ نشانِ دين را، و نور و روشنايی هدايت را. او، همان علی بن ابی طالب علیه السلام است. او، ريسمان خداست. (همه به ريسمان خدا، چنگ زنيد و پراکنده نشويد و نعمت خدا را بر خود، به ياد آريد که چگونه دشمن يکديگر بوديد و او ميان دل</span>‌<span dir="rtl">های شما، الفت ايجاد کرد و به برکتِ نعمتِ او، برادر شديد و شما بر لبِ حفره</span>‌<span dir="rtl">ای از آتش بوديد، که خدا، شما را از آن، نجات داد. اين</span>‌<span dir="rtl">چنين، خداوند، آيات خود را برای شما آشکار می</span>‌<span dir="rtl">سازد، شايد پذيرای هدايت شويد).</span>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">آلُ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله هُم حَبلُ اللهِ الَّذي أمَرَ بِالاِعتِصامِ بِهِ، فَقالَ: (وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعا وَ لَا تَفَرَّقُواْ).</span><ref><span dir="rtl">. تفسير العياشي: ج‌۱ ص‌۱۹۴ ح‌۱۲۳ و ص ۱۰۲ ح‌۲۹۸ كلاهما عن جابر، بحار الأنوار: ج‌۲۴ ص‌۸۵ ح‌۹.</span></ref>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">خاندان محمّد صلی الله علیه و آله، همان ريسمان خدايند که [خداوند] به چنگ زدن بِدان، فرمان داده و فرموده است: (و همگی به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراکنده نشويد).</span>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في قَولِهِ تَعالیٰ: (وَلَا تَفَرَّقُواْ</span>) -<span dir="rtl">: إنَّ اللهَ تَبارَكَ و تَعالیٰ عَلِمَ أنَّهُم سَيَفتَرِقونَ بَعدَ نَبِيِّهِم و يَختَلِفونَ، فَنَهاهُم عَنِ التَّفَرُّقِ كَما نَهیٰ مَن كانَ قَبلَهُم، فَأَمَرَهُم أن يَجتَمِعوا عَلیٰ وَلايَةِ آلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و لا يَتَفَرَّقوا.</span><ref><span dir="rtl">. تفسير القمّي: ج‌۱ ص‌۱۰۸، شرح الأخبار: ج‌۱ ص‌۲۳۹ ح‌۲۵۲ كلاهما عن أبي الجارود، بحار الأنوار: ج‌۲۴ ص‌۸۵ ح‌۶.</span></ref>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام - در بارۀ فرمودۀ خداوند متعال: (و پراکنده نشويد) -: خداوند بزرگ و بلندمرتبه، می</span>‌<span dir="rtl">دانست که [مسلمانان] پس از پيامبرشان، دچار چنددستگی و اختلاف می</span>‌<span dir="rtl">شوند. از این رو، آنان را همچون پيشينيان، از پراکندگی، نهی کرد و به آنها فرمان داد تا بر [محور] دوستی خاندان محمّد صلی الله علیه و آله گرد آيند و پراکنده نشوند.</span>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نَحنُ حَبلُ اللهِ الَّذي قالَ اللهُ تَعالی: (وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعاً وَ لَا تَفَرَّقُواْ).</span><ref><span dir="rtl">. العمدة: ص‌۲۸۸ ح‌۴۶۷، مجمع البيان: ج‌۲ ص‌۸۰۵ كلاهما عن أبان بن تغلب، الصراط المستقيم: ج‌۱ ص‌۲۸۶، بحار الأنوار: ج‌۳۶ ص‌۱۹ ح‌۱۲، تفسير الثعلبي: ج‌۳ ص‌۱۶۳، شواهد التنزيل: ج‌۱ ص‌۱۶۹ ح‌۱۷۸ كلاهما عن أبان بن تغلب.</span></ref>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مایيم آن ريسمان خدا که خداوند متعال فرموده است: (همگی به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراکنده نشويد).</span>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">تفسير العيّاشي عن ابن يزيد</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ [الرضا] علیه السلام عَن قَولِهِ: (وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعًا)، قالَ: عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ حَبلُ اللهِ المَتينُ.</span><ref><span dir="rtl">. تفسير العياشي: ج‌۱ ص‌۱۹۴ ح‌۱۲۲، بحار الأنوار: ج‌۳۶ ص‌۱۵ ح‌۱ و راجع تفسير فرات: ص‌۹۰ ح‌۷۱ و شرح الأخبار: ج‌۲ ص‌۲۰۷ ح‌۵۳۶.</span></ref>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">تفسیر العیّاشی</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابن يزيد</span> -<span dir="rtl">: از ابو الحسن [امام رضا] علیه السلام در بارۀ فرمودۀ خداوند: (همگی به ريسمان خدا چنگ زنيد)، پرسيدم. فرمود: «علی بن ابی</span>‌<span dir="rtl">طالب، همان ريسمان استوار خداست».</span>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">النُّجومُ أمانٌ لِأَهلِ الأَرضِ مِنَ الغَرَقِ، و أَهلُ بَيتي أمانٌ لِأُمَّتي مِنَ الاِختِلافِ، فَإِذا خالَفَتها قَبيلَةٌ مِنَ العَرَبِ اختَلَفوا، فَصاروا حِزبَ إبليسَ.</span><ref>. <span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين: ج‌۳ ص‌۱۶۲ ح‌۴۷۱۵ عن ابن عبّاس، الصواعق المحرقة: ص‌۱۵۲، كنز العمّال: ج‌۱۲ ص‌۱۰۲ ح‌۳۴۱۸۹ و راجع المعجم الكبير: ج‌۱۱ ص‌۱۵۷ ح‌۱۱۴۷۹.</span></ref>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">ستارگان، ایمنی</span>‌<span dir="rtl">بخش ساکنان زمين از غرق شدن هستند و اهل بيت من، موجب ايمنی امّت من از اختلاف. پس هر گاه قبيله</span>‌<span dir="rtl">ای از عرب با آنها به مخالفت برخاستند، در اختلاف می</span>‌<span dir="rtl">افتند و حزب ابليس می</span>‌<span dir="rtl">شوند.</span>

<span id="تتحقق-بظاهر-الإسلام"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۶: تَتحقَّقُ بظاهِرِ الإسلام</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۶: با ظواهر مسلمانی شکل می</span>‌<span dir="rtl">گیرد</span>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الإسلامُ شَهادَةُ أن لا إلهَ إلَّا اللهُ و التَّصدیقُ بِرَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، بِهِ حُقِنَتِ الدَّماءُ وَ عَلَیهِ جَرَتِ المَناکِحُ وَ المَواریثُ وَ عَلی ظاهِرِهِ جَماعَةُ النّاسِ.</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج ۲ ص ۲۵ ح ۱عن سماعة، بحار الأنوار: ج ۶۸ ص ۲۴۸ ح ۸.</span></ref>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اسلام، همان شهادت دادن به یگانگی خداوند و تصدیق نمودن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است. به واسطۀ آن است که خون</span>‌<span dir="rtl">ها حُرمت می</span>‌<span dir="rtl">یابند و بر پایۀ آن است که ازدواج</span>‌<span dir="rtl">ها صورت می</span>‌<span dir="rtl">گیرند و ارثیه</span>‌<span dir="rtl">ها به افراد می</span>‌<span dir="rtl">رسند و بر محور ظواهر آن (ظواهر اسلام) است که جماعت مردم شکل می</span>‌<span dir="rtl">گیرد.</span>

<span id="تشمل-جمیع-فرق-المسلمین"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۱ - ۷: تَشمُلُ جمیعَ فِرَقِ المُسلمینَ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۱ - ۷: همۀ فرقه</span>‌<span dir="rtl">های مسلمانان را در بر می</span>‌<span dir="rtl">گیرد</span>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الإیمانُ مَا استَقَرَّ فِي القَلبِ وَ أفضیٰ بِهِ إلَی اللهِ عزّ و جلّ وَ صَدَّقَةُ العَمَلُ بِالطّاعَةِ لِلهِ و التَّسلیمُ لِأمرِهِ، وَ الإسلامُ ما ظَهَرَ مِن قَولٍ أو فِعلٍ، وَ هُوَ الَّذي عَلَیه جَماعَةُ النّاسِ مِنَ الفِرَقِ کُلَّها، وَ بِهِ حُقِنَتِ الدَّماءُ وَ عَلَیهِ جَرَتِ المَواریثُ وَ جازَ النَّکاحُ.</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج ۲ ص ۲۶ ح ۵ عن حمران بن أعین، بحار الأنوار: ج ۶۸ ص ۲۵۱ ح ۱۲.</span></ref>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">ایمان، آن چیزی است که در قلب، استقرار یابد و آن را به سوی خداوند بکشد و اطاعت عملی [بنده] از خدا و تسلیم بودنش در برابر فرمان او، آن را تأیید کند؛ امّا اسلام، به ظاهرِ گفتار و رفتار است، و همان است که جماعت مردم (مسلمانان)، از همۀ فرقه</span>‌<span dir="rtl">ها، بر محور آن شکل می</span>‌<span dir="rtl">گیرد، و خون</span>‌<span dir="rtl">ها با آن، حُرمت می</span>‌<span dir="rtl">یابند و بر پایۀ آن، ارثیه</span>‌<span dir="rtl">ها به افراد می</span>‌<span dir="rtl">رسند و ازدواج، مجاز می</span>‌<span dir="rtl">گردد.</span>

<span id="الحث-علی-الجماعة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۲: الحَثُّ عَلَی الجَماعَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۲: تشویق به یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی</span>

<span dir="rtl">الکتاب</span>

<span dir="rtl">(إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ).</span><ref><span dir="rtl">. الانبیاء: ۹۲، و راجع: المؤمنون: ۵۲.</span></ref>

<span dir="rtl">(این، امّت شماست؛ امّت یک</span>‌<span dir="rtl">پارچه! و من پروردگار [همۀ] شما هستم. پس مرا بپرستید).</span>

<span dir="rtl">(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ).</span> <ref><span dir="rtl">. الفتح: ۲۲.</span></ref>

<span dir="rtl">(محمّد، فرستادۀ خداوند است و کسانی که با او همراهی می</span>‌<span dir="rtl">کنند، در برابر کافران، سختگیر و در میان خویش [و نسبت به یکدیگر]، مهربان اند).</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">أيُّهَا النّاسُ! عَلَيكُم بِالجَماعَةِ و إيّاكُم وَ الفُرقَةَ - ثَلاثَ مِرارٍ -.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج‌۹ ص‌۵۱ ح‌۲۳۲۰۶، سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۴۶۶ ح‌۲۱۶۵، السنن الكبرى للنسائي: ج‌۵ ص‌۳۸۹ ح‌۹۲۲۵ و ليس فيهما «أيّها الناس»، السنّة لابن أبي عاصم: ص‌۴۲ ح‌۸۸ و ص ۴۲۲ ح‌۸۹۷ و الأربعة الأخيرة عن عمر، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۶ ح‌۱۰۲۸.</span></ref>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">سه بار فرمود</span> -<span dir="rtl">: ای مردم! به جماعت (يک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی) روی آوريد و از تفرقه (چنددستگی) بپرهيزيد.</span>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">اُوصي اُمَّتي بِخَمسٍ: بِالسَّمعِ، وَ الطّاعَةِ، وَ الجِهادِ، وَ الهِجرَةِ، وَ الجَماعَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. الجعفريّات: ص‌۷۸ عن الإمام الكاظم عن آبائه علیهم السلام، النوادر للراوندي: ص‌۱۴۰ ح‌۱۸۹ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج‌۷۳ ص‌۲۹۴ ح‌۲۷.</span></ref>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">امّتم را به پنج چيز، سفارش می</span>‌<span dir="rtl">کنم: گوش شنوا داشتن، و فرمان</span>‌<span dir="rtl">برداری و جهاد، و هجرت، و جماعت (یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی).</span>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">آمُرُكُم بِخَمسٍ اللهُ أمَرَني بِهِنَّ: السَّمعِ، وَ الطّاعَةِ، وَ الجِهادِ، وَ الهِجرَةِ، وَ‌ الجَماعَةِ؛ فَإِنَّهُ مَن فارَقَ الجَماعَةَ قِيدَ شِبرٍ فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإِسلامِ مِن عُنُقِهِ، إلّا أن يَرجِعَ.</span><ref><span dir="rtl">. سنن الترمذي: ج‌۵ ص‌۱۴۹ ح‌۲۸۶۳، مسند ابن حنبل: ج‌۶ ص‌۲۴۰ ح‌۱۷۸۱۶، المستدرك على الصحيحين: ج‌۱ ص‌۲۰۴ ح‌۴۰۴، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۲۷۰ ح‌۱۶۶۱۳ و فيهما «رأسه» بدل «عنقه»، المعجم الكبير: ج‌۳ ص‌۲۸۷ ح‌۳۴۲۷ كلّها عن الحارث الأشعري.</span></ref>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">من، شما را به پنج چيز فرمان می</span>‌<span dir="rtl">دهم که خداوند، مرا به آنها فرمان داده است: گوش شنوا داشتن، و فرمان</span>‌<span dir="rtl">برداری، و جهاد، و هجرت، و جماعت. هر کس [به اندازۀ] يک وجب از جماعت جدا شود، طوق (حلقۀ) اسلام را از گردن خود باز کرده است، مگر آن که [به جماعت مسلمانان] برگردد.</span>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">لِمُعاذٍ و أبي موسیٰ</span> -<span dir="rtl">: يَسِّرا و لا تُعَسِّرا، و بَشِّرا و لا تُنَفِّرا، و تَطاوَعا و لا تَختَلِفا.</span><ref><span dir="rtl">. صحيح البخاري: ج‌۳ ص‌۱۱۰۴ ح‌۲۸۷۳، صحيح مسلم: ج‌۳ ص‌۱۳۵۹ ح‌۷، السنن الكبرى: ج‌۱۰ ص‌۱۴۷ ح‌۲۰۱۵۰ كلّها عن سعيد بن أبي بردة عن أبيه عن جدّه، السيرة النبويّة لابن كثير: ج‌۴ ص‌۱۹۱ عن أبي بردة، تفسير ابن كثير: ج‌۱ ص‌۳۱۲، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۳۳ ح‌۵۳۲۶.</span></ref>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">به مُعاذ و ابو موسی</span> -<span dir="rtl">: «آسان بگيريد و سختگيری نکنيد. بشارت دهيد و فراری مدهيد. با هم سازگاری کنيد و اختلاف نکنيد».</span>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن قَرَأَ القُرآنَ و عَمِلَ بِما فيهِ و ماتَ فِي الجَماعَةِ، بَعَثَهُ اللهُ يَومَ القِيامَةِ مَعَ السَّفَرَةِ</span><ref><span dir="rtl">. السَفَرةُ: المَلائِكةُ، سُمّوا سَفَرةً لأنّهم ينزلون بوحي اللّٰه‏ و بإذنه ما يقع به الصلاح بين الناس، فشُبّهوا بالسفراء (لسان العرب: ج‌۴ ص‌۳۷۰ «سفر»).</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الكبير: ج‌۲۰ ص‌۷۲ ح‌۱۳۶، شعب الإيمان: ج‌۲ ص‌۳۴۵ ح‌۱۹۹۲، المطالب العالية: ج‌۳ ص‌۲۸۹ ح‌۳۵۰۳، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۵۳۹ ح‌۲۴۱۸ نقلاً عن ابن أبي نصر السجزي في الإبانة و كلّها عن معاذ بن جبل.</span></ref>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس قرآن را بخواند و به آنچه در آن است، عمل کند و در جماعت [مسلمانان] بميرد، روز قيامت، خداوند، او را با سفيران [خویش]</span><ref><span dir="rtl">. شارحان گفته‏اند: مراد، پیامبران یا فرشتگان اند</span>.</ref> <span dir="rtl">بر می</span>‌<span dir="rtl">انگيزد.</span>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">جاءَني جَبرَئيلُ فَقالَ لي: يا أحمَدُ، الإِسلامُ عَشَرَةُ أسهُمٍ و قَد خابَ مَن لا سَهمَ لَهُ فيها: أوَّلُها شَهادَةُ أن لا إلٰهَ إلَّا اللهُ؛ و هِيَ الكَلِمَةُ، وَ الثّانِيَةُ الصَّلاةُ؛ و هِيَ الطُّهرُ، و الثّالِثَةُ الزَّكاةُ؛ و هِيَ الفِطرَةُ، وَ الرّابِعَةُ الصَّومُ؛ و هِيَ الجُنَّةُ، وَ الخامِسَةُ الحَجُّ؛ و هِيَ الشَّريعَةُ، وَ السّادِسَةُ الجِهادُ؛ و هُوَ العِزُّ، وَ السّابِعَةُ الأَمرُ بِالمَعروفِ؛ و هُوَ الوِقاءُ، وَ الثّامِنَةُ النَّهيُ عَنِ المُنكَرِ؛ و هِيَ الحُجَّةُ، وَ التّاسِعَةُ الجَماعَةُ؛ و هِيَ الاُلفَةُ، وَ العاشِرَةُ الطّاعَةُ؛ و هِيَ العِصمَةُ.</span><ref><span dir="rtl">. علل الشرائع: ص‌۲۴۹ ح‌۵ عن أنس، الخصال: ص‌۴۴۷ ح‌۴۷ عن زرارة عن الإمام الباقر علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله، الأمالي للطوسي: ص‌۴۴ ح‌۵۰ عن زرارة عن الإمام الباقر عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله و كلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج‌۶ ص‌۱۰۹ ح‌۲؛ المعجم الكبير: ج‌۱۱ ص‌۲۷۲ ح‌۱۱۹۵۸، المعجم الأوسط: ج‌۸ ص‌۳۹ ح‌۷۸۹۳ كلاهما عن ابن عبّاس و ليس فيهما صدره إلیٰ «يا أحمد»، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۹ ح‌۳۱.</span></ref>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">جبرئيل علیه السلام نزد من آمد و گفت: «ای احمد! اسلام، ده سهم است و هر کس، سهمی از اين سهم</span>‌<span dir="rtl">ها نداشته باشد، زيان کرده است: اوّلين سهم، گواهی دادن به يگانگی خداست و آن، شعار [اسلام] است. دوم، نماز است و آن، مايۀ پاکی [از گناه] است. سوم، زکات است و آن، فطرت [اسلام] است. چهارم، روزه است و آن، سپر است. پنجم، حج است و آن، شريعت است. ششم، جهاد است و آن، مايۀ عزّت است. هفتم، امر به معروف است و آن، وفا کردن است. هشتم، نهی از منکر است و آن، حجّت است. نهم، جماعت است و آن، مايۀ همبستگی [و الفت] است و دهم، طاعت است و آن، مايۀ مصونيت است».</span>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">لَمّا تنازَعَ المُسلِمونَ عِندَهُ و تَراشَقوا بِالکَلامِ</span> -<span dir="rtl">: مَه! تَناهَوا أيُّهَا النّاسُ، وَ ليَردَعكُمُ الإِسلامُ و وَقارُهُ عَنِ التَّباغي وَ التَّهاذي، وَ لتَجتَمِع كَلِمَتُكُم، وَ الزَموا دينَ اللهِ الَّذي لا يُقبَلُ مِن أحَدٍ غَيرُهُ، و كَلِمَةَ الإِخلاصِ الَّتي هِيَ قِوامُ الدّينِ و حُجَّةُ اللهِ عَلَى الكافِرينَ، وَ اذكُروا إذ كُنتُم قَليلاً مُشرِكينَ مُتَفَرِّقينَ مُتَباغِضينَ، فَأَ لَّفَ بَينَكُم بِالإِسلامِ، فَكَثُرتُم وَ اجتَمَعتُم و تَحابَبتُم. فَلا تَفَرَّقوا بَعدَ إذِ اجتَمَعتُم، و لاتَباغَضوا بَعدَ إذ تَحابَبتُم، فَإِذَا انفَصَلَ النّاسُ و كانَت بَينَهُمُ الثّائِرَةُ</span><ref><span dir="rtl">. الثائرة: ثأرتُ فلاناً: إذا قتلتُ قاتلَهُ (لسان العرب: ج‌۴ ص‌۹۷ «ثأر»).</span></ref> <span dir="rtl">فَتَداعَوا إلَى العَشائِرِ وَ القَبائِلِ، فَاقصِدوا لِهامِهِم و وُجوهِهِم بِالسُّيوفِ حَتّیٰ يَفزَعوا إلَى اللهِ و كِتابِهِ و سُنَّةِ نَبِيِّهِ؛ فَأَمّا تِلكَ الحَمِيَّةُ مِن خُطُواتِ الشَّيطانِ فَانتَهوا عَنها - لا أبا لَكُم - ؛</span><ref><span dir="rtl">. أي «لِلهِ دَرُّکُم» أو «لا کافيَ لَکُم غَیرُ أنفُسِکُم» (تهذیب اللغة للأزهري: ج ۱۴ ص ۱۹۵ و ج ۱۵ ص ۴۶۰).</span></ref> <span dir="rtl">تُفلِحوا و تَنجَحوا.</span><ref><span dir="rtl">. الغارات: ج‌۲ ص‌۳۹۵ عن أبي الكنود، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۳۶ ح‌۹۰۶، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۴ ص‌۴۵ عن أبي الكنود.</span></ref>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">آن گاه که مسلمانان نزد ایشان تنازع و بگومگو کردند -</span>‌<span dir="rtl">: خاموش! دست برداريد، ای مردم! اسلام و وقار آن، بايد شما را از ستم و هذيان</span>‌<span dir="rtl">گويی نسبت به يکديگر، باز بدارد. بايد با هم متّحد باشيد و به دين خدا - که جز آن را از هيچ کس نمی</span>‌<span dir="rtl">پذيرد - و به پیام توحيد - که جان</span>‌<span dir="rtl">مايۀ دين و حجّت خدا بر کافران است-، چنگ زنيد. زمانی را به ياد آوريد که اندک جماعتی مشرک، پراکنده و دشمن هم بوديد؛ امّا خداوند به واسطۀ اسلام، ميان شما همبستگی برقرار ساخت و جمعيتِ شما فزونی گرفت و هم</span>‌<span dir="rtl">داستان و دوستدارِ يکديگر شديد. پس، از اين یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی، به تفرقه مگراييد و محبّت به يکديگر را به دشمنی با هم تبديل نکنيد. پس هر گاه مردم [از يکديگر] جدا شدند و ميانشان خونخواهی افتاد و عشاير و قبايل را [برای انتقام</span>‌<span dir="rtl">گيری] فرا خواندند، سر و صورت</span>‌<span dir="rtl">های آنها را آماج شمشيرها قرار دهيد تا آن که به خدا و کتاب او و سنّت پيامبرش پناه آورند. آن تعصبات [قبيله</span>‌<span dir="rtl">ای]، از گام</span>‌<span dir="rtl">های شيطان است. پس، از آنها دست برداريد - ای گروه بی</span>‌<span dir="rtl">نیاز از غیر</span><ref><span dir="rtl">. لغویان، عبارت عربی «لا أبا لکَ» را به معنای «لِلهِ دَرُّکَ (نیکی‏هایت برای خدا باد / خدا خیرت دهد)» یا به معنای «لا کافی لکَ غیرُ نَفسِکَ (تو را جز خودت حمایتگری نیست / هیچ کس را بر تو برتری نیست)» گرفته‏اند. در این باره، ر.ک: تهذیب اللّغة، ازهری: ج ۱۴</span> <span dir="rtl">ص ۱۹۵ و ج ۱۵، ص ۴۶۰، المحیط فی اللغة: ج ۱۰ ص ۴۴۹، الصحاح، جوهری: ج ۶ ص ۲۲۶۱، المحکم، ابن سیده: ج ۱۰ ص ۵۶۵، النهایة فی غریب الحدیث: ج ۱ ص ۱۹. بدین ترتیب به نظر می‏رسد ترجمۀ این جملۀ معترضه به صورت تحت اللفظی به «ای بی‏ریشه‏ها / بی‏بُتّه‏ها / بی‏پدرها»، در</span> <span dir="rtl">این جا وجهی ندارد</span>.</ref> <span dir="rtl">- تا رستگار و کامياب شويد.</span>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إيّاكُم وَ التَّلَوُّنَ في دينِ اللهِ؛ فَإِنَّ جَماعَةً فيما تَكرَهونَ مِنَ الحَقِّ خَيرٌ مِن فُرقَةٍ فيما تُحِبّونَ مِنَ الباطِلِ، و إنَّ اللهَ سُبحانَهُ لَم يُعطِ أحَداً بِفُرقَةٍ خَيراً مِمَّن مَضیٰ و لا مِمَّن بَقِيَ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۷۶، أعلام الدين: ص‌۱۰۷، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۳۱۳ ح‌۷۶.</span></ref>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">از رنگْ عوض کردن در دين خدا بپرهیزید؛ زيرا یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی در حق، اگر چه ناخوش داريد، بهتر از چنددستگی در باطلی است که خوشايند شماست. خداوند سبحان، به هيچ کس، چه در گذشته و چه پس از آن، به سبب فاصله گرفتن از جماعت، خيری عطا نکرده است.</span>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">فَيا عَجَباً! عَجَباً وَ اللهِ يَميثُ القَلبَ و يَجلِبُ الهَمَّ؛ مِنِ اجتِماعِ هٰؤُلاءِ عَلیٰ باطِلِهِم و تَفَرُّقِكُم عَن حَقِّكُم! فَقُبحاً لَكُم و تَرَحاً</span><ref><span dir="rtl">. التَّرَحُ: ضدّ الفَرَحِ، و هو الهَلاكُ و الانقطاعُ أيضا (النهاية: ج‌۱ ص‌۱۸۶ «ترح»).</span></ref> <span dir="rtl">حينَ صِرتُم غَرَضاً يُرمیٰ؛ يُغارُ عَلَيكُم و لا تُغيرونَ!</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۵ ص‌۵ ح‌۶ عن أبي عبد الرحمن السلمي، نهج البلاغة: الخطبة ۲۷، الإرشاد: ج‌۱ ص‌۲۸۳، الغارات: ج‌۲ ص‌۴۷۶ كلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۶۴ ح‌۹۳۱؛ الأخبار الطوال: ص‌۲۱۲ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">شگفتا! شگفتا! به خدا سوگند که همداستانی اينان بر باطلشان و پراکندگی شما در حقّتان، دل را می</span>‌<span dir="rtl">گدازد و اندوه می</span>‌<span dir="rtl">آورَد. اُف بر شما و ننگ بر شما که آماج تير گشته</span>‌<span dir="rtl">ايد و غارتتان می</span>‌<span dir="rtl">کنند؛ امّا شما نمی</span>‌<span dir="rtl">خروشید!</span>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">كانَ مِمّا أكرَمَ اللهُ عزّ و جلّ بِهِ هٰذِهِ الاُمَّةَ و خَصَّهُم بِهِ مِنَ الفَضيلَةِ، أن بَعَثَ مُحَمَّداً صلی الله علیه و آله إلَيهِم، فَعَلَّمَهُمُ الكِتابَ وَ الحِكمَةَ وَ السُّنَّةَ وَ الفَرائِضَ، و أَدَّبَهُم لِكَيما يَهتَدوا، و جَمَعَهُم لِكَيما لا يَتَفَرَّقوا.</span><ref><span dir="rtl">. الغارات: ج‌۱ ص‌۲۱۰ عن سهل بن سعد، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۵۳۴ ح‌۷۲۰؛ تاريخ الطبري: ج‌۴ ص‌۵۴۸ عن سهل بن سعد، البداية و النهاية: ج‌۷ ص‌۲۵۲، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۶ ص‌۵۸ كلاهما نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">از جمله چيزهايی که خداوند عزّ و جلّ اين امّت را بِدان مفتخر ساخت و اين امتياز را به آنان ارزانی داشت، اين بود که محمّد صلی الله علیه و آله را به سويشان فرستاد و او، کتاب و حکمت و سنّت و فرائض را به ايشان آموخت و تربیتشان کرد تا در راه راست، گام زنند و متّحدشان ساخت تا پراکنده نباشند.</span>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَةٍ لَهُ</span> -<span dir="rtl">: فَلا تَكونوا أنصابَ الفِتَنِ و أَعلامَ البِدَعِ، وَ الزَمُوا ما عُقِدَ عَلَيهِ حَبلُ الجَماعَةِ، و بُنِيَت عَلَيهِ أركانُ الطّاعَةِ، وَ اقدَموا عَلَى اللهِ مَظلومينَ و لا تَقدَموا عَلَيهِ ظالِمينَ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۵۱، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۲۲۷ ح‌۹۹۶.</span></ref>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در يکی از سخنانش</span> -<span dir="rtl">: پس پرچم</span>‌<span dir="rtl">های فتنه</span>‌<span dir="rtl">ها و نشانه</span>‌<span dir="rtl">های بدعت</span>‌<span dir="rtl">ها مباشيد و به آنچه رشتۀ جماعت [مسلمانان] بدان استوار و ارکان اطاعت بر آن پايدار است، چنگ زنيد. به پيشگاه خدا، ستم</span>‌<span dir="rtl">ديده وارد بشويد؛ ولی ستمگر وارد نشويد.</span>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اِلزَمُوا الجَماعَةَ وَ اجتَنِبُوا الفُرقَةَ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۲۴۰ ح‌۲۴۸۸، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۹۰ ح‌۲۱۴۱.</span></ref>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">با جماعت باشيد و از جدايی، دوری کنيد.</span>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>:<span dir="rtl">كَدَرُ الجَماعَةِ خَيرٌ مِن صَفوِ الفُرقَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. دستور معالم الحكم: ص‌۲۱، البيان و التبيين: ج‌۱ ص‌۲۶۰ من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت علیهم السلام.</span></ref>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تيرگی جماعت، بهتر از زلالی تفرقه است.</span>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اِجمَعوا يَجمَعِ اللهُ شَملَكُم، و تَبارّوا يَصِلِ اللهُ اُلفَتَكُم.</span><ref><span dir="rtl">. مصباح المتهجّد: ص‌۷۵۷ ح‌۸۴۳، الإقبال: ج‌۲ ص‌۲۵۹ كلاهما عن الفيّاض بن محمّد بن عمر الطرسوسي عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، المصباح للكفعمي: ص‌۹۲۵ عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج‌۹۷ ص‌۱۱۷ ح‌۸.</span></ref>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">گِرد هم آييد تا خداوند، جمع شما را گِرد هم آورَد و به يکديگر نيکی کنيد تا خداوند، شما را نسبت به هم اُلفت دهد.</span>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">الغارات عن ابن أبي ليلى عن الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَتِهِ بِالنَّهرَوانِ</span> -<span dir="rtl">: ألا إنَّ مِن بَعدي جُمّاعٌ</span><ref><span dir="rtl">. جُمّاع الناس - كرُمّان -: أخلاطهم من قبائل شتّى (بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۶۸).</span></ref> <span dir="rtl">شَتّیٰ، ألا إنَّ قِبلَتَكُم واحِدَةٌ، و حَجَّكُم واحِدٌ، و عُمرَتَكُم واحِدَةٌ، وَ القُلوبَ مُختَلِفَةٌ. - ثُمَّ أدخَلَ أصابِعَهُ بَعضَها في بَعضٍ -.</span><ref><span dir="rtl">. الغارات: ج‌۱ ص‌۱۱ عن ابن أبي ليلى، شرح الأخبار، ج‌۲ ص‌۴۰ ح‌۴۱۰ و ص ۲۸۸ ح‌۶۰۱ كلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۶۷ ح‌۵۹۹.</span></ref>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">الغارات</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابن ابی ليلی</span> -<span dir="rtl">: علی علیه السلام در سخنرانی</span>‌<span dir="rtl">اش در نهروان فرمود: «آگاه باشيد که پس از من، گروه</span>‌<span dir="rtl">های پراکنده</span>‌<span dir="rtl">ای خواهند بود. آگاه باشيد که قبلۀ شما، يکی است و حجّتان يکی و عمره</span>‌<span dir="rtl">تان يکی؛ امّا دل</span>‌<span dir="rtl">ها پراکنده</span> ‌<span dir="rtl">اند». سپس، انگشتان خود را در هم فرو بُرد.</span>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">الإرشاد</span>: <span dir="rtl">قالَ عَليٌّ علیه السلام : ما أظُنُّ هٰؤُلاءِ القَومَ - يَعني أهلَ الشّامِ - إلّا ظاهِرينَ عَلَيكُم. فَقالوا لَهُ: بِماذا يا أميرَ المُؤمِنينَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: أریٰ اُمورَهُم قَد عَلَت، و نيرانَكُم قَد خَبَت، و أَراهُم جادّينَ و أَراكُم وانينَ</span><ref><span dir="rtl">. ونیٰ وَنيا: أي تَعِبَ و ضَعُفَ و فَتَر (المصباح المنير: ص‌۶۷۳ «ونیٰ»).</span></ref><span dir="rtl">، و أَراهُم مُجتَمِعينَ و أَراكُم مُتَفَرِّقينَ، و أَراهُم لِصاحِبِهِم مُطيعينَ و أَراكُم لي عاصينَ.</span><ref><span dir="rtl">. الإرشاد: ج‌۱ ص‌۲۷۴، الغارات: ج‌۲ ص‌۵۱۱ عن عمرو بن محصن نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۶۳ ح‌۹۱۰ و ۹۱۱، الإمامة و السياسة: ج‌۱ ص‌۱۷۲.</span></ref>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">الإرشاد: امام علی علیه السلام فرمود: «من جز اين نمی</span>‌<span dir="rtl">بينم که اين قوم (شاميان)، بر شما غلبه خواهند يافت».</span>

<span dir="rtl">گفتند: چگونه، ای امير مٶمنان؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «چون می</span>‌<span dir="rtl">بينم که کار آنان، بالا گرفته و آتش</span>‌<span dir="rtl">های [شور و شوق] شما خاموش شده است. می</span>‌<span dir="rtl">بينم که آنان کوشايند و شما سست هستید. آنان، با هم</span> ‌<span dir="rtl">اند و شما پراکنده</span>‌ <span dir="rtl">اید. آنان پيرو پيشوای خويش</span> ‌<span dir="rtl">اند و شما نسبت به من نافرمان هستید».</span>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بايَعتُ أبا بَكرٍ كَما بايَعتُموهُ، و كَرِهتُ أن أشُقَّ عَصَا المُسلِمينَ، و أَن اُفَرِّقَ بَينَ جَماعَتِهِم. ثُمَّ إنَّ أبا بَكرٍ جَعَلَها لِعُمَرَ مِن بَعدِهِ و أَنتُم تَعلَمونَ أنّي أولَى النّاسِ بِرَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و بِالنّاسِ مِن بَعدِهِ، فَبايَعتُ عُمَرَ كَما بايَعتُموهُ، فَوَفَيتُ لَهُ بِبَيعَتِهِ، حَتّیٰ لَمّا قُتِلَ جَعَلَني سادِسَ سِتَّةٍ، فَدَخَلتُ حَيثُ أدخَلَني، و كَرِهتُ أن اُفَرِّقَ جَماعَةَ المُسلِمينَ و أَشُقَّ عَصاهُم، فَبايَعتُم عُثمانَ فَبايَعتُهُ.</span><ref><span dir="rtl">. الأمالي للطوسي: ص‌۵۰۷ ح‌۱۱۰۹ عن هاشم بن مساحق عن أبيه، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۲۶۳ ح‌۲۰۰.</span></ref>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">من با ابو بکر بيعت کردم، همان</span>‌ <span dir="rtl">گونه که شما با او بيعت کرديد و من، خوش نداشتم که وحدت مسلمانان را بشکنم و ميان جماعت آنان، تفرقه بیفکنم. سپس ابو بکر، خلافت را پس از خود به عمر داد، در صورتی که شما می</span>‌<span dir="rtl">دانستید که من، سزاوارترينِ مردم به [جانشینی] پیامبر خدا و به [خلافت بر] مردم پس از او هستم. [با اين حال] با عمر هم بيعت کردم، همان گونه که شما با او بيعت کرديد و به بيعتم با او وفادار ماندم تا آن که چون او کشته شد، [با وصیّتی که بر جا گذاشت] مرا يکی از شش نفر قرار داد و من هم داخل در چيزی شدم که او مرا داخل کرد؛ چون خوش نداشتم که جماعت مسلمانان را دچار تفرقه سازم و وحدت آنان را در هم شکنم. سپس شما با عثمان بيعت کرديد و در نتيجه، من هم بيعت کردم.</span>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">قَد جَرَت اُمورٌ صَبَرنا فيها و في أعيُنِنَا القَذیٰ؛ تَسليماً لِأَمرِ اللهِ تَعالیٰ فيمَا امتَحَنَنا بِهِ رَجاءَ الثَّوابِ عَلیٰ ذٰلِكَ، و كانَ الصَّبرُ عَلَيها أمثَلَ مِن أن يَتَفَرَّقَ المُسلِمونَ و تُسفَكَ دِماؤُهُم.</span><ref><span dir="rtl">. الإرشاد: ج‌۱ ص‌۲۴۹ عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۱۱۴ ح‌۹۱.</span></ref>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">حوادثی گذشت که در آنها صبر کرديم، در حالی که در چشمانمان خار بود و اين صبر، به سبب تسليم شدن در برابر فرمان خدای متعال به آنچه ما را بدان امتحان کرد، بود و [نيز به سبب] اميد به پاداش آن. صبر بر اين حوادث [مصیبت</span>‌<span dir="rtl">بار]، بهتر از آن بود که مسلمانان، پراکنده شوند و خونشان ريخته شود.</span>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في كِتابِهِ إلیٰ مُعاوِيَةَ</span> -<span dir="rtl">: قَد كانَ أبوكَ قَد أتاني حينَ وَلَّی النّاسُ أبا بَكرٍ، فَقالَ: أنتَ أحَقُّ بَعدَ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله بِهٰذَا الأَمرِ، و أَنَا زَعيمٌ لَكَ بِذٰلِكَ عَلیٰ مَن خالَفَ عَلَيكَ، اُبسُط يَدَكَ اُبايِعكَ. فَلَم أفعَل، و أَنتَ تَعلَمُ أنَّ أباكَ قَد كانَ قالَ ذٰلِكَ و أَرادَهُ حَتّیٰ كُنتُ أنَا الَّذي أبَيتُ؛ لِقُربِ عَهدِ النّاسِ بِالكُفرِ، و مَخافَةِ الفُرقَةِ بَينَ أهلِ الإِسلامِ.</span><ref><span dir="rtl">. وقعة صفّين: ص‌۹۱، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۱۱۳ ح‌۴۰۸، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۵ ص‌۷۸ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در نامه</span>‌<span dir="rtl">ای به معاويه</span> -<span dir="rtl">: آن گاه که ابو بکر، عهده</span>‌<span dir="rtl">دار حکومت مردم شد، پدرت نزد من آمد و گفت: پس از محمّد، تو شايسته</span>‌<span dir="rtl">ترين فرد برای خلافتی و من، در برابر هر کس که در اين امر با تو مخالفت ورزد، به هواداری</span>‌<span dir="rtl">ات بر خواهم خاست. دست بگشای تا با تو بيعت کنم.</span>

<span dir="rtl">من، چنين نکردم و تو خود می</span>‌<span dir="rtl">دانی که پدرت، چنان گفت و چنان می</span>‌<span dir="rtl">خواست؛ امّا من بودم که سر باز زدم؛ زيرا مردم، هنوز از دوران کفر، چندان دور نشده بودند و بيم آن داشتم که [با اين کار] ميان مسلمانان تفرقه بیفتد.</span>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">بحار الأنوار عن سفيان بن فروة عن أبيه</span>: <span dir="rtl">جاءَ بُرَيدَةُ حَتّیٰ رَكَزَ رايَتَهُ في وَسَطِ أسلَمَ، ثُمَّ قالَ: لا اُبايِعُ حَتّیٰ يُبايِعَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ علیه السلام. فَقالَ عَلِيٌّ علیه السلام: يا بُرَيدَةُ، اُدخُل فيما دَخَلَ فيهِ النّاسُ؛ فَإِنَّ اجتِماعَهُم أحَبُّ إلَيَّ مِنِ اختِلافِهِمُ اليَومَ.</span><ref><span dir="rtl">. الشافي: ج ۳ ص ۲۴۲، بحار الأنوار: ج‌۲۸ ص‌۳۹۲، کلاهما عن الثقفي في كتاب الغارات.</span></ref>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">بحار الأنوار</span> - <span dir="rtl">به نقل از سفيان بن فَروه، از پدرش</span> -<span dir="rtl">: بُرَيده</span><ref><span dir="rtl">. بُرَیدة بن حُصَیب، صحابی پیامبر علیه السلام، جنگاور نامدار عرب و رئیس قبیلۀ اَسلم</span>.</ref> <span dir="rtl">آمد تا آن که پرچمش را در ميان [قبیلۀ] اَسلَم کوبيد و گفت: تا علی بن ابی طالب بيعت نکند، من بيعت نمی</span>‌<span dir="rtl">کنم.</span>

<span dir="rtl">پس، علی علیه السلام گفت: «ای بُرَيده! در آنچه مردم بر آن همگام</span>‌ <span dir="rtl">اند، همراه شو؛ زيرا امروز نزد من، اجتماع (اتّحاد) آنان، بهتر از اختلافشان است».</span>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في كِتابٍ لَهُ إلیٰ أبي موسَى الأَشعَرِيِّ جَواباً في أمرِ الحَكَمَينِ</span>‌-<span dir="rtl">: إنَّ النّاسَ قَد تَغَيَّرَ كَثيرٌ مِنهُم عَن كَثيرٍ مِن حَظِّهِم، فَمالوا مَعَ الدُّنيا و نَطَقوا بِالهَویٰ، و إنّي نَزَلتُ مِن هٰذَا الأَمرِ مَنزِلاً مُعجِباً، اجتَمَعَ بِهِ أقوامٌ أعجَبَتهُم أنفُسُهُم، و أَنَا اُداوي مِنهُم قَرحاً أخافُ أن يَكونَ عَلَقاً.</span><ref><span dir="rtl">. العَلَقُ: قطعة دَمٍ مُنعَقدٍ (النهاية: ج‌۳ ص‌۲۹۰ «علق»).</span></ref>

<span dir="rtl">ولَيسَ رَجُلٌ - فَاعلَم - أحرَصَ عَلیٰ جَماعَةِ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و اُلفَتِها مِنّي، أبتَغي بِذٰلِكَ حُسنَ الثَّوابِ و كَرَمَ المَآبِ، و سَأَفي بِالَّذي وَأَيتُ</span><ref><span dir="rtl">. وَأیٰ: أي وَعَدَ (النهاية: ج‌۵ ص‌۱۴۴ «وأي»).</span></ref> <span dir="rtl">عَلیٰ نَفسي.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الكتاب ۷۸، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۰۴ ح‌۵۵۴.</span></ref>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از نامه</span>‌<span dir="rtl">اش در جواب ابو موسی اشعری، در مسئلۀ حَکميت</span> -<span dir="rtl">: همانا بسياری مردم، از بسياری از بهره هايشان، بی نصيب ماندند. پس به دنيا رو آوردند و از روی هوای نفس، سخن گفتند. من در اين کار، به جايگاهی شگفت رسيدم. مردمی خودپسند، بر آن گِرد آمدند و من اکنون، دُمَلی را درمان می</span>‌<span dir="rtl">کنم که می</span>‌<span dir="rtl">ترسم سر نگشايد.</span>

<span dir="rtl">بدان که در يک</span>‌<span dir="rtl">پارچه کردن امّت پيامبر صلی الله علیه و آله و الفت آنان، کسی از من حريص</span>‌<span dir="rtl">تر نيست. من، بدين کار، پاداشی نيکو و بازگشتی کريمانه می</span>‌<span dir="rtl">جويم، و بدانچه با خود عهد کرده</span>‌<span dir="rtl">ام، وفا می</span>‌<span dir="rtl">کنم.</span>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَةٍ لَهُ عِندَ مَسيرِ أصحابِ الجَمَلِ إلَى البَصرَةِ</span> -<span dir="rtl">: إنَّ هٰؤُلاءِ قَد تَمالَؤُوا</span><ref><span dir="rtl">. يقال للقوم إذا تتابعوا برأيهم على أمر: قد تمالؤوا عليه (لسان العرب: ج‌۱ ص‌۱۶۰ «ملأ»).</span></ref> <span dir="rtl">عَلیٰ سَخطَةِ إمارَتي، و سَأَصبِرُ ما لم أخَف عَلیٰ جَماعَتِكُم، فَإِنَّهُم إن تَمَّموا عَلیٰ فَيالَةِ</span><ref><span dir="rtl">. فالَ رأيُه: أخطأ و ضَعُفَ (لسان العرب: ج‌۱۱ ص‌۵۳۴ «فيل»).</span></ref> <span dir="rtl">هٰذَا الرَّأيِ انقَطَعَ نِظامُ المُسلِمينَ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۶۹، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۸۱ ح‌۵۳، تاريخ الطبري: ج‌۴ ص‌۴۴۶، عن محمّد و طلحة، الفتنة و وقعة الجمل: ص‌۱۰۸ كلاهما نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از سخنان ایشان به هنگام ره</span>‌<span dir="rtl">سپار شدن سپاهيان جمل به سوی بصره</span> -<span dir="rtl">: اينان (سپاهيان جَمَل)، بر بيزاری از حکومت من، همداستان گشته</span>‌<span dir="rtl">اند و من تا زمانی که بر جماعتِ (وحدت) شما احساس خطر نکنم، صبوری خواهم کرد؛ چرا که اگر بر اين انديشۀ نادرست و سست، اصرار ورزند، شيرازۀ مسلمانان از هم خواهد گسيخت.</span>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في وَصِيَّتِهِ</span> -<span dir="rtl">: عَلَيكُم - يا بَنِيَّ - بِالتَّواصُلِ وَ التَّباذُلِ وَ التَّبارِّ، و إيّاكُم وَ التَّقاطُعَ وَ التَّدابُرَ وَ التَّفَرُّقَ.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۷ ص‌۵۲ ح‌۷ عن عبد الرحمن بن الحجّاج عن الإمام الكاظم علیه السلام، تهذيب الأحكام: ج‌۹ ص‌۱۷۸ ح‌۷۱۴ بزيادة «والنفاق» بعد «وإيّاكم»، كتاب من لايحضره الفقيه: ج‌۴ ص‌۱۹۱ ح‌۵۴۳۳ كلاهما عن سليم بن قيس، تحف العقول: ص‌۱۹۹، بحار الأنوار: ج‌۴۲ ص‌۲۴۹ ح‌۵۱؛ المعجم الكبير: ج‌۱ ص‌۱۰۲ ح‌۱۶۸ عن إسماعيل بن راشد.</span></ref>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در وصيّتش</span> -<span dir="rtl">: فرزندانم! با يکديگر، پيوند داشته باشيد و به يکديگر، بخشش و نيکی کنيد و از جدایی از هم و پشت کردن به يکديگر و پراکنده شدن بپرهيزيد.</span>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">الإمام الحسن علیه السلام</span>: <span dir="rtl">ألا و إنَّ ما تَكرَهونَ فِي الجَماعَةِ خَيرٌ لَكُم مِمّا تُحِبّونَ فِي الفُرقَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. الإرشاد: ج‌۲ ص‌۱۱، المناقب لابن شهر آشوب: ج‌۴ ص‌۳۳، كشف الغمّة: ج‌۲ ص‌۱۶۶، بحار الأنوار: ج‌۴۴ ص‌۴۸ ح‌۵؛ مقاتل الطالبيّين: ص‌۷۱، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۶ ص‌۴۰.</span></ref>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">امام حسن علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بدانيد که با جماعت بودن، اگر چه ناخوش داشته باشيد، برايتان بهتر از جدايی از جماعت است، اگر چه خوش داشته باشيد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۲۱۰ (التسامح معهم في غیر محکمات الدین).</span>

<span dir="rtl">ر. ک: ص۲۱۱ (چشمپوشی از خطای آنها در غیر محکمات دین).</span>

<span id="وجوب-ملازمة-الجماعة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۳: وُجوبُ مُلازَمَةِ الجَماعَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۳: لزوم همراهی با جماعت</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">(وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعاً وَ لَا تَفَرَّقُواْ وَ ٱذْكُرُواْ نِعْمَةَ ٱللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَٰناً وَ كُنتُمْ عَلیٰ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ ٱلنَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمْ ءَايَٰتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: ۱۰۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(و همگی به ريسمان خدا، چنگ زنيد و پراکنده نشويد و نعمت خدا را بر خود، به ياد آريد که چگونه دشمن يکديگر بوديد و او، ميان دل</span>‌<span dir="rtl">های شما، الفت ايجاد کرد و به برکتِ نعمتِ او، برادر شديد و شما بر لبِ حفره</span>‌<span dir="rtl">ای از آتش بوديد، که خدا، شما را از آن، نجات داد. اين</span>‌<span dir="rtl">چنين، خداوند، آيات خود را برای شما آشکار می</span>‌<span dir="rtl">سازد، شايد پذيرای هدايت شويد).</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَةٍ لَهُ في مَسجِدِ الخَيفِ</span> -<span dir="rtl">:... ثَلاثٌ لا يُغِلُّ</span><ref><span dir="rtl">. يُغِلُّ: من الإغلال: الخيانةُ في كلّ شيﺀ، أو من الغِلّ، و هو الحقد و الشحناء؛ أي لا يدخله حقد يزيله عن الحقّ. و روي «يَغِلُ» بالتخفيف، من الوغول: الدخول في الشرّ (النهاية: ج‌۳ ص‌۳۸۱ «غلل»).</span></ref> <span dir="rtl">عَلَيهِنَّ قَلبُ امرِئٍ مُسلِمٍ: إخلاصُ العَمَلِ لِلهِ، وَ النَّصيحَةُ لَأئِمَّةِ المُسلِمينَ، وَ اللُّزومُ لِجَماعَتِهِم؛ فَإِنَّ دَعوَتَهُم مُحيطَةٌ مِن وَرائِهِم.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۱ ص‌۴۰۳ ح‌۱، الخصال: ص‌۱۴۹ ح‌۱۸۲، الأمالي للصدوق: ص‌۴۳۲ ح‌۵۶۹ كلّها عن ابن أبي يعفور عن الإمام الصادق علیه السلام، الأمالي للمفيد: ص‌۱۸۷ ح‌۱۳ عن أبي خالد القمّاط عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله، تفسير القميّ: ج‌۱ ص‌۱۷۳، بحار الأنوار: ج‌۲۱ ص‌۱۳۸ ح‌۳۳.</span></ref>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">از سخنانی که در مسجد خَيف ايراد فرمود</span> -<span dir="rtl">:... سه چيز است که با وجود آنها دلِ هيچ مسلمانی به خيانت (/ کينه و بدخواهی) نمی</span>‌<span dir="rtl">گرايد:</span><ref><span dir="rtl">. یا: «سه چیز است که دل هیچ مرد مسلمانی کاستی و ناراستی آنها را روا نمی‏دارد» (مرآة العقول: ج ۴ ص ۳۲۴؛ شرح سنن ابن ماجه: ج ۲ ص ۱۳۴</span>).</ref> <span dir="rtl">خالص ساختن عمل برای خدا، و خيرخواهی برای پيشوايان مسلمانان، و پيوستگی با جماعت آنان (جماعت مسلمانان)؛ زيرا که دعای آنان، آنها را از هر سو در [محافظت] خود گرفته است.</span><ref><span dir="rtl">. این جمله، به عنوان علّت برای مورد سوم (پیوستگی با جماعت آنان) آمده است و دلیل پیامبر صلی الله علیه و آله برای دعوت به همبستگی اجتماعی و همراهی با جماعت مسلمانان است</span>.</ref>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللهَ عزّ و جلّ رَضِيَ لَكُم ثَلاثاً و كَرِهَ لَكُم ثَلاثاً: رَضِيَ لَكُم أن تَعبُدوهُ و لا تُشرِكوا بِهِ شَيئاً، و أَن تَنصَحوا لِمَن وَلّاهُ اللهُ أمرَكُم، و أَن تَعتَصِموا بِحَبلِ اللهِ جَميعاً و لا تَفَرَّقوا. و كَرِهَ لَكُم قيلَ و قالَ، و كَثرَةَ السُّؤالِ، و إضاعَةَ المالِ.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج‌۳ ص‌۲۸۲ ح‌۸۷۲۶، صحيح مسلم: ج‌۳ ص‌۱۳۴۰ ح‌۱۰، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۲۸۲ ح‌۱۶۶۵۶ كلّها عن أبي هريرة، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۵ ح‌۱۰۲۴؛ معدن الجواهر: ص‌۳۱، تاريخ اليعقوبي: ج‌۲ ص‌۹۰.</span></ref>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">خدای عزّ و جلّ، سه کار را برای شما خوش داشته است و سه کار را ناپسند: برايتان خوش داشته است که او را بپرستيد و چيزی را شريکش قرار ندهيد؛ با کسی که ولیّ امر شما قرارش داده است، صادق و يک</span>‌<span dir="rtl">رنگ باشيد؛ و این که همگی به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراکنده نشويد. همچنین بحث و جدل کردن، بسیار پرسيدن و ضايع کردن مال را هم برايتان ناپسند داشته است.</span>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">السيرة النبويّة لابن هشام</span>: <span dir="rtl">مَرَّ شاسُ بنُ قَيسٍ - و كانَ شَيخاً قَد عَسا</span><ref><span dir="rtl">. عسا: كَبِرَ و أسنّ (النهاية: ج‌۳ ص‌۲۳۸ «عسا»).</span></ref><span dir="rtl">، عَظيمَ الكُفرِ، شَديدَ الضِّغنِ عَلَى المُسلِمينَ، شَديدَ الحَسَدِ لَهُم - عَلیٰ نَفَرٍ مِن أصحابِ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله مِنَ الأَوسِ وَ الخَزرَجِ، في مَجلِسٍ قَد جَمَعَهُم يَتَحَدَّثونَ فيهِ، فَغاظَهُ ما رَأیٰ مِن اُلفَتِهِم و جَماعَتِهِم و صَلاحِ ذاتِ بَينِهِم عَلَى الإِسلامِ، بَعدَ الَّذي كانَ بَينَهُم مِنَ العَداوَةِ فِي الجاهِلِيَّةِ. فَقالَ: قَدِ اجتَمَعَ مَلَأُ بَني قَيلَةَ</span><ref><span dir="rtl">. قيلة: اسم اُمّ للأوس و الخزرج قديمة، و هي قيلة بنت كاهل (لسان العرب: ج‌۱۱ ص‌۵۸۰ «قيل»).</span></ref> <span dir="rtl">بِهٰذِهِ البِلادِ، لا وَ اللهِ ما لَنا مَعَهُم إذَا اجتَمَعَ مَلَؤُهُم بِها مِن قَرارٍ!</span>

<span dir="rtl">فَأَمَرَ فَتىً شابّاً مِن يَهودَ كانَ مَعَهُم، فَقالَ: اِعمِد إلَيهِم فَاجلِس مَعَهُم ثُمَّ اذكُر يَومَ بُعاثٍ</span><ref><span dir="rtl">. كان يوم بُعاث يوماً اقتتلت فيه الأوس و الخزرج، و كان الظفر فيه يومئذٍ للأوس على الخزرج، و كان على الأوس يومئذٍ حُضير بن سِماك الأشهلي أبو اُسيد بن حُضير، و على الخزرج عمرو بن النعمان البياضي، فقُتلا جميعاً.</span>

<span dir="rtl">قال ابن هشام: ... و حديث يوم بُعاث أطول ممّا ذكرت ... (السیرة النبویة لابن هشام: ج ۲ ص ۲۰۴).</span></ref> <span dir="rtl">و ما كانَ قَبلَهُ، و أَنشِدهُم بَعضَ ما كانوا تَقاوَلوا فيهِ مِنَ الأَشعارِ.</span><ref><span dir="rtl">. السيرة النبويّة لابن هشام: ج‌۲ ص‌۲۰۴، تفسير الطبري: ج‌۳ الجزء ۴ ص‌۲۳، اُسد الغابة: ج‌۱ ص‌۳۲۷ الرقم ۳۱۶، أسباب النزول: ص‌۱۱۹ ح‌۲۳۲، تفسير الثعلبي: ج‌۳ ص‌۱۵۸ و الأربعة الأخيرة عن زيد بن أسلم نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">السيرة النبويّه، ابن هشام: شاس بن قيس - که پيرمردی سالخورده و بدکفر بود و نسبت به مسلمانان، سخت کينه و حسادت داشت -،</span>‌ <span dir="rtl">بر گروهی از ياران اوس و خزرجی پیامبر خدا - که گِرد هم جمع شده بودند و با هم سخن می</span>‌<span dir="rtl">گفتند - گذشت و از اين که ديد اين مردمی که در دورۀ جاهلی با هم دشمن بوده</span>‌<span dir="rtl">اند، در سايۀ اسلام، چنين الفت و اتّحاد و همدلی ميانشان برقرار شده، ناراحت شد و گفت: بزرگان بنی قيله،</span><ref><span dir="rtl">.</span> . <span dir="rtl">قیله، دختر کاهل، جدّ مادری اوس و خزرج بوده است</span>.</ref> <span dir="rtl">در اين شهر، گِرد هم آمده</span>‌<span dir="rtl">اند. به خدا سوگند، تا زمانی که بزرگان آنها در اين شهر با هم متّحد باشند، ما را با ايشان، آرامشی نخواهد بود.</span>

<span dir="rtl">سپس، به جوانی از يهود که با آنها بود، دستور داد و گفت: نزد ايشان برو و با آنان بنشين و از روز بُعاث</span><ref><span dir="rtl">. ابن هشام می‏گوید: روز بُعاث، روزی است که اوس و خزرج با یکدیگر جنگیدند و در آن روز، اوس بر خزرج، پیروز شد؛ اما هر دو، کشتۀ بسیار دادند</span>.</ref> <span dir="rtl">و حوادث پيش از آن بگو و پاره</span>‌<span dir="rtl">ای اشعار را که در آن روز می</span>‌<span dir="rtl">گفتند، برايشان بخوان.</span>

<span id="أسباب-الجماعة-و-الالفة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۴: أسبابُ الجَماعَةِ و الاُلفَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۴: عوامل یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی و همبستگی</span>

<span id="الأخذ-بمحكم-الكتاب-و-السنة-الجامعة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱: الأَخذُ بِمُحكَمِ الكِتابِ وَ السُّنَّةِ الجامِعَةِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱: پایبند بودن به محکمات قرآن و سنّت غیر اختلافی</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">(یا أَیهَا ٱلَّذِینَ ءَامَنُوا أَطِیعُوا ٱللهَ وَ أَطِیعُوا ٱلرَّسُولَ وَ أُولِى ٱلْأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِى شَىْ</span>‌<span dir="rtl">ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللهِ وَ ٱلرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ ٱلْیوْمِ ٱلْأَخِرِ ذَٰلِكَ خَیرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً).</span><ref><span dir="rtl">. النساء: ۵۹.</span></ref>

<span dir="rtl">(ای کسانی که ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! اطاعت کنيد خدا را و اطاعت کنيد پيامبر خدا و اولو الأمری را که میان شما هستند! و هر گاه در کاری اختلاف کردید، در آن، به خدا و پيامبر، رجوع کنید [و از آنها داوری بطلبيد]، اگر به خدا و روز رستاخيز ايمان داريد. اين [کار] برای شما بهتر و پايانش نيکوتر است).</span>

<span dir="rtl">(وَٱعْتَصِمُوا بِحَبْلِ ٱللهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا).</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: الآیة ۱۰۳، و راجع البقرة: الآیة ۲۵۶، لقمان: الآیة ۲۲، و فیهما تُذکر «العروة الوثقی» و الاستمساك بها.</span></ref>

<span dir="rtl">(همگی به ریسمان خدا چنگ بزنید و پراکنده نشوید).</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في عَهدِهِ لِلأشتَرِ لَمّا وَلّاهُ عَلی مِصرَ</span> -<span dir="rtl">: وَ اردُد إلَی اللهِ وَ رَسولِهِ ما یُضلِعُكَ مِنَ الخُطوبِ، وَ یَشتَبِهُ عَلَیكَ مِنَ الاُمورِ؛ فَقَد قالَ اللهُ تَعالی لِقَومٍ أحَبَّ إرشادَهُم: (يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا أَطِيعُوا ٱللهَ وَأَطِيعُوا ٱلرَّسُولَ وَأُولِى ٱلْأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِى شَىْ</span>‌<span dir="rtl">ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى ٱللهِ وَٱلرَّسُولِ)؛ فَالرَّدُّ إلَی اللهِ الأخذُ بِمُحکَم کِتابِهِ عزّ و جلّ، و الرَّدُّ إلَی الرَّسولِ الأَخذُ بِسُنَّتِهِ صلی الله علیه و آله الجامِعَةِ غَیرِ المُفَرَّقَةِ</span><ref><span dir="rtl">. جامعة: أي صادرة عنه صلی الله علیه و آله مراراً، قبال مختلف المخاطبین، و في شتّی الأزمنة و الأمکنة؛ أو مُجَمِّعَة: أي توجبالاجتماع و الاتفاق بین الاُمّة. و غیرُ مُفرِّقةٍ: أي لا خلاف في العمل بها بین الاُمّة، و هي مُجمَعٌ علیها، بخلافما نسبتها إلیه صلی الله علیه و آله فرقة من المسلمین، فیُرضیهم و یُسخط الآخرین (راجع: منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة:ج ۲۰ ص ۲۲۹).</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الکتاب ۵۳، تحف العقول: ج ۱ ص ۱۲۶، بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۲۵۱، و فیهما هذا الذیل: «و نحن أهل رسول اللّٰه الذین نستنبط المحکم من کتابه و نمیّز المتشابه منه و نعرف الناسِخَ ممّا نسخ اللّٰه و وضع إصره»، و راجع نهج البلاغة: الخطبة ۱۲۵.</span></ref>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">امام علی</span> - <span dir="rtl">در سفارش</span>‌<span dir="rtl">نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به مالک اشتر، هنگامی که او را والی مصر کرد</span> -<span dir="rtl">: وقتی کاری بر تو دشوار می</span>‌<span dir="rtl">گردد و شُبهه</span>‌<span dir="rtl">آمیز می</span>‌<span dir="rtl">شود، در آن، به خدا و پیامبرش رجوع کن؛ چرا که خداوند متعال، [خود] به قومی که دوستدار هدایتشان بود، گفته است: (ای کسانی که ایمان آورده</span>‌<span dir="rtl">اید! از خدا اطاعت کنید، و [نیز] از پیامبر خدا و پیشوایانی (اولی الأمری) که میان شما هستند، اطاعت کنید؛ امّا هر گاه در کاری اختلاف کردید، در آن، به خدا و پیامبر، رجوع کنید). بدانید که رجوع به خدا، همان عمل کردن به محکماتِ کتاب اوست، و رجوع به پیامبر، [نیز] عمل کردن به آن سنّتی از [سنّت های] اوست که فراگیر (نه شخصی و موردی) و غیر اختلافی (مورد قبول همۀ امّت)</span><ref><span dir="rtl">. فراگیر (جامع) باشد، به این معناست که مکرّر از پیامبر خدا در برابر مخاطبان گوناگون و در زمان‏ها و مکان‏های مختلف، صادر شده باشد، یا به این معنا که عامل یک‏پارچگی و وحدت امّت گردد. غیر اختلافی بودنش نیز به این معناست که بر سر آن، میان امّت، توافق باشد و اختلافی نباشد، نه از آن دسته سنّت های منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله که فرقه‏ای از مسلمانان را خشنود و فرقه‏ای دیگر را ناخشنود می‏سازد (ر.ک: منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة: ج ۲۰ ص ۲۲۹</span>).</ref> <span dir="rtl">باشد.</span><ref><span dir="rtl">. در برخی منابع حدیثی (مثل تحف العقول)، این روایت، چنین ادامه یافته است: «و ما اهل بیت پیامبر خدا، کسانی هستیم که محکمات کتاب خدا را می‏شناسیم و از متشابهات آن، تمیز می‏دهیم و ناسخ آن را از آنچه نسخ شده و از دوش مسلمانان برداشته شده است، تشخیص می‏دهیم</span>».</ref>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في وَثیقةٍ کَتَبَها للتَّحکیم وَ أرسَلَها إلی مُعاویة</span> -<span dir="rtl">: إنّا نَنزِلُ عِندَ حُکمِ اللهِ، و بَینَنا کِتابُ اللهِ فیمَا اختَلَفنا فیهِ مِن فاتِحَتِهِ إلی خاتِمَتِهِ،... فَما وَجَدا الحَکَمانِ في کِتابِ اللهِ فَإنَّهُما یَتَّبِعانِهِ، وَ ما لَم یَجِداهُ في کِتاب اللهِ أَخَذا بِالسُّنَّةِ العادِلَةِ الجامِعَةِ غَیرِ المُفَرَّقَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. وقعة صفّین، ص ۵۱۰، شرح الأخبار: ج ۲ ص ۱۳۵؛ تاریخ الطبري: ج ۵ ص ۵۳ نحوه، أنساب الأشراف: ج ۳ ص ۱۰۸، و فیه «أمضیا فیه السنّة العادلة الحسنة» بدل «أخذا بالسنة العادلة».</span></ref>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در قراردادی که برای حَکَمیّت نوشت و برای معاویه فرستاد</span> -<span dir="rtl">: ما در برابر حکم خدا، سرِ تسلیم فرود می</span>‌<span dir="rtl">آوریم، و در میان ما، کتاب خدا حاکم است، از آغازش تا پایانش،.… پس دو حَکَم، هر جا حکمی را در کتاب خدا یافتند، از آن پیروی می</span>‌<span dir="rtl">کنند، و هر جا حُکمی را [در کتاب خدا] نیافتند، به سنّت استوار و فراگیر و غیر اختلافی [پیامبر خدا] عمل می</span>‌<span dir="rtl">کنند.</span>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">الإمام الکاظم علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فیما کَتَبَ لِهارونَ الرَّشیدِ</span> -<span dir="rtl">: جَمیعُ اُمورِ الأدیانِ أربَعَةٌ: أمرٌ لَا اختِلافَ فیهِ وَ هُوَ إجماعُ الاُمَّةِ عَلی الضَّرورَةِ الَّتي یُضطَرّونَ إلَیها؛ وَ الأخبارُ المُجمَعُ عَلَیها وَ هِيَ الغایَةُ المَعروضُ عَلَیها کُلُّ شُبهَةٍ وَ المُستَنبَطُ مِنها کُلُّ حادِثَةٍ وَ هُوَ إجماعُ الاُمَّةِ؛ وَ أمرٌ یَحتَمِلُ الشَّكَّ وَ الإنکارَ، فَسَبیلُهُ استیضاحُ أهلِهِ لمُنتَحِلیهِ بِحُجَّةٍ مِن کِتابِ اللهِ مُجمَعٍ عَلی تَأویلِها وَ سُنَّةٍ مُجمَعٍ عَلَیها لَا اختِلافَ فیها؛ أو قِیاسٌ تَعرِفُ العُقولُ عَدلَهُ و لا یَسَعُ خاصَّةَ الاُمَّةِ وَ لا عامَّتَها الشَّكُّ فیهِ وَ الإنکارُ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">. تحف العقول: ص ۴۰۷، الاختصاص: ص ۵۸ مسنداً، بحار الأنوار: ج ۲ ص ۲۳۸ ح ۳۱.</span></ref>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">امام کاظم علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در آنچه برای هارون الرشید نوشت</span> -<span dir="rtl">: همۀ مسائل ادیان، در یکی از این چهار دسته است: [نخستْ] آنچه اختلافی در آن نیست و همۀ امّت، بر آن، اِجماع</span>‌ <span dir="rtl">(اتّفاق نظر) دارند و از ضروریّاتی است که به ناچار پذیرفته</span>‌<span dir="rtl">اند؛ [دومْ] اخباری که مورد اتّفاق [امّت] است و مرجعی است که هر شُبهه</span>‌<span dir="rtl">ای را باید به آن، عَرضه کرد و حُکم هر حادثه</span>‌<span dir="rtl">ای را باید از آن، استنباط نمود و این، همان اجماع امّت است؛ [سومْ] چیزی است که تردید و انکار به آن راه دارد و برای شناخت آن باید از اهلش توضیح خواست و هر که در بارۀ آن اظهار نظر می</span>‌<span dir="rtl">کند، باید دلیلی از [آیات] کتاب خدا - که تفسیرش مورد اتّفاق باشد - یا از سنّت [پیامبر خدا] - که هیچ اختلافی بر سر آن نباشد - بیاورد؛ [چهارمْ] سنجشی (قیاسی) که عقل</span>‌<span dir="rtl">ها درستی</span>‌<span dir="rtl">اش را تأیید می</span>‌<span dir="rtl">کنند و خواص و عوام امّت، تردید و انکاری در آن نتوانند کرد.</span>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">رسول الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إذا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ</span><ref><span dir="rtl">. الفتن: جمع الفتنة، و هي اختلاف الناس في الآراء و ما یقع بینهم بَعدَه، من التُّهَم و العُنف و القتال و غیرها (راجع: لسان العرب: ج ۱۳ ص ۳۱۷ - ۳۱۹، ذیل «فتن»).</span></ref> <span dir="rtl">کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقرآنِ... وَ مَن جَعَلَهُ أمامَهُ قادَهُ إلَی الجَنَّةِ... وَ هُوَ الدَّلیلُ یَدُلُّ عَلی خَیرِ سَبیلٍ، وَ هُوَ کِتابٌ فیهِ تَفصیلٌ وَ بیانٌ وَ تَحصیلٌ، و هُوَ الفَصل،‌...، فیهِ مَصابیحُ الهُدی.</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج ۲ ص ۵۹۹ ح ۲ عن السکونیِ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله، تفسیر العیّاشي: ج ۱ ص ۲ ح ۱ عن محمّد بن مسعود عن الإمام الصادق علیه السلام عنهم علیهم السلام، النوادر للراوندي: ص ۱۴۴ ح ۱۹۷ عن الإمام علي علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۱۳۴ح‌ ۴۶؛ کنز العمّال: ج ۲ ص ۲۸۹ ح ۴۰۲۷ عن الإمام علي علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله.</span></ref>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر گاه فتنه</span>‌<span dir="rtl">ها، همچون پاره</span>‌<span dir="rtl">های شب تار، شما را در میان گرفتند، به قرآنْ روی بیاورید...، و هر که قرآن را پیشِ روی خود بگذارد، به بهشت، ره</span>‌<span dir="rtl">نمونش خواهد شد.… و قرآن، راهنمایی است که به سوی بهترین راه</span>‌<span dir="rtl">ها ره</span>‌<span dir="rtl">نمون می</span>‌<span dir="rtl">شود، و کتابی است که جزئیات [مسائل هدایت] و روشنگری و تحصیل [حقایق] را در خود دارد...، و در آن، چراغ</span>‌<span dir="rtl">های هدایت است.</span>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">الإمام علي علیه السلام: سَمِعتُ رَسولَ الله علیه السلام یَقولُ: أتاني جَبرَئیلُ فَقالَ: یا مُحَمَّدُ! سَیَکونُ في اُمَّتِكَ فِتنَةٌ، قُلتُ: فَمَا المَخرَجُ مِنها؟ فَقالَ: کِتابُ اللهِ... وَ هُوَ حَبلُ اللهِ المَتینُ.</span><ref><span dir="rtl">. تفسیر العیّاشی: ج ۱ ص ۳ ح ۲ عن الحارث الأعور، بحار الأنوار: ج ۹۲ ص ۲۴ ح ۲۵؛‌ سنن الترمذي: ج ۵ص ۱۷۲ ح ۲۹۰۶، کنز العمّال: ج ۱ ص ۱۷۵ ح ۸۸۷.</span></ref>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام: از پیامبر خدا شنیدم که می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت: ای محمّد! به زودی در میان امّت تو، فتنه</span>‌<span dir="rtl">ای پدید خواهد آمد. گفتم: راه نجات از آن چیست؟ فرمود: کتاب خدا... که ریسمان محکم خداست».</span>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">الإمام الرضا علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في شَأنِ القرآنِ</span> -<span dir="rtl">: هُوَ حَبلُ اللهِ المَتینُ، وَ عُروَتُهُ الوُثقی وَ طَریقَتُهُ المُثلی.</span><ref><span dir="rtl">. عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج ۲ ص ۱۳۰ ح ۹ عن موسی الرازي، بحار الأنوار: ج ۹۲ ص ۱۴ ح ۶.</span></ref>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">امام رضا علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در بارۀ قرآن</span> -<span dir="rtl">: این، ریسمان محکم خدا و استوارترین دستاویز او و بهترین راه</span>‌ <span dir="rtl">[به سوی] اوست.</span>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">الإمام الهادي علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في رِسالَتِهِ علیه السلام إلی أهلِ الأهوازِ</span> -<span dir="rtl">:... قَدِ اجتَمَعَتِ الأُمَّةُ قاطِبَةً لَا اختِلافَ بَینَهُم أنَّ القُرآنَ حَقٌّ لَا رَیبَ فیهِ عِندَ جَمیعِ أهلِ الفِرَقِ، وَ في حالِ اجتِماعِهِم مُقِرُّونَ بِتَصدِیقِ الکِتابِ و تَحقِیقهِ مُصیبونَ مُهتَدونَ؛ و ذٰلِكَ بِقَولِ رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله: «لَا تَجتَمِعُ أُمَّتي عَلیٰ ضَلَالَةٍ»، فَأَخبَرَ أنَّ جَمیعَ مَا اجتَمَعَت عَلَیهِ الأُمَّةُ کُلُّها حَقٌّ، هٰذا إِذا لَم یُخالِف بَعضُها بَعضاً، وَ القُرآنُ حَقٌّ لَا اختِلَافَ بَینَهُم في تَنزِیلِهِ و تَصدِیقِهِ، فَإِذا شَهِدَ القُرآنُ بِتَصدیقِ خَبَرٍ و تَحقیقِهِ و أَنکَرَ الخَبَرَ طَائِفَةٌ مِنَ الأُمَّةِ لَزِمَهُمُ الإِقرَارُ بِهِ ضَرورَةً حینَ اجتَمَعَت فِي الأَصلِ عَلیٰ تَصدیقِ الکِتَابِ، فَإن هِيَ جَحَدَت و أَنکَرَت لَزِمَهَا الخُروجُ مِنَ المِلَّةِ.</span><ref><span dir="rtl">. تحف العقول: ص‌۴۵۸، الاحتجاج: ج ۲ ص ۴۸۷ ح ۳۲۸ نحوه، بحار الأنوار: ج ۵ ص ۶۸ ح ۱.</span></ref>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">امام هادی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در نامۀ ایشان به مردم اهواز</span> -<span dir="rtl">: تمام امّت [اسلام]، جملگی، بدون اختلاف، بر آن اند که قرآن، حق است و نزد هیچ فرقه</span>‌<span dir="rtl">ای در آن شکّی نیست و همگی به باور داشتن قرآن و درست بودنش اعتراف دارند و در این [اتّفاق نظر]، درست گفته و به راه راست هدایت شده</span>‌<span dir="rtl">اند، طبق گفتۀ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: «امّت من بر گم</span>‌<span dir="rtl">راهی اتّفاق نمی</span>‌<span dir="rtl">کنند». پس [پیامبر صلی الله علیه و آله] خبر داد که آنچه تمام امّت [اسلام] بر آن اجماع داشته باشند، جملگی حق است و این در صورتی است که [بر سر آن] با یک</span>‌<span dir="rtl">دیگر اختلاف نظری نداشته باشند، و قرآن، حق است و اختلافی در صحّت تنزیل و تصدیق آن در میان ایشان نیست، و چون قرآن، درست بودن خبری را گواهی دهد و آن را درست داند و گروهی از امّت، آن خبر را انکار کنند، بر آنها لازم است که به ضرورت، بدان اعتراف کنند [و از انکار خود، باز گردند]؛ چون در اساس، بر تصدیق قرآن، اتّفاق دارند و اگر باز مُنکر شوند و سرپیچی کنند، این به معنای خروج آنها از دین است.</span>

<span dir="rtl">راجع: هذه الموسوعة: ص ۲۸۷ (الإجماع).</span>

<span dir="rtl">ر. ک: همین دانش‌نامه: ص ۲۸۷ (اجماع).</span>

<span id="متابعة-أئمة-الحق"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۲: مُتابَعَةُ أئِمَّةِ الحَقَّ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۲: پيروی از پیشوایان حق</span>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ كُلَّ أمرٍ اختَلَفَ فيهِ الرَّعِيَّةُ مَردودٌ إلیٰ حُكمِ الإِمامِ،</span><ref><span dir="rtl">. و الظاهر أنّ المراد من «الإمام» هنا الصالح من الحکّام، لا المعصومون منهم فقط، لِما في الحدیث من القرائن، ومنها إقامة الحدود و جبر الرعیة.</span></ref> <span dir="rtl">و عَلَى الإِمامِ الاِستِعانَةُ بِاللهِ، وَ الاِجتِهادُ في إقامَةِ الحُدودِ، و جَبرُ الرَّعِيَّةِ عَلیٰ أمرِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. تحف العقول: ص‌۱۳۷، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۲۵۲ ح‌۱.</span></ref>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر آنچه مردم در آن اختلاف کنند، به حکم پیشوا</span><ref><span dir="rtl">. ظاهراً و به قرینۀ «اقامۀ حدود» و «واداشتن مردم»، در این حدیث، مقصود، هر پیشوای صالحی است و نه فقط امام معصوم</span>.</ref> <span dir="rtl">بر می</span>‌<span dir="rtl">گردد (ارجاع داده می</span>‌<span dir="rtl">شود) و بر پیشواست که از خداوند، ياری بجويد و در اقامۀ حدود بکوشد و مردم را به اطاعت از فرمان او، وا دارد.</span>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">فاطمة علیها السلام</span> - <span dir="rtl">في خُطبَتِها</span> -<span dir="rtl">: فَرَضَ اللهُ الإِيمانَ تَطهيراً مِنَ الشِّركِ... وَ العَدلَ تَسكيناً لِلقُلوبِ، وَ الطّاعَةَ نِظاماً لِلمِلَّةِ، وَ الإِمامَةَ لَمّاً مِنَ الفُرقَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. كتاب من لايحضره الفقيه: ج‌۳ ص‌۵۶۸ ح‌۴۹۴۰، علل الشرائع: ص‌۲۴۸ ح‌۲ كلاهما عن زينب بنت عليّ علیهما السلام، بحار الأنوار: ج‌۶ ص‌۱۰۷ ح‌۱.</span></ref>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">فاطمه علیها السلام</span> - <span dir="rtl">در سخنرانی</span>‌<span dir="rtl">اش</span> -<span dir="rtl">: خداوند، ايمان را برای پاک شدن از [آلودگی] شرک،... و عدالت را برای آرامش دل</span>‌<span dir="rtl">ها و فرمان</span>‌<span dir="rtl">برداری را برای انتظام آيين و امامت را برای جلوگيری از پراکندگی واجب فرمود.</span>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَمّا قُبِضَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله باتَ آلُ مُحَمَّدٍ بِأَطولِ لَيلَةٍ... فَبَينَما هُم كَذٰلِكَ إذ أتاهُم آتٍ لا يَرَونَهُ و يَسمَعونَ كَلامَهُ، فَقالَ:... فَأَنتُم أهلُ اللهِ عزّ و جلّ، الَّذينَ بِهِم تَمَّتِ النَّعمَةُ، وَ اجتَمَعَتِ الفُرقَةُ، وَ ائتَلَفَتِ الكَلِمَةُ.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۱ ص‌۴۴۵ ح‌۱۹، كامل الزيارات: ص‌۵۲۷ ح‌۸۰۵ و فيه «بكم» بدل «فأنتم أهل اللّٰه‏ الذين بهم»، الأُصول الستّة عشر: ص‌۳۳۸ ح‌۵۵۸، بحار الأنوار: ج‌۲۲ ص‌۵۳۷ ح‌۳۹.</span></ref>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">چون پيامبر خدا صلی الله علیه و آله رحلت کرد، آل محمّد، درازترين شب را سپری کردند.… در اين ميان، کسی نزد آنان آمد که خودش را نمی</span>‌<span dir="rtl">ديدند؛ ولی سخنش را می</span>‌<span dir="rtl">شنيدند. گفت: «... شما، اهل اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">عزّ و جلّ هستيد؛ همان‌ها که به واسطۀ وجودشان، نعمت، کامل گشت و پراکندگی به یک</span>‌<span dir="rtl">پارچگی گراييد و هم</span>‌<span dir="rtl">سخنی به وجود آمد».</span>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">الإمام الهادي علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الزِّيارَةِ الجامِعَةِ</span> -<span dir="rtl">: بِمُوالاتِكُم تَمَّتِ الكَلِمَةُ، و عَظُمَتِ النَّعمَةُ، وَ ائتَلَفَتِ الفُرقَةُ.</span><ref><span dir="rtl">. تهذيب الأحكام: ج‌۶ ص‌۱۰۰ ح‌۱۷۷، كتاب من لايحضره الفقيه: ج‌۲ ص‌۶۱۶ ح‌۳۲۱۳ كلاهما عن موسى بن عبد اللّٰه‏ النخعي، عيون أخبار الرضا علیه السلام: ج‌۲ ص‌۲۷۷ ح‌۱، المزار الكبير: ص‌۵۳۳ كلاهما عن موسى بن عمران النخعي، بحار الأنوار: ج‌۱۰۲ ص‌۱۳۲ ح‌۴.</span></ref>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">امام هادی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در «زيارت جامعه»</span><ref><span dir="rtl">. زیارت‏نامۀ مشهوری است که «جامع» است؛ یعنی همۀ امامان علیهم السلام را با آن می‏توان زیارت کرد</span>.</ref> -<span dir="rtl">: با ولايت شما، پیام [توحيد]، کامل گشت و نعمت، عظيم شد و جدايی، به همبستگی انجاميد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۱۶۸ (معنی الجماعة و تفسیرها / جماعة المتمسّکین بالثقلین).</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۶۹ (معنای جماعت و تفسیر آن / جماعت چنگ</span>‌<span dir="rtl">زنندگان به ثقلین).</span>

<span id="الإنصاف"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۳: الإِنصافُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۳: انصاف داشتن</span>

<span dir="rtl">64.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الإِنصافُ يَرفَعُ الخِلافَ، و يوجِبُ الاِئتِلافَ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۳۰ ح‌۱۷۰۲، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۶ ح‌۳۰۰.</span></ref>

<span dir="rtl">64.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">انصاف، اختلاف را رفع می</span>‌<span dir="rtl">کند و موجب اُلفت (همبستگی) می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span id="سكوت-الجاهل"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۴: سُكوتُ الجاهِلِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۴: سکوت کردن ناآگاه</span>

<span dir="rtl">65.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَو سَكَتَ مَن لا يَعلَمُ سَقَطَ الاِختِلافُ.</span><ref><span dir="rtl">. كنز الفوائد: ج‌۱ ص‌۳۱۹، أعلام الدين: ص‌۸۴، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۱۲۳ ح‌۴۵.</span></ref>

<span dir="rtl">65.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اگر کسی که نمی</span>‌<span dir="rtl">داند، سکوت می</span>‌<span dir="rtl">کرد، اختلاف از ميان می</span>‌<span dir="rtl">رفت.</span>

<span dir="rtl">66.</span> <span dir="rtl">الإمام الجواد علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَو سَكَتَ الجاهِلُ مَا اختَلَفَ النّاسُ.</span><ref><span dir="rtl">. كشف الغمّة: ج‌۳ ص‌۱۳۹، بحار الأنوار: ج‌۷۸ ص‌۸۱ ح‌۷۵، الفصول المهمّة لابن الصبّاغ: ص‌۲۷۱.</span></ref>

<span dir="rtl">66.</span> <span dir="rtl">امام جواد علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اگر ناآگاه، ساکت می</span>‌<span dir="rtl">مانْد، مردم، اختلاف پیدا نمی</span>‌<span dir="rtl">کردند.</span>

<span id="كرامة-النفس"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۵: كَرامَةُ النَّفسِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۵: احترام نهادن به خود</span>

<span dir="rtl">67.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن كَرُمَت نَفسُهُ قَلَّ شِقاقُهُ و خِلافُهُ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۴۳۲ ح‌۹۰۵۱، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۶۴ ح‌۸۴۴۸.</span></ref>

<span dir="rtl">67.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">کسی که عزّت نفْس داشته باشد (برای خودش ارزش قائل باشد)، مخالفت و ناسازگاری</span>‌<span dir="rtl">اش کم می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span id="الرفق"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۶: الرِّفقُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۶: نرمش</span>

<span dir="rtl">68.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الرِّفقُ يَفُلُّ حَدَّ المُخالَفَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۱۵۰ ح‌۵۶۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۵۰ ح‌۱۲۸۱ و فيه «ضدّ» بدل «يفل حدّ»؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۳۱۷ ح‌۶۴۷.</span></ref>

<span dir="rtl">68.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نرمش، تيزی مخالفت را کُنْد می</span>‌<span dir="rtl">سازد.</span>

<span dir="rtl">69.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الرِّفقُ يُؤَدّي إلَى السِّلمِ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۲۲۷ ح‌۹۰۲، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۱ ح‌۵۲۴.</span></ref>

<span dir="rtl">69.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نرمش، به آشتی می</span>‌<span dir="rtl">انجامد.</span>

<span dir="rtl">70.</span> <span dir="rtl">السرائر عن عبد الله بن سنان</span>: <span dir="rtl">سَمِعتُ أبا عَبدِ اللهِ علیه السلام یَقولُ: «اُوصیکُم بتَقوَی اللهِ، و لا تَحمِلوا النّاسَ عَلیٰ أکتافِکُم، فَتَذِلّوا. إنَّ اللهَ عزّ و جلّ یَقولُ في کِتابِهِ: (وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا)</span><ref><span dir="rtl">. البقرة: ۸۳.</span></ref><span dir="rtl">». ثُمَّ قالَ علیه السلام: «عودوا مَرضاهُم، و احضُروا جَنائِزَهُم، و اشهَدوا لَهُم و عَلَیهِم، و صَلّوا مَعَهُم في مَساجِدِهم، حَتّی یَکونَ التَّمییزُ و تَکونَ المُبایَنَةُ مِنکُم و مِنهُم».</span><ref><span dir="rtl">. السرائر: ج ۳ ص ۶۰۰ نقلاً عن مشیخة الحسن بن محبوب، وسائل الشیعة: ج ۱۲ ص ۷ ح ۱۵۵۰۰، البرهان في تفسیر القرآن: ج ۱ ص ۲۶۴ ج ۵۳۱ و فیه: «حتّی ینقطعَ النّفَسُ و حتّی تکونَ المباینةُ» بدل «حتّی یکونَ التمییز... منکم و منهم».</span></ref>

<span dir="rtl">70.</span> <span dir="rtl">السَّرائر</span> - <span dir="rtl">به نقل از عبد اللّٰه بن سِنان</span> -<span dir="rtl">: شنیدم امام صادق علیه السلام می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «شما را سفارش می</span>‌<span dir="rtl">کنم به پَروا کردن از خدا و به این که با رفتارتان مردم را بر خود، مسلّط نکنید (بر ضدّ خودتان تحریک نکنید که ذلیل می‌شوید. خداوند در کتابش فرموده است: (و با مردم، نيکو سخن بگوييد)». سپس فرمود: «بیماران آنها (غیرشیعیان) را عیادت کنید، و در تشییع جنازه</span>‌<span dir="rtl">هایشان حاضر شوید، و در بارۀ خوب و بدشان [مطابق عدالت و صدقْ] شهادت دهید، و با آنها در مسجدهایشان نماز بگزارید، تا آن هنگام که [در دولت مهدی علیه السلام یا در جهان آخرت] حق و باطل از هم شناخته شوند، یا وقت جدا شدن صف شما و آنها از هم فرا رسد».</span><ref><span dir="rtl">. جملۀ آخر حدیث در تفسیر البرهان چنین است: «تا نَفَس قطع گردد (مرگ به سراغتان آید) و یا زمان جدا شدن صف‏ها فرا رسد (قیامت بر پا شود</span>)».</ref>

<span dir="rtl">راجع: ص ۲۰۲ (حُسن القول معهم).</span>

<span dir="rtl">ر. ک: ص 203 (نیکو سخن گفتن با آنها).</span>

<span id="الإستعانة-بالله"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۷: الإستِعانَةُ بِاللهِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۷: یاری خواستن از خدا</span>

<span dir="rtl">71.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين علیه السلام</span> : - <span dir="rtl">مَن دُعائِهِ في مَكارِمِ الأخلاقِ</span> -<span dir="rtl">: اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ و آلِهِ، و حَلِّني بِحِليَةِ الصّالِحينَ، و أَلبِسني زينَةَ المُتَّقينَ في بَسطِ العَدلِ، و كَظمِ الغَيظِ، و إطفاءِ النّائِرَةِ</span><ref><span dir="rtl">. النائرة: الفتنة، الحادثة، العداوة (النهاية: ج‌۵ ص‌۱۲۷ «نور»).</span></ref><span dir="rtl">، و ضَمِّ أهلِ الفُرقَةِ، و إصلاحِ ذاتِ البَينِ، و إفشاءِ العارِفَةِ</span><ref><span dir="rtl">. العارفة و العرف و المعروف، واحد: ضدّ النكر؛ و هو كلّ ما تعرفه النفس من الخير (لسان العرب: ج‌۹ ص‌۲۳۹ «عرف»).</span></ref><span dir="rtl">، و سَترِ العائِبَةِ، و لينِ العَريكَةِ</span><ref><span dir="rtl">. العريكة: الطبيعة، يقال: فلان ليّن العريكة، إذا كان سلساً مطاوعاً منقاداً قليل الخلاف و النفور (لسان العرب: ج‌۱۰ ص‌۴۶۶ «عرك»).</span></ref><span dir="rtl">، و خَفضِ الجَناحِ، و حُسنِ السّيرَةِ... و أَكمِل ذٰلِكَ لي بِدَوامِ الطّاعَةِ، و لُزومِ الجَماعَةِ، و رَفضِ أهلِ البِدَعِ، و مُستَعمِلِي الرَّأيِ المُختَرَعِ.</span><ref><span dir="rtl">. الصحيفة السجّاديّة: ص‌۸۳ الدعاء ۲۰، و راجع الأنفال: الآیة: 63.</span></ref>

<span dir="rtl">71.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در دعای مکارم الأخلاق</span> -<span dir="rtl">: بار الها! بر محمّد و آل او، درود فرست و مرا با زيورِ صالحان بيارای و با زينتِ پرهيزگاران، آذین کن: زينت دادگستر بودن و فرو خوردن خشم و خاموش کردن آتش [فتنه و دشمنی] و گِرد آوردن پراکندگان و اصلاح ميان مردمان و گسترش کارهای نيک و پوشاندن عيب (زشتی)، و نرم</span>‌<span dir="rtl">خويی و خاکساری و خوش</span>‌<span dir="rtl">رفتاری.… اينها را با [عطا کردنِ توفيقِ] مداومت بر طاعت و همراهی با جماعت و طرد بدعت</span>‌<span dir="rtl">گذاران و به کار گيرندگان آرای خودساخته [به جای دین]، برايم کامل گردان.</span>

<span id="فوائد-الجماعة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۵: فَوائِدُ الجَماعَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۵: بهره</span>‌<span dir="rtl">های جماعت</span>

<span id="الرحمة-البرکة-القوة-العز-و-الغلبة-في-الدنیا"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۵ - ۱: الرَّحمَةُ، البَرَکَةُ، القُوَّةُ، العِزُّ وَ الغَلَبَةُ فِي الدُّنیا</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۵ - ۱: رحمت، برکت، قدرت، عزّت و اقتدار، در دنیا</span>

<span dir="rtl">72.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">الجَماعَةُ رَحمَةٌ، وَ الفُرقَةُ عَذابٌ.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج‌۶ ص‌۳۹۴ ح‌۱۸۴۷۷، مسند الشهاب: ج‌۱ ص‌۴۴ ح‌۱۵، السنّة لابن أبي عاصم: ص‌۴۴ ح‌۹۳ و ص ۴۲۱ ح‌۸۹۵ كلّها عن النعمان بن بشير، الفردوس: ج‌۳ ص‌۶۲۸ ح‌۵۹۶۲ عن جابر بن عبداللّٰه‏، كنز العمّال: ج‌۷ ص‌۵۵۸ ح‌۲۰۲۴۲.</span></ref>

<span dir="rtl">72.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">اتّحاد، رحمت است و پراکندگی، عذاب.</span>

<span dir="rtl">73.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">الجَماعَةُ بَرَكَةٌ، وَ الفُرقَةُ عَذابٌ.</span><ref><span dir="rtl">. شعب الإيمان: ج‌۴ ص‌۱۰۲ ح‌۴۴۱۹، الشكر: ص‌۳۹ ح‌۶۴، الفردوس: ج‌۲ ص‌۱۱۸ ح‌۲۶۱۹ كلّها عن النعمان بن بشير، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۲۵۵ ح‌۶۴۱۸؛ الجعفريّات: ص‌۱۵۹ عن الإمام الكاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله، جامع الأحاديث للقمّي: ص‌۶۹ و فيهما ذيله.</span></ref>

<span dir="rtl">73.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">اتّحاد، برکت است و تفرقه، عذاب.</span>

<span dir="rtl">74.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">يَدُ اللهِ مَعَ الجَماعَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۴۶۶ ح‌۲۱۶۶، المستدرك على الصحيحين: ج‌۱ ص‌۲۰۲ ح‌۳۹۹، مسند الشهاب: ج‌۱ ص‌۱۶۸ ح‌۲۳۹ كلّها عن ابن عبّاس، مسند الشاميّين: ج‌۲ ص‌۲۶۱ ح‌۱۳۰۲ عن أبي سعيد الخدري و فيها «علیٰ» بدل «مع»، السنن الكبرى للنسائي: ج‌۵ ص‌۳۸۸ ح‌۹۲۲۳ عن عمر و فيه «فوق» بدل «مع»؛ نهج البلاغة: الخطبة 127.</span></ref>

<span dir="rtl">74.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">دست خدا با جماعت است.</span>

<span dir="rtl">75.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ يَدَ اللهِ عَلَى الجَماعَةِ؛ فَإِنَّ الشَّيطانَ مَعَ مَن فارَقَ الجَماعَةَ يَركُضُ.</span><ref><span dir="rtl">. سنن النسائي: ج‌۷ ص‌۹۲، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۰ ص‌۴۳۸ ح‌۴۵۷۷، المعجم الكبير: ج‌۱۷ ص‌۱۴۴ ح‌۳۶۲، شعب الإيمان: ج‌۶ ص‌۶۶ ح‌۷۵۱۲ نحوه، سبل الهُدیٰ و الرشاد: ج‌۱۰ ص‌۸۳ كلّها عن عرفجة بن شريح الأشجعي، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۶ ح‌۱۰۳۱.</span></ref>

<span dir="rtl">75.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">دست خدا بر سرِ جماعت است و شيطان، در کنار کسی که از جماعت [مسلمانان] جدا شود، می</span>‌<span dir="rtl">تازد.</span>

<span dir="rtl">76.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">العَرَبُ اليَومَ و إن كانوا قَليلاً، فَهُم كَثيرونَ بِالإِسلامِ، عَزيزونَ بِالاِجتِماعِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۴۶، بحار الأنوار: ج‌۴۰ ص‌۱۹۴ ح‌۷۹، تفسير الآلوسي: ج‌۱۸ ص‌۲۰۷ من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت علیهم السلام.</span></ref>

<span dir="rtl">76.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">امروز عرب</span>‌<span dir="rtl">ها، اگر چه اندک</span> ‌<span dir="rtl">اند، ولی به برکت اسلام، بسيارند و به سبب اتّحاد، نيرومندند.</span>

<span dir="rtl">77.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في خُطبَةٍ لَهُ</span> -<span dir="rtl">: اِحذَروا ما نَزَلَ بِالاُمَمِ قَبلَكُم مِنَ المَثُلاتِ بِسوءِ الأَفعالِ و ذَميمِ الأَعمالِ، فَتَذَكَّروا فِي الخَيرِ وَ الشَّرِّ أحوالَهُم، وَ احذَروا أن تَكونوا أمثالَهُم.</span>

<span dir="rtl">فَإِذا تَفَكَّرتُم في تَفاوُتِ حالَيهِم، فَالزَموا كُلَّ أمرٍ لَزِمَتِ العِزَّةُ بِهِ شَأنَهُم، و زاحَتِ الأَعداءُ لَهُ عَنهُم، و مُدَّتِ العافِيَةُ بِهِ عَلَيهِم، وَ انقادَتِ النَّعمَةُ لَهُ مَعَهُم، و وَصَلَتِ الكَرامَةُ عَلَيهِ حَبلَهُم؛ مِنَ الاِجتِنابِ لِلفُرقَةِ، وَ اللُّزومِ لِلاُلفَةِ، وَ التَّحاضِّ عَلَيها وَ التَّواصي بِها. وَ اجتَنِبوا كُلَّ أمرٍ كَسَرَ فِقرَتَهُم، و  أَوهَنَ مُنَّتَهُم، مِن تَضاغُنِ القُلوبِ، و تَشاحُنِ الصُّدورِ، و تَدابُرِ النُّفوسِ، و تَخاذُلِ الأَيدي.</span>

<span dir="rtl">و تَدَبَّروا أحوالَ الماضينَ مِنَ المُؤمِنينَ قَبلَكُم، كَيفَ كانوا في حالِ التَّمحيصِ وَ البَلاءِ؟ أ لَم يَكونوا أثقَلَ الخَلائِقِ أعباءً، و أَجهَدَ العِبادِ بَلاءً، و أَضيَقَ أهلِ الدُّنيا حالاً؟ اِتَّخَذَتهُمُ الفَراعِنَةُ عَبيداً فَساموهُم سوءَ العَذابِ، و جَرَّعوهُمُ المُرارَ، فَلَم تَبرَحِ الحالُ بِهِم في ذُلِّ الهَلَكَةِ و قَهرِ الغَلَبَةِ، لا يَجِدونَ حيلَةً فِي امتِناعٍ، و لا سَبيلاً إلی دِفاعٍ، حَتّیٰ إذا رَأَى اللهُ سُبحانَهُ جِدَّ الصَّبرِ مِنهُم عَلَى الأَذیٰ في مَحَبَّتِهِ، وَ الاِحتِمالَ لِلمَكروهِ مِن خَوفِهِ، جَعَلَ لَهُم مِن مَضايِقِ البَلاءِ فَرَجاً، فَأَبدَلَهُمُ العِزَّ مَكانَ الذُّلِّ، وَ الأَمنَ مَكانَ الخَوفِ، فَصاروا مُلوكاً حُكّاماً، و أَئِمَّةً أعلاماً، و قَد بَلَغَتِ الكَرامَةُ مِنَ اللهِ لَهُم ما لَم تَذهَبِ الآمالُ إلَيهِ بِهِم.</span>

<span dir="rtl">فَانظُروا كَيفَ كانوا حَيثُ كانَتِ الأَملاءُ</span><ref><span dir="rtl">. الأملاء: جمع ملأ، و هم الجماعة، و قيل أشراف القوم و وجوههم و رؤساؤهم و مقدّموهم الذين يُرجع إلى قولهم (لسان العرب: ج‌۱ ص‌۱۵۹ «ملأ»).</span></ref> <span dir="rtl">مُجتَمِعَةً، وَ الأَهواءُ مُؤتَلِفَةً، وَ القُلوبُ مُعتَدِلَةً، وَ الأَيدي مُترادِفَةً، وَ السُّيوفُ مُتَناصِرَةً، وَ البَصائِرُ نافِذَةً، وَ العَزائِمُ واحِدَةً. أ لَمْ يَكونوا أرباباً</span><ref><span dir="rtl">. أرباباً: سادات (اُنظر: مجمع البحرين: ج‌۲ ص‌۶۶۱ «ربب»).</span></ref> <span dir="rtl">في أقطارِ الأَرَضينَ، و مُلوكاً عَلیٰ رِقابِ العالَمينَ؟ فَانظُروا إلیٰ ما صاروا إلَيهِ في آخِرِ اُمورِهِم، حينَ وَقَعَتِ الفُرقَةُ، و تَشَتَّتَتِ الاُلفَةُ، وَ اختَلَفَتِ الكَلِمَةُ وَ الأَفئِدَةُ، و تَشَعَّبوا مُختَلِفينَ، و تَفَرَّقوا مُتَحارِبينَ، قَد خَلَعَ اللهُ عَنهُم لِباسَ كَرامَتِهِ، و سَلَبَهُم غَضارَةَ</span><ref><span dir="rtl">. غضارة النعمة: سعتها مع طيب العيش (اُنظر: لسان العرب: ج‌۵ ص‌۲۴ «غضر»).</span></ref> <span dir="rtl">نِعمَتِهِ، و بَقِيَ قَصَصُ أخبارِهِم فيكُم عِبَراً لِلمُعتَبِرينَ.</span>

<span dir="rtl">فَاعتَبِروا بِحالِ وُلدِ إسماعيلَ و بَني إسحاقَ و بَني إسرائيلَ علیهم السلام، فَما أشَدَّ اعتِدالَ الأَحوالِ، و أَقرَبَ اشتِباهَ الأَمثالِ. تَأَمَّلوا أمرَهُم في حالِ تَشَتُّتِهِم و تَفَرُّقِهِم، لَيالِيَ كانَتِ الأَكاسِرَةُ وَ القَياصِرَةُ أرباباً لَهُم، يَحتازُونَهم</span><ref><span dir="rtl">. يحوزهم: أي يجمعهم و يسوقهم (النهاية: ج‌۱ ص‌۴۵۹ «حوز»).</span></ref> <span dir="rtl">عَن ريفِ الآفاقِ، و بَحرِ العِراقِ، و خُضرَةِ الدُّنيا، إلیٰ مَنابَتِ الشّيحِ</span><ref><span dir="rtl">. الشيح: نبات سهْليّ يُتّخذ من بعضه المكانس، و هو من الأمرار، له رائحة طيّبة و طعم مرّ، و هو مرعی للخيل و النعم، و منابته القيعان و الرياض (لسان العرب: ج‌۲ ص‌۵۰۲ «شيح»).</span></ref><span dir="rtl">، و مَهافِي الرّيحِ، و نَكَدِ المَعاشِ.</span>

<span dir="rtl">فَتَرَكوهُم عالَةً مَساكينَ إخوانَ دَبَرٍ و وَبَرٍ</span><ref><span dir="rtl">. قال ابن أبي الحدید: قوله: «إخوان دَبَر و وبَر»؛ الدَّبَر: مصدر دَبِرَ البعیرُ؛ أي عقَرَهُ القَتَبُ، أو عَقَرَ القَتَبُ و الرَّحلُ ظَهرَ الناقة، و السَّرجُ ظهرَ الدابَّة: حَزّهُ و أدبَرَهُ (لسان العرب:‌ ج‌۴ ص‌۵۹۴ «عقر»). و الوَبر للبعیر بمنزلة الصوف للضّأن و الشّعر للماعز (شرح نهج البلاغة:.ج ۱۳ ص‌۱۷۴). و المراد أنّهم کانوا رعاة إبل.</span></ref><span dir="rtl">، أذَلَّ الاُمَمِ داراً، و أَجدَبَهُم قَراراً، لا يَأوونَ إلیٰ جَناحِ دَعوَةٍ يَعتَصِمونَ بِها، و لا إلیٰ ظِلِّ اُلفَةٍ يَعتَمِدونَ عَلیٰ عِزِّها، فَالأَحوالُ مُضطَرِبَةٌ، وَ الأَيدي مُختَلِفَةٌ، وَ الكَثرَةُ مُتَفَرِّقَةٌ، في بَلاءِ أزلٍ، و أَطباقِ جَهلٍ</span><ref><span dir="rtl">. الأزْل: الضیق. و أطباق جهلٍ: جمع طبق؛ أي: جهلٌ مُتَراکم بعضه فوق بعض (شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید: ج‌۱۳ ص‌۱۷۴).</span></ref><span dir="rtl">؛ مِن بَناتٍ مَوؤُودَةٍ، و أَصنامٍ مَعبودَةٍ، و أَرحامٍ مَقطوعَةٍ، و غاراتٍ مَشنونَةٍ.</span>

<span dir="rtl">فَانظُروا إلی مَواقِعِ نِعَمِ اللهِ عَلَيهِم حينَ بَعَثَ إلَيهِم رَسولاً، فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طاعَتَهُم، و جَمَعَ عَلیٰ دَعوَتِهِ اُلفَتَهُم، كَيفَ نَشَرَتِ النَّعمَةُ عَلَيهِم جَناحَ كَرامَتِها، و أَسالَت لَهُم جَداوِلَ نَعيمِها، وَ التَفَّتِ المِلَّةُ بِهِم في عَوائِدِ بَرَكَتِها، فَأَصبَحوا في نِعمَتِها غَرِقينَ، و عَن خُضرَةِ عَيشِها فَكِهينَ</span><ref><span dir="rtl">. فكِهين: أي أشِرين (لسان العرب: ج‌۱۳ ص‌۵۲۴ «فكه»).</span></ref><span dir="rtl">، قَد تَرَبَّعَتِ الأُمورُ بِهِم، في ظِلِّ سُلطانٍ قاهِرٍ، و آوَتهُمُ الحالُ إلی كَنَفِ عِزٍّ غالِبٍ، و تَعَطَّفَتِ الاُمورُ عَلَيهِم في ذُری مُلكٍ ثابِتٍ، فَهُم حُكّامٌ عَلَى العالَمينَ، و مُلوكٌ في أطرافِ الأَرَضينَ، يَملِكونَ الأُمورَ عَلیٰ مَن كانَ يَملِكُها عَلَيهِم، و يُمضونَ الأَحكامَ فيمَن كانَ يُمضيها فيهِم، لا تُغمَزُ لَهُم قَناةٌ، و لا تُقرَعُ لَهُم صَفاةٌ.</span>

<span dir="rtl">ألا و إنَّكُم قَد نَفَضتُم أيدِيَكُم مِن حَبلِ الطّاعَةِ، و ثَلَمتُم حِصنَ اللهِ المَضروبَ عَلَيكُم بِأَحكامِ الجاهِلِيَّةِ، فَإِنَّ اللهَ سُبحانَهُ قَدِ امتَنَّ عَلیٰ جَماعَةِ هٰذِهِ الاُمَّةِ فيما عَقَدَ بَينَهُم مِن حَبلِ هٰذِهِ الاُلفَةِ الَّتي يَنتَقِلونَ في ظِلِّها و يَأْوونَ إلیٰ كَنَفِها، بِنِعمَةٍ لا يَعرِفُ أحَدٌ مِنَ المَخلوقينَ لَها قيمَةً؛ لَأنَّها أرجَحُ مِن كُلِّ ثَمَنٍ، و أجَلُّ مِن كُلِّ خَطَرٍ.</span>

<span dir="rtl">وَ اعلَموا أنَّكُم صِرتُم بَعدَ الهِجرَةِ أعراباً، و بَعدَ المُوالاةِ أحزاباً، ما تَتَعَلَّقونَ مِنَ الإِسلامِ إلّ بِاسمِهِ، و لا تَعرِفونَ مِنَ الإِيمانِ إلّا رَسمَهُ، تَقولونَ: النّارَ و لَا العارَ، كَأَنَّكُم تُريدونَ أن تُكفِئُوا الإِسلامَ عَلیٰ وَجهِهِ، انتِهاكاً لِحَريمِهِ، و نَقضاً لِميثاقِهِ الَّذي وَ ضَعَهُ اللهُ لَكُم حَرَماً في أرضِهِ و أَمناً بَينَ خَلقِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۹۲، بحار الأنوار: ج‌۱۴ ص‌۴۷۲ ح‌۳۷.</span></ref>

<span dir="rtl">77.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در يکی از خطبه</span>‌<span dir="rtl">هايش</span> -<span dir="rtl">: از کيفرهايی که بر اثر کردارهای بد و اعمال نکوهيده، بر امّت</span>‌<span dir="rtl">های پيش از شما فرود آمد، حذر کنيد و در نيک و بد (خوشی و ناخوشی)، همواره، حال و روز آنان را به ياد داشته باشيد و بترسيد از اين که به سرنوشت آنها گرفتار آييد.</span>

<span dir="rtl">و چون در تفاوت احوالِ [نيک و بد] آنان انديشيديد، چيزی را انتخاب کنيد که آنان به سبب آن، به عزّت رسيدند و [به سبب آن،] دشمنان از آنان دور گشتند و دوران امنيّتشان به درازا کشيد و نعمت</span>‌<span dir="rtl">ها در اختيارشان قرار گرفت و به برکت آن، رشتۀ پيوند در ميانشان برقرار گشت؛ کارهايی چون: اجتناب از تفرقه، چنگ زدن به رشتۀ الفت و همدلی و ترغيب و توصيۀ يکديگر به اين کار. همچنین از هر کاری که کمر آنان را شکست و توانشان را سست کرد، دوری کنيد؛ کارهايی چون: کينه</span>‌<span dir="rtl">ورزی دل</span>‌<span dir="rtl">ها، دشمنی سينه</span>‌<span dir="rtl">ها، پشت کردن افراد به يکديگر و دست کشیدن از ياری یکدیگر.</span>

<span dir="rtl">نيز در احوال مٶمنان گذشته که پيش از شما بودند، انديشه کنيد که در هنگام رنج و آزمايش [الهی]، چگونه بودند؟ آيا نه اين است که از همۀ مردمان، گران</span>‌<span dir="rtl">بارتر بودند و از همۀ بندگان، بلاکش</span>‌<span dir="rtl">تر و از همۀ مردم دنيا در تنگناتر؟ فرعون</span>‌<span dir="rtl">ها، آنان را به بندگی گرفتند و بدترين شکنجه</span>‌<span dir="rtl">ها را بر سرشان آوردند و مرارت</span>‌<span dir="rtl">ها به آنان چشانيدند. پيوسته، در ذلّتِ هلاکت به سر می</span>‌<span dir="rtl">بردند و هماره، مغلوب بودند. نه چاره</span>‌<span dir="rtl">ای بر جلوگيری می</span>‌<span dir="rtl">يافتند و نه راهی برای دفاع، تا آن که خداوند سبحان، چون ديد که چگونه در راه محبّت او بر آزارها شکيبايی می</span>‌<span dir="rtl">کنند و از بيم او ناملايمات را به جان می</span>‌<span dir="rtl">خرند، آنان را از تنگناهای بلا، رهايی بخشيد و خواری آنان را به عزّت و ترس [و ناامنی] آنان را به امنيّت، مبدّل ساخت و پس از آن، بر سرير پادشاهی و فرمان</span>‌<span dir="rtl">روايی نشستند و پيشوايانی بلندمرتبه گشتند و لطف خداوند، چنان شامل حال آنان شد که تصوّرش را هم نمی</span>‌<span dir="rtl">کردند.</span>

<span dir="rtl">پس بنگريد که چه وضعی داشتند، آن گاه که جمعشان متّحد بود، و خواست</span>‌<span dir="rtl">هايشان سازوار، و دل</span>‌<span dir="rtl">ها يکی، و دست</span>‌<span dir="rtl">ها در کنار هم، و شمشيرها هميار، و نگاه</span>‌<span dir="rtl">ها نافذ، و تصميم</span>‌<span dir="rtl">ها يک سان. آيا نه اين است که اربابان جهان و فرمان</span>‌<span dir="rtl">روای عالميان شدند؟ و باز بنگريد که در پايان کارشان، به چه سرنوشتی دچار شدند، آن گاه که ميانشان تفرقه افتاد و همبستگی، به پراکندگی گراييد و سخن</span>‌<span dir="rtl">ها و دل</span>‌<span dir="rtl">ها، ناهمساز شدند و به گروه</span>‌<span dir="rtl">های ناسازگار، تقسيم شدند و دسته دسته گشتند و با يکديگر، به جنگ و ستيز برخاستند. در اين هنگام، خداوند، جامۀ ارجمندی را از تن آنان برون کرد و خوشی نعمت هايش را از آنان گرفت و سرگذشت آنان، در ميان شما مانْد تا درس عبرتی باشد برای آنان که اهل عبرت</span>‌ <span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">پس، از احوال فرزندان اسماعيل و پسران اسحاق و پسران اسرائيل (یعقوب) - که سلام بر آنان باد - عبرت بگيريد که سرگذشت</span>‌<span dir="rtl">ها، سخت همسان</span>‌ <span dir="rtl">اند و نمونه</span>‌<span dir="rtl">ها، بس شبيه هم</span>‌ <span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">در وضع آنان، به گاه تشتّت و پراکندگی</span>‌<span dir="rtl">شان، تأمّل کنيد؛ روزگارانِ سياهی که کسراها و قيصرها، ارباب آنان بودند و آنان را از سرزمين</span>‌<span dir="rtl">های آباد و دريای عراق</span><ref><span dir="rtl">. دریای عراق: دجله و فرات</span>.</ref> <span dir="rtl">و مَرغزارهای عالم، به سرزمين</span>‌<span dir="rtl">هايی که رويشگاه دِرَمْنه</span><ref><span dir="rtl">. علف جارو</span>.</ref> <span dir="rtl">بود و بادهای تند می</span>‌<span dir="rtl">وزيد و زندگی در آنها سخت بود،</span><ref><span dir="rtl">. منظور، جزیرة العرب است</span>.</ref> <span dir="rtl">بيرون راندند و به صورت مشتی تهی</span>‌<span dir="rtl">دست شترچران، رهايشان کردند. در محقّرترين سراها و بی آب و علف ترينِ سرزمين</span>‌<span dir="rtl">ها به سر می</span>‌<span dir="rtl">بردند؛ نه آغوش دعوتی بود که در آن بيارمند و نه سايه الفتی که با تکيه به آن، عزّت يابند. اوضاع، پريشان بود و دست</span>‌<span dir="rtl">ها ناهميار و جماعات، پراکنده. در رنجی سخت، و نادانی</span>‌<span dir="rtl">های چندلایه همچون: زنده به گور کردن دختران و پرستيدن بُت</span>‌<span dir="rtl">ها و قطع پيوندهای خويشاوندی و جنگ</span>‌<span dir="rtl">ها و غارتگری</span>‌<span dir="rtl">ها به سر می</span>‌<span dir="rtl">بردند.</span>

<span dir="rtl">و پس از آن، به نعمت</span>‌<span dir="rtl">هايی که خداوند ارزانی</span>‌<span dir="rtl">شان داشت، بنگريد، آن گاه که پيامبری به سوی آنان فرستاد و همگی را به پيروی از آيين او در آورد و با دعوتش، آنان را الفت (همبستگی) بخشيد. [بنگريد که] چگونه اين نعمت، بال کرامت خويش را بر سرِ آنان گسترد و جويبارهای نعمتش را برايشان جاری ساخت و به لطف اين آيين (اسلام) و وفور نعمت</span>‌<span dir="rtl">هايش، آنان را از هر سو در ميان گرفت و غرق در نعمت</span>‌<span dir="rtl">هايش شدند و زندگی</span>‌<span dir="rtl">ای خوش و شادان يافتند. کارهايشان، در سايۀ يک قدرت قاهر، سامان يافت و قدرتی شکست</span>‌<span dir="rtl">ناپذير گرفتند و امور آنان، تحت حکومتی پايدار در آمد. پس، زمامداران جهان و پادشاهان روی زمين شدند. زمامدار امور کسانی گشتند که پيش</span>‌<span dir="rtl">تر، زمام امورشان در دست آنان بود و بر کسانی حکمران شدند که پيش</span>‌<span dir="rtl">تر بر آنها حکم می</span>‌<span dir="rtl">راندند. ديگر نه نيزه</span>‌<span dir="rtl">ای برايشان فشرده می</span>‌<span dir="rtl">شود و نه سنگی به سويشان پرتاب.</span><ref><span dir="rtl">. یعنی دارای چنان اقتداری شدند که هیچ کس را یارای مقابله با آنان نبود (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید:ج ۱۳ ص ۱۷۹</span>).</ref>

<span dir="rtl">امّا اينک، شما از ريسمان طاعت [حق]، دست کشيده</span>‌<span dir="rtl">ايد و با [زنده کردن] احکام جاهلی، در دژی که خداوند بر گِرد شما زده است، شکاف انداخته</span>‌<span dir="rtl">اید، در حالی که خداوند سبحان، بر جماعتِ اين امّت، منّت نهاد و اين رشتۀ الفت (همبستگی) را که در سايۀ آن زندگی می</span>‌<span dir="rtl">کنند و در پناه آن می</span>‌<span dir="rtl">آرمند، ميانشان ايجاد کرد و اين، نعمتی است که هيچ يک از آفريدگان نمی</span>‌<span dir="rtl">تواند برايش قيمتی تعيين کند؛ چرا که از هر بهايی، فزون</span>‌<span dir="rtl">تر و از هر مهمّی، مهم</span>‌<span dir="rtl">تر است.</span>

<span dir="rtl">بدانيد که شما پس از هجرت، باديه</span>‌<span dir="rtl">نشين شده</span>‌<span dir="rtl">ايد و پس از همدلی، گروه گروه گشته</span>‌<span dir="rtl">ايد و از اسلام، تنها به نام آن چسبيده</span>‌<span dir="rtl">ايد و از ايمان، فقط ظاهرش را می</span>‌<span dir="rtl">شناسيد. می</span>‌<span dir="rtl">گوييد: «[رفتن به] آتش، آری؛ امّا [پذيرفتن] ننگ، نَه!». گويی می</span>‌<span dir="rtl">خواهيد اسلام را با دريدن پردۀ حرمتِ آن و شکستن پيمانش - که خداوند، آن را پناهگاه شما در زمين و جايگاه امنی برای خلايق قرار داده است -، وارون سازید!</span>

<span id="بحبوحة-الجنة-في-الآخرة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۵ - ۲: بُحبوحَةُ الجَنَّةِ فِي الآخِرَةِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۵ - ۲: قلب بهشت، در آخرت</span>

<span dir="rtl">78.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن أرادَ مِنكُم أن يَنالَ بُحبوحَةَ</span><ref><span dir="rtl">. بحبوحَةُ الدارِ: وَسَطُها (النهاية: ج‌۱ ص‌۹۸ «بحبح»).</span></ref> <span dir="rtl">الجَنَّةِ فَليَلزَمِ الجَماعَةَ؛ فَإِنَّ الشَّيطانَ مَعَ الواحِدِ، و هُوَ مِنَ الاِثنَينِ أبعَدُ.</span><ref><span dir="rtl">. السنن الكبرى للنسائي: ج‌۵ ص‌۳۸۷ ح‌۹۲۱۹، مسند ابن حنبل: ج‌۱ ص‌۵۰ ح‌۱۱۴، المستدرك على الصحيحين: ج‌۱ ص‌۱۹۹ ح‌۳۹۰، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۰ ص‌۴۳۷ ح‌۴۵۷۶، السنن الكبرى: ج‌۷ ص‌۱۴۶ ح‌۱۳۵۲۱ كلّها عن عمر، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۷ ح‌۱۰۳۳.</span></ref>

<span dir="rtl">78.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس از شما می</span>‌<span dir="rtl">خواهد جایش در قلب (وسط) بهشت باشد، باید همراه جماعت باشد؛ زيرا کسی که تک باشد، شيطان با اوست و هر گاه دو نفر باشند، شيطان، از آنها قدری دورتر می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span id="أدب-التعایش-مع-الجماعة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۶: أدَبُ التَّعایُشِ مَعَ الجَماعَةِ</span> ==

<span dir="rtl">۱ / ۶: آداب همزیستی با جماعت</span>

<span dir="rtl">الکتاب</span>

<span dir="rtl">(يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ</span>‌ <span dir="rtl">مِنْ</span>‌ <span dir="rtl">ذَكَرٍ وَ أُنْثى</span>‌ <span dir="rtl">وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ).</span><ref><span dir="rtl">. الحجرات: ۱۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(اى مردم! ما بودیم که شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را به صورت اقوام و قبايل در آورديم تا يكديگر را بشناسيد. همانا ارجمندترينِ شما نزد خدا، پرهيزگارترينِ شماست. همانا خداوند، داناىِ آگاه است).</span>

<span dir="rtl">(لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ</span>‌ <span dir="rtl">شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. المائدة: ۴۸.</span></ref>

<span dir="rtl">(براى هر يک از شما (امّت</span>‌<span dir="rtl">ها) شريعت و راه روشنى قرار داده</span>‌<span dir="rtl">ايم، در حالی که خدا اگر مى</span>‌<span dir="rtl">خواست، شما را يک امّت قرار مى</span>‌<span dir="rtl">داد؛ ولى [چنین نکرد</span>‌<span dir="rtl">] تا شما را در آنچه به شما داده است، بيازمايد. پس در كارهاى نيك، بر يكديگر پيشى بگيريد. بازگشت [همه</span>‌<span dir="rtl">] شما به سوى خداست. آن گاه، در بارۀ آنچه در آن اختلاف مى</span>‌<span dir="rtl">كرديد، آگاهتان خواهد كرد).</span>

<span dir="rtl">(وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا).</span><ref><span dir="rtl">. النساء: ۹4.</span></ref>

<span dir="rtl">(و به کسی که نزد شما اظهار مسلمانی می</span>‌<span dir="rtl">کند، نگویید: تو مؤمن نیستی).</span>

<span dir="rtl">(وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوًّا مُبِينًا).</span><ref><span dir="rtl">. الإسراء: ۵۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(و به بندگانم بگو که همیشه بهترین سخن را بر زبان آورند؛ زیرا شیطان در میان آنان نزاع (جدایی) می</span>‌<span dir="rtl">افکند، و البته شیطان، همواره برای انسان، دشمنی آشکار است).</span>

<span dir="rtl">(وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ * وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ * وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ * وَإِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ).</span><ref><span dir="rtl">. فصّلت: ۳۳ - ۳۶.</span></ref>

<span dir="rtl">(و سخن چه کسی بهتر از آن کس که به سوی خدا فرا خواند و گفت: «من از تسلیم شدگان خدا هستم»؟ * و نیکی و بدی، یک</span>‌<span dir="rtl">سان نیست. همیشه بدی را به بهترین شکل [رفتار و گفتار]، پاسخ بده، تا آن کس که میان تو و او دشمنی است، چنان شود که گویی دوست نزدیک توست. * امّا جز صابران، کسی به این [جایگاه بلند]، دست نمی</span>‌<span dir="rtl">یابد و جز کسانی که بهره</span>‌<span dir="rtl">ای بزرگ [از جانب خدا] دارند، کسی به این [جایگاه بلند] نمی</span>‌<span dir="rtl">رسد. * پس اگر وسوسه</span>‌<span dir="rtl">ای از جانب شیطان، تو را برانگیخت [که چنین نکنی]، به خدا پناه ببر؛ چرا که او شنوای داناست).</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span id="حسن-القول-معهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۱: حُسنُ القَولِ مَعَهُم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶-۱: نیکو سخن گفتن با آنها</span>

<span dir="rtl">79.</span> <span dir="rtl">الامام الصادق علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في قَولِه تَعالی: (قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا)</span><ref><span dir="rtl">. البقرة: ۸۳.</span></ref> -<span dir="rtl">:</span>

<span dir="rtl">قولوا لِلنّاسِ کُلَّهِم حُسناً، مُؤمِنِهم و مُخالِفِهِم، أمَّا المُؤمِنونَ فَیَبسُطُ لَهُم وَجهَهُ و بِشرَهُ؛ و أَمَّا المُخالِفونَ بِالمُداراةِ، لِاجتِذابِهِم إلَی الإیمانِ، فَإن یَیأَس مِن ذلِكَ یَکُفَّ شُرورَهُم عَن نَفسِهِ، و عَن إخوانِهِ المُؤمِنینَ.</span><ref><span dir="rtl">. التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: ص ۳۵۳ ح ۲۴۰، بحار الأنوار: ج ۷۱ ص ۳۰۹.</span></ref>

<span dir="rtl">79.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در بارۀ اين سخن خداوند متعال: (و با مردم، نيکو سخن بگوييد)-:</span>

<span dir="rtl">[يعنى</span>‌<span dir="rtl">] با همۀ مردم، چه مؤمن [به مذهبتان] و چه مخالف، نيکو سخن بگوييد. [انسان، بايد] با مؤمنان، گشاده رو و خوش</span>‌<span dir="rtl">رو باشد و با مخالفان، به مدارا سخن بگويد تا آنها را به ايمانْ جذب كند؛ و اگر از اين کارْ مأيوس شد، [دست کم</span>‌<span dir="rtl">] شرّ آنها را از خود و برادران مؤمن خود، باز دارد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۱۹۲ ح ۷۰.</span>

<span dir="rtl">ر. ک: ص ۱۹۲ ح ۷۰.</span>

<span id="البشر-في-وجههم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۲: البِشرُ في وَجهِهم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۲: خوش</span>‌<span dir="rtl">رویی با آنها</span>

<span dir="rtl">80.</span> <span dir="rtl">فاطمة علیها السلام</span>: <span dir="rtl">البِشرُ في</span>‌ <span dir="rtl">وَجهِ</span>‌ <span dir="rtl">المُؤمِنِ</span>‌ <span dir="rtl">يوجِبُ لِصاحِبِهِ الجَنَّةَ، وَ البِشرُ في وَجهِ المُعانِدِ المُعادي يَقي صاحِبَهُ عَذابَ النّارِ.</span><ref><span dir="rtl">. التفسير المنسوب إلى الإمام العسكري علیه السلام: ص ۳۵۴ ح ۲۴۳، بحار الأنوار: ج ۷۵ ص ۴۰۱ ح ۴۲.</span></ref>

<span dir="rtl">80.</span> <span dir="rtl">فاطمه علیها السلام</span>: <span dir="rtl">خوش</span>‌<span dir="rtl">رويى با مؤمن، بهشت را بر شخص خوش‌رو واجب مى</span>‌<span dir="rtl">گردانَد و خوش</span>‌<span dir="rtl">رويى با خيره</span>‌<span dir="rtl">سرِ كينه</span>‌<span dir="rtl">توز، خوش‌رویی کننده را از عذاب آتش [دوزخ</span>‌<span dir="rtl">]، حفظ مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">81.</span> <span dir="rtl">الامام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن</span>‌ <span dir="rtl">أطابَ</span>‌ <span dir="rtl">الكَلامَ مَعَ مُوافِقيهِ لِيُؤنِسَهُم، و بَسَطَ وَجهَهُ لِمُخالِفيهِ لِيَأمَنَهُم</span>‌ <span dir="rtl">عَلىٰ</span>‌ <span dir="rtl">نَفسِهِ وإخوانِهِ، فَقَد حَوىٰ</span>‌ <span dir="rtl">مِنَ الخَيرِ وَ الدَّرَجاتِ العالِيَةِ عِندَ اللَّهِ ما لا يُغادِرُ قَدرَهُ غَيرُهُ.</span><ref><span dir="rtl">. التفسير المنسوب إلى الإمام العسكري علیه السلام: ص ۳۵۵ ح ۲۴۶، بحار الأنوار: ج ۷۵ ص ۴۰۱ ح ۴۲.</span></ref>

<span dir="rtl">81.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام: هر كس با موافقانش خوش</span>‌<span dir="rtl">گفتار باشد تا با آنان، انس و الفت بگيرد، و با مخالفانش گشاده</span>‌<span dir="rtl">رو باشد تا خود و برادرانش را از گزند ايشان در امان بدارد، یقیناً، به چنان خیری و چنان درجات بلندى نزد خدا نائل آمده است كه اندازه آنها را جز خدا كسى نمى</span>‌<span dir="rtl">داند.</span>

<span id="الصلاة-معهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۳: الصَّلاةُ مَعَهُم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۳: نماز گزاردن با آنها</span>

<span dir="rtl">82.</span> <span dir="rtl">الامام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَنْ صَلّى</span>‌ <span dir="rtl">مَعَهُم فِي الصَّفِّ الأَوَّلِ، كَانَ كَمَن صَلّى</span>‌ <span dir="rtl">خَلفَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله</span>‌<span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج۳ ص۳۸۰ ح۶ عن الحلبی، کتاب من لا یحضره الفقيه: ج۱ ص۳۸۲ ح۱۱۲۵، الأربعون حديثاً للشهيد الأوّل: ص۷۸، بحار الأنوار: ج‏۷۵ ص۴۲۱ ح۷۹.</span></ref>

<span dir="rtl">82.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر کس در صف اوّل، پشت سر آنان (مسلمانان غیرشیعه) نماز بخواند، همچون کسی است که پشت سر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نماز خوانده باشد.</span>

<span dir="rtl">83.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام: عَلَیکُم بِالصَّلَاةِ فِي المَسَاجِدِ، وَ حُسنِ الجِوَاݢݢرِ لِلنَّاسِ، وَ إِقَامَةِ الشَّهادَةِ، وَ حُضُورِ الجَنائِزِ. إِنَّهُ لا بُدَّ لکُم مِنَ النّاسِ. إِنَّ أَحَداً لَا یَستَغني عَنِ النّاسِ حَیاتَهُ، وَ النّاسُ لَا بُدَّ لِبَعضِهِم مِن بَعضٍ.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج۲ ص۶۳۵ ح۱ عن مرازم، الأمالي للمفید: ص۱۸۶ ح۱۲ نحوه، بحار الأنوار: ج۸۱ ص۲۶۴ ح۲۱.</span></ref>

<span dir="rtl">83.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بر شما باد به نماز گزاردن در مساجد [به جماعت]، و خوب همسایه</span>‌<span dir="rtl">داری کردن با این مردم (/ مردمی که بر مذهب شما نیستند)، و شهادت دادن، و حاضر شدن بر جنازه</span>‌<span dir="rtl">ها. به راستی که شما ناچارید از زیستن با این مردم. به راستی که کسی نیست که تا زنده است، از مردم، بی</span>‌<span dir="rtl">نیاز باشد، و مردم، ناچار باید با یک</span>‌<span dir="rtl">دیگر بسازند (همزیستی کنند).</span>

<span id="النصیحة-لهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۴: النَّصیحَةُ لَهُم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۴: خیرخواهی برای آنها</span>

<span dir="rtl">84.</span> <span dir="rtl">رسول الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن لم يَهتَمَّ بِأمرِ المُسلِمينَ فلَيسَ مِنهُم، و مَن لَم يُصبِح و يُمسِ ناصِحاً لِلهِ</span>‌ <span dir="rtl">و لِرَسولِهِ</span>‌ <span dir="rtl">و لِكِتابِهِ و لِإمامِهِ و لِعامَّةِ المُسلِمينَ فَلَيسَ مِنهُم.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الاوسط: ج۷ ص۲۷۰ ح۷۴۷۳ عن حذيفة بن اليمان، المعجم الصغير: ج ۲ ص ۵۰ ح۲۰۷۲، تاریخ إصبهان: ج ۲ ص ۲۲۲ ح ۱۵۱۹.</span></ref>

<span dir="rtl">84.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر كه به كار مسلمانان اهتمام نورزد، از آنان نيست و هر كه صبح و شام، خيرخواه خدا و پیامبرش و کتابش و [خیرخواه] پیشوای خویش و تودۀ مسلمانان نباشد، از آنان نيست.</span>

<span dir="rtl">85.</span> <span dir="rtl">عنه صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">أحَبُّ المُؤمِنَينَ إلَى اللّهِ مَن</span>‌ <span dir="rtl">نَصَبَ</span>‌ <span dir="rtl">نَفسَهُ</span>‌ <span dir="rtl">في</span>‌ <span dir="rtl">طاعَةِ اللّهِ، و نَصَحَ لِاُمَّةِ نَبِيِّهِ، و تَفَكَّرَ في عُيوبِهِ، و أبصَرَ و عَقَلَ و عَمِلَ.</span><ref><span dir="rtl">. تنبيه الخواطر: ج ۲ ص ۲۱۳، إرشاد القلوب: ص۱۴ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">85.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا علیه السلام: محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترينِ مؤمنان در نزد خداوند متعال، كسى است كه در راه فرمانبرى از خدا بكوشد، خيرخواه امّت پيامبرش باشد، در عيب</span>‌<span dir="rtl">هايش بينديشد، و بينا گردد و خِرد ورزد و عمل كند.</span>

<span id="الاعتماد-علیهم-فیما-یحسنون"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۵: الاعتمادُ عَلَیهِم فیما یُحسِنونَ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۵: اعتماد به آنها در کارهایی که بَلدند</span>

<span dir="rtl">86.</span> <span dir="rtl">المحاسن عن مروان: قَالَ لِي عَبدُ اللَّهِ بنُ أَبي عَبدِ اللَّهِ علیه السلام: اِشتَرِ لي غُلاماً عارِفاً لِهٰذَا الأَمرِ يَقُومُ في ضَيعَتي يَكُونُ فِيها. قَالَ: فَقالَ أَبو الحَسَنِ علیه السلام: «صَلاحُهُ لِنَفسِهِ، وَ لكِنِ اشتَرِ لَهُ مَملُوكاً قَوِيّاً يَكُونُ في ضَيعَتِهِ»... فَقَالَ: اشتَرِ مَا يَقُولُ لَكَ.</span><ref><span dir="rtl">. المحاسن: ج‏۲ ص۴۶۴ ح۲۶۱۰، بحار الأنوار: ج‏۱۰۳ ص۱۲۹ ح۹.</span></ref>

<span dir="rtl">86.</span> <span dir="rtl">المحاسن</span> - <span dir="rtl">به نقل از مروان</span> -<span dir="rtl">: عبد اللّٰه پسر امام صادق علیه السلام به من گفت: برایم غلامی خریداری کن که شیعۀ اهل بیت علیهم السلام باشد و کارهای باغ مرا انجام دهد و همان</span>‌<span dir="rtl">جا هم بمانَد. امام کاظم علیه السلام [که شاهد این گفتگو بود] فرمود: «هر چه برادرم صلاح بداند! امّا [اگر از من پرسیده بودی، می</span>‌<span dir="rtl">گفتم:] برایش برده</span>‌<span dir="rtl">ای توانمند بخر که کار باغش را [خوب] انجام دهد». عبد اللّٰه گفت: همان را که برادرم می</span>‌<span dir="rtl">گوید، برایم بخر.</span>

<span id="أداء-أماناتهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۶: أداءُ أماناتِهِم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۶: باز گرداندن امانت</span>‌<span dir="rtl">هایشان</span>

<span dir="rtl">87.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span> - <span dir="rtl">لِزَیدٍ الشَّحّامِ</span> -: <span dir="rtl">اِقرَأ عَلیٰ مَن تَریٰ أنَّهُ یُطیعُني مِنهُم و یَأخُذُ بِقَولِي السَّلامَ، و اُوصیکُم بِتَقوَی اللهِ عزّ و جلّ، وَ الوَرَعِ في دینِکُم وَ الاجتِهادِ للهِ، و صِدقِ الحَدیثِ، و أداءِ الأَمانَةِ، و طولِ السُّجودِ، و حُسنِ الجِوارِ، فَبِهذا جاءَ مُحَمَّدٌ علیه السلام. أدُّوا الأمانَةَ إلی مَنِ ائتَمَنَکُم عَلَیها بَرّاً أو فاجِراً؛ فَإِنَّ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله کانَ یَأمُرُ بِأَداءِ الخَیطِ وَ المِخیَطِ. صِلوا عَشائِرَکُم، وَ اشهَدوا جَنائِزَهُم، و عوددوا مَرضاهُم، و أَدّوا حًقوقَهُم؛ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنکُم إذا وَرَعَ في دینِهِ، و صَدَقَ الحَدیثَ، و أدَّی الأمانَةَ، و حَسَّنَ خُلُقَهُ مَعَ النّاسِ، قیلَ: هذا جَعفَرِيٌّ، فَیَسُرُّني ذلِكَ، و یَدخُلُ عَلَيَّ مِنهُ السُّرورُ، و قیلَ: هذا أدَبُ جَعفَرٍ. و إذا کانَ عَلی غَیرِ ذلِكَ دَخَلَ عَلَيَّ بَلاؤُهُ و عارُهُ، و قیلَ: هذا أدَبُ جَعفَرٍ. فَوَ اللهِ لَحَدَّثَني أبي علیه السلام أنَّ الرَّجُلُ کانَ یَکونُ فِي القَبیلَةِ مِن شیعَةِ عَلِيًّ علیه السلام فَیَکونُ زَینَها، آداهُم لِلأَمانَةِ، و أقضاهُم لِلحُقوقِ، و أصدَقَهُم لِلحَدیثِ، إلَیهِ وَصیاهُم و وَدائِعُهُم، تُسأَلُ العَشیرَةُ عَنهُ فَتَقولُ: مَن مِثلُ فُلانٍ؟ إنَّهُ لَآدانا لِلأَمانَةِ، و أصدَقُنا لِلحَدیثِ.</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج‏۲ ص۶۳۶ ح۵ عن زید الشحام، مشکاة الأنوار: ۱۳۲ ح۳۰۱، تحف العقول: ص۴۸۷ عن الإمام العسکري علیه السلام و کلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج‏87 ص372 ح۱.</span></ref>

<span dir="rtl">87.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span> - <span dir="rtl">به زید شَحّام</span> -<span dir="rtl">: به هر کسی از مردم که می</span>‌<span dir="rtl">بینی پیرو من است و به گفتۀ من عمل می</span>‌<span dir="rtl">کند، سلام برسان و [بگو] من شما را سفارش می</span>‌<span dir="rtl">کنم به پَروا کردن از خدای عزّ و جلّ، و پارسایی در دینتان، و کوشش در راه خدا، و راستگویی، و بازگرداندن امانت (مسئولیت</span>‌<span dir="rtl">پذیری)، و طولانی کردن سجده، و همسایه</span>‌<span dir="rtl">داری شایسته؛ چرا که محمد صلی الله علیه و آله همین فرمان</span>‌<span dir="rtl">ها را آ</span>‌<span dir="rtl">ورد.</span>

<span dir="rtl">هر کس به شما امانتی سپرد، به او باز گردانید، درستکار باشد یا بدکار؛ زیرا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمان می</span>‌<span dir="rtl">داد که نخ و سوزن را [نیز] به صاحبش باز گردانید.</span>

<span dir="rtl">با قوم خود [که بر مذهب شما نیستند]، پیوند داشته باشید، و بر جنازۀ مرده</span>‌<span dir="rtl">هایشان حاضر شوید، و از بیمارانشان عیادت کنید، و حقوق آنها را بپردازید (/ به جای آورید)؛ چرا که هر گاه یکی از شما در دینش پارسا باشد، و راست بگوید، و امانت را باز گردانَد، و اخلاقش را با مردمْ نیکو سازد، می</span>‌<span dir="rtl">گویند: «این، جعفری است (پیرو جعفر بن محمّد است)»، که چنین اتّفاقی مرا شاد می</span>‌<span dir="rtl">کند و شادی</span>‌<span dir="rtl">ای از آن به من می</span>‌<span dir="rtl">رسد، و می</span>‌<span dir="rtl">گویند: «این، تربیت جعفر بن محمّد است». حالا اگر غیر از این باشد، مصیبت و ننگش به من می</span>‌<span dir="rtl">رسد، و می</span>‌<span dir="rtl">گویند: «این، تربیت جعفر بن محمّد است!».</span>

<span dir="rtl">به خدا سوگند، پدرم برایم نقل کرد که گاه می</span>‌<span dir="rtl">شد مردی [تنها] از شیعیان علی علیه السلام در قبیله</span>‌<span dir="rtl">ای بود و مایۀ مباهات آن قبیله شمرده می</span>‌<span dir="rtl">شد؛ بهترینِ آنها در باز گرداندن امانت بود؛ مراعات کننده</span>‌<span dir="rtl">تر از همه در حقوق [دیگران] بود؛ راستگوترین آنها بود؛ کار وصیّت</span>‌<span dir="rtl">ها و سپرده</span>‌<span dir="rtl">های قبیله به او ختم می</span>‌<span dir="rtl">شد، و چون از آن قبیله در باره</span>‌<span dir="rtl">اش می</span>‌<span dir="rtl">پرسیدی، می</span>‌<span dir="rtl">گفتند: «مگر مثل او هم پیدا می</span>‌<span dir="rtl">شود؟! به راستی، امانتدارترینِ ما و راستگوترین ما، اوست».</span>

<span dir="rtl">88.</span> <span dir="rtl">تهذيب الأحكام عن محمّد بن عليّ الحلبيّ: استَودَعَني</span>‌ <span dir="rtl">رَجُلٌ</span>‌ <span dir="rtl">مِن</span>‌ <span dir="rtl">مَوالي</span>‌ <span dir="rtl">بَني مَروانَ ألفَ دينارٍ، فَغابَ و لَم أدرِ ما أصنَعُ بِالدَّنانيرِ، فَأَتَيتُ أبا عَبدِ اللَّهِ علیه السلام فَذَكَرتُ ذلِكَ لَهُ، و قُلتُ: أنتَ أحَقُّ بِها.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: لا، إنَّ أبي علیه السلام كانَ يَقولُ: إنَّما نَحنُ فيهِم بِمَنزِلَةِ هُدنَةٍ، نُؤَدّي أماناتِهِم، و نَرُدُّ ضالَّتَهُم، و نُقيمُ الشَّهادَةَ لَهُم و عَلَيهِم، فَإِذا تَفَرَّقَتِ الأَهواءُ لَم يَسَع أحَداً</span><ref><span dir="rtl">. في المصدر:« أحد»، وما أثبتناه هو الصحيح كما في وسائل الشيعة: ج ۱۳ ص ۲۲۴ ح ۲۴۱۸۴.</span></ref> <span dir="rtl">المُقامُ.</span><ref><span dir="rtl">. تهذيب الأحكام: ج ۶ ص ۳۵۰ ح ۹۸۹.</span></ref>

<span dir="rtl">88.</span> <span dir="rtl">تهذیب الأحکام</span> - <span dir="rtl">به نقل از محمّد بن علی حلبی</span> -<span dir="rtl">: مردی از طرفداران مروانیان، هزار دینار به من امانت سپرد؛ امّا ناپدید شد. من مانده بودم که با آن دینارها چه کنم. نزد امام صادق علیه السلام رفتم و داستان را برای ایشان تعریف کردم و گفتم: شما به این پول، سزاوارترید.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «نه! پدرم همیشه می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: ما در میان آنها، در موقعیّت مصالحه (پیمان صلح و سازش) هستیم. امانت</span>‌<span dir="rtl">هایشان را پس می</span>‌<span dir="rtl">دهیم، گم</span>‌<span dir="rtl">شده</span>‌<span dir="rtl">شان را بر می</span>‌<span dir="rtl">گردانیم، لَه و علیه آنها [بر پایۀ صدق و عدلْ] شهادت می</span>‌<span dir="rtl">دهیم؛ زیرا اگر چند دستگی پیش آید، جایی برای هیچ کس نمی</span>‌<span dir="rtl">مانَد».</span>

<span id="تجشم-عقیدتهم-و-مخالفتهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۷: تَجَشُّمُ عَقیدَتِهِم و مُخالَفَتِهِم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۷: تحمّل عقاید آنها و مخالفت</span>‌<span dir="rtl">هایشان</span>

<span dir="rtl">89.</span> <span dir="rtl">السنن الكبرى عن كثير بن نَمِر</span>: <span dir="rtl">بَينا أنَا في الجُمُعَةِ و عَليٌّ علیه السلام عَلَى المِنبَرِ، إذ قامَ رَجُلٌ فَقالَ: لا حُكمَ إلّا لِلهِ. ثُمَّ قامَ آخَرُ فَقالَ: لا حُكمَ إلّا لِلهِ، ثُمَّ قاموا مِن نَواحِي المَسجِدِ، فَأَشارَ إلَيهِم عَليٌّ علیه السلام بِيَدِهِ: «اجلِسوا! نَعَم لا حُكمَ إلّا لِلهِ، كَلِمَةٌ يُبتَغى بِها باطِلٌ، حُكمَ اللّهِ نَنظُرُ فيكُم، ألا إنَّ لَكُم عِندي ثَلاثَ خِصالٍ: ما كُنتُم مَعَنا لا نَمنَعُكُم مَساجِدَ اللّهِ أن تَذكُرُوا فيهَا اسمَ اللّهِ، و لا نَمنَعُكُم فَيئاً ما كانَت أيديكُم</span>‌ <span dir="rtl">مَعَ</span>‌ <span dir="rtl">أيدينا، و لا نُقاتِلُكُم حَتّى تُقاتِلوا». ثُمَّ أخَذَ في خُطبَتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. السنن الكبرى: ج ۸ ص ۳۱۹ ح ۱۶۷۶۳، تاريخ الطبري: ج ۵ ص ۷۳ نحوه؛ الإيضاح: ص ۴۷۴ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">89.</span> <span dir="rtl">السنن الكبرى</span> - <span dir="rtl">به نقل از كثير بن نَمِر</span> -<span dir="rtl">: در حالى كه در نماز جمعه بودم و على علیه السلام بر منبر بود، [دیدم] مردى به پا خاست و گفت: «حكمرانى، جز براى خداوند نيست!». مردى ديگر هم به پا خاست و گفت: «حکمرانی، جز برای خدا نیست!». آن</span>‌<span dir="rtl">گاه خوارج از گوشه</span>‌<span dir="rtl">هاى مسجد، به پا خاستند. على علیه السلام با دست به آنان اشاره كرد كه بنشينند! [و فرمود:] «آرى! حکمرانی، جز برای خدا نیست. این سخنى است كه از آن، باطلی طلب مى</span>‌<span dir="rtl">شود. بر پايۀ حكم خداوند به شما مى</span>‌<span dir="rtl">نگريم. بدانيد كه شما نزد من، سه حق دارید: تا زمانى كه با ما هستيد، شما را از مساجد خداوند باز نداريم كه در آن، نام خدا را بر زبان آوريد؛ و تا زمانى كه دستان شما با دستان ماست، شما را از ثروت</span>‌<span dir="rtl">هاى</span>‌<span dir="rtl">عمومى محروم نسازيم؛ و [سوم، این</span>‌<span dir="rtl">که] با شما پيكار نكنيم، مگر آن</span>‌<span dir="rtl">كه [شروع به] پیکار كنيد». آن</span>‌<span dir="rtl">گاه به ادامۀ خطبه</span>‌<span dir="rtl">اش پرداخت.</span>

<span dir="rtl">90.</span> <span dir="rtl">الامام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ عَلِيّاً علیه السلام لَم يَكُن يَنسُبُ أَحَداً مِن</span>‌ <span dir="rtl">أَهلِ</span>‌ <span dir="rtl">حَربِهِ</span>‌ <span dir="rtl">إِلَى الشِّركِ وَ لا إِلَى النِّفَاقِ، وَ لَكِنَّهُ كَانَ يَقُولُ: «هُم إِخوَانُنا بَغَوا عَلَينا».</span><ref><span dir="rtl">. قرب الاسناد: ص۹۴ ح۳۱۸ عن الامام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج۳۲ ص۳۲۴ ح۲۹۸.</span></ref>

<span dir="rtl">90.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">به راستی، علی علیه السلام چنین بود که هیچ یک از آنهایی را که با او جنگیدند، به شرک و نفاق، منتسب نمی</span>‌<span dir="rtl">کرد؛ بلکه همیشه می</span>‌<span dir="rtl">گفت: «اینها برادران [دینی] ما هستند که بر ما شوریده</span>‌<span dir="rtl">اند».</span>

<span dir="rtl">91.</span> <span dir="rtl">المحاسن عن أبي بَكرٍ الحَضرَميّ</span>: <span dir="rtl">قالَ عَلقَمَةُ أخي لِأبي جَعفَرٍ علیه السلام: إنَّ أبا بَكرٍ قالَ: يُقاتَلُ النّاسُ في عَليٍّ. فَقالَ لي أبو جَعفَرٍ علیه السلام: «إنّي أراكَ لَو سَمِعتَ إنساناً يَشتِمُ عَليّاً فاستَطَعتَ أن تَقطَعَ أنفَهُ فَعَلتَ!». قُلتُ: نَعَم. قالَ: «فَلا تَفعَل!... إنّي لَأَسمَعُ الرَّجُلَ يَسُبُّ عَليّاً و أستَتِرُ مِنهُ بِالسّارِيَةِ، فَإذا فَرَغَ</span>‌ <span dir="rtl">أتَيتُهُ</span>‌ <span dir="rtl">فَصافَحتُهُ».</span><ref><span dir="rtl">. المحاسن: ج۱ ص۴۰۵ ح۹۱۸، مشكاة الأنوار: ص ۱۳۷ ح۳۱۶، بحار الأنوار: ج۷۵ ص۴۰۰ ح۴۰.</span></ref>

<span dir="rtl">91.</span> <span dir="rtl">المحاسن</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابوبکر حَضرَمی</span> -<span dir="rtl">: برادرم علقمه به امام باقر علیه السلام گفت: [برادرم] ابوبكر مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: به خاطر على علیه السلام با مردم بايد جنگيد. امام باقر علیه السلام به من فرمود: «تو را این طور می</span>‌<span dir="rtl">بینم که اگر بشنوى كسى على علیه السلام را دشنام مى</span>‌<span dir="rtl">دهد و تو بتوانى بينى او را قطع كنى، اين كار را مى</span>‌<span dir="rtl">كنى». گفتم: آرى. حضرت فرمود: «اين كار را مكن!.… من گاهی می</span>‌<span dir="rtl">شنوم که كسى به على ناسزا مى</span>‌<span dir="rtl">گويد و در پناه ستونى از او پنهان مى</span>‌<span dir="rtl">شوم و چون ناسزاگویی هايش تمام شد، پيش او مى</span>‌<span dir="rtl">روم و با وى دست مى</span>‌<span dir="rtl">دهم».</span>

<span dir="rtl">92.</span> <span dir="rtl">المَحاسن عن ابنِ مِسكانَ قالَ لي أبو عَبدِ اللهِ علیه السلام</span>:‌ <span dir="rtl">«إِنِّي لَأَحسَبُكَ</span>‌ <span dir="rtl">إِذَا شُتِمَ عَليٌّ بَينَ يَدَيكَ لَو تَستَطِيعُ أَن تَأكُلَ أَنفَ شاتِمِهِ لَفَعَلتَ». فَقُلتُ: إي وَ اللَّهِ جُعِلتُ فِداكَ! إِنّي لَهكَذا وَ أَهلُ بَيتي. فقالَ لی: «فَلا تَفعَل فَوَ اللَّهِ لَرُبَّما سَمِعتُ مَن يَشتِمُ عَليّاً علیه السلام وَ ما بَيني وَ بَينَهُ إِلَّا اسطُوانَةٌ، فَأَستَتِرُ بِهَا، فَإِذا فَرَغتُ مِن صَلاتي</span>‌ <span dir="rtl">فَأَمُرُّ بِهِ، فَأُسَلِّمُ عَلَيهِ وَ أُصافِحُهُ»</span>‌<span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. المحاسن: ج۱ ص۴۰۵ ح۹۱۷، مشكاة الأنوار: ص۸۹ ح۱۸۰، بحار الأنوار: ج۷۵ ص۳۹۹ ح۳۹.</span></ref>

<span dir="rtl">92.</span> <span dir="rtl">المحاسن</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابن مِسکان</span> -<span dir="rtl">: امام صادق علیه السلام فرمود: «من می</span>‌<span dir="rtl">دانم که تو، وقتی علی علیه السلام را در برابرت دشنام دهند، اگر بتوانی بینی دشنام دهنده را بجَوی، این کار را خواهی کرد». گفتم: آری به خدا، قربانت شوم! من چنینم و خاندانم نیز چنین اند. به من فرمود: «چنین مکن! به خدا، بسا که شنیدم کسی علی علیه السلام را دشنام می</span>‌<span dir="rtl">داد و میان من و او جز ستونی نبود و خود را بدان پنهان می</span>‌<span dir="rtl">کردم و چون از نمازم فارغ می</span>‌<span dir="rtl">شدم، بر او می</span>‌<span dir="rtl">گذشتم و به او سلام می</span>‌<span dir="rtl">کردم و با او دست می</span>‌<span dir="rtl">دادم».</span>

<span dir="rtl">93.</span> <span dir="rtl">کتاب مَن لایَحضُرُهُ الفَقیه</span> - <span dir="rtl">عَنْ سَلمیٰ</span> -<span dir="rtl">: كُنتُ عِندَ أَبِي عَبدِ اللّهِ علیه السلام حِينَ حَضَرَتهُ الوَفاةُ، فَأُغمِيَ عَلَيهِ، فَلَمّا أَفاقَ قالَ: «أَعطُوا الحَسَنَ بنَ عَلِيِّ بنِ عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ - و هُوَ الأَفطَسُ - سَبعينَ ديناراً». قُلتُ: أ تُعطي رَجُلًا حَمَلَ عَلَيكَ بِالشَّفرَةِ؟!</span><ref><span dir="rtl">. «حمل علیك بالشفرة: یرید أن یقتلك»، قاله ابن محبوب حین روایته لهذا الحدیث (الکافي: ج۴ ص۴۶۳</span>).</ref> <span dir="rtl">قالَ: «وَيحَكِ! أ ما تَقرَءينَ القُرآنَ؟». قُلتُ: بَلىٰ. قالَ: «أ ما سَمِعتَ قَولَ اللّهِ عزّ و جلّ: (الَّذِينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ)؟</span><ref><span dir="rtl">. الرعد: ۲۱</span>.</ref><span dir="rtl">».</span><ref><span dir="rtl">. کتاب من لا یحضره الفقیه: ج۴ ص۲۳۱ ح۵۵۵۱، الکافي: ج۷ ص۵۵ ح۱۰، التهذیب: ج۹ ص۲۴۶ ح۹۵۴ کلاهما نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">93.</span> <span dir="rtl">کتابُ مَن لا یَحضَرُهُ الفَقیه</span> - <span dir="rtl">به نقل از سَلمیٰ (کنیز خانوادۀ امام صادق علیه السلام)-: در وقت احتضار امام صادق علیه السلام نزد ایشان بودم. یک بار که از هوش رفته بودند، همین که به هوش آمدند، فرمودند: «به حسن بن علی بن زین العابدین علیه السلام - که مشهور است به اَفطَس (پَهنْ</span>‌<span dir="rtl">بینی) - [از اموال من] هفتاد دینار بدهید».</span>

<span dir="rtl">گفتم: به کسی عطا می</span>‌<span dir="rtl">کنی که به روی تو قَمه کشید (می</span>‌<span dir="rtl">خواست تو را بکُشد)؟!</span>

<span dir="rtl">فرمود: «وای بر تو! آیا قرآن نمی</span>‌<span dir="rtl">خوانی؟». گفتم: چرا.</span>

<span dir="rtl">فرمود: آیا نشنیده</span>‌<span dir="rtl">ای سخن خدای عزّ و جلّ را که می</span>‌<span dir="rtl">فرماید: (و [از جملۀ خردمندان اند] کسانی که به هر جا خدا فرمانِ پیوند داده است، می</span>‌<span dir="rtl">پیوندند و از پرورگار خویش بیمناک اند و از سختیِ روز حسابرسی می</span>‌<span dir="rtl">ترسند)؟!».</span>

<span id="التسامح-معهم-في-غیر-محکمات-الدین"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۸: التَّسامُحُ مَعَهُم في غَیرِ مُحکَماتِ الدّینِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۸: چشمپوشی از خطای آنها در غیر مُحْکمات دین</span>

<span dir="rtl">94.</span> <span dir="rtl">الكافي عَن سُلَيم بن قَيسٍ الهلالي</span>: <span dir="rtl">خَطَبَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام فَحَمِدَ اللَّهَ و أثنى</span>‌ <span dir="rtl">عَلَيهِ، ثُمَّ صَلّى</span>‌ <span dir="rtl">عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله،... ثُمَّ أقبَلَ بِوَجهِهِ و حَولَهُ ناسٌ مِن أهلِ بَيتِهِ و خاصَّتِهِ و شيعَتِهِ فَقالَ: «قَد عَمِلَتِ الوُلاةُ قَبلي أعمالاً خالَفوا فيها رَسولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله...، مُغَيِّرينَ لِسُنَّتِهِ، و لَو حَمَلتُ النّاسَ عَلى</span>‌ <span dir="rtl">تَركِها و حَوَّلتُها إلى</span>‌ <span dir="rtl">مَواضِعِها و إلى</span>‌ <span dir="rtl">ما كانَت في عَهدِ رَسولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَتَفَرَّقَ عَنّي جُندي حَتّى</span>‌ <span dir="rtl">أبقىٰ</span>‌ <span dir="rtl">وَحدي، أو قَليلٌ مِن شيعَتِي الَّذينَ عَرَفوا فَضلي و فَرضَ إمامَتي مِن كِتابِ اللَّهِ عزّ و جلّ وسُنَّةِ رَسولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله.</span>

<span dir="rtl">أ رَأَيتُم لَو أمَرتُ بِمَقامِ إبراهيمَ علیه السلام فَرَدَدتُهُ إلَى المَوضِعِ الَّذي وَضَعَهُ فيهِ رَسولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله، و رَدَدتُ فَدَكَ إلى</span>‌ <span dir="rtl">وَرَثَةِ فاطِمَةَ علیها السلام، و رَدَدتُ صاعَ رَسولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله كَما كانَ،... و رَدَدتُ ما قُسِمَ مِن أرضِ خَيبَرَ، و مَحَوتُ دَواوينَ</span>‌ <span dir="rtl">العَطايا، و أعطَيتُ كَما كانَ رَسولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله يُعطي بِالسَّوِيَّةِ ولَم أجعَلها دولَةً بَينَ الأَغنِياءِ، إذاً لَتَفَرَّقوا عَنّي.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج ۸ ص ۵۸ و۵۹ ح ۲۱، الاحتجاج: ج۱ ص۶۲۷ ح۱۴۶نحوه، بحار الأنوار: ج۳۴ ص۱۷۳ ح۹۷۸.</span></ref>

<span dir="rtl">94.</span> <span dir="rtl">الکافی</span> - <span dir="rtl">به نقل از سُلَیم بن قَیس هلالی</span> -<span dir="rtl">: امیر المؤمنین علیه السلام به سخنرانی پرداخت و خدای را ستایش کرد و بر پیامبر صلی الله علیه و آله درود فرستاد،... سپس به کسانی از خاندان و نزدیکان و پیروانش که پیرامونش بودند، رو کرد و فرمود: «فرمان</span>‌<span dir="rtl">روایانِ پیش از من، کارهایی انجام دادند که تخلّف از [راه و رسم] پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود. و با آن کارها،... سنّتش را تغییر دادند و اگر من، مردم را به ترک آن کارها وا می</span>‌<span dir="rtl">داشتم و آن کارها را به جایگاهشان و به وضعیتی که در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله داشتند، باز می</span>‌<span dir="rtl">گرداندم، این، بی گمان، سپاهیانم را از گِرد من می</span>‌<span dir="rtl">پراکَند، تا جایی که یا تنها می</span>‌<span dir="rtl">ماندم، یا فقط اندکی از پیروانم که برتری مرا و وجوب پیشوایی مرا از ره</span>‌<span dir="rtl">گذر کتاب خداوند عزّ و جلّ و سنّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می</span>‌<span dir="rtl">دانستند، با من می</span>‌<span dir="rtl">ماندند.</span>

<span dir="rtl">برای نمونه، اگر دستور می</span>‌<span dir="rtl">دادم تا مقام ابراهیم علیه السلام را به همان جایی که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن جا نهاد، برگردانند، فَدَک را به وارثان فاطمه علیها السلام بر می</span>‌<span dir="rtl">گرداندم، پیمانۀ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را به اندازه</span>‌<span dir="rtl">ای که بود، بر می</span>‌<span dir="rtl">گرداندم... و آنچه از اراضی خیبر را که تقسیم شده است، بر می</span>‌<span dir="rtl">گرداندم، دیوان</span>‌<span dir="rtl">های عطایا را از میان بر می</span>‌<span dir="rtl">داشتم و مانند پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سهم مردم را به یکسان، عطا می</span>‌<span dir="rtl">کردم تا بیت المال، وسیلۀ برتری جویی توانگران نباشد...، در این صورت، از گِرد من پراکنده می</span>‌<span dir="rtl">شدند.</span>

<span dir="rtl">95.</span> <span dir="rtl">الامام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فی خطبته</span> -<span dir="rtl">:... وَاللّهِ لَقَد أمَرتُ النّاسَ أن لا يَجتَمِعوا في شَهرِ رَمَضانَ إلّا في فَريضَةٍ، و أعلَمتُهُم أنَّ اجتِماعَهُم فِي النَّوافِلِ بِدعَةٌ، فَتَنادىٰ بَعضُ أهلِ عَسكري مِمَّن يُقاتِلُ مَعي: يا أهلَ الإِسلامِ، غُيِّرَت سُنَّةُ عُمَرَ، يَنهانا عَنِ الصَّلاةِ في شَهرِ رَمَضانَ تَطَوُّعاً. و لَقَد خِفتُ أن يَثوروا في ناحِيَةِ جانِبِ عَسكَري ما لَقيتُ مِن هذِهِ الاُمَّةِ مِنَ الفُرقَةِ.…</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج ۸ ص ۶۲ ح ۲۱، بحار الأنوار: ج۳۴ ص۱۷۴ ح۹۷۸.</span></ref>

<span dir="rtl">95.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در خطبه</span>‌<span dir="rtl">اش</span> -<span dir="rtl">:... سوگند به خداوند که به مردم، دستور دادم که در ماه رمضان، جز نمازهای واجب را به جماعت نخوانند، و آنان را آگاه کردم که جماعت در نمازهای مستحبّی، بدعت است. ناگهان، گروهی از لشکر که به همراه من در نبرد بودند، فریاد برآوردند که: «ای اهل اسلام! سنّت عمر، دگرگون شد. [علی] ما را از خواندن نماز مستحبّی در ماه رمضان، باز می</span>‌<span dir="rtl">دارد». با [سابقۀ] تفرقه‌ای که در این امت دیده‌ام، بیمناک شدم که [اگر این دستور را لغو نکنم] بخشی از سپاهم شورش کنند.</span>

<span dir="rtl">96.</span> <span dir="rtl">الغارات عن شُرَيحِ بنِ حارثٍ</span>: <span dir="rtl">بَعَثَ إلَيَّ عَلِيٌّ علیه السلام أنِ اقضِ بِما كُنتَ تَقضي،</span>‌ <span dir="rtl">حَتّى</span>‌ <span dir="rtl">يَجتَمِعَ</span>‌ <span dir="rtl">أمرُ النّاسِ.</span><ref><span dir="rtl">. الغارات: ج ۱ ص ۱۲۳، الفصول المختارة: ص ۷۸؛ مسند ابن الجعد: ص۱۸۱ عن عبیدة نحوه، المصنّف لعبد الرزاق: ج۱۱ ص۳۲۹ ح۲۰۶۷۷ عن ابن سیرین و فیه «حتی تکونوا جماعةً، فإنّي أخشَی الاختلافَ» بدلَ «حتی یَجتمعَ أمرُ الناس».</span></ref>

<span dir="rtl">96.</span> <span dir="rtl">الغارات</span> - <span dir="rtl">به نقل از شُرَیح بن حارث</span> -<span dir="rtl">: علی علیه السلام نزد من فرستاد که: «همان</span>‌<span dir="rtl">گونه که در گذشته قضاوت می</span>‌<span dir="rtl">کردی، قضاوت کن تا کار مردم به وحدت بینجامد».</span><ref><span dir="rtl">. و در نقل دیگری، جملۀ آخر امام علیه السلام چنین آمده است: «تا شما همچنان متّحد بمانید؛ چرا که من از اختلاف می‏ترسم</span>».</ref>

<span id="حسن-المعاشرة-معهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۹: حُسنُ المُعاشَرةِ مَعَهُم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۹: داشتن معاشرت نیکو با آنها</span>

<span dir="rtl">97.</span> <span dir="rtl">الکافی عَن مُعَاوِيَةَ بنِ وَهبٍ</span>: <span dir="rtl">قُلتُ لِأَبِي عَبدِ اللَّهِ علیه السلام: كَيفَ يَنبَغِي لَنا أَن نَصنَعَ فِيما بَينَنا وَ بَينَ قَومِنا، وَ بَينَ خُلَطائِنا مِنَ النّاسِ، مِمَّن لَیسوا عَلیٰ أمرِنا؟ قال: «تَنظُرونَ إلی أئِمَّتِکُم، الَّذینَ تَقتَدونَ بِهِم، فَتَصنَعونَ ما یَصنَعونَ، فَوَ اللهِ إنَّهُم لَیَعودونَ مَرضاهُم، و یَشهَدونَ جَنائِزَهُم، و یًقیمونَ الشَّهادَةَ لَهُم و عَلَیهِم، و یُؤَدّونَ الأمانةَ إلَیهِم».</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‏۲ ص۶۳۶ ح4 وص۶۳۵ ح۲ نحوه، مشكاة الأنوار: ص۳۳۳ ح۱۰۵۴.</span></ref>

<span dir="rtl">97.</span> <span dir="rtl">الکافی</span> - <span dir="rtl">به نقل از معاویة بن وَهْب</span> -<span dir="rtl">: به امام صادق علیه السلام گفتم: شایسته است که ما با قوممان و با مردمی که با ما آمیزش دارند امّا بر مذهب ما نیستند، چگونه رفتار کنیم؟ امام در پاسخ فرمود: «به امامان خویش - که آنها را الگوی خودتان قرار داده</span>‌<span dir="rtl">اید - نگاه کنید. بدانید که به خدا سوگند، امامان شما به عیادت بیماران آنها می</span>‌<span dir="rtl">روند، و در تشییع جنازه</span>‌<span dir="rtl">هایشان حاضر می</span>‌<span dir="rtl">شوند، و در بارۀ آنها [در میانشان]، به سود یا زیان آنها شهادت می</span>‌<span dir="rtl">دهند، و امانت</span>‌<span dir="rtl">های آنها را به آنها بر می</span>‌<span dir="rtl">گردانند».</span>

<span dir="rtl">98.</span> <span dir="rtl">الامام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">خالِقُوا النّاسَ</span>‌ <span dir="rtl">بِأَخلاقِهِم</span>‌<span dir="rtl">، صَلّوا في مَساجِدِهِم، وعودوا مَرضاهُم، وَاشهَدوا جَنائِزَهُم، وإنِ استَطَعتُم أن تَكونُوا الأَئِمَّةَ وَ المُؤَذِّنينَ فَافعَلوا؛ فَإِنَّكُم إذا فَعَلتُم ذلِكَ قالوا: هؤُلاءِ الجَعفَرِيَّةُ؛ رَحِمَ اللَّهُ جَعفَراً! ما كانَ أحسَنَ ما يُؤَدِّبُ أصحابَهُ!</span><ref><span dir="rtl">. كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۱ ص ۳۸۳ ح ۱۱۲۸ عن زيد الشحّام، دعائم الإسلام: ج ۱ ص ۶۶ نحوه، تحف العقول: ص۴۸۷ عن الإمام العسکري علیه السلام نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">98.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">با مردم [که بر مذهب شما نیستند]، طبق اخلاق خودِ آنها رفتار کنید. در مساجد آنان نماز بخوانید، و بیمارانشان را عیادت کنید، و در تشییع جنازه</span>‌<span dir="rtl">های آنان شرکت کنید، و اگر می</span>‌<span dir="rtl">توانید عهده</span>‌<span dir="rtl">دار امامت [جماعت] و اذان</span>‌<span dir="rtl">گویی شوید، این کار را بکنید؛ چرا که اگر چنین کنید، خواهند گفت: «اینها پیروان جعفرند. خداوند، جعفر [بن محمّد] را رحمت کند! چه قدر یارانش را نیکو تربیت کرده است!».</span>

<span dir="rtl">99.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">يا مَعشَرَ الشِّيعَةِ! إنّكُم قد نُسِبتُم</span>‌ <span dir="rtl">إلَينا، كُونُوا لَنا زَيناً، و لا تَكُونُوا عَلَينا شَيناً! ما یَمنَعُکُم أن تَکونوا مِثلَ أصحابِ عَليٍ - رِضوانُ اللهِ عَلَیهِ - فِي النّاسِ؟! إن کانَ الرَّجُلُ مِنهمُ لَیکونَ في القَبیلَةِ، فَیَکونُ إمامَهُم و مُؤَذِّنَهُم و صاحِبُ أماناتِهِم و وَدائِعِهِم. عودوا مَرضاهُم، و اشهَدوا جَنائِزَهُم، و صَلّوا في مَساجِدِهِم، وَ لا یَسبِقوکُم إلی خَیرٍ، فَأنتُم - وَ اللهِ - أحَقُّ مِنهُم بِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. مشكاة الأنوار: ص۱۳۴ ح۳۰۵ نقلاً عن کتاب المحاسن عن عمر بن أبان، بحار الأنوار: ج۸۸ ص۱۱۹ ح۸۳.</span></ref>

<span dir="rtl">99.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">ای گروه شیعیان! شما منسوب به ما هستید. پس مایۀ زینت ما باشید، و مایۀ زشتی (بدنامی) ما نباشید. چه چیزی مانع شماست که در میان مردم [که بر مذهب شما نیستند] مثل اصحاب علی علیه السلام رفتار کنید؟! اگر یکی از آنها در قبیله</span>‌<span dir="rtl">ای بود، امام [جماعت] آنها و مؤذّن آنها و امانتدار آنها و امین سپرده</span>‌<span dir="rtl">هایشان (مسئولیت</span>‌<span dir="rtl">پذیر) بود. از بیماران آنها عیادت کنید و بر جنازه</span>‌<span dir="rtl">هایشان حاضر شوید و در مساجدشان [با آنها] نماز بگزارید و مبادا آنها در کار خیری بر شما پیشی بگیرند، که - به خدا - شما [به خاطرِ داشتن راه</span>‌<span dir="rtl">نمایانی از اهل بیت] به پیشی گرفتن، سزاوارتر از آنهایید.</span>

<span dir="rtl">100.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">عَلَيكُم بِالوَرَعِ وَ الاِجتِهَادِ، وَ اشهَدُوا الجَنَائِزَ، وَ عُودُوا المَرضى، وَ احضُرُوا مَعَ قَومِكُم مَسَاجِدَكُم، وَ أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنفُسِكُم. أَ مَا يَسْتَحيِي الرَّجُلُ مِنكُم أَن يَعرِفَ جَارُهُ حَقَّهُ وَ لاَ يَعرِفَ حَقَّ جَارِهِ؟».</span><ref><span dir="rtl">.</span> .<span dir="rtl">الکافي: ج۲ ص۶۳۵ ح۳ عن حبیب الخثعمي، تنبیه الخواطر: ج۲ ص۱۴۶، أعلام الدین: ص۲۳۴ کلاهما نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">100.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بر شما باد به پارسایی و سختکوشی! و بر جنازه</span>‌<span dir="rtl">ها حاضر شوید، و بیماران را عیادت کنید، و به همراه قومتان [که بر مذهب شما نیستند] در مساجدتان حاضر شوید، و هر چه برای خود می</span>‌<span dir="rtl">پسندید، برای [آن] مردم هم بپسندید. آیا کسی از شما شرم نمی</span>‌<span dir="rtl">کند که همسایه</span>‌<span dir="rtl">اش حقّ همسایگی را در بارۀ او مراعات کند؛ ولی او حقّ همسایه</span>‌<span dir="rtl">اش را مراعات ننماید؟!</span>

<span id="ترك-الجدال-معهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - 10: تَركُ الجِدالِ مَعَهُم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - 10: مجادله نکردن با آنها</span>

<span dir="rtl">101.</span> <span dir="rtl">المَحاسن لِلبَرقيّ عَن أَبِي بَصِيرٍ</span>: <span dir="rtl">قُلتُ لِأبِي جَعفَرٍ علیه السلام أدعُو النّاسَ عَلىٰ حُبِّكَ بِما في يَدي؟ فَقالَ: «لا». قُلتُ: إِنِ</span>‌ <span dir="rtl">استَرشَدَني</span>‌ <span dir="rtl">أحَدٌ، أُرشِدُهُ؟ قالَ: «نَعَم! إِنِ استَرشَدَكَ فَأَرشِدهُ؛ فَإِنِ استَزادَكَ فَزِدهُ؛ فَإِن جاحَدَكَ فَجاحِدهُ».</span><ref><span dir="rtl">. المحاسن للبرقي: ج۱ ص۲۳۲ (باب ترك المخاصمة) ح۱۸۴، بحار الأنوار: ج۲ ص۱۳۴ ح۲۹.</span></ref>

<span dir="rtl">101.</span> <span dir="rtl">المحاسن، برقی</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو بصیر</span> -<span dir="rtl">: به امام باقر علیه السلام گفتم: آیا با داشته</span>‌<span dir="rtl">های خودم، مردم (مخالفان مذهبمان) را به محبّت شما دعوت کنم؟ فرمود: «نه». گفتم: اگر کسی از من راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی خواست، راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی</span>‌<span dir="rtl">اش کنم؟ فرمود: اگر کسی از تو راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی خواست، راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی</span>‌<span dir="rtl">اش کن، و اگر [اطلاعات] بیشتر خواست، بیشتر راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی</span>‌<span dir="rtl">اش کن؛ امّا اگر کسی در برابر تو مذهبش را پنهان کرد، تو هم در برابر او مذهبت را پنهان کن».</span>

<span dir="rtl">102.</span> <span dir="rtl">عُیونُ أخبار الرضا علیه السلام عَن أَيّوبَ بنِ الحُرِّ</span>: <span dir="rtl">قالَ سَمِعتُ أَبا عَبدِ اللَّهِ علیه السلام يَقولُ:</span>‌ <span dir="rtl">«إنّ رَجُلًا أَتىٰ أبي، فَقالَ: إِنّي</span>‌ <span dir="rtl">رَجُلٌ</span>‌ <span dir="rtl">خَصِمٌ،</span>‌ <span dir="rtl">أُخاصِمُ مَن اُحِبُّ أن يَدخُلَ في هٰذَا الأمرِ. فَقالَ لَهُ أبي: لا تُخاصِم أحَداً؛ فَإنَّ اللَّهَ إِذا أرادَ بِعَبدٍ خَيراً نَكَتَ في قَلبِهِ نُكتَةً حَتَىٰ إنَّهُ لَيَبصُرُ بِهِ الرَّجُلَ مِنكُم يَشتَهي لِقاءَهُ».</span><ref><span dir="rtl">. المحاسن للبرقي: ج۱ ص۲۰۱ ح۴۰، بحار الأنوار: ج۲ ص۱۳۳ ح۲۷، و راجع الکافي: ج۱ ص۱۶۵ (باب الهدایة من اللّٰه) ح۱ عن الصادق علیه السلام: «ما لکم و للناس؟! کُفّوا عن الناس و لا تَدعوا أحداً إلی أمرکم...»، الکافي: ج۲ ص۲۱۲ (باب في ترك دعاء الناس) ح۱ عنه علیه السلام: «إیّاکُم و الناسَ!...».</span></ref>

<span dir="rtl">102.</span> <span dir="rtl">عیون أخبار الرضا علیه السلام</span> - <span dir="rtl">به نقل از ایّوب بن حُر</span> -<span dir="rtl">: شنیدم که امام صادق علیه السلام می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «مردی پیش پدرم آمد و گفت: من اهل مجادله</span>‌<span dir="rtl">ام و با کسانی که دوست دارم شیعه بشوند، جَرّ و بحث می</span>‌<span dir="rtl">کنم. پدرم به وی فرمود: با هیچ کس [بر سر مذهبْ] مجادله نکن؛ چرا که خدا، اگر برای بنده</span>‌<span dir="rtl">ای خیر بخواهد، الهامی به دلش می</span>‌<span dir="rtl">اندازد، به گونه</span>‌<span dir="rtl">ای که با آن الهام، یکی از شما را که [لازم دارد و] مشتاق دیدارش است، به راحتی پیدا می</span>‌<span dir="rtl">کند».</span><ref><span dir="rtl">. امام صادق علیه السلام همچنین [به این گونه مجادله‌کنندگان] فرموده‌اند: «شما را با مردم چه کار؟! کاری به مردم نداشته باشید و کسی را به مذهبتان دعوت نکنید...» و «مبادا [برای تبلیغ مذهبتان] به سراغ مردم بروید!...» (الکافی: ج۱ ص۱۶۵ و ج۲ ص۲۱۲</span>).</ref>

<span dir="rtl">103.</span> <span dir="rtl">الإمامُ الصادقُ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اِجعَلُوا أمرَكُم هٰذا لِلهِ، ولا تَجعَلوهُ لِلنّاسِ؛ فإِنَّهُ ما كانَ لِلهِ فَهُوَ لِلهِ، و ما كانَ لِلنّاسِ فَلا يَصعَدُ إِلَى السَّمَاءِ، و لا تُخاصِموا بِدينِكُمُ النّاسَ؛ فإِنَّ المُخاصَمَةَ مَمرَضَةٌ لِلقَلبِ. إنَّ اللّهَ عزّ و جلّ قَالَ لِنَبِيّهِ صلی الله علیه و آله: (إِنَّكَ لا تَهْدِى مَنْ أَحبَبتَ وَلكِنَّ اللهَ يَهْدِى مَنْ يَشاءُ)</span><ref><span dir="rtl">. القصص: ۵۶.</span></ref> <span dir="rtl">وَ قَالَ: (أَ فَأَنْتَ تُكْرِهُ النّاسَ حَتّى يَكُونُوا مُؤمِنِينَ)؟!</span><ref><span dir="rtl">. یونس: ۹۹.</span></ref> <span dir="rtl">ذَروا النّاسَ؛ فَإِنَّ النّاسَ أَخَذوا عَنِ النّاسِ، وَإِنَّكُمْ أَخَذتُم عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ عَلِيٍّ علیه السلام، و لا سَواءٌ! وإنَّني سَمِعتُ أبي يَقولُ: «إِذَا كَتَبَ اللّهُ عَلىٰ عَبدٍ أَن يُدخِلَهُ في هذا الأَمرِ كانَ أَسرَعَ إِلَيهِ مِنَ الطَّيرِ إِلىٰ وَكرِهِ».</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج ۲ ص ۲۱۳ ح ۴، المحاسن للبرقي: ج ۱ ص ۲۰۱ (باب الهدایة أنّها من اللّٰه) ح ۳۸، کلاهما عن أبي عقبة، بحار الأنوار: ج ۶۵ ص ۲۰۹ ح ۱۴، و راجع هذه الموسوعة: ج ۱۹ «المجادلة».</span></ref>

<span dir="rtl">103.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام: این عقیدۀتان [به امامت ما] را خالص برای خدا بگذارید و نه برای [کلنجار رفتن با] مردم؛ چرا که هر چه در راه خدا باشد، برای خداست و هر چه برای [کلنجار رفتن با] مردم باشد، [تباه می</span>‌<span dir="rtl">شود و] به سَمت آسمان، بالا نمی</span>‌<span dir="rtl">رود. و دینتان را وسیلۀ جِدال (ستیزه</span>‌<span dir="rtl">گری) با مردم نکنید؛ چرا که جِدال، عامل بیماری قلب</span>‌<span dir="rtl">هاست. خداوند عزّ و جلّ به پیامبر خویش فرمود: (بی</span>‌<span dir="rtl">گمان، تو نمی</span>‌<span dir="rtl">توانی هر کسی را که دوست داری، هدایت کنی؛ امّا خدا، هر که را بخواهد، هدایت می</span>‌<span dir="rtl">کند) و فرمود: (آیا تو مردم را اجبار می</span>‌<span dir="rtl">کنی که ایمان بیاورند؟).</span>

<span dir="rtl">مردم را به حال خودشان وا گذارید؛ چون آنها [دینشان را] از مردم دیگر [مثل خودشان] گرفته</span>‌<span dir="rtl">اند، در حالی که شما [دینتان را] از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام گرفته</span>‌<span dir="rtl">اید، و [این دو] یک</span>‌<span dir="rtl">سان نیست! و من از پدرم شنیدم که می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «آن هنگام که خدا در تقدیر بنده</span>‌<span dir="rtl">ای وارد شدنش به این مذهب را بنویسد، سریع</span>‌<span dir="rtl">تر از رسیدن پرنده به آشیانه</span>‌<span dir="rtl">اش، به آن خواهد رسید».</span>

<span id="عدم-ترکهم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۱۱: عَدَمُ تَرکِهِم</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۱۱: ترک نکردن آنها</span>

<span dir="rtl">الکتاب</span>

<span dir="rtl">(فَاصبِر لِحُكمِ</span>‌ <span dir="rtl">رَبِّكَ</span>‌ <span dir="rtl">وَ لا تَكُن كَصاحِبِ الحُوتِ إِذ نادى</span>‌ <span dir="rtl">وَ هُوَ مَكظُومٌ * لَوْلَا أَنْ تَدَارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ مَذْمُومٌ).</span><ref><span dir="rtl">. القلم: ۴۸ - ۴۹، و راجع الصافات: ۱۴۲، الأنبیاء: ۸۷.</span></ref>

<span dir="rtl">(پس در [امتثال] حکم پروردگارت شکیبایی ورز، و مانند همدم ماهی (یونس) مباش، آن</span>‌<span dir="rtl">گاه که [قوم خود را ترک کرد و در زندان شکم ماهی افتاد و] اندوه زده [برای نجات خود] دعا کرد. اگر رحمتی از سوی پروردگارش به دادش نرسیده بود، یقیناً نکوهش</span>‌<span dir="rtl">شده، به صحرایی بی آب و گیاه، افکنده می</span>‌<span dir="rtl">شد).</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span dir="rtl">104.</span> <span dir="rtl">رسول الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لَمّا رَأى يونُسُ علیه السلام أنَّ قَومَهُ لا يُجيبونَهُ ولا يُؤمِنونَ، ضَجِرَ و عَرَفَ مِن نَفسِهِ قِلَّةَ الصَّبرِ، فَشَكا ذلِكَ إلى رَبِّهِ، و كانَ فيما شَكا أن قالَ: يا رَبِّ، إنَّكَ بَعَثتَني إلى قَومي، و لي ثَلاثونَ سَنَةً، فَلَبِثتُ فيهِم أدعوهُم إلَى الإِيمانِ بِكَ، وَ التَّصديقِ بِرِسالاتي، وَ أُخَوِّفُهُم عَذابَكَ و نَقِمَتَكَ ثَلاثاً و ثَلاثينَ سَنَةً، فَكَذَّبوني و لَم يُؤمِنوا بي، و جَحَدوا نُبُوَّتي وَ استَخَفّوا بِرِسالاتي</span>‌<span dir="rtl">، و قَد تَواعَدوني و خِفتُ أن يَقتُلوني، فَأَنزِل عَلَيهِم عَذابَكَ، فَإِنَّهُم قَومٌ لا يُؤمنونَ... فَانطَلَقَ يُونُسُ هارِباً عَلىٰ وَجهِهِ مُغاضِباً لِرَبِّهِ ناحِيَةَ بَحرِ أيلَةَ مُتَنكَّراً فِراراً مِن أَن يَراهُ أَحَدٌ مِن قَومِهِ فَيَقُولَ لَهُ: يا كَذَّابُ! فَلِذَلِكَ قالَ اللَّهُ: (وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ أَن لَن نَقدِرَ عَلَيهِ) الآيَة.</span><ref><span dir="rtl">. تفسير العيّاشي: ج۲ ص۲۸۶ و۲۹۳ ح۱۹۷۹ عن أبي عبيدة الحذّاء عن الإمام الباقر عن الإمام عليّ علیهما السلام، بحار الأنوار: ج۱۴ ص۳۹۲ و ۳۹۸ ح۱۲.</span></ref>

<span dir="rtl">104.</span> <span dir="rtl">رسول الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">یونس علیه السلام، زمانی که دید قومش دعوت او را نمی</span>‌<span dir="rtl">پذیرند و به او ایمان نمی</span>‌<span dir="rtl">آورند، آزرده شد و احساس بی</span>‌<span dir="rtl">تابی کرد. از این رو، به پروردگارش شِکوه نمود. در بخشی از شِکوه</span>‌<span dir="rtl">های او چنین بود: ای پروردگار من! تو مرا در سی سالگی به سوی قومم مبعوث فرمودی و من، سی و سه سال در میانشان ماندم و آنان را به ایمان آوردن به تو و تصدیق رسالت خویش دعوت نمودم و از عذاب و انتقام تو بیمشان دادم؛ امّا آنان تکذیبم کردند و به من ایمان نیاوردند، و نبوّتم را انکار نمودند و رسالتم را سبُک شمردند و من را تهدید نمودند و ترسیدم که مرا بکُشند. پس، عذابت را بر آنان فرود آور؛ زیرا آنان، قومی هستند که ایمان نمی</span>‌<span dir="rtl">آورند.… - سپس یونس علیه السلام با حالت غضبی که به خاطر پروردگارش داشت، به جانب دریا رفت، در حالی که از ملاقات با مردم، بیمناک بود و می</span>‌<span dir="rtl">ترسید او را دروغگو بنامند. به این جهت، خداوند فرمود: (یاد کن همدم ماهی (یونس) را آن گاه که خشمگین [از میان قوم خود بیرون] رفت و چنین می</span>‌<span dir="rtl">پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت...).</span>

<span dir="rtl">105.</span> <span dir="rtl">رجال الکشی عن زكريا بن آدم الأشعري القمّي</span>:‌ <span dir="rtl">قُلتُ لِلرِّضَا علیه السلام: إِنّي أُريدُ الخُرُوجَ عَن أَهلِ بَيتي، فَقَد كَثُرَ السُّفَهاءُ فِيهِم. فَقالَ: لَا تَفعَل! فَإِنَّ أَهلَ بَيتِكَ يُدفَعُ عَنهُم بِكَ، كَما يُدفَعُ عَن أَهلِ بَغدادَ بِأَبِي الحَسَنِ الكاظِمِ علیه السلام.</span><ref><span dir="rtl">. رجال الكشي: ج۲ ص۸۵۷ ح۱۱۱۱، بحار الأنوار: ج‏۶۰ ص۲۲۱ ذیل ح۴۹ و راجع بحار الأنوار: ج۶۰ ص۲۱۷ ح۴۵ نقلاً عن تاریخ قم، و فیه «فإنّ البلاءَ یُدفَعُ بِك عن أهل قُم» بدل «فإنَّ أهلَ بیتك یُدفَع عنهم بك».</span></ref>

<span dir="rtl">105.</span> <span dir="rtl">رجال الکشی</span> - <span dir="rtl">به نقل از زکریا بن آدم اشعری قمی</span> -<span dir="rtl">: به امام رضا علیه السلام گفتم: من می</span>‌<span dir="rtl">خواهم از خاندانم بیرون بروم؛ چون در میان آنها، نابخردان، زیاد شده</span>‌<span dir="rtl">اند. فرمود: «چنین مکن؛ چرا که به واسطۀ تو، بلا از خاندانت دفع می</span>‌<span dir="rtl">شود،</span><ref><span dir="rtl">. در تاریخ قم، به جای این جمله، آمده است: «به واسطۀ تو، بلا از مردم قم دفع می‏شود</span>».</ref> <span dir="rtl">چنان که با [قبر] ابو الحسن [کاظم] علیه السلام بلا از اهل بغداد دفع می</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span id="ملاحظات-اخری"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۶ - ۱۲: مُلاحظاتٌ اُخری</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۶ - ۱۲: دیگر ملاحظات</span>

<span dir="rtl">106.</span> <span dir="rtl">التَّهذیب: هارونَ بنِ خارِجَة عَن أبي عَبدِ اللهِ علیه السلام «أنَّ عَلِيَّ بنَ الحُسَینِ علیه السلام کانَ یُطعِمُ مِن ذَبیحَتِهِ الحَرورِیَّةَ». قُلتُ: و هُوَ یَعلَمُ أنَّهُم حَرویَّةٌ؟ قالَ علیه السلام: «نعم</span>».<ref><span dir="rtl">. تهذیب الأحکام: ج۵ ص۴۸۴ ح۱۷۲۱، المُقنع للصدوق: ص۲۷۵ نحوه، و راجع الکافي: ج۴ ص۸ ح۳.</span></ref>

<span dir="rtl">106.</span> <span dir="rtl">التهذیب</span>: <span dir="rtl">هارون بن خارجه می‌گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «به راستی، زین العابدین علیه السلام از گوشت قربانی خویش، به حَروریّه (خوارجْ) صدقه می‌داد». پرسیدم: آیا می‌دانست که آنها حَروری‌ اند؟ فرمود: «بله».</span>

<span dir="rtl">107.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">سارَ عَليٌّ - صَلَّی اللهُ عَلَیهِ - بِالمَنِّ وَ العَفوِ في عَدُوِّهُ مِن أجلِ شیعَتِهِ. کانَ یَعلَمُ أنَّهُ سَیَظهَرُ عَلَیهِم عَدُوُّهُم مِن بَعدِهِ.</span>

<span dir="rtl">فأحَبَّ أن یَقتَدِيَ مَن جاءَ مِن بَعدِهِ بِهِ؛ فَیَسیرَ في شیعَتِهِ بِسیرَتِهِ، و لا یُجاوِزَ فِعلَهُ، فَیَرَی النّاسُ أنَّهُ قَد تَعَدّی و ظَلَمَ.</span><ref><span dir="rtl">. دعائم الإسلام: ج ۱ ص ۳۹۴، تهذیب الأحکام: ج ۶ ص ۱۵۴ ح ۲۷۱ عن الحسن بن هارون، و ج ۶ ص ۱۵۵ح ۲۷۵ عن أبي بکر الحضرمي، کلاهما مع اختلافٍ.</span></ref>

<span dir="rtl">107.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">علی - که درود خدا بر او -، به خاطر شیعیانش، در برابر دشمنان خویش، با بزرگواری و گذشتْ رفتار کرد. می</span>‌<span dir="rtl">دانست که پس از وی، دشمنانش بر آنها چیره خواهند شد.</span>

<span dir="rtl">می</span>‌<span dir="rtl">خواست آن کسی که پس از وی به حکومت می</span>‌<span dir="rtl">رسد، به او اقتدا کند و با شیعیان او چنان رفتار کند [که او با دشمنانش کرد] و از آنچه او کرد، فراتر نرود و [اگر رفت،] مردم بدانند که زیاده</span>‌<span dir="rtl">رَوی و ستم کرده است.</span>

<span dir="rtl">108.</span> <span dir="rtl">الکافي عَن زُرَارَةَ</span>: <span dir="rtl">دَخَلتُ أَنَا وَ حُمرَانُ - أَو أَنَا وَ بُكَيرٌ - عَلى أَبِي جَعفَرٍ علیه السلام، قُلتُ لَهُ: إِنَّا نَمُدُّ المِطمَارَ. قَالَ: «وَ مَا المِطمَارُ؟» قُلتُ: التُّرُّ؛</span><ref><span dir="rtl">. المطمار خیط للبنّاء یُقدِّرُ به و کذا التُّرُ؛ یعنی إنا نضع میزاناً لتولّینا الناس و براءتنا منهم و هو ما نحنعلیه من التشیع؛ فمن استقام معنا علیه فهو ممن تولّیناه و من مال عنه فنحن منه برآءُ، کائناً من کان (الوافي: ج۴ ص۲۰۸).</span></ref> <span dir="rtl">فَمَن وَافَقَنَا مِن عَلَوِيٍّ أَو غَيرِهِ، تَوَلَّينَاهُ؛ وَ مَن خَالَفَنَا مِن عَلَوِيٍّ أَو غَيرِهِ، بَرِئنَا مِنهُ. فَقَالَ لِي: «يَا زُرارَةُ! قَولُ اللّهِ أَصدَقُ مِن قَولِكَ؛ فَأَينَ الَّذِينَ قَالَ اللّهُ عزّ و جلّ: (إِلَّا المُستَضعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلاً)</span><ref><span dir="rtl">. النساء: ۹۸.</span></ref><span dir="rtl">؟! أَينَ (الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللهِ)</span><ref><span dir="rtl">. التوبة: ۱۰۶.</span></ref><span dir="rtl">؟! أَيْنَ الَّذِينَ (خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً)</span><ref><span dir="rtl">. التوبة: ۱۰۲.</span></ref><span dir="rtl">؟! أَينَ (أَصحَابُ الْأَعرَافِ)</span><ref><span dir="rtl">. الأعراف: ۴۶.</span></ref><span dir="rtl">؟! أَينَ (الْمُؤلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ)</span><ref><span dir="rtl">. التوبة: ۶۰.</span></ref><span dir="rtl">؟!</span>

<span dir="rtl">... فَارتَفَعَ صَوتُ أَبِي جَعفَرٍ علیه السلام وَ صَوتِي حَتّى كَانَ يَسمَعُهُ مَن عَلى بَابِ الدَّارِ... فَلَمَّا كَثُرَ الكَلاَمُ بَينِي وَ بَينَهُ، قَالَ لِي: «يَا زُرَارَةُ! حَقّاً عَلَى اللّهِ أَن يُدخِلَ</span><ref><span dir="rtl">. في المصدر (الکافي طبع الغفّاري) «لا یدخل»، و لکن صحّحناه من الطبعة المحقّقة لدار الحدیث و من تفسیر العیاشي و بحار الأنوار، و من الغیبة للطوسي (ص۴۶۰) و فیه هذا الذیل فقط.</span></ref> <span dir="rtl">الضُّلَّالَ الجَنَّةَ».</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج۲ ص۳۸۲ ح۳، تفسیر العیاشي: ج۲ ص۹۳ ح۷۴ نحوه، بحار الأنوار: ج۷۲ ص۱۶۴ ح۲۶.</span></ref>

<span dir="rtl">108.</span> <span dir="rtl">الکافی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">به نقل از زُراره</span> -<span dir="rtl">: من به همراه [یکی از برادرانم] حُمران یا بُکَیر، به دیدن امام صادق علیه السلام رفته بودیم. من به ایشان گفتم: ما تَراز می</span>‌<span dir="rtl">گذاریم. امام علیه السلام پرسید: «تراز چیست؟». گفتم: ریسمان بَنّایی. هر کس طرف ما (در سمت ما) قرار گرفت، چه از اولاد علی علیه السلام باشد و چه نباشد، با او دوستی می</span>‌<span dir="rtl">کنیم و هر کس در طرف مقابل قرار گرفت، چه از اولاد علی علیه السلام باشد و چه نباشد، از او بیزاری می</span>‌<span dir="rtl">جوییم.</span>

<span dir="rtl">امام علیه السلام فرمود: «ای زُراره! سخن خدا، درست</span>‌<span dir="rtl">تر از سخن توست. آنهایی که خدا در بارۀ</span>‌<span dir="rtl">شان فرموده است: (جز مردان و زنان و کودکان ناتوانی (مستضعفی) که نه چاره</span>‌<span dir="rtl">ای دارند و نه راه به جایی می</span>‌<span dir="rtl">برند) کدام طرف [ریسمان]اند؟! آنها که (به لطف خدا امید دارند) کدام طرف اند؟! آنها که (کارهای خوب را با کارهای بد به هم آمیخته</span>‌<span dir="rtl">اند [و بَسا که خدا، آنها را ببخشد]) کدام طرف اند؟! (اعراف‌نشینان [که کارهای خوب و بدشان برابر است و منتظر شفاعت اند تا به بهشت بروند]) کدام طرف اند؟! (دل به دستْ آمدگان [که با گرفتن اموال و مزایا به انبیا و اولیای خدا پیوسته</span>‌<span dir="rtl">اند]) کدام طرف اند؟!».</span>

<span dir="rtl">... صدای امام صادق علیه السلام و صدای من بالا رفت، تا جایی که هر کس پشت درِ خانه هم بود، آن را می</span>‌<span dir="rtl">شنید... و چون گفتگوی بین من و ایشان به درازا کشید، به من فرمود: «ای زراره! خدا این حق را دارد که راهْ گم</span>‌ <span dir="rtl">کردگان</span><ref><span dir="rtl">. گفتنی است راهْ گم کردگان و گم شدگان و گم‏راهان، غیر از «مُعاندان» اند که نسبت به خدا، عناد (دشمنی) می‏ورزند (لیل: آیۀ 1۵ ـ 1۶) و خداوند، قسم خورده است که آنها را در دوزخ، جای دهد: «أقسَمتَ... أن تُخَلِّدَ فیها المُعانِدینَ» (امام علی علیه السلام در دعای</span> <span dir="rtl">کمیل). در بارۀ نجات یافتگی غیر معاندان در آخرت و آیات و احادیث مربوط و نیز دیدگاه علمای بزرگ امامیه (مجلسی، میرزای قمی، امام خمینی، علامه طباطبایی، شهید مطهری و...) در این باره، ر. ک: «نجات همگانی»، قاسم جوادی، میثاق امین، ش ۲۰ (بهار ۱۳۹۴): ص ۶۱ - ۷۴، همۀ ما برادریم: ص ۱۰۳ - ۱۲۶ (نجات</span>).</ref> <span dir="rtl">را به بهشت ببرد!».</span>

<span dir="rtl">109.</span> <span dir="rtl">الکافي</span>: <span dir="rtl">عَن جابِرٍ، عَن أبي جَعفَرٍ علیه السلام قال: يا جابِرُ! أ يَكتَفي مَن يَنتَحِلُ</span><ref><span dir="rtl">. يَنتَحِلُ : إذا ادّعاه لنفسه، أو إذا انتسب إليه (الصحاح: ج ۵ ص 182۶ «نحل») .</span></ref> <span dir="rtl">التَّشَيُّعَ أن يَقولَ بِحُبِّنا أهلَ البَيتِ؟! فَوَ اللّهِ ماشيعَتُنا إلّا مَنِ اتَّقَى اللّهَ و أطاعَهُ، و ما كانوا يُعرَفونَ - يا جابِرُ - إلّا بِالتَّواضُعِ وَ التَّخَشُّعِ، وَ الأَمانَةِ و كَثرَةِ ذِكرِ اللّهِ، وَ الصَّومِ وَ الصَّلاةِ، وَ البِرِّ بِالوالِدَينِ، وَ التَّعاهُدِ لِلجيرانِ مِنَ الفُقَراءِ و أهلِ المَسكَنَةِ وَ الغارِمينَ وَ الأَيتامِ، و صِدقِ الحَديثِ و تِلاوَةِ القُرآنِ، و كَفِّ الأَلسُنِ عَنِ النّاسِ إلّا مِن خَيرٍ، و كانوا اُمناءَ عَشائِرِهِم فِي الأَشياءِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ جابِرٌ: فَقُلتُ: يَا بنَ رَسولِ اللّهِ! ما نَعرِفُ اليَومَ أحَداً بِهذِهِ الصِّفَةِ! فَقالَ: يا جابِرُ! لاتَذهَبَنَّ بِكَ المَذاهِبُ! حَسبُ الرَّجُلِ أن يَقولَ: اُحِبُّ عَلِيّا و أتَوَلّاهُ ثُمَّ لا يَكونَ مَعَ ذلِكَ فَعّالاً؟! فَلَو قالَ: إنّي اُحِبُّ رَسولَ اللّهِ - فَرَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله خَيرٌ مِن عَلِيٍّ علیه السلام - ثُمَّ لا يَتَّبِعُ سيرَتَهُ و لا يَعمَلُ بِسُنَّتِهِ ما نَفَعَهُ حُبُّهُ إيّاهُ شَيئا؛</span><ref><span dir="rtl">. إشارة إلی الآیة ۳۶ من سورة إبراهیم: (فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي)، و راجع آل عمران: ۳۱</span>.</ref> <span dir="rtl">فَاتَّقُوا اللّهَ وَ اعمَلوا لِما عِندَ اللّهِ. لَيسَ بَينَ اللّهِ و بَينَ أحَدٍ قَرابَةٌ. أحَبُّ العِبادِ إلَى اللّهِ عزّ و جلّ و أكرَمُهُم عَلَيهِ أتقاهُم و أعمَلُهُم بِطاعَتِهِ. يا جابِرُ! وَاللّهِ ما يُتَقَرَّبُ إلَى اللّهِ - تَبارَكَ و تَعالى - إلّا بِالطّاعَةِ، وما مَعَنا بَراءَةٌ مِنَ النّارِ، و لا عَلَى اللّهِ لِأَحَدٍ مِن حُجَّةٍ. مَن كانَ لِلهِ مُطيعا فَهُوَ لَنا وَلِيٌّ، و مَن كانَ لِلهِ عاصِياً فَهُوَ لَنا عَدُوٌّ، و ما تُنالُ وَلايَتُنا إلّا بِالعَمَلِ وَ الوَرَعِ.</span><ref><span dir="rtl">. الکافي: ج۲ ص ۷۴ ح۳ عن جابر الجعفی، صفات الشیعة: ص ۱۱ ح ۲۲، الأمالي للطوسي: ص ۷۳۵ح ۱۵۳۵، بحار الأنوار: ج ۷۰ ص ۹۷ ح، و راجع بصائر الدجات: ج ۱ ص ۳۰۴، بشارة المصطفی: ص ۱۳۲.</span></ref>

<span dir="rtl">109.</span> <span dir="rtl">الکافی</span>: <span dir="rtl">جابر، از امام باقر علیه السلام نقل می</span>‌<span dir="rtl">کند که فرمود: «ای جابر! آیا برای کسی که ادّعای تشیّع دارد، همین کافی است که از محبّت ما دم زَنَد؟ بِدان که - به خدا - شیعۀ ما نیست، مگر کسی که از خدا پَروا کند و او را اطاعت نماید، و ای جابر!</span>‌ <span dir="rtl">چنین کسانی، شناخته نمی</span>‌<span dir="rtl">شوند، مگر با فروتنی و خاکساری و امین بودن، و فراوانی یاد خدا و روزه و نماز، و خوبی کردن به پدر و مادر، و متعهّد بودن نسبت به همسایگان نیازمند و درمانده و بدهکار و یتیم، و راستگویی و خواندن قرآن، و نگه داشتن زبان از مردم بجز در ذکر خوبی</span>‌<span dir="rtl">هایشان، و این که در سپرده</span>‌<span dir="rtl">ها، امین قبیلۀ خویش باشند [که بر مذهبی دیگرند]».</span>

<span dir="rtl">جابر می</span>‌<span dir="rtl">گوید به ایشان گفتم: ای پسر پیامبر خدا! امروز، کسی را با این ویژگی</span>‌<span dir="rtl">ها نمی</span>‌<span dir="rtl">شناسم!</span>

<span dir="rtl">فرمود: «ای جابر! مبادا مذاهب، تو را به سوی خود بکشند! آیا برای آدمی کافی است که بگوید &quot;علی را دوست دارم و به سَروری خویش برگزیده</span>‌<span dir="rtl">ام&quot; و با وجود این، هیچ فعّالیتی نکند؟! اگر گفته بود &quot;من پیامبر خدا را دوست دارم&quot; - با آن که پیامبر خدا بهتر از علی است -، چنانچه از رفتار ایشان پیروی نمی</span>‌<span dir="rtl">کرد و به سُنّتش عمل نمی</span>‌<span dir="rtl">نمود، [به حکم قرآنْ] آن دوست داشتن پیامبر، هیچ سودی برایش نداشت!</span><ref><span dir="rtl">. اشاره است به آیۀ ۳۶ از سورۀ ابراهیم: «کسی از من است که از من پیروی کند». نیز، ر. ک: آل عمران: آیۀ ۳۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">پس، از خدا پَروا کنید و برای رسیدن به آنچه نزد خداست، عمل [صالح] با خود ببرید. خدا با هیچ کس خویشی ندارد. محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترینِ بندگان در نزد خدا، با تقواترینِ آنها و پایبندترینِ آنها به فرمان</span>‌<span dir="rtl">های اوست.</span>

<span dir="rtl">ای جابر! به خدا سوگند، جز با اطاعت، نمی</span>‌<span dir="rtl">توان به خدای - تبارک و تعالی - نزدیک شد، و هیچ بَراتی (امان</span>‌<span dir="rtl">نامه</span>‌<span dir="rtl">ای) برای آزادی از دوزخ، در اختیار ما (اهل بیت) نیست. هیچ کس در برابر خدا تضمینی ندارد. هر کس مطیع خدا باشد، دوست ماست و هر کس نافرمانی خدا کند، دشمن ماست، و ولایت ما جز با عمل صالح و پارسایی به دست نمی</span>‌<span dir="rtl">آید».</span>

<span dir="rtl">110.</span> <span dir="rtl">عیون أخبار الرضا علیه السلام عنَریّان بن الصَّلت</span>: <span dir="rtl">جاءَ قَومٌ بِخُراسانَ إلَی الرَّضا علیه السلام، فَقالوا: إنَّ قَوماً مِن أهلِ بَیتِك یَتَعاطونَ أموراً قَبیحَةً، فَلَو نَهَیتَهُم عَنها! فَقالَ: «لا أفعَلُ». فَقیلَ: و لِمَ؟ قالَ: «لِأنّي سَمِعتُ أبي یَقولُ: النَّصیحَةُ خُشنَةٌ».</span><ref><span dir="rtl">. عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج ۱ ص ۲۹۰ ح ۳۸، علل الشرائع: ج ۲ ص ۵۸۱، بحار الأنوار: ج ۴۹ص ۲۳۲ ح ۲۰.</span></ref>

<span dir="rtl">110.</span> <span dir="rtl">عیون أخبار الرضا علیه السلام</span> - <span dir="rtl">به نقل از رَیّان بن صَلْت</span> -<span dir="rtl">: گروهی در خراسان به نزد امام رضا علیه السلام آمدند و گفتند: در خاندان شما چند تن اند که از آنها کارهای ناشایستی سر می</span>‌<span dir="rtl">زند. اگر شما آنها را از این کارها نهی می</span>‌<span dir="rtl">کردید، خوب بود. امام علیه السلام فرمود: «من این کار را نمی</span>‌<span dir="rtl">کنم». گفتند: آخر چرا؟! فرمود: «چون از پدرم شنیدم که می</span>‌<span dir="rtl">فرمود:̎امر و نهی کردن، کدورت می</span>‌<span dir="rtl">آورد̎ [و من نمی</span>‌<span dir="rtl">خواهم باعث قطع رحم بشوم]».</span>

<span dir="rtl">111.</span> <span dir="rtl">التفسیرُ المنسوبُ إلی الإمام العسکريّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">قِيلَ لِمُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ[الجَوادِ] علیه السلام: إِنَّ فُلَاناً نُقِبَ فِي جِوارِهِ عَلىٰ قَومٍ، فَأَخَذُوهُ بِالتُّهَمَةِ، وَ ضَرَبُوهُ خَمسَمِئَةِ سَوطٍ.</span>

<span dir="rtl">قَالَ مُحَمَّدُ بنُ عَلِيٍّ علیه السلام: «ذَلِكَ</span>‌ <span dir="rtl">أَسهَلُ</span>‌ <span dir="rtl">مِن</span>‌ <span dir="rtl">مِئَةِ أَلفِ أَلفِ سَوطٍ فِي النَّارِ، نُبِّهَ عَلَى التَّوبَةِ حَتَّىٰ يُكَفِّرَ ذَلِكَ».</span>

<span dir="rtl">قِيلَ: وَ كَيفَ ذَلِكَ - يَابنَ رَسُولِ اللَّهِ - ؟!</span>

<span dir="rtl">قَالَ: «إِنَّهُ فِي غَدَاةِ يَومِهِ - الَّذِي أَصابَهُ ما أَصَابَهُ - ضَيَّعَ حَقَّ أَخٍ مُؤمِنٍ، وَ جَهَرَ بِشَتمِ أَبِي الفُضَيلِ وَ أَبِي الدَّواهي وَ أَبِي السُّرُورِ...، وَ تَرَكَ التَّقِيَّةَ، وَ لَم يَستُر عَلَىٰ إِخوَانِهِ وَ مُخَالِطيهِ، فَاتَّهَمَهُم عِندَ المُخالِفِينَ، وَ عَرَضَهُم لِلَعنِهِم وَ سَبِّهِم وَ مَكرُوهِهِم وَ تَعَرَّضَ هُوَ أَيضاً، فَهُمُّ الَّذِينَ سَوَّوا عَلَيهِ البَلِيَّةَ، وَ قَذَفُوهُ بِهَذِهِ التُّهَمَةِ؛ فَوَجِّهُوا إِلَيهِ وَ عَرِّفُوهُ ذَنبَهُ لِيَتُوبَ، وَ يَتَلافىٰ ما فَرَطَ مِنهُ، فَإِن لَم يَفعَل، فَليُوَطِّن نَفسَهُ عَلَى ضَربِ خَمسِمِئَةِ سَوطٍ وَ حَبسٍ</span>‌ <span dir="rtl">فِي مُطبَقٍ لَا يَفرُقُ فِيهِ بَينَ اللَّيلِ وَ النَّهَارِ».</span>

<span dir="rtl">فَوُجِّهَ إِلَيهِ، فَتابَ وَ قَضَى حَقَّ الأَخِ الَّذِي كَانَ قَد قَصَّرَ فِيهِ، فَمَا فَرَغَ مِن ذَلِكَ حَتّى عُثِرَ بِاللِّصِّ، وَ أُخِذَ مِنهُ المالُ، وَ خُلِّىَ عَنهُ، وَ جَاءَهُ الوُشاةُ يَعتَذِرُونَ إِلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">. التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکري علیه السلام: ص ۳۲۴ ح ۱۷۱، بحار الأنوار: ج ۷۵ ص۴۱۶ ح ۶۸.</span></ref>

<span dir="rtl">111.</span> <span dir="rtl">التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام</span>: <span dir="rtl">برای امام جواد علیه السلام تعریف کردند که]دزدان[به خانه</span>‌<span dir="rtl">های گروهی از همسایگان فلانی نقب زده]و از آنها سرقت کرده[اند. حالا او متّهم و دستگیر شده و به او پانصد تازیانه زده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">امام جواد علیه السلام فرمود: «این، سبُک</span>‌<span dir="rtl">تر است از یکصد هزار هزار تازیانه در دوزخ]که در انتظار اوست[! متوجّهش کنید که توبه کند، بلکه گناه خود را جبران نماید!».</span>

<span dir="rtl">گفتند: چگونه چنین شده است - ای پسر پیامبر خدا - ؟!</span>

<span dir="rtl">فرمود: «او در صبح همان روزی که این گرفتاری برایش پیش آمد، حقّ برادر مسلمانش را ضایع کرد، بدین گونه که]در حضور وی، اشخاص محبوبش[ابو الفُضَیل و ابو الدَّواهی و ابو السُّرور... را آشکارا دشنام گفت و تقیّه را رعایت نکرد و راز برادران]هم</span>‌<span dir="rtl">مذهب[و مُعاشران خویش را پوشیده نداشت و آنها را پیش مخالفان مذهبشان متّهم ساخت و در معرض نفرین و دشنام و رفتار ناخوشایند آنها قرارشان داد و خود را نیز گرفتار کرد. در نتیجه، آنان (مخالفان) هم این مصیبت را برایش درست کردند و این تهمت را متوجّه او ساختند. پس کسی را نزد وی بفرستید و او را از گناهش آگاه کنید، تا توبه کند و تُندرَوی</span>‌<span dir="rtl">اش را جبران نماید، که اگر چنین نکند، باید خود را برای پانصد تازیانه]ی دیگر[و زندانی شدن در سیاه</span>‌<span dir="rtl">چالی که شب و روزش از هم شناخته نمی</span>‌<span dir="rtl">شود، آماده سازد».</span>

<span dir="rtl">پس خبرش کردند، و توبه کرد، و از آن برادر مسلمانی که حقّش را نادیده گرفته بود، حلالیت (رضایت) گرفت و هنوز از این کارْ فارغ نشده بود که دزد، پیدا شد و مال]دزدیده شده[را از او گرفتند و این شخص را آزاد کردند و اتهام</span>‌<span dir="rtl">زنندگان، پیش او آمدند و از او عذرخواهی نمودند.</span>

<span dir="rtl">راجع: المحبة في الکتاب و السنَّة.</span>

<span dir="rtl">ر. ک: دوستی در قرآن و حدیث.</span>

<span id="الفصل-الثاني-مجانبة-الفرقة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثاني: مُجانَبَةُ الفُرقَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل دوم: دوری جُستن از تفرقه</span>

<span id="النهي-عن-الفرقة-و-ترك-الجماعة"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۱: النَّهيُ عَنِ الفُرقَةِ وَ تَركِ الجَماعَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 1: نهی از تفرقه و ترک جماعت</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">(شَرَعَ لَكُم مِّنَ ٱلدِّينِ مَا وَصَّیٰ بِهِ نُوحاً وَ ٱلَّذِى أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَ مَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَٰهِيمَ وَ مُوسَیٰ وَ عِيسَیٰ أَنْ أَقِيمُواْ ٱلدِّينَ وَ لَا تَتَفَرَّقُواْ فِيهِ).</span><ref><span dir="rtl">. الشورى: ۱۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(دینی را برای شما تشريع کرد که به نوح، توصيه کرده بود و آنچه بر تو وحی فرستاديم و به ابراهيم و موسی و عيسی سفارش کرديم، اين بود که: دين را بر پا داريد و در آن، تفرقه ايجاد نکنيد!).</span>

<span dir="rtl">(وَ لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ ٱخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ ٱلْبَيِّنَاتُ وَ أُولٰئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ).</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: ۱۰۵.</span></ref>

<span dir="rtl">(و مانند کسانی نباشيد که پراکنده شدند و اختلاف کردند، [آن هم] پس از آن که نشانه</span>‌<span dir="rtl">های روشن [پروردگار] به آنان رسيد و البته آنها عذابی بزرگ دارند).</span>

<span dir="rtl">(وَ أَنَّ هَٰذَا صِرَاطِى مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لَا تَتَّبِعُوا ٱلسُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَٰلِكُمْ وَ صَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. الأنعام: ۱۵۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(اين است راه راست من. پس، از آن پيروی کنيد و از راه</span>‌<span dir="rtl">های پراکنده [و انحرافی] پيروی نکنيد که شما را از طريق حق، دور می</span>‌<span dir="rtl">سازند. اين، چيزی است که خداوند، شما را به آن سفارش می</span>‌<span dir="rtl">کند، شايد پرهيزگاری پيشه کنيد!).</span>

<span dir="rtl">(وَ لَا تَكُونُوا مِنَ ٱلْمُشْرِكِينَ * مِنَ ٱلَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كَانُوا شِيَعًا كُلُّ حِزْبٍ بِمَا لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. الرّوم: ۳۱ و ۳۲، و راجع القصص: ۴.</span></ref>

<span dir="rtl">(و از مشرکان نباشيد؛ از کسانی که دين خود را پراکنده ساختند و به دسته</span>‌<span dir="rtl">ها و گروه</span>‌<span dir="rtl">ها تقسيم شدند و [عجب اين که] هر گروهی به آنچه نزد آنهاست، دل</span>‌<span dir="rtl">خوش</span> ‌<span dir="rtl">اند!).</span>

<span dir="rtl">(إِنَّ ٱلَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَ كَانُواْ شِيَعا لَّسْتَ مِنْهُمْ فِى شَىْ</span>‌<span dir="rtl">ءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى ٱللهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا كَانُواْ يَفْعَلُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. الأنعام: ۱۵۹.</span></ref>

<span dir="rtl">(کسانی که دین خود را پاره</span>‌<span dir="rtl">پاره ساختند و به دسته</span>‌<span dir="rtl">های گوناگون (مذاهب مختلف) تقسيم شدند، تو هيچ گونه نسبتی با آنها نداری. سر و کار آنها، تنها با خداست. سپس خدا، آنها را از آنچه انجام می</span>‌<span dir="rtl">دادند، باخبر می</span>‌<span dir="rtl">کند).</span>

<span dir="rtl">(قُلْ هُوَ ٱلْقَادِرُ عَلیٰ أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَ يُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ ٱنظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ ٱلْآيَٰتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. الأنعام: ۶۵.</span></ref>

<span dir="rtl">(بگو: «او قادر است که از بالا يا از زير پاهایتان، عذابی بر شما بفرستد يا شما را به صورت دسته</span>‌<span dir="rtl">های پراکنده، به جانِ هم اندازد و طعم خشونت (اختلاف) را به هر يک از شما به وسيلۀ ديگری بچشانَد». ببين چگونه آيات گوناگون را [برای آنها] بازگو می</span>‌<span dir="rtl">کنيم. شايد بفهمند [و باز گردند]).</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span dir="rtl">112.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">عَلَيكُم بِالجَماعَةِ؛ فَإِنَّ الشَّيطانَ مَعَ الواحِدِ، و هُوَ مِنَ الاِثنَينِ أبعَدُ.</span><ref><span dir="rtl">. سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۴۶۶ ح‌۲۱۶۵، السنن الكبرى للنسائي: ج‌۵ ص‌۳۸۹ ح‌۹۲۲۵، السنّة لابن أبي عاصم: ص‌۴۲ ح‌۸۸، شعب الإيمان: ج‌۷ ص‌۴۸۸ ح‌۱۱۰۸۵، تاريخ دمشق: ج‌۲۰ ص‌۱۰۳ ح‌۴۶۱۷ و فيهما «فإنّ يد اللّٰه‏ على الجماعة» بدل «و إيّاكم و الفرقة» و كلّها عن عمر، كنز العمّال: ج‌۱۵ ص‌۸۶۵ ح‌۴۳۴۴۲.</span></ref>

<span dir="rtl">112.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">با جماعت باشيد؛ زيرا کسی که تک باشد، شيطان با اوست و هر گاه دو نفر باشند، شيطان از آنها قدری دورتر است.</span>

<span dir="rtl">113.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللهَ عزّ و جلّ بَعَثَني رَحمَةً لِلنّاسِ كافَّةً، فَأَدّوا عَنّي يَرحَمُكُمُ اللهُ، و لا تَختَلِفوا كَمَا اختَلَفَ الحَوارِيّونَ عَلیٰ عيسیٰ علیه السلام، فَإِنَّهُ دَعاهُم إلیٰ مِثلِ ما أدعوكُم إلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الكبير: ج‌۲۰ ص‌۸ ح‌۱۲، الأحاديث الطوال: ص‌۵۲ ح‌۲۳ كلاهما عن المسور بن مخرمة، السيرة النبويّة لابن هشام: ج‌۴ ص‌۲۵۴ عن أبي بكر الهذلي نحوه، كنز العمّال: ج‌۱۰ ص‌۶۳۴ ح‌۳۰۳۳۵.</span></ref>

<span dir="rtl">113.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">خداوند عزّ و جلّ، مرا رحمتی برای همۀ مردم فرستاد. پس - رحمت خدا بر شما باد -، از طرف من، [اين پيام مرا] برسانيد و اختلاف نکنيد، چنان که حواريّون، پس از عيسی علیه السلام اختلاف کردند. او نيز آنان را به چيزی همانند آنچه من شما را به آن می</span>‌<span dir="rtl">خوانم، فرا می</span>‌<span dir="rtl">خواند.</span>

<span dir="rtl">114.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">أيُّهَا النّاسُ! إنَّهُ قَد جاءَني مِن أمرِ رَبّي مَا النّاسُ صائِرونَ إلَيهِ، و إنّي قَد تَرَكتُكُم عَلَى الحُجَّةِ الواضِحَةِ، لَيلُها كَنَهارِها، فَلا تَختَلِفوا مِن بَعدي كَمَا اختَلَفَ مَن كانَ قَبلَكُم مِن بَني إسرائيلَ.</span><ref><span dir="rtl">. إرشاد القلوب: ص‌۳۴۰، بحار الأنوار: ج‌۲۸ ص‌۱۱۱ ح‌۳.</span></ref>

<span dir="rtl">114.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">ای مردم! از جانب پروردگارم به من خبر داده شده است که مردم به کجا [و چه سرنوشتی در آخرت] ره</span>‌<span dir="rtl">سپارند. من، شما را با حجّتی که شبِ آن چون روزش روشن است، ترک می</span>‌<span dir="rtl">کنم. بنا بر اين، پس از من، دچار اختلاف نشويد، چنان که پيش از شما بنی اسرائيل، دچار اختلاف شدند.</span>

<span dir="rtl">115.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ أوَّلَ هٰذِهِ الاُمَّةِ خِيارُهُم، و آخِرَهُم شِرارُهُم، مُختَلِفينَ مُتَفَرِّقينَ، فَمَن كانَ يُؤمِنُ بِاللهِ وَ اليَومِ الآخِرِ فَلتَأتِهِ مَنِيَّتُهُ و هُوَ يَأتي إلَى النّاسِ ما يُحِبُّ أن يُؤتیٰ إلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الكبير: ج‌۱۰ ص‌۲۱۶ ح‌۱۰۵۱۷، كنز العمّال: ج‌۱۴ ص‌۲۲۳ ح‌۳۸۴۹۱ نقلاً عن صحيح ابن حبّان و كلاهما عن ابن مسعود.</span></ref>

<span dir="rtl">115.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">اوّل اين امت، بهترين</span>‌<span dir="rtl">های آنان هستند و آخرين آن، بدترين</span>‌<span dir="rtl">هايشان، که دچار اختلاف و پراکندگی می</span>‌<span dir="rtl">شوند. پس، هر کس به خدا و روز واپسين ايمان دارد، بايد تا زنده است، با مردم، آن گونه رفتار کند که دوست دارد با او رفتار شود.</span>

<span dir="rtl">116.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">حينَ دَبَّ خِلافٌ بَينَ الأَوسِ وَ الخَزرَجِ</span> -<span dir="rtl">: يا مَعشَرَ المُسلِمينَ! اللهَ اللهَ! أ بِدَعوَى الجاهِلِيَّةِ و أَنَا بَينَ أظهُرِكُم؟! بَعدَ أن هَداكُمُ اللهُ لِلإِسلامِ و أَكرَمَكُم بِهِ، و قَطَعَ بِهِ عَنكُم أمرَ الجاهِلِيَّةِ، وَ استَنقَذَكُم بِهِ مِنَ الكُفرِ، و أَلَّفَ بِهِ بَينَ قُلوبِكُم؟!</span><ref><span dir="rtl">. السيرة النبويّة لابن هشام: ج‌۲ ص‌۲۰۵، تفسير الطبري: ج‌۳ الجزء ۴ ص‌۲۳، اُسد الغابة: ج‌۱ ص‌۳۲۷ الرقم ۳۱۶، أسباب النزول: ص‌۱۲۰ ح‌۲۳۲، تفسير الثعلبي: ج‌۳ ص‌۱۵۹ ح‌۱۳۰ كلاهما نحوه و الأربعة الأخيرة عن زيد بن أسلم.</span></ref>

<span dir="rtl">116.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">آن گاه که ميان اوس و خزرج، اختلافی افتاد</span> -<span dir="rtl">: ای گروه مسلمانان! از خدا بترسيد! از خدا بترسيد! آيا با آن که من هنوز در ميان شما هستم و پس از آن که خداوند، شما را به اسلام ره</span>‌<span dir="rtl">نمون شده و بدان گرامی</span>‌<span dir="rtl">تان داشته و به وسيلۀ آن، جاهليت را از شما زُدوده و از کفر، نجاتتان بخشيده، و ميان دل</span>‌<span dir="rtl">هايتان اُلفت افکنده، به ندای جاهليت گوش می</span>‌<span dir="rtl">سپارید؟!</span>

<span dir="rtl">117.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ الاِختِلافَ وَ التَّنازُعَ وَ التَّثبيطَ</span><ref><span dir="rtl">. ثَبَّطَه: قعَدَ به عن الأمر و شَغَله عنه و منَعه؛ تخذیلاً و نحوه (المصباح المنیر: ص ۸۰ «ثبط»).</span></ref> <span dir="rtl">مِن أمرِ العَجزِ وَ الضَّعفِ، و هُوَ مِمّا لا يُحِبُّهُ اللهُ، و لا يُعطي عَلَيهِ النَّصرَ وَ الظَّفَرَ.</span><ref><span dir="rtl">. شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۴ ص‌۲۳۲ نقلاً عن الواقدي، بحار الأنوار: ج‌۲۰ ص‌۱۲۶ ح‌۵۰.</span></ref>

<span dir="rtl">117.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">اختلاف و کشمکش و دل‌سرد کردن دیگران، از جنس ناتوانی و زبونی است و اين، چيزی است که خدا دوست ندارد و با وجود آن، [هیچ گاه] ياری و پيروزی عطا نمی</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span dir="rtl">118.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إذا ظَهَرَ العِلمُ وَ احتُرِزَ العَمَلُ، وَ ائتَلَفَتِ الأَلسُنُ وَ اختَلَفَتِ القُلوبُ، و تَقاطَعَتِ الأَرحامُ، هُنالِكَ لَعَنَهُمُ اللهُ، فَأَصَمَّهُم و أَعمیٰ أبصارَهُم.</span><ref><span dir="rtl">. ثواب الأعمال: ص‌۲۸۹ ح‌۱ عن السكونيّ عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۱۰۹ ح‌۱۳، المعجم الكبير: ج‌۶ ص‌۲۶۳ ح‌۶۱۷۰، المعجم الأوسط: ج‌۲ ص‌۱۶۱ ح‌۱۵۷۸، حلية الأولياء: ج‌۳ ص‌۱۰۹ الرقم ۲۲۷، تفسير ابن كثير: ج‌۷ ص‌۳۰۳ كلّها عن سلمان نحوه، كنز العمّال: ج‌۹ ص‌۲۳ ح‌۲۴۷۴۰.</span></ref>

<span dir="rtl">118.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر گاه علم آشکار شود و از عمل، دوری شود و زبان</span>‌<span dir="rtl">ها با هم شوند و دل</span>‌<span dir="rtl">ها از هم جدا گردند و خویشاوندان از هم بگُسَلند، اين جاست که خدا، آنان را لعنت می</span>‌<span dir="rtl">کند و کَر و کورشان می</span>‌<span dir="rtl">سازد.</span>

<span dir="rtl">119.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">أمّا بَعدُ، فَإِنَّ اللهَ تَعالیٰ لَمّا قَبَضَ نَبِيَّهُ صلی الله علیه و آله قُلنا: نَحنُ أهلُ بَيتِهِ و عَصَبَتُهُ و وَرَثَتُهُ و أَولِياؤُهُ و أَحَقُّ الخَلائِقِ بِهِ، لا نُنازَعُ حَقَّهُ و سُلطانَهُ، فَبَينا نَحنُ عَلیٰ ذٰلِكَ إذ نَفَرَ المُنافِقونَ فَانتَزَعوا سُلطانَ نَبِيِّنا مِنّا و وَلَّوهُ غَيرَنا، فَبَكَت - وَ اللهِ - لِذٰلِكَ العُيونُ وَ القُلوبُ مِنّا جَميعاً مَعاً، و خَشُنَت لَهُ الصُّدورُ، و جَزِعَتِ النُّفوسُ [مِنّا]</span><ref><span dir="rtl">. ما بين المعقوفين أثبتناه من بحار الأنوار.</span></ref> <span dir="rtl">جَزَعاً أرغَمَ.</span>

<span dir="rtl">وَٱيمُ اللهِ، لَولا مَخافَتِي الفُرقَةَ بَينَ المُسلِمينَ، و أَن يَعودَ أكثَرُهُم إلَى الكُفرِ، و يُعَوَّرَ</span><ref><span dir="rtl">. عَوِرَت عَینُه و اعْوَرّت: إذا ذهب بصرُها. و عَوَّرْت الركيّة إذا كَبَسْتها بالتراب حتّى تنسدّ عيونها. و عَوَّرَ عين الراكية: أفسدها حتّى نَضَبَ الماءُ (لسان العرب: ج‌۴ ص‌۶۱۲ و ۶۱۴ «عور»). و لعلّه کنایة عن انحراف الدین عن مساره الصحیح فشبّهه بالعَورَ. و في بعض المصادر: «یَبور»، و في بعضها: «یُعوِز».</span></ref> <span dir="rtl">الدّينُ، لَكُنّا قَد غَيَّرنا ذٰلِكَ مَا استَطَعنا.</span><ref><span dir="rtl">. الإرشاد: ج‌۱ ص‌۲۴۵، الكافئة: ص‌۱۹ ح‌۱۸ عن جابر عن الإمام الباقر عن أبيه عنه علیهم السلام، الجمل: ص‌۴۳۷ عن امّ راشد مولاة اُمّ هانئ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۱۱۱ ح‌۸۶، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱ ص‌۳۰۷ عن عبد اللّٰه‏ بن جنادة نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">119.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">امّا بعد، چون خداوند متعال، جان پيامبرش صلی الله علیه و آله را ستانْد، گفتيم: ما خانوادۀ او و خويشاوندان نزديک و بستگان او و نزديک</span>‌<span dir="rtl">ترين و سزاوارترينِ مردم به او هستيم و کسی بر سرِ گرفتن حق و حاکمیت او از ما با ما کشمکش نخواهد کرد؛ امّا ناگهان، منافقان، به راه افتادند و حاکمیت پيامبرمان را از ما گرفتند و آن را به ديگری سپردند و به خدا سوگند که ديدگان و دل</span>‌<span dir="rtl">های ما، هر دو، از اين کار گريست و سينه</span>‌<span dir="rtl">ها، مجروح گشت و جان</span>‌<span dir="rtl">ها[يمان]، سخت بی</span>‌<span dir="rtl">تاب شد.</span>

<span dir="rtl">به خدا سوگند، اگر نبود ترس من از اين که ميان مسلمانان، تفرقه بیفتد و بیشتر آنها به کفر باز گردند و سرچشمه دين بخشکد، تا جايی که می</span>‌<span dir="rtl">توانستيم، در تغيير آن وضع می</span>‌<span dir="rtl">کوشيديم.</span>

<span dir="rtl">120.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ لِبَني اُمَيَّةَ مَروَداً</span><ref><span dir="rtl">. إنّ لبني اُميّة مَروداً: و مروداً مفعل من الإرواد: الإمهال، كأنّه شَبّهَ المُهلةَ التي هم فيها بالمضمار الذي يجرون فيه (تاج العروس: ج‌۴ ص‌۴۶۹ «رود»).</span></ref> <span dir="rtl">يَجرُونَ فيهِ، و لَو قَدِ اختَلَفوا فيما بَينَهُم ثُمَّ كادَتهُمُ الضِّباعُ لَغَلَبَتهُم.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الحكمة ۴۶۴، نثر الدرّ: ج‌۱ ص‌۳۱۱، بحار الأنوار: ج‌۳۱ ص‌۵۱۰ ح‌۱، المصنّف لابن أبي شيبة: ج‌۸ ص‌۶۱۲ ح‌۱۳۷ عن عمرو بن عليّ عن أبيه نحوه، كنز العمّال: ج‌۵ ص‌۷۹۹ ح‌۱۴۴۲۰.</span></ref>

<span dir="rtl">120.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بنی اميّه را فرصتی</span><ref><span dir="rtl">. تعبیر امام علیه السلام در این جا «مَرْوَد» است. سید رضی گفته: «مَروَد»، در این جا بر وزن مَفْعَل، از مادّۀ «اِرواد»، به معنای مهلت و فرصت‏دهی است و این تعبیر، از فصیح‏ترین و شگفت‏ترین سخن‏هاست. گویی او مهلتی را که آنان دارند، به میدان مسابقه تشبیه کرده</span> <span dir="rtl">که در آن، تا نهایت می‏روند و وقتی به پایان رسیدند، نظامشان از هم می‏گسلد (نهج البلاغة: ذیل حکمت ۴۶۴</span>).</ref> <span dir="rtl">است که در آن می</span>‌<span dir="rtl">تازند؛ امّا چون با هم اختلاف ورزند و کفتارها فريبشان دهند، بر آنان، چيره خواهند شد.</span>

<span dir="rtl">121.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في ذَمِّ العاصينَ مِن أصحابِهِ</span> -<span dir="rtl">: لِلهِ أنتُم، أما دينٌ يَجمَعُكُم، و لا حَمِيَّةٌ تَشحَذُكُم؟! أ وَ لَيس عَجَباً أنَّ مُعاوِيَةَ يَدعُو الجُفاةَ الطَّغامَ</span><ref><span dir="rtl">. الطغامُ: أي من لا عقل له و لا معرفة. و قيل: هم أوغاد الناس و أراذلهم (النهاية: ج‌۳ ص‌۱۲۸ «طغم»).</span></ref> <span dir="rtl">فَيَتَّبِعونَهُ عَلیٰ غَيرِ مَعونَةٍ و لا عَطاءٍ، و أَنَا أدعوكُم - و أَنتُم تَريكَةُ</span><ref><span dir="rtl">. التريكة: بيضة النعامة بعد خروج الفرخ منها، تتركها في مجثمها. و مراده علیه السلام: أنتم خلف الإسلام و عوض السلف (اُنظر: الصحاح: ج‌۴ ص‌۱۵۷۷ «ترك»).</span></ref> <span dir="rtl">الإسلامِ و بَقِيَّةُ النّاسِ - إلَى المَعونَةِ أو طائِفَةٍ مِنَ العَطاءِ، فَتَتَفَرَّقونَ عَنّي و تَختَلِفونَ عَلَيَّ؟ إنَّهُ لا يَخرُجُ إلَيكُم مِن أمري رِضاً فَتَرضَونَهُ، و لا سُخطٌ فَتَجتَمِعونَ عَلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۸۰، الغارات: ج‌۱ ص‌۲۹۱ عن جندب بن عبد اللّٰه‏ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۵۶۴ ح‌۷۲۲؛ تاريخ الطبري: ج‌۵ ص‌۱۰۷ عن عبد اللّٰه‏ بن فقيم نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">121.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در نکوهش ياران نافرمان خويش</span> -<span dir="rtl">: شما را به خدا، آيا آيينی نيست که شما را گِرد هم آورَد؟ آيا غيرتی نيست که شما را بر انگيزد؟ آيا شگفت نيست که معاويه، جفاکاران فرومايه را فرا می</span>‌<span dir="rtl">خوانَد و بی آن که به آنان کمک و بخششی کند، پيروی</span>‌<span dir="rtl">اش می</span>‌<span dir="rtl">کنند، ولی شما را که يادگار اسلام و بازماندۀ مردم هستید، با کمک مالی و بخشش، فرا می</span>‌<span dir="rtl">خوانم؛ ليکن از گِرد من پراکنده می</span>‌<span dir="rtl">شويد و با من، ناسازگاری می</span>‌<span dir="rtl">کنيد؟! اگر آنچه مايۀ خشنودی است، به شما فرمان دهم، بدان خشنود نمی</span>‌<span dir="rtl">شويد و اگر آنچه مايۀ سختی و ناخشنودی است، فرمان دهم، بر آن اتّفاق نداريد.</span>

<span dir="rtl">122.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَةٍ لَهُ</span> -<span dir="rtl">: أيَّتُهَا النُّفوسُ المُختَلِفَةُ وَ القُلوبُ المُتَشَتِّتَةُ، الشّاهِدَةُ أبدانُهُم وَ الغائِبَةُ عَنهُم عُقولُهُم! أظأَرُكُم</span><ref><span dir="rtl">. ظَأرُه: أي عطفه عليه (النهاية: ج‌۳ ص‌۱۵۴ «ظأر»).</span></ref> <span dir="rtl">عَلَى الحَقِّ و أَنتُم تَنفِرونَ عَنهُ نُفورَ المِعزیٰ مِن وَ عوَعَةِ الأَسَدِ</span><ref><span dir="rtl">. وعوَعَةُ الأسد: صوته (النهاية: ج‌۵ ص‌۲۰۷ «وعوع»).</span></ref><span dir="rtl">!</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة: ۱۳۱، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۱۱۰ ح‌۹۴۹، تذكرة الخواصّ: ص‌۱۲۰ عن عبد اللّٰه‏ بن صالح العجلي و فيه «كم أدلّكم» بدل «أظأركم».</span></ref>

<span dir="rtl">122.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در يکی از سخنانش</span> -<span dir="rtl">: ای جان</span>‌<span dir="rtl">های گونه‌گون و دل</span>‌<span dir="rtl">های پراکنده که بدن</span>‌<span dir="rtl">هايشان، حاضرند و خِردهايشان، از آنها غايب</span>‌ <span dir="rtl">اند! من با مهربانی، شما را به طرف حق، سوق می</span>‌<span dir="rtl">دهم؛ ولی شما از آن می</span>‌<span dir="rtl">گريزيد، مانند رميدن بز از غرّش شير!</span>

<span dir="rtl">123.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَةٍ لَهُ</span> -<span dir="rtl">: أيُّهَا النّاسُ المُجتَمِعَةُ أبدانُهُم المُختَلِفَةُ أهواؤُهُم! ما عَزَّت دَعوَةُ مَن دَعاكُم، و لَا استَراحَ قَلبُ مَن قاساكُم، كَلامُكُم يوهِنُ الصُّمَّ الصِّلابَ، و تَثاقُلُكُم عَن طاعَتي يُطمِعُ فيكُم عَدُوَّكُم.</span><ref><span dir="rtl">. الأمالي للطوسي: ص‌۱۸۰ ح‌۴۰۲ عن جندب بن عبد اللّٰه‏ الأزدي، نهج البلاغة: الخطبة ۲۹، الإرشاد: ج‌۱ ص‌۲۷۳، الغارات: ج۲ ص‌۴۸۳ عن إسماعيل بن رجاء الزبيدي و كلّها نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۷۰ ح‌۹۳۳؛ أنساب الأشراف: ج‌۳ ص‌۱۵۴ عن جندب بن عبد اللّٰه‏ الأزدي نحوه، كنز العمّال: ج‌۱۱ ص‌۳۵۵ ح‌۳۱۷۲۶.</span></ref>

<span dir="rtl">123.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در يکی از سخنانش</span> -<span dir="rtl">: ای مردمی که بدن</span>‌<span dir="rtl">هايتان جمع، ولی خواسته هايتان مختلف است! کسی که شما را به ياری خوانْد، عزّت نيافت و هر که با شما سر و کار داشت، نياسود. سخنتان، صخره</span>‌<span dir="rtl">های سخت را فرو می</span>‌<span dir="rtl">شکند و کوتاهی</span>‌<span dir="rtl">تان در اطاعت از من، طمع دشمنتان را در بارۀ شما بر می</span>‌<span dir="rtl">انگيزد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۲۴۸ (مضارّ الفرقة و ترک الجماعة).</span>

<span dir="rtl">ر. ک: ص ۲۴۹ (زیان‌های تفرقه و ترک جماعت).</span>

<span id="مبادئ-الفرقة"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۲: مَبادِئُ الفُرقَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 2: عوامل تفرقه</span>

<span id="المبادئ-الطبیعیة340"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۲ - ۱: المبادئ الطبیعیة</span><ref><span dir="rtl">. و للاطّلاع علی الآیات في هذا الموضوع، راجع ما سیأتي بعد، ذیل عنوان «معنی حدیث: اختلاف اُمّتی رحمة».</span></ref> ===

<span dir="rtl">۲ / ۲ - ۱: عوامل طبیعی (سرشتی)</span><ref><span dir="rtl">. برای آگاهی از آیات مرتبط با این موضوع، ر.ک: ص 273 «معنای حدیث: اختلافُ اُمّتی رحمة» - که پس از این خواهد آمد</span> - .</ref>

<span dir="rtl">124.</span> <span dir="rtl">نهج البلاغة عن مالك بن دحية</span>: <span dir="rtl">كُنّا عِندَ أميرِ المُؤمِنينَ علیه السلام و قَد ذُكِرَ عِندَهُ اختِلافُ النّاسِ، فَقالَ: إنَّما فَرَّقَ بَينَهُم مَبادِئُ طينِهِم،و ذٰلِكَ أنَّهُم كانوا فِلقَةً مِن سَبَخِ أرضٍ و عَذبِها، و حَزنِ</span><ref><span dir="rtl">. حَزن: مكان غليظ خشن (النهاية: ج‌۱ ص‌۳۸۰ «حزن»).</span></ref> <span dir="rtl">تُربَةٍ و سَهلِها، فَهُم عَلیٰ حَسَبِ قُربِ أرضِهِم يَتَقارَبونَ، و عَلیٰ قَدرِ اختِلافِها يَتَفاوَتونَ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۲۳۴، بحار الأنوار: ج‌۵ ص‌۲۵۴ ح‌۵۰ و فیه «طینَتهم» بدل «طینهم».</span></ref>

<span dir="rtl">124.</span> <span dir="rtl">نهج البلاغة</span> - <span dir="rtl">به نقل از مالک بن دِحْيه</span> -<span dir="rtl">: نزد امير مٶمنان علیه السلام بوديم که از گوناگونی مردم، سخن به ميان آمد. فرمود: «میان آنان را ریشه</span>‌<span dir="rtl">های سرشتشان، فرق نهاده است و اين، از آن روست که آنان، قطعه</span>‌<span dir="rtl">ای از خاک شور يا شيرين و درشت يا نرم بودند. آنان، بر پايۀ مشابهت خاکشان به هم نزديک می</span>‌<span dir="rtl">شوند و بر پايۀ اختلاف آن خاک، متفاوت می</span>‌<span dir="rtl">گردند».</span>

<span dir="rtl">125.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَو عَلِمَ النّاسُ كَيفَ ابتِداءُ الخَلقِ مَا اختَلَفَ اثنانِ.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۲ ص‌۶ ح‌۱، المحاسن: ج‌۱ ص‌۴۳۸ ح‌۱۰۱۶، مختصر بصائر الدرجات: ص‌۱۵۰ كلّها عن زرارة، علل الشرائع: ص‌۵۹۲ ح‌۴۳ عن محمّد بن سنان عن الإمام الرضا عن الإمام الصادق علیهم السلام نحوه، بحار الأنوار: ج‌۵ ص‌۲۵۲ ح‌۴۸.</span></ref>

<span dir="rtl">125.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اگر مردم می</span>‌<span dir="rtl">دانستند که ابتدای آفرينش [آنها] چگونه بوده است، هرگز دو نفر با يکديگر اختلاف نمی</span>‌<span dir="rtl">کردند.</span>

<span dir="rtl">126.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَو يَعلَمُ النّاسُ كَيفَ كانَ أصلُ الخَلقِ لَم يَختَلِفِ اثنانِ.</span><ref><span dir="rtl">. علل الشرائع: ص‌۸۵ ح‌۳ عن عبد الأعلى مولى آل سام، مستطرفات السرائر: ص‌۸۴ ح‌۲۶ عن عبد اللّٰه‏ بن سنان، بصائر الدرجات: ص‌۵۲۱ ح‌۵، مختصر بصائر الدرجات: ص‌۷۲ كلاهما عن أبي بكر الحضرمي، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۱۳۲ ح‌۲۳.</span></ref>

<span dir="rtl">126.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اگر مردم بدانند آغاز آفرینش، چگونه بوده است، دو نفر هم با يکديگر اختلاف نمی</span>‌<span dir="rtl">کنند.</span>

<span dir="rtl">127.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَو عَلِمَ النّاسُ أنَّ اللهَ عزّ و جلّ خَلَقَ هٰذَا الخَلقَ عَلیٰ هٰذا، لَم يَلُم أحَدٌ أحَداً.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۲ ص‌۴۴ ح‌۱ عن شهاب، بحار الأنوار: ج‌۶۹ ص‌۱۶۴ ح‌۳.</span></ref>

<span dir="rtl">127.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اگر مردم می</span>‌<span dir="rtl">دانستند که خدای عزّ و جلّ اين مردم را بِدین گونه [متفاوت] آفريده است، هيچ کس ديگری را سرزنش نمی</span>‌<span dir="rtl">کرد.</span>

<span id="المبادئ-الإرادیة"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۲ - ۲: المبادئ الإرادیّة</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۲ - ۲: عوامل ارادی (اختیاری)</span>

<span id="الف---سوء-الاختيار"></span>
==== <span dir="rtl">الف - سوءُ الاِختِيارِ</span> ====

<span dir="rtl">الف - انتخاب بد</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">(وَ لَوْ شَاءَ ٱللهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَٰحِدَةً وَ لَٰكِن يُدْخِلُ مَن يَشَاءُ فِى رَحْمَتِهِ وَ ٱلظَّٰلِمُونَ مَا لَهُم مِّن وَلِىٍّ وَ لَا نَصِيرٍ).</span><ref><span dir="rtl">. الشورى: ۸.</span></ref>

<span dir="rtl">(و خدا اگر می</span>‌<span dir="rtl">خواست، همۀ آنها را امّت واحدی قرار می</span>‌<span dir="rtl">داد [و به زور، هدايت می</span>‌<span dir="rtl">کرد]؛ امّا هدايت اجباری سودی ندارد و] خداوند، هر کس را بخواهد، در رحمتش وارد می</span>‌<span dir="rtl">کند و البته ظالمان، ولی و ياوری ندارند).</span>

<span dir="rtl">(وَ لَوْ شَاءَ ٱللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَٰحِدَةً وَ لَٰكِن يُضِلُّ مَن يَشَاءُ وَ يَهْدِى مَن يَشَاءُ وَ لَتُسْٔئَلُنَّ عَمَّا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. النحل: ۹۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(و خدا اگر می</span>‌<span dir="rtl">خواست، همۀ شما را امّت واحدی قرار می</span>‌<span dir="rtl">داد [و همه را به اجبار، وادار به ايمان می</span>‌<span dir="rtl">کرد]، امّا [ايمان اجباری فايده</span>‌<span dir="rtl">ای ندارد و] خدا هر کس را بخواهد [و لازم بداند]، گم</span>‌<span dir="rtl">راه و هر کس را بخواهد [و لايق بداند]، هدايت می</span>‌<span dir="rtl">کند. [توفیق هدایت را به گروهی می</span>‌<span dir="rtl">دهد و از گروهی، سلب می</span>‌<span dir="rtl">کند] و يقيناً شما از آنچه انجام می</span>‌<span dir="rtl">داديد، بازپرسی خواهيد شد!).</span>

<span dir="rtl">(وَ لَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ ٱلنَّاسَ أُمَّةً وَٰحِدَةً وَ لَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ وَ لِذَٰلِكَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَامْلَانَّ جَهَنَّمَ مِنَ ٱلْجِنَّةِ وَ ٱلنَّاسِ أَجْمَعِينَ).</span><ref><span dir="rtl">. هود: ۱۱۸ و ۱۱۹.</span></ref>

<span dir="rtl">(و پروردگارت اگر می</span>‌<span dir="rtl">خواست، همۀ مردم را يک امّت (بدون هيچ گونه اختلاف) قرار می</span>‌<span dir="rtl">داد، ولی آنها همواره در اختلاف اند * - مگر کسانی که پروردگارت [به ایشان] رحم کند - و برای همين، آنها را آفريد و فرمان پروردگارت، قطعی شده که: جهنّم را از همه[ی طاغیان] جنّ و اِنس، پُر خواهم کرد).</span>

<span dir="rtl">(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ).</span><ref><span dir="rtl">. البقرة: ۲۰۸.</span></ref>

<span dir="rtl">(ای کسانی که اسلام آورده</span>‌<span dir="rtl">اید! همگی از درِ صلح، وارد شوید (پایۀ روابط خود را بر آشتی بگذارید) و از گام</span>‌<span dir="rtl">های شیطان، پیروی نکنید؛ چرا که او، دشمن آشکار شماست).</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">128.</span> <span dir="rtl">صحيح البخاري عن جابر بن عبد اللّه</span>‌: <span dir="rtl">لَمّا نَزَلَ عَلی رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله: (قُلْ هُوَ ٱلْقَادِرُ عَلیٰ أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ) قالَ: أعوذُ بِوَجهِكَ، (أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ) قالَ: أعوذُ بِوَجهِكَ. فَلَمّا نَزَلَت: (أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَ يُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ) قالَ: هاتانِ أهوَنُ- أو: أيسَرُ-</span> <ref><span dir="rtl">. صحيح البخاري: ج‌۶ ص‌۲۶۶۷ ح‌۶۸۸۳، سنن الترمذي: ج‌۵ ص‌۲۶۱ ح‌۳۰۶۵ نحوه، السنن الكبرى للنسائي: ج‌۴ ص‌۴۱۲ ح‌۷۷۳۱، مسند ابن حنبل: ج‌۵ ص‌۴۰ ح‌۱۴۳۲۰، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۶ ص‌۲۰۳ ح‌۷۲۲۰.</span></ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">128.</span> <span dir="rtl">صحيح البخاری</span> - <span dir="rtl">به نقل از جابر بن عبد اللّٰه</span>‌ -<span dir="rtl">: چون اين فرمودۀ خداوند به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نازل شد: (بگو: او تواناست که از بالا عذابی برایتان بفرستد)، فرمود: «پناه می</span>‌<span dir="rtl">برم به روی تو». [و چون نازل شد:] (يا از زير پاهايتان)، فرمود: «پناه می</span>‌<span dir="rtl">برم به روی تو» و چون نازل شد: (يا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و عذاب بعضی از شما را به بعضی ديگر بچشانَد)، فرمود: «آن دو، راحت</span>‌<span dir="rtl">تر (يا: آسان</span>‌<span dir="rtl">تر)</span><ref><span dir="rtl">. تردید از راوی است</span>.</ref> <span dir="rtl">بودند [از این یکی]».</span>

<span dir="rtl">129.</span> <span dir="rtl">تفسير القميّ عن أبي الجارود عن الإمام الباقر علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في قَولِهِ تَعالیٰ: (قُلْ هُوَ ٱلْقَادِرُ عَلیٰ أَن يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِّن فَوْقِكُمْ</span>) -<span dir="rtl">: هُوَ الدُّخانُ وَ الصَّيحَةُ، (أَوْ مِن تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ) و هُوَ الخَسفُ، (أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا) و هُوَ اختِلافٌ فِي الدّينِ و طَعنُ بَعضِكُم عَلی بَعضٍ، (وَيُذِيقَ بَعْضَكُم بَأْسَ بَعْضٍ) و هُوَ أن يَقتُلَ بَعضُكُم بَعضاً.</span><ref><span dir="rtl">. تفسير القميّ: ج‌۱ ص‌۲۰۴، بحار الأنوار: ج‌۹ ص‌۲۰۵ ح‌۶۹.</span></ref>

<span dir="rtl">129.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّی</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو الجارود از امام باقر علیه السلام در بارۀ اين فرمودۀ خداوند که: (بگو: او تواناست که از بالا عذابی برايتان بفرستد</span>) -<span dir="rtl">: منظور، دود و فرياد و صداست و (از زير پايتان)، منظور، فرو رفتن در زمين است [و منظور خداوند متعال از]: (يا شما را گروه گروه به جان هم بيندازد)، اختلاف در دين و عيبجويی از يکديگر است (و عذاب بعضی از شما را به بعضی ديگر بچشانَد)، يعنی برخی از شما، برخی ديگر را بکُشد.</span>

<span dir="rtl">130.</span> <span dir="rtl">سنن النسائي عن عبد الله بن خبّاب بن الأرت عن أبیه</span>: <span dir="rtl">أنَّهُ [أي خَبّاباً] راقَبَ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله اللَّيلَةَ كُلَّها حَتّیٰ كانَ مَعَ الفَجرِ، فَلَمّا سَلَّمَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِن صَلاتِهِ جاءَهُ خَبّابٌ فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ! بِأَبي أنتَ و اُمّي! لَقَد صَلَّيتَ اللَّيلَةَ صَلاةً ما رَأَيتُكَ صَلَّيتَ نَحوَها!؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: أجَل، إنَّها صَلاةُ رَغَبٍ و رَهَبٍ، سَأَلتُ رَبّي عزّ و جلّ ثَلاثَ خِصالٍ، فَأَعطانِي اثنَتَينِ و مَنَعَني واحِدَةً: سَأَلتُ رَبّي عزّ و جلّ أن لا يُهلِكَنا بِما أهلَكَ بِهِ الاُمَمَ قَبلَنا فَأَعطانيها، و سَأَلتُ رَبّي عزّ و جلّ أن لا يُظهِرَ عَلَينا عَدُوّاً مِن غَيرِنا فَأَعطانيها، و سَأَلتُ رَبّي أن لا يُلبِسَنا شِيَعاً فَمَنَعَنيها.</span><ref><span dir="rtl">. سنن النسائي: ج‌۲ ص‌۲۱۷، مسند ابن حنبل: ج‌۷ ص‌۴۴۹ ح‌۲۱۱۰۹، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۶ ص‌۲۱۸ ح‌۷۲۳۶، المعجم الكبير: ج‌۴ ص‌۵۷ ح‌۳۶۲۱، موارد الظمآن: ص‌۴۵۳ ح‌۱۸۳۰، كنز العمّال: ج‌۱۱ ص‌۱۷۴ ح‌۳۱۱۰۱.</span></ref>

<span dir="rtl">130.</span> <span dir="rtl">سنن النسائی</span> - <span dir="rtl">به نقل از عبد اللّٰه بن خبّاب بن اَرَت</span> -<span dir="rtl">: پدرم [خَبّاب] گفت که او تمام شب را تا سپيده</span>‌<span dir="rtl">دم، مراقب پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود و چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نمازش را سلام داد، نزد ایشان آمد و گفت: ای پیامبر خدا! پدر و مادرم فدايت باد! شما امشب چنان نماز می</span>‌<span dir="rtl">خوانديد که نديده بودم چنين نمازی بخوانيد!؟</span>

<span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آری. اين، نماز اميد و بيم است. من از پروردگارم عزّ و جلّ، سه چيز خواستم و او دو تای آنها را به من داد و يکی را نداد. از پروردگارم عزّ و جلّ خواستم که ما را با عذاب</span>‌<span dir="rtl">هايی که امّت</span>‌<span dir="rtl">های پيش از ما را با آنها هلاک کرد، هلاک نکند و اين درخواستم را پذيرفت. از پروردگارم عزّ و جلّ خواستم که دشمن غير خودی را بر ما چيره نگردانَد و اين درخواستم را هم پذيرفت. از پروردگارم عزّ و جلّ خواستم که ما را گروه گروه نگردانَد؛ امّا اين درخواستم را نپذيرفت».</span>

<span dir="rtl">131.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ رَبّي تَبارَكَ و تَعالیٰ ثَلاثَ خِصالٍ، فَأَعطانِي اثنَتَينِ و مَنَعَني واحِدَةً: قُلتُ: يا رَبِّ، لا تُهلِك اُمَّتي جوعاً، قالَ: لَكَ هٰذِهِ. قُلتُ: يا رَبِّ، لا تُسَلِّط عَلَيهِم عَدُوّاً مِن غَيرِهِم - يَعني مِنَ المُشرِكينَ - فَيَجتاحوهُم</span><ref><span dir="rtl">. يجتاحه: أي يستأصله و يأتي عليه (النهاية: ج‌۱ ص‌۳۱۱ «جوح»).</span></ref><span dir="rtl">، قالَ: لَكَ ذٰلِكَ. قُلتُ: يا رَبِّ، لا تَجعَل بَأسَهُم بَينَهُم، فَمَنَعَني هٰذِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. الخصال: ص‌۸۳ ح‌۹ عن جابر بن سمرة عن الإمام عليّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج‌۲۲ ص‌۴۴۳ ح‌۱؛ المعجم الكبير: ج‌۱ ص‌۱۰۷ ح‌۱۷۹، تفسير ابن كثير: ج‌۳ ص‌۲۶۹ كلاهما عن جابر بن سمرة السوائي عن الإمام عليّ علیه السلام، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۱۰ ص‌۱۶۱ عن جبر بن عتيك، كنز العمّال:ج ۱۱ ص‌۱۷۵ ح‌۳۱۱۰۳ و راجع مسند ابن حنبل: ج‌۸ ص‌۲۶۵ ح‌۲۲۱۸۷.</span></ref>

<span dir="rtl">131.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">من، سه چيز از پروردگارم - تبارک و تعالی - درخواست کردم. دو تای آنها را به من داد و يکی را نداد. گفتم: پروردگارا! امّت مرا از گرسنگی، هلاک مگردان. فرمود: «پذيرفتم». گفتم: پروردگارا! دشمن غير خودی - يعنی از مشرکان - را بر آنان، مسلّط مگردان که آنها را ريشه</span>‌<span dir="rtl">کن کند. فرمود: «پذيرفتم». گفتم: پروردگارا! آنان را دچار جنگ داخلی مگردان. اين را به من نداد.</span>

<span dir="rtl">132.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">يا عَلِيُّ، إنَّ اللهَ تَبارَكَ و تَعالیٰ قَد قَضَى الفُرقَةَ وَ الاِختِلافَ عَلیٰ هٰذِهِ الاُمَّةِ، و لَو شاءَ اللهُ لَجَمَعَهُم عَلَى الهُدیٰ حَتّیٰ لا يَختَلِفَ اثنانِ مِن هٰذِهِ الاُمَّةِ.</span><ref><span dir="rtl">. كمال الدين: ص‌۲۶۴ ح‌۱۰ عن سلمان، كتاب سليم بن قيس: ج‌۲ ص‌۵۷۰ ح‌۲ و ص ۷۶۸ ح‌۲۵ عن الإمام عليّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج‌۲۸ ص‌۵۴ ح‌۲۱.</span></ref>

<span dir="rtl">132.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">ای علی! خدای - تبارک و تعالی - تفرقه و اختلاف رأی را برای اين امّت، مقرّر فرمود. اگر خداوند می</span>‌<span dir="rtl">خواست، قطعاً آنان را بر حق، هم</span>‌<span dir="rtl">داستان می</span>‌<span dir="rtl">کرد تا حتّی دو نفر از اين امّت هم با يک</span>‌<span dir="rtl">ديگر اختلاف نکنند.</span>

<span dir="rtl">133.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الحَمدُ لِلهِ الَّذي لا يُبرَمُ</span><ref><span dir="rtl">. أبرمت الشيء: أي أحكمتُه (الصحاح: ج‌۵ ص‌۱۸۷۰ «برم»).</span></ref> <span dir="rtl">ما نَقَضَ، و لا يُنقَضُ ما أبرَمَ، و لَو شاءَ مَا اختَلَفَ اثنانِ مِن هٰذِهِ الاُمَّةِ و لا مِن خَلقِهِ، و لا تَنازَعَتِ الاُمَّةُ في شَيءٍ مِن أمرِهِ، و لا جَحَدَ المَفضولُ ذَا الفَضلِ فَضلَهُ.</span><ref><span dir="rtl">. وقعة صفّين: ص‌۲۲۵، تاريخ الطبري: ج‌۵ ص‌۱۳، البداية و النهاية: ج‌۷ص ۲۶۲ كلّها عن زيد بن وهب، الكامل في التاريخ: ج‌۲ ص‌۳۷۲؛ بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۴۶۵ ح‌۴۰۳.</span></ref>

<span dir="rtl">133.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">سپاس، خدايی را که آنچه را او شکسته، استواری نیست و آنچه را او استوار ساخته، شکستی نیست و اگر می</span>‌<span dir="rtl">خواست هرگز دو تن از اين امّت، يا از ديگر آفريدگانش با يکديگر اختلاف نمی</span>‌<span dir="rtl">کردند و امّت در امری از اوامر او، ستيزه نمی</span>‌<span dir="rtl">کرد و هيچ پايينْ مرتبه</span>‌<span dir="rtl">ای، برتری صاحب فضيلتی را بر خود انکار نمی</span>‌<span dir="rtl">کرد.</span>

<span dir="rtl">134.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">قالَ أميرُ المُؤمِنينَ صَلَواتُ اللهِ عَلَيهِ: «الحَمدُ لِلهِ الَّذي لا مُقَدِّمَ لِما أخَّرَ، و لا مُؤَخِّرَ لِما قَدَّمَ»، ثُمَّ ضَرَبَ بِإِحدی يَدَيهِ عَلَى الاُخریٰ، ثُمَّ قالَ: «يا أيَّتُهَا الاُمَّةُ المُتَحَيِّرَةُ بَعدَ نَبِيِّها، لَو كُنتُم قَدَّمتُم مَن قَدَّمَ اللهُ و أَخَّرتُم مَن أخَّرَ اللهُ، و جَعَلتُمُ الوَلايَةَ وَ الوِراثَةَ حَيثُ جَعَلَهَا اللهُ، ما عالَ وَلِيُّ اللهِ و لا عالَ سَهمٌ مِن فَرائِضِ اللهِ، و لَا اختَلَفَ اثنانِ في حُكمِ اللهِ، و لا تَنازَعَتِ الاُمَّةُ في شَيءٍ مِن أمرِ اللهِ إلّا و عِندَنا عِلمُهُ مِن كِتابِ اللهِ، فَذوقوا وَبالَ أمرِكُم و ما فَرَّطتُم فيما قَدَّمَت أيديكُم، و مَا اللهُ بِظَلّامٍ لِلعَبيدِ، (و سَيَعلَمُ الَّذينَ ظَلَموا أيَّ مُنقَلَبٍ يَنقَلِبونَ)</span><ref><span dir="rtl">. الشعراء: ۲۲۷.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۷ ص‌۷۸ ح‌۲ عن يونس بن يعقوب و ح ۱ نحوه، الاحتجاج: ج‌۱ ص‌۳۶۷ ح‌۶۳، تاريخ اليعقوبي: ج‌۲ ص‌۱۷۱ كلاهما عن أبي ذرّ من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت علیهم السلام و كلّها نحوه، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۳۱۹ ح‌۲.</span></ref>

<span dir="rtl">134.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">امير مؤمنان - که درودهای خدا بر او باد - فرمود: «ستايش، خدايی را که آنچه او عقب افکنده، جلو اندازنده</span>‌<span dir="rtl">ای ندارد و آنچه او جلو افکنده، عقب اندازنده</span>‌<span dir="rtl">ای ندارد». سپس يکی از دو دستش را بر ديگری زد و فرمود: «ای امّتی که پس از پيامبرش سرگردان شده! اگر کسی را که خدا مقدّم داشته، مقدّم می</span>‌<span dir="rtl">داشتيد و کسی را که خدا عقب افکنده، عقب می</span>‌<span dir="rtl">افکنديد و ولايت و وراثت را در همان جايی قرار می</span>‌<span dir="rtl">داديد که خداوند قرارش داد، دوست خدا، تهی</span>‌<span dir="rtl">دست نمی</span>‌<span dir="rtl">شد و هيچ سهمی از فرائض خدا، تباه نمی</span>‌<span dir="rtl">گشت و دو نفر نیز در حکم خدا، اختلاف نمی</span>‌<span dir="rtl">کردند.</span>

<span dir="rtl">و هيچ گاه امّت، در امری از اوامر خداوند، ستيزه نکرده</span>‌<span dir="rtl">اند، مگر اين که علم آن از کتاب خدا در نزد ماست. پس، بدفرجامیِ کار خويش و عاقبت کوتاهی</span>‌<span dir="rtl">هايی را که کرديد، بچشيد و البته خدا، هرگز به بندگان، ستم نمی</span>‌<span dir="rtl">کند (و زودا که ستمگران بدانند به چه بازگشتگاهی باز می</span>‌<span dir="rtl">گردند)».</span>

<span id="ب---عدم-التعقل"></span>
==== <span dir="rtl">ب - عَدَمُ التَّعَقُّلِ</span> ====

<span dir="rtl">ب - تعقّل نکردن</span>

<span dir="rtl">الکتاب</span>

<span dir="rtl">(لاَ يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلَّا فِى قُرىً مُّحَصَّنَةٍ أَوْ مِن وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُم بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّىٰ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا يَعْقِلُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. الحشر: ۱۴. قال العلّامة الطباطبائي في معنی الآیة: تظنّ أنّهم مجتمعون في اُلفة و اتّحاد، و الحال أنّ قلوبهم متفرّقة غير متّحدة، و ذلك أقوى عامل في الخزي و الخذلان؛ ذلك بأنّهم قوم لا يعقلون، و لو عقلوا لاتّحدوا و وحّدوا الكلمة (الميزان في تفسير القرآن: ج‌۱۹ ص‌۲۱۳).</span></ref>

<span dir="rtl">(آنها هرگز با شما به صورت گروهی نمی</span>‌<span dir="rtl">جنگند، جز در دژهای محکم يا از پشت ديوارها! پيکارشان در ميان خودشان، شديد است[، امّا در برابر شما، ضعيف هستند]. آنها را متّحد می</span>‌<span dir="rtl">پنداری، در حالی که دل</span>‌<span dir="rtl">هايشان پراکنده است. اين، به سبب آن است که آنها قومی هستند که تعقّل نمی</span>‌<span dir="rtl">کنند).</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span dir="rtl">135.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> : - <span dir="rtl">في خِطابِهِ لِأهلِ الکوفَةِ</span> -<span dir="rtl">: أیُّهَا القَومُ الشّاهِدَةُ أبدانُهُم، الغائِبَةُ عَنهُم عُقولُهُم، المُختَلِفَةُ أهواءُهُم، المُبتَلیٰ بِهِم اُمَراءُهُم...!</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۹۷، الإرشاد: ج ۱ ص ۲۷۹، الاحتجاج: ج ۱ ص ۴۱۱ ح ۸۹ کلاهما إلی قوله:«أهواءهم».</span></ref>

<span dir="rtl">135.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">خطاب به با مردم کوفه</span> -<span dir="rtl">: ای مردمی که بدن</span>‌<span dir="rtl">هایشان حاضر است؛ امّا عقل</span>‌<span dir="rtl">هایشان را گم کرده</span>‌<span dir="rtl">اند! و خواسته</span>‌<span dir="rtl">هایشان در مقابل یکدیگر است و امیرانشان گرفتار آنها شده</span>‌<span dir="rtl">اند!.…</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۲۳۲ ح ۱۲۲ و موسوعة معارف الکتاب و السنة:ج 3 ص ۲۶۶ (مبادئ الاُلفة / العقل).</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۳۳ ح ۱۲۲ و دانش‌نامۀ قرآن و حدیث: ج ۵ ص ۱۰۳ (عوامل اُلفت / خرد).</span>

<span id="ج-البغي"></span>
==== <span dir="rtl">ج – البَغيُ</span> ====

<span dir="rtl">ج - سرکشی (تجاوزگری)</span>

<span dir="rtl">الکتاب</span>

<span dir="rtl">(وَ مَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ ٱلْعِلْمُ بَغْيًَا بَيْنَهُمْ وَ لَوْلَا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى لَّقُضِىَ بَيْنَهُمْ وَ إِنَّ ٱلَّذِينَ أُورِثُوا ٱلْكِتَابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِى شَكٍّ مِّنْهُ مُرِيبٍ).</span><ref><span dir="rtl">. الشورى: ۱۴.</span></ref>

<span dir="rtl">(آنان پراکنده نشدند، مگر بعد از آن که علم (آگاهی) به سراغشان آمد و اين تفرقه</span>‌<span dir="rtl">جويی، سرکشی آنها از حق بود و اگر فرمانی از سوی پروردگارت صادر نشده بود که تا سرآمد معيّنی [زنده و آزاد] باشند، در ميان آنها داوری می</span>‌<span dir="rtl">شد و کسانی که بعد از آنها وارثان کتاب [الهی] شدند، نسبت به آن، شک دارند؛ شکّی همراه با بدبينی).</span>

<span dir="rtl">(كَانَ ٱلنَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ ٱللَّهُ ٱلنَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِينَ وَ أَنزَلَ مَعَهُمُ ٱلْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ ٱلنَّاسِ فِيمَا ٱخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا ٱخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا ٱلَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ ٱلْبَيِّنَاتُ بَغْيَاً بَيْنَهُمْ فَهَدَى ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا لِمَا ٱخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ ٱلْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ ٱللَّهُ يَهْدِى مَن يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ).</span><ref><span dir="rtl">. البقرة: ۲۱۳.</span></ref>

<span dir="rtl">(مردم [در آغاز]، يک دسته بودند [و تضادّی در ميان آنها وجود نداشت. به تدريج جوامع و طبقات، پديد آمد و اختلاف</span>‌<span dir="rtl">ها و تضادهايی در ميان آنها پيدا شد]. سپس خداوند، پيامبران را بر انگيخت تا مردم را بشارت و بيم دهند و کتاب [الهی] را که به سوی حق دعوت می</span>‌<span dir="rtl">کرد، با آنها نازل نمود تا در ميان مردم، در آنچه اختلاف داشتند، داوری کند. [افراد باايمان، در آن اختلاف نکردند،] تنها [گروهی از] کسانی که کتاب را دريافت داشته بودند و نشانه</span>‌<span dir="rtl">های روشن به آنها رسيده بود، به سبب سرکشی (تجاوزگری)، در آن اختلاف کردند. خداوند، به فرمان خودش، آنهايی را که ايمان آورده بودند، به حقيقتِ آنچه مورد اختلاف بود، رهبری نمود[؛ امّا افراد بی</span>‌<span dir="rtl">ايمان، همچنان در گم</span>‌<span dir="rtl">راهی و اختلاف، باقی ماندند] و خدا، هر کس را بخواهد، به راه راست، هدايت می</span>‌<span dir="rtl">کند).</span>

<span dir="rtl">(إِنَّ ٱلدِّينَ عِندَ ٱللَّهِ ٱلْإِسْلَامُ وَ مَا ٱخْتَلَفَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا ٱلْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ ٱلْعِلْمُ بَغْيًَا بَيْنَهُمْ وَ مَن يَكْفُرْ بِٔايَاتِ ٱللَّهِ فَإِنَّ ٱللَّهَ سَرِيعُ ٱلْحِسَابِ).</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: ۱۹.</span></ref>

<span dir="rtl">(دين در نزد خدا، اسلام (تسليم بودن در برابر حق) است و کسانی که کتاب [الهی] به آنان داده شد، اختلافی [در آن] نکردند، مگر بعد از آگاهی (علم)، آن هم به سبب سرکشی در ميان خود، و هر کس به آيات خدا کفر ورزد، [خدا به حساب او می</span>‌<span dir="rtl">رسد؛ زيرا] خداوند، سريع الحساب است).</span>

<span dir="rtl">(وَ ءَاتَيْنَاهُم بَيِّنَاتٍ مِّنَ ٱلْأَمْرِ فَمَا ٱخْتَلَفُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ ٱلْعِلْمُ بَغْيَاً بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِى بَيْنَهُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ).</span><ref><span dir="rtl">. الجاثية: ۱۷.</span></ref>

<span dir="rtl">(و دلايل روشنی از امر [نبوّت و شريعت]، در اختيارشان قرار داديم. آنها اختلاف نکردند، مگر بعد از علم (آگاهی)، و اين اختلاف به سبب سرکشی (تجاوزگریِ) آنان بود؛ امّا پروردگارت، روز قيامت، در ميان آنها در آنچه اختلاف داشتند، داوری می</span>‌<span dir="rtl">کند).</span>

<span dir="rtl">الحدیث</span>

<span dir="rtl">136.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">في کتابِهِ إلی مُعاویةَ</span> -<span dir="rtl">: أنْت و شُرَكاؤُكَ - يا معاويَةُ‌ - القَومُ الَّذِينَ انقَلَبُوا عَلى أعقابِهِم،</span><ref><span dir="rtl">. إشارة إلی الآیة ۳ من سورة آل عمران.</span></ref> <span dir="rtl">و ارتَدّوا و نَقَضوا الأمرَ و العَهدَ فيما عاهَدوا اللّٰهَ‌، و نَكَثوا البَيعَةَ‌.…</span>

<span dir="rtl">أ لَم تَعلَم - يا معاويَةُ - أنَّ الأئمَّةَ مِنّا، لَيسَت مِنكُم؟!... و قالَ عزّ و جلّ: (أَمْ يَحْسُدُونَ النّٰاسَ عَلىٰ مٰا آتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنٰا آلَ إِبْرٰاهِيمَ الْكِتٰابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ آتَيْنٰاهُمْ مُلْكاً عَظِيماً).</span><ref><span dir="rtl">. النساء: ۵۴.</span></ref> <span dir="rtl">و قالَ لِلنّاسِ بَعدَهُم: (فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ)؛</span><ref><span dir="rtl">. النساء: ۵۵ (صدر الآیة).</span></ref> <span dir="rtl">فتَبَوَّأ مَقعَدَك مِن جَهَنَّمَ (وَ كَفىٰ بِجَهَنَّمَ سَعِيراً).</span><ref><span dir="rtl">. النساء: ۵۵ (ذیل الآیة).</span></ref> <span dir="rtl">نَحنُ آلُ إبراهيمَ المَحسودُون و أنتَ الحاسِدُ لَنا.…</span>

<span dir="rtl">أدعُوكَ - يا معاويَةُ - إلَى اللّٰهِ و رَسولِهِ و كِتابِهِ و وَليِّ أمرِهِ‌، الحَكيمِ مِن آلِ إبراهيمَ‌، و إلَى الَّذي أقرَرتَ بِهِ - زَعَمتُ إلَى اللّٰهِ - و الوَفاءِ بِعَهدِهِ‌ وَ مِيثاقِهِ الَّذي واثَقَكُم بِهِ إِذ قُلتُم سَمِعنا وَ أَطَعنا، (وَ لاٰ تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا)</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: ١۰۵ (صدر الآیة).</span></ref><span dir="rtl">(مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ‌)</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: ١٩ (ذیل الآیة)، الشوری: ۴۲ (ذیل الآیة).</span></ref><span dir="rtl">، (وَ لاٰ تَكُونُوا كَالَّتِي نَقَضَتْ غَزْلَهٰا مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ أَنْكٰاثاً تَتَّخِذُونَ أَيْمٰانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ أَنْ تَكُونَ أُمَّةٌ هِيَ أَرْبىٰ مِنْ أُمَّةٍ‌)،</span><ref><span dir="rtl">. النحل: ۹۲.</span></ref> <span dir="rtl">فَنَحنُ الأُمَّةُ الأربىٰ...‌، فَلا تَكُونُوا كَالَّذِينَ (قٰالُوا سَمِعْنٰا، وَ هُمْ لاٰ يَسْمَعُونَ)</span><ref><span dir="rtl">. الأنفال: ۲۱.</span></ref><span dir="rtl">... فإنَّ الأفئِدَةَ مِنَ المُؤمِنينَ و المُسلِمينَ تَهوِي إلَينا،</span><ref><span dir="rtl">. اشارة إلی الآیة ۷ من سورة ابراهیم.</span></ref> <span dir="rtl">و ذلِكَ دَعوَةُ المَرءِ المُسلِم [إبراهيمَ علیه السلام].</span><ref><span dir="rtl">. الغارات: ج ۱ ص ۱۹۷، بحار الأنوار: ج ۳۳ ص ۱۳۳ ح ۴۲۰.</span></ref>

<span dir="rtl">136.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به معاویه</span> -<span dir="rtl">: تو و شریکانت - ای معاویه! - همان کسانی هستید که [به تعبیر قرآن] به دین پدرانشان باز گشتند و مُرتد شدند و در آنچه با خدا پیمان بسته بودند، نقض حکم و پیمان کردند و بیعت را شکستند.…</span>

<span dir="rtl">آیا نمی</span>‌<span dir="rtl">دانی - ای معاویه! - که امامان، از ما [بنی هاشم] اند، نه از شما؟... که خدا فرموده است: (به مردم به خاطر آنچه خداوند از لطفش به آنان داده است، حسادت می</span>‌<span dir="rtl">ورزند. ما بودیم که به آل ابراهیم، کتاب و حکمت دادیم و به آنان پادشاهی</span>‌<span dir="rtl">ای شکوهمند عطا کردیم) و در بارۀ دیگر مردمان فرموده است: (گروهی از ایشان اند که به او ایمان آوردند. و گروهی از ایشان اند که مانع [ایمان آوردن به] او شدند). پس جایگاه خودت را در دوزخ، آماده بدان (و جهنم برای مجازات تو کافی است). ما آل ابراهیم هستیم که مورد حسات واقع شده</span>‌<span dir="rtl">ایم و تو آن کسی هستی که به ما حسادت ورزیده</span>‌ <span dir="rtl">است.…</span>

<span dir="rtl">تو را - ای معاویه! - دعوت می</span>‌<span dir="rtl">کنم به خدا و پیامبرش و کتابش و ولیّ امرش - که حکیم آل ابراهیم است - و به کسی که به وجودش اقرار داری - و گمان می</span>‌<span dir="rtl">کنم خداست - و به وفا کردن به پیمان او و به میثاقی که از شما گرفته است، آن هنگام که گفتید: «شنیدیم و اطاعت می</span>‌<span dir="rtl">کنیم» (و همچون کسانی نباشید که فرقه فرقه شدند و اختلاف کردند)(پس از آن که آگاهی یافتند (یقین کردند)، آن هم از روی سرکشی (تجاوزگری) در میان خویش)! و (همچون آن پیرزن نباشید که رشته</span>‌<span dir="rtl">های خویش را پس از محکم بافتن، دو باره می</span>‌<span dir="rtl">درید، که پیمان</span>‌<span dir="rtl">هایتان برای فریب یکدیگر باشد تا گروهی بالادستِ گروه دیگر قرار گیرد) و بگوید: گروه انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر، ماییم!... و از آن کسانی هم نباشید که (گفتند: [سخن خدا را به گوش جان] شنیدیم؛ ولی به حقیقت، نشنیده</span>‌<span dir="rtl">اند)...؛ چرا که اکنون، دل</span>‌<span dir="rtl">های مؤمنان و مسلمانان به ما [آل ابراهیم] رو کرده است، و این، نتیجۀ دعای آن مرد مسلمان [یعنی ابراهیم علیه السلام] است.</span>

<span dir="rtl">137.</span> <span dir="rtl">تفسیر القُمي</span> - <span dir="rtl">في تَفسیرِ الآیةِ: (وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ</span>) -<span dir="rtl">: لَم یَتَفَرَّقوا بِجَهلٍ، و لکِنَّهُم تَفَرَّقوا لَمّا جاءَهُمُ العِلمُ و عَرَفوهُ، و حَسَدَ بَعضُهُم بَعضاً، و بَغیٰ بَعضُهُم عَلیٰ بَعضٍ...؛ فَتَفَرَّقوا فِی المَذاهِبِ، و أخَذوا بِالآراءِ و الأهواءِ.</span><ref><span dir="rtl">. تفسیر القمّي: ج ۲ ص ۲۷۳، بحار الأنوار: ج ۹ ص ۲۳۴ ح ۱۲۹.</span></ref>

<span dir="rtl">137.</span> <span dir="rtl">تفسیر القُمّي</span> - <span dir="rtl">در تفسیر آیۀ (آنان پراکنده نشدند، مگر بعد از آن که علم (آگاهی) به سراغشان آمد و این تفرقه</span>‌<span dir="rtl">جویی، سرکشی آنها از حق بود</span>) -<span dir="rtl">: از روی ناآگاهی پراکنده نشدند؛ بلکه زمانی تفرقه</span>‌<span dir="rtl">جویی کردند که علم (آگاهی) یافتند و او (پیشوای حق) را شناختند و برخی از آنها بر برخی دیگر، حَسد ورزیدند و برخی از آنها بر برخی دیگر، ستم روا داشتند... و چنین شد که در مذاهبشان از هم فاصله گرفتند، و هر کدام (هر مذهبی) به سراغ عقاید و خواسته</span>‌<span dir="rtl">هایی [متفاوت از دیگری] رفت.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۱۷۴ ح۳۲ و ص ۲۰۸ ح ۸۹ و ص ۲۵۶ ح ۱۶۲.</span>

<span dir="rtl">ر. ک: ص ۱۷۵ ح ۳۲ و ص ۲۰۹ ح ۸۹ و ص ۲۵۷ ح ۱۶۲.</span>

<span id="د---عدم-رعاية-الحقوق"></span>
==== <span dir="rtl">د - عَدَمُ رِعايَةِ الحُقوقِ</span> ====

<span dir="rtl">د - رعايت نکردن حقوق</span>

<span dir="rtl">138.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إذا غَلَبَتِ الرَّعِيَّةُ والِيَها، أو أجحَفَ</span><ref><span dir="rtl">. أجحف: أي كَلّفه ما لا يطيق (المصباح المنير: ص‌۹۱ «جحف»).</span></ref> <span dir="rtl">الوالي بِرَعِيَّتِهِ؛ اِختَلَفَت هُنالِكَ الكَلِمَةُ، و ظَهَرَت مَعالِمُ الجَورِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۲۱۶، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۲۵۲ ح‌۱۴.</span></ref>

<span dir="rtl">138.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه مردم بر زمامدار خود چیره شوند يا زمامدار به مردم ستم کند، در چنین وضعیّتی، اتّحاد، به اختلاف می</span>‌<span dir="rtl">گرايد و نشانه</span>‌<span dir="rtl">های سقوط، آشکار می</span>‌<span dir="rtl">شوند.</span>

<span id="ه---وسوسة-الشيطان"></span>
==== <span dir="rtl">ه‍ - وَسوَسَةُ الشَّيطانِ</span> ====

<span dir="rtl">ه‍ - وسوسۀ شيطان</span>

<span dir="rtl">139.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ الشَّيطانَ قَد أيِسَ أن يَعبُدَهُ المُصَلّونَ... و لٰكِن فِي التَّحريشِ</span><ref><span dir="rtl">. التحريش بينهم: أي في حملهم على الفتن و الحروب (النهاية: ج‌۱ ص‌۳۶۸ «حرش»).</span></ref> <span dir="rtl">بَينَهُم.</span><ref><span dir="rtl">. صحيح مسلم: ج‌۴ ص‌۲۱۶۶ ح‌۶۵، سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۳۳۰ ح‌۱۹۳۷، مسند ابن حنبل: ج‌۵ ص‌۵۰ ح‌۱۴۳۷۳، مسند أبي يعلى: ج‌۲ ص‌۴۱۳ ح‌۲۰۹۱ كلّها عن جابر، السيرة النبويّة لابن كثير: ج‌۴ ص‌۴۰۲، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۴۷ ح‌۱۲۴۶.</span></ref>

<span dir="rtl">139.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">شيطان، از اين که نمازگزارانْ... او را بپرستند، نوميد شد؛ امّا در اندیشۀ به جان هم انداختن آنان است.</span>

<span dir="rtl">140.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في خُطبَتِهِ بَعدَ لَيلَةِ الهَريرِ</span> -<span dir="rtl">: إنَّ الشَّيطانَ يُسَنّي</span><ref><span dir="rtl">. يسنّي: أي يُيَسِّر و يسهّل (اُنظر: النهاية: ۲ ص‌۴۱۵ «سنا»).</span></ref> <span dir="rtl">لَكُم طُرُقَهُ، و يُريدُ أن يَحُلَّ دينَكُم عُقدَةً عُقدَةً، و يُعطِيَكُم بِالجَماعَةِ الفُرقَةَ، و بِالفُرقَةِ الفِتنَةَ، فَاصدِفوا</span><ref><span dir="rtl">. فاصدفوا: أي فأعرضوا (لسان العرب: ج‌۹ ص‌۱۸۷ «صدف»).</span></ref> <span dir="rtl">عَن نَزَغاتِهِ</span><ref><span dir="rtl">. نَزْغ الشيطان: و ساوسه و نخسه في القلب بما يسوّل للإنسان من المعاصي؛ يعني يلقي في قلبه ما يفسده على أصحابه (لسان العرب: ج‌۸ ص‌۴۵۴ «نزغ»).</span></ref> <span dir="rtl">و نَفَثاتِهِ، وَ اقبَلُوا النَّصيحَةَ مِمَّن أهداها إلَيكُم، وَ اعقِلوها</span><ref><span dir="rtl">. اعقلوها: أي احبسوها على أنفسكم، لا تتركوها فتضيع منكم (لسان العرب: ج‌۱۱ ص‌۴۵۸ «عقل»).</span></ref> <span dir="rtl">عَلیٰ أنفُسِكُم.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۲۱، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۶۳ ح‌۵۹۷.</span></ref>

<span dir="rtl">140.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در سخنرانی</span>‌<span dir="rtl">اش پس از ليلةُ الهَرير</span> -<span dir="rtl">: همانا شيطان، راه هايش را برايتان هموار می</span>‌<span dir="rtl">کند و می</span>‌<span dir="rtl">خواهد پياپی، گِره از رشتۀ دينتان بگسلد و به جای همدلی، کارتان را به پراکندگی کشانَد و از پراکندگی</span>‌<span dir="rtl">تان، آشوب و فتنه بر انگيزد. پس، از وسوسه</span>‌<span dir="rtl">ها و افسون</span>‌<span dir="rtl">های او، روی گردانيد و از کسی که نصيحت را به شما هديه می</span>‌<span dir="rtl">کند، اندرز پذيريد و آن را آويزۀ [گوش] جان</span>‌<span dir="rtl">هايتان سازيد.</span>

<span id="و---خبث-السريرة"></span>
==== <span dir="rtl">و - خُبثُ السَّريرَةِ</span> ====

<span dir="rtl">و - بدنهادی</span>

<span dir="rtl">141.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّما أنتُم إخوانٌ عَلیٰ دينِ اللهِ، ما فَرَّقَ بَينَكُم إلّا خُبثُ السَّرائِرِ</span><ref><span dir="rtl">. السرائر: ما اُسِرّ في القلوب و العقائد و النيّات و غيرها (مجمع البحرين: ج‌۲ ص‌۸۳۶ «سرر»).</span></ref> <span dir="rtl">و سوءُ الضَّمائِرِ؛ فَلا تَوازَرونَ و لا تَناصَحونَ، و لا تَباذَلونَ و لا تَوادّونَ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۱۳، تنبيه الخواطر: ج‌۲ ص‌۲۴۸ نحوه و ليس فيه ذيله من «و سوء الضمائر ...».</span></ref>

<span dir="rtl">141.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">شما، در حقيقت، برادران دينی هستيد. آنچه ميان شما جدايی افکنده، چيزی نيست، جز پليدی درون</span>‌<span dir="rtl">ها و بدی نيّت</span>‌<span dir="rtl">ها. نه همدیگر را یاری می</span>‌<span dir="rtl">کنيد و نه برای يکديگر، خيرخواهی می</span>‌<span dir="rtl">کنيد. نه به هم بخشش می</span>‌<span dir="rtl">کنيد و نه به هم مهر می</span>‌<span dir="rtl">ورزيد.</span>

<span id="ز---طلب-الزيادة"></span>
==== <span dir="rtl">ز - طَلَبُ الزِّيادَةِ</span> ====

<span dir="rtl">ز - فزون</span>‌<span dir="rtl">خواهی</span>

<span dir="rtl">142.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: لَولا ثَلاثٌ لمَ يُسلَل سَيفٌ: سِلكٌ أدَقُّ مِن سِلكٍ، و وَجهٌ أصبَحُ مِن وَجهٍ، و لُقمَةٌ أسوَغُ مِن لُقمَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">. شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۲۹۴ ح‌۳۶۹.</span></ref>

<span dir="rtl">142.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ایشان</span> -<span dir="rtl">: اگر سه چيز نبود، هيچ شمشيری کشيده نمی</span>‌<span dir="rtl">شد [و جنگ و اختلاف پيش نمی</span>‌<span dir="rtl">آمد]: نخی لطیف</span>‌<span dir="rtl">تر از نخی، و رويی زيباتر از رويی، و لقمه</span>‌<span dir="rtl">ای گواراتر از لقمه</span>‌<span dir="rtl">ای!</span>

<span id="ح---الاختلاف"></span>
==== <span dir="rtl">ح - الاِختِلافُ</span> ====

<span dir="rtl">ح - ناهمسازی</span>

<span dir="rtl">143.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ الاِختِلافَ فِي الحُكمِ... سَبَبٌ مِنَ الفُرقَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. تحف العقول: ص‌۱۳۶، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۲۵۱ ح‌۱.</span></ref>

<span dir="rtl">143.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اختلاف [رَویّه] در داوری</span>‌<span dir="rtl">ها،... يکی از اسباب تفرقه است.</span>

<span dir="rtl">144.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَيسَ مَعَ الاِختِلافِ ائتِلافٌ.</span><ref><span dir="rtl">. تحف العقول: ص‌۸۵، غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۸۶ ح‌۷۵۰۹، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۲۳۱ ح‌۲، دستور معالم الحكم: ص‌۳۱، كنز العمّال: ج‌۱۶ ص‌۱۸۲ ح‌۴۴۲۱۵.</span></ref>

<span dir="rtl">144.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">با اختلاف، دیگر امکان اُلفت نيست.</span>

<span dir="rtl">145.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">سَبَبُ الفُرقَةِ الاِختِلافُ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۱۲۳ ح‌۵۵۳۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۸۱ ح‌۵۰۷۴، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۳۴۵ ح‌۹۶۱.</span></ref>

<span dir="rtl">145.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">سبب جدايی، ناسازگاری (با هم نساختن) است.</span>

<span dir="rtl">146.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَعَ الشِّقاقِ تَكونُ النَّبوَةُ</span><ref><span dir="rtl">. النَّبْوَةُ: الجَفوَةُ و النُّفور (لسان العرب: ج‌۱۵ ص‌۳۰۲ «نبا»).</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۶ ص‌۱۲۲ ح‌۹۷۴۴ و ص۱۰ ح۹۲۵۲، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۸۸ ح‌۹۰۴۹ و ص۴۷۱ ح ۸۶۲۴.</span></ref>

<span dir="rtl">146.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">با چنددستگی، نفرت [از یک‌دیگر] پيش می</span>‌<span dir="rtl">آيد.</span>

<span id="مضار-الفرقة-و-ترك-الجماعة"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۳: مَضارُّ الفُرقَةِ وَ تَركِ الجَماعَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 3: زيان</span>‌<span dir="rtl">های تفرقه و ترک جماعت</span>

<span id="ملازمة-الشيطان"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۱: مُلازَمَةُ الشَّيطانِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۱: همراهی با شیطان</span>

<span dir="rtl">147.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">عَلَيكُم بِالجَماعَةِ و إيّاكُم وَ الفُرقَةَ؛ فَإِنَّ الشَّيطانَ مَعَ الواحِدِ، و هُوَ مِنَ الاِثنَينِ أبعَدُ، مَن أرادَ بُحبوحَةَ</span><ref><span dir="rtl">. بحبوحة الدار: وسطها (النهاية: ج‌۱ ص‌۹۸ «بحبح»).</span></ref> <span dir="rtl">الجَنَّةِ فَليَلزَمِ الجَماعَةَ.</span><ref><span dir="rtl">. سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۴۶۶ ح‌۲۱۶۵، السنن الكبرى للنسائي: ج‌۵ ص‌۳۸۹ ح‌۹۲۲۵، فتح الباري: ج‌۱۳ ص‌۳۱۶ ذيل ح‌۷۳۴۹، السنّة لابن أبي عاصم: ص‌۴۲ ح‌۸۸ كلّها عن عمر، كنز العمّال: ج‌۱۱ ص‌۵۳۳ ح‌۳۲۴۸۸، عوالي اللآلي: ج‌۱ ص‌۱۲۳ ح‌۵۳ عن زرّ عن الإمام عليّ علیه السلام و فيه «فليزم الجماعة؛ فإنّ الشيطان مع الواحد».</span></ref>

<span dir="rtl">147.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">با جماعت باشيد و از جدايی بپرهيزيد؛ زيرا کسی که تک باشد، شيطان با اوست و هر گاه دو نفر باشند، شيطان از آنها قدری دورتر می</span>‌<span dir="rtl">شود. هر کس وسط بهشت را می</span>‌<span dir="rtl">خواهد، با جماعت همراه شود.</span>

<span dir="rtl">148.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">يَدُ اللهِ عَلَى الجَماعَةِ، فَإِذا شَذَّ الشّاذُّ مِنهُمُ اختَطَفَهُ الشَّيطانُ كَما يَختَطِفُ الذِّئبُ الشّاةَ مِنَ الغَنَمِ.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الكبير: ج‌۱ ص‌۱۸۶ ح‌۴۸۹ عن اُسامة بن شريك، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۶ ح‌۱۰۳۲.</span></ref>

<span dir="rtl">148.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">دست خدا بر سرِ جماعت است. پس هر گاه جدا شونده</span>‌<span dir="rtl">ای از جماعت جدا شود، شيطان، او را می</span>‌<span dir="rtl">رُبايد، چنان که گرگ، گوسفندی را از گله می</span>‌<span dir="rtl">رُبايد.</span>

<span dir="rtl">149.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ الشَّيطانَ ذِئبُ الإِنسانِ كَذِئبِ الغَنَمِ، يَأخُذُ الشّاةَ القاصِيَةَ وَ النّاحِيَةَ؛ فَإِيّاكُم وَ الشِّعابَ</span><ref><span dir="rtl">. الشِّعب: الطريق، و قيل: الطريق في الجبل، و الجمع شعاب (المصباح المنير: ص‌۳۱۳ «شعب»).</span></ref><span dir="rtl">، و عَلَيكُم بِالجَماعَةِ وَ العامَّةِ وَ المَسجِدِ.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج‌۸ ص‌۲۳۸ ح‌۲۲۰۹۰، المعجم الكبير: ج‌۲۰ ص‌۱۶۴ ح‌۳۴۴، المنتخب من مسند عبد بن حميد: ص‌۶۹ ح‌۱۱۴ كلّها عن معاذ بن جبل، المصنّف لعبد الرزّاق: ج‌۱ ص‌۵۲۱ ح‌۱۹۹۷ عن عطاء من دون إسناد إلى النبي صلی الله علیه و آله أو أحد من أهل البيت علیهم السلام نحوه، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۶ ح‌۱۰۲۶، المجازات النبويّة: ص‌۳۱۳ ح‌۲۶۸.</span></ref>

<span dir="rtl">149.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">شيطان، گرگِ انسان است، همچون گرگِ گوسفند که گوسفند دور مانده و جدا شده [از گلّه] را می</span>‌<span dir="rtl">ربايد. پس، از پراکندگی بپرهيزيد و با جماعت و عموم مردم و مسجد باشيد.</span>

<span dir="rtl">150.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن كَلامٍ لَهُ يُبَيِّنُ فیهِ بَعضَ أحكامِ الدّينِ و يَكشِفُ لِلخَوارِجِ الشُّبهَةَ و يَنقُضُ حُكمَ الحَكَمَينِ</span> -<span dir="rtl">: اِلزَمُوا السَّوادَ الأَعظَمَ؛ فَإِنَّ يَدَ اللهِ مَعَ الجَماعَةِ، و إيّاكُم وَ الفُرقَةَ؛ فَإِنَّ الشّاذَّ مِنَ النّاسِ لِلشَّيطانِ، كَما أنَّ الشّاذَّ مِنَ الغَنَمِ لِلذِّئبِ. ألا مَن دَعا إلی هٰذَا الشِّعارِ</span><ref><span dir="rtl">. أي إلی الفُرقَة و مفارقة الجماعة (شرح نهج البلاغة لابن میثم: ج ۲ ص ۳۹۱، منهاج البراعة للخوئي: ج ۸ ص ۲۰۰).</span></ref> <span dir="rtl">فَاقتُلوهُ، و لَو كانَ تَحتَ عِمامَتي هٰذِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۲۷، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۷۳ ح‌۶۰۴.</span></ref>

<span dir="rtl">150.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از سخنان ایشان که در آن به بيان پاره</span>‌<span dir="rtl">ای احکام دين می</span>‌<span dir="rtl">پردازد و برای خوارج، شبهه</span>‌<span dir="rtl">زُدايی می</span>‌<span dir="rtl">کند و حُکم حَکَمَين را ابطال می</span>‌<span dir="rtl">نمايد</span> -<span dir="rtl">: با اکثریت [مردم]، همراه باشيد؛ زيرا دستِ خدا با جماعت است و از پراکندگی بپرهيزيد؛ زيرا انسان جدا مانده از مردم، برای شيطان است، چنان که گوسفندِ جدا مانده [از رمه]، از آنِ گرگ می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">هان! هر کس به اين شعار (يعنی به تکروی و بُریدن از جماعت)، فرا خواند، او را بکُشيد، اگر چه زير همین دستار من باشد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۱۹۴ (فوائد الجماعة / الرحمة،...).</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ص ۱۹۵ (بهره</span>‌<span dir="rtl">های جماعت / رحمت،...).</span>

<span id="مفارقة-الإسلام"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ – ۲: مُفارَقَةُ الإِسلامِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۲: جدا شدن از اسلام</span>

<span dir="rtl">151.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن فارَقَ الجَماعَةَ شِبراً، فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإِسلامِ مِن عُنُقِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. سنن أبي داود: ج‌۴ ص‌۲۴۱ ح‌۴۷۸۵، مسند ابن حنبل: ج‌۸ ص‌۱۳۴ ح‌۲۱۶۱۶ و ۲۱۶۱۷، المستدرك على الصحيحين: ج‌۱ ص‌۲۰۳ ح‌۴۰۱ و ۴۰۲، كلّها عن أبي ذرّ، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۱۷۵ ح‌۸۸۶، المجازات النبويّة: ص‌۲۷۷ ح‌۲۲۹ نحوه، عوالي اللآلي: ج‌۱ ص‌۲۸۱ ح‌۱۲۰، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۲۶۷ ذيل ح‌۲۸.</span></ref>

<span dir="rtl">151.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس يک وجب از جماعت جدا شود، حلقۀ اسلام را از گردن خود گشوده است.</span>

<span dir="rtl">152.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن نَزَعَ يَداً مِن طاعَةٍ، فَإِنَّهُ يَأتي يَومَ القِيامَةِ لا حُجَّةَ لَهُ. و مَن ماتَ و هُوَ مُفارِقٌ لِلجَماعَةِ، فَإِنَّهُ يَموتُ ميتَةً جاهِلِيَّةً.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج‌۲ ص‌۵۳۸ ح‌۶۴۳۲، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۰ ص‌۴۳۹ ح‌۵۴۵۷۸، تاريخ الإسلام: ج‌۵ ص‌۲۵، البداية و النهاية: ج‌۸ ص‌۲۳۳، تاريخ دمشق: ج‌۳۶ ص‌۴۱ ح‌۷۲۶۶ نحوه و كلّها عن ابن عمر، كنز العمّال: ج‌۶ ص‌۶۶ ح‌۱۴۸۶۶.</span></ref>

<span dir="rtl">152.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس از اطاعت [خدا] دست بکشد، روز قيامت در حالی می</span>‌<span dir="rtl">آید که هيچ حجّتی ندارد و هر کس در حال جدايی از جماعت بميرد، به مرگ جاهلی مُرده است.</span>

<span dir="rtl">153.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن شَقَّ عَصَا المُسلِمينَ، وَ المُسلِمونَ في إسلامٍ دامِجٍ</span><ref><span dir="rtl">. دامج: مجتمع، و الدموج: دخول الشيء في الشيء (النهاية: ج‌۲ ص‌۱۳۲ «دمج»).</span></ref><span dir="rtl">، فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإِسلامِ مِن عُنُقِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الكبير: ج‌۱۱ ص‌۲۱ ح‌۱۰۹۲۵ عن ابن عبّاس، النهاية في غريب الحديث: ج‌۲ ص‌۱۳۲ من دون إسناد إلى النبي صلی الله علیه و آله أو أحد من أهل البيت علیهم السلام، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۰ ص‌۳۹، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۷ ح‌۱۰۳۶.</span></ref>

<span dir="rtl">153.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس ميان مسلمانان - که بر محور اسلامِ يک</span>‌<span dir="rtl">پارچه گِرد آمده</span>‌<span dir="rtl">اند - تفرقه افکند، حلقۀ طوق) اسلام را از گردن خود در آورده است.</span>

<span dir="rtl">154.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن خَرَجَ مِنَ الجَماعَةِ قيدَ شِبرٍ، فَقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإِسلامِ مِن عُنُقِهِ حَتّی يُراجِعَهُ. و مَن ماتَ و لَيسَ عَلَيهِ إمامُ جَماعَةٍ، فَإِنَّ مَوتَتَهُ مَوتَةُ جاهِلِيَّةٍ.</span><ref><span dir="rtl">. المستدرك على الصحيحين: ج‌۱ ص‌۱۵۰ ح‌۲۵۹ عن ابن عمر، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۷ ح‌۱۰۳۵.</span></ref>

<span dir="rtl">154.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس يک وجب از جماعتْ جدا شود، حلقۀ اسلام را از گردن خود گشوده است تا اين که به آن برگردد و هر کس بميرد و با هیچ کس به عنوان پیشوای مسلمانانْ بیعت نکرده باشد، مرگش مرگ جاهلی است.</span>

<span dir="rtl">155.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن فارَقَ الجَماعَةَ شِبراً، فَقَد فارَقَ الإِسلامَ.</span><ref><span dir="rtl">. مجمع الزوائد: ج‌۵ ص‌۲۲۴ ح‌عن جبلة، المصنّف لابن أبي شيبة: ج‌۸ ص‌۵۹۷ ح‌۳۶، التاريخ الكبير: ج‌۴ ص‌۵۴ الرقم ۱۹۳۸، مسند ابن الجعد: ص‌۳۶۸ ح‌۲۵۳۲، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۸ ح‌۱۰۴۲ كلّها عن حذيفة من دون إسناد إليه صلی الله علیه و آله.</span></ref>

<span dir="rtl">155.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس يک وجب از جماعت [مسلمانان] جدا شود، از اسلام، جدا شده است.</span>

<span dir="rtl">156.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الكُفرُ عَلیٰ أربَعِ دَعائِمَ: عَلَى التَّعَمُّقِ، وَ التَّنازُعِ، وَ الزَّيغِ</span><ref><span dir="rtl">. الزيغ: الشكّ و الحول و العدول عن الحقّ (مجمع البحرين: ج‌۲ ص‌۷۹۵ «زيغ»).</span></ref><span dir="rtl">، وَ الشِّقاقِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الحكمة ۳۱، روضة الواعظين: ص‌۵۳، بحار الأنوار: ج‌۶۸ ص‌۳۴۸ ح‌۱۷؛ مطالب السؤول: ج‌۱ ص‌۲۳۸ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">156.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">کفر، چهار ستون دارد: زياده</span>‌<span dir="rtl">روی، درگيری، کژروی و جدايی (اختلاف).</span>

<span dir="rtl">157.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بُنِيَ الكُفرُ عَلیٰ أربَعِ دَعائِمَ: الفِسقِ، وَ الغُلُوِّ، وَ الشَّكِّ، وَ الشُّبهَةِ... وَ الغُلُوُّ عَلیٰ أربَعِ شُعَبٍ: عَلَى التَّعَمُّقِ بِالرَّأيِ، وَ التَّنازُعِ فيهِ، وَ الزَّيغِ، وَ الشِّقاقِ.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۲ ص‌۳۹۱ و ۳۹۲ ح‌۱، كتاب سليم بن قيس: ج‌۲ ص‌۹۵۰ ح‌۸۶ كلاهما عن سليم بن قيس الهلالي، الخصال: ص‌۲۳۲ ح‌۷۴ عن الأصبغ بن نباتة و فيه «العتو» بدل «الغلوّ»، تحف العقول: ص‌۱۶۶، الغارات: ج‌۱ ص‌۱۴۲، بحار الأنوار: ج‌۶۸ ص‌۳۸۴ ح‌۳۲.</span></ref>

<span dir="rtl">157.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">کفر، بر چهار ستون استوار است: زشتکاری، غُلُو، تردید و اشتباه... و غلو، چهار شاخه دارد: افراطگری در اندیشه، ستيزه</span>‌<span dir="rtl">گری بر سر اندیشه، کژروی، و جدايی.</span>

<span dir="rtl">158.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن خَلَعَ جَماعَةَ المُسلِمينَ قَدرَ شِبرٍ، خَلَعَ رِبقَةَ الإِيمانِ مِن عُنُقِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. المحاسن: ج‌۱ ص‌۱۶۶ ح‌۲۴۴، الكافي: ج‌۱ ص‌۴۰۵ ح‌۴ كلاهما عن محمّد بن عليّ الحلبي، الأمالي للصدوق: ص‌۴۱۳ ح‌۵۳۶ عن سديف المكّي عن الإمام الباقر علیه السلام عن جابر و فيهما «الإسلام» بدل «الإيمان»، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۲۶۷ ح‌۲۸؛ صحيح ابن خزيمة: ج‌۳ ص‌۱۹۶ ح‌۱۸۹۵ عن الحارث الأشعري نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">158.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر کس به اندازۀ يک وجب از جماعت مسلمانان کناره گيرد، حلقۀ (گردنْ</span>‌<span dir="rtl">بندِ) ايمان را از گردن خود درآورده است.</span>

<span id="موت-الجاهلية"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۳: مَوتُ الجاهِلِيَّةِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۳: مرگِ جاهلی</span>

<span dir="rtl">159.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن فارَقَ الجَماعَةَ شِبراً فَماتَ، إلّا ماتَ ميتَةً جاهِلِيَّةً.</span><ref><span dir="rtl">. صحيح البخاري: ج‌۶ ص‌۲۵۸۸ ح‌۶۶۴۶، صحيح مسلم: ج‌۳ ص‌۱۴۷۷ ح‌۵۵، سنن الدارمي: ج‌۲ ص‌۶۹۱ ح‌۲۴۲۴ كلّها عن ابن عبّاس، مسند ابن حنبل: ج‌۵ ص‌۳۲۴ ح‌۱۵۶۸۱ عن عاصم بن عبيد اللّٰه‏، كنز العمّال: ج‌۶ ص‌۵۹ ح‌۱۴۸۳۵؛ بحار الأنوار: ج‌۲۹ ص‌۳۳۱ ح‌۱۱.</span></ref>

<span dir="rtl">159.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس يک وجب از جماعت [مسلمانان] جدا شود و [در آن حال] بميرد، جز به مرگ جاهلی نمُرده است.</span>

<span dir="rtl">160.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن خَرَجَ مِنَ الطّاعَةِ و فارَقَ الجَماعَةَ فَماتَ، ماتَ ميتَةً جاهِلِيَّةً.</span><ref><span dir="rtl">. صحيح مسلم: ج‌۳ ص‌۱۴۷۶ ح‌۵۳، سنن النسائي: ج‌۷ ص‌۱۲۳، مسند ابن حنبل: ج‌۳ ص‌۱۵۳ ح‌۷۹۴۹، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۰ ص‌۴۴۱ ح‌۴۵۸۰، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۲۷۰ ح‌۱۶۶۱۱ كلّها عن أبي هريرة، كنز العمّال: ج‌۶ ص‌۵۲ ح‌۱۴۸۰۹.</span></ref>

<span dir="rtl">160.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس از اطاعت [پیشوا] خارج و از جماعت [مسلمانان]، جدا شود و در آن حال بميرد، به مرگ جاهلی مُرده است.</span>

<span dir="rtl">161.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن نَزَعَ يَداً مِن طاعَةِ اللهِ و فارَقَ الجَماعَةَ ثُمَّ ماتَ، ماتَ ميتَةً جاهِلِيَّةً. و مَن خَلَعَها بَعدَ عَهدِها، لَقِيَ اللهَ و لا حُجَّةَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">. كنز العمّال: ج‌۶ ص‌۶۶ ح‌۱۴۸۶۵ نقلاً عن الخطيب في المتّفق و المفترق عن ابن عمر.</span></ref>

<span dir="rtl">161.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس با جدا شدن از جماعت [مسلمانان] از اطاعت خدا دست بکشد و در اين حال بميرد، به مرگ جاهلی مُرده است و هر کس با جماعت، عهد بندد و سپس آن را زیر پا نهد، خدا را در حالی ديدار می</span>‌<span dir="rtl">کند که در پیشگاه او حجّتی (دلیل قابل قبولی) ندارد.</span>

<span id="جدایی-از-جماعت-و-مرگ-جاهلی416"></span>
=== <span dir="rtl">جدایی از جماعت و مرگ جاهلی</span><ref><span dir="rtl">. به قلم حجة الاسلام و المسلمین عبد الهادی مسعودی</span>.</ref> ===

<span dir="rtl">برخی روایات - که بیشتر در منابع اهل سنّت دیده می</span>‌<span dir="rtl">شوند -، نتیجۀ جدایی از جماعت را مرگ جاهلی خوانده</span>‌<span dir="rtl">اند؛</span><ref><span dir="rtl">. پیش از این، ص ۱۵۵ ذیل «درآمد / چند نکته / چهارم» به این روایات، اشاره شد. نیز، ر.ک: ص ۲۵۳ ح ۱۵۹ - ۱۶۱</span>.</ref> <span dir="rtl">مرگی بد و نکوهیده که همچون تبرّج جاهلی،</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: احزاب: آیۀ ۳۳</span>.</ref> <span dir="rtl">حکم جاهلی،</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: مائده: آیۀ ۵۰</span>.</ref> <span dir="rtl">ظنّ جاهلی</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: آل عمران: آیۀ ۱۵۴</span>.</ref> <span dir="rtl">و حمیّت جاهلی،</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: فتح: آیۀ ۲۶</span>.</ref> <span dir="rtl">نشان دهندۀ مرگی در گم</span>‌<span dir="rtl">راهی و نابخردی است؛ نکته</span>‌<span dir="rtl">ای که در صورت پایبند بودن جامعه و نظام و امام حاکم بر آن به کتاب و سنّت،</span><ref><span dir="rtl">. پیش از این، در ص ۱۴۹ «درآمد / چند نکته / دوم»، بحث شد که این پایبندی می‏تواند نسبی ولی تا نهایت وسع باشد</span>.</ref> <span dir="rtl">باور</span>‌<span dir="rtl">پذیر می</span>‌<span dir="rtl">نماید؛ چرا که رشد و تکامل معنوی و رفاه و آرامش و آسایش مادّی انسان، در چنین جامعه</span>‌<span dir="rtl">ای محقّق می</span>‌<span dir="rtl">شود و جدایی از آن، به معنای محرومیت از بسیاری چیزهاست.</span>

<span dir="rtl">پرسش مطرح در بارۀ این روایات، نسبت آنها با روایات مورد اتّفاق فریقین در بارۀ مرگ جاهلیِ کسی است که بدون آن که امام و رهبرش را بشناسد و اطاعتش را بر گردن داشته باشد، بمیرد.</span><ref><span dir="rtl">. برای آگاهی از این روایات و تطبیق آنها بر امام حق، ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۶ ص ۳۱۲ - ۳۳۳ (امامت / وجوب معرفت امام عصر، و نهی از نشناختن امامان)، دانش‏نامۀ امام مهدی علیه السلام: ج ۲ ص ۲۸ - ۴۷ (وجوب شناخت امام، و تحذیر از نشناختن امام</span>).</ref> <span dir="rtl">برای این پرسش، سه پاسخ، محتمل است:</span>

<span dir="rtl">1. هر دو دسته از روایات، جدا از یکدیگر و بیانگر اثری مستقل اند. به این معنا که «نشناختن امام جامعه و فرمان نبردن از او» و «جدایی از جماعت»، هر کدام به تنهایی، زمینۀ مرگ جاهلی را فراهم می</span>‌<span dir="rtl">آورند؛</span>

<span dir="rtl">2. دو دسته روایات، ناظر به دو معنای متفاوت</span>‌ <span dir="rtl">اند؛ امّا این دو معنا با هم مرتبط اند و در تطبیق بر مصداق خارجی، همپوشانی دارند؛ زیرا جامعه به گِرد امام و رهبر، جمع می</span>‌<span dir="rtl">شود و جدایی از جامعه، همان نشناختن امام یا به رسمیت نشناختن او و طبعاً فرمان نبردن از اوست.</span>

<span dir="rtl">3. روایات ناظر به مرگ جاهلی جُداشدگان از جماعت، صدوری جداگانه نداشته باشند؛ بلکه همان روایات مربوط به وجوب شناخت و اطاعت امام باشند که به سود حاکمیت و جمهور، جهت</span>‌<span dir="rtl">دهی شده</span>‌<span dir="rtl">اند تا قابلیت صدق بر مخالفان حکومت را پیدا کنند.</span><ref><span dir="rtl">. این احتمال را در بارۀ سه دسته روایات مرتبط دیگر - که در منابع اهل سنّت، فراوان اند؛ امّا شاید در منابع اصلی حدیث شیعه کم‌تر دیده می‏شوند یا با الفاظ دیگری آمده‌اند (ر. ک: ص ۱۵۵ درآمد / چند نکته / چهارم) - نیز می‏توان داد: دسته اوّل، روایاتی که می‏گویند</span> <span dir="rtl">هر کس عامل تفرقه در امّت شد، گردنش را بزنید (فَاضرِبوا عُنُقَه) (ر.ک: ص ۲۶۵ «مجازات ترک جماعت...»). دستۀ دوم، روایاتی که اِجماع امّت بر خطا و گم‏راهی را مطلقاً نفی می‏کنند (ر.ک: همین دانش‏نامه: ص ۲۹۶ «اجماع / درآمد»). دستۀ سوم، روایاتی که «حَبلُ اللّٰه</span>» (<span dir="rtl">یاد شده در آیۀ ۱۰۳ از سورۀ آل عمران) را که باید به آن چنگ زد، همان «جماعت» می‏شمرند، مثل: «حَبلُ اللهِ عزّ و جلّ هُوَ الجَماعَةُ» (المعجم الکبیر: ج ۹ ص ۲۱۳)، در حالی که در منابع حدیثی شیعه، از قرآن کریم و پیامبر صلی الله علیه و آله و عترتش و خصوصاً از امام علی علیه السلام به عنوان «حَبلُ الله» یاد شده است (ر.ک: ص ۱۶۹ ح ۱۷ - ۲۳ و ص ۱۸۹ ح ۵۷ - ۵۸). با این همه، پیش از این (ص ۱۵۳ «درآمد / چند نکته / سوم») در این باره، توضیح داده شد که این گونه احادیث، در صدد بیان یک مصداق یا شاخص برای شناخت «حق» اند. نیز گفتنی است که امام علی علیه السلام، خود، تعبیر «حبل الاُلفة» و «حبل الجماعة» را به کار برده است (ر.ک: ص ۱۹۷ ح ۷۷ و ص ۱۷۷ ح ۳۶ و ص ۲۵۷ ح ۱۶۴</span>).</ref>

<span dir="rtl">نقل نشدن این روایات در منابع اصلی حدیث شیعی، احتمال سوم را تقویت می</span>‌<span dir="rtl">کند، بویژه که می</span>‌<span dir="rtl">دانیم جدایی از جماعتِ بر حق و سر برتافتن از اطاعت امام حق، جز گم</span>‌<span dir="rtl">راهی و مرگ جاهلیِ کسی که چنین کند، نتیجه</span>‌<span dir="rtl">ای در بر ندارد. روشن است که در جامعه</span>‌<span dir="rtl">ای که زور و ستم و بدعت (باطل مطلق) بر آن حکومت کند و بیشتر جامعه را به بیراهه بکشانَد، جدایی و حتی هجرت، نه کاری جاهلانه، بلکه شیوه ای درست و بخردانه است و سر باز زدن از اطاعت حاکمان ستمگر و خودکامه، نه مرگ جاهلی، که سرنوشتی حسین</span>‌<span dir="rtl">گونه را برای انسان به ارمغان می</span>‌<span dir="rtl">آورَد.</span>

<span id="فساد-الامور"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۴: فَسادُ الاُمورِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۴: آشفته شدن کارها</span>

<span dir="rtl">162.</span> <span dir="rtl">المعجم الأوسط عن ابی هُرَیرة: سَمِعتُ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله یَقولُ: سَیُصیبُ اُمَّتي داءُ الاُمَمِ، فَقالوا: یا رَسولَ اللهِ! وَ ما داءُ الاُمَمِ؟ قالَ: الأشَرُ و البَطَرُ، وَ التَّدابُرُ و التَّنافُسُ في الدُّنیا، وَ التَّباغُضُ وَ البُخلُ، حَتّی یَکونَ البَغيُ، ثُمَّ یَکونُ الهَرجُ.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الأوسط: ج ۹ ص ۲۳ ح ۹۰۱۶، تفسیر الرازي: ج ۳ ص ۲۳۷، المغني عن حمل الأسفار: ج ۱ص ۱۰۸۶ ح ۷، کنز العمّال: ج ۱۱ ص ۱۷۰ ح ۳۱۰۷۹؛ المحجّة البیضاء: ج ۵ ص ۳۲۶ و راجع المستدرك علی الصحیحین: ج ۴ ص ۱۸۶ ح ۷۳۱۱، کنز العمّال: ج ۱۱ ص ۲۴۹ ح ۳۱۴۱۱ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">162.</span> <span dir="rtl">المعجم الأوسط</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو هُرَیره</span> -<span dir="rtl">: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «امّت من به زودی به بیماری امّت</span>‌<span dir="rtl">ها دچار می</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">گفتند: ای پیامبر خدا! بیماری امّت</span>‌<span dir="rtl">ها چیست؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «سرمستی و ناسپاسی و بریدن از همدیگر و رقابت در مادّیات و دشمنی کردن با هم و بُخل ورزیدن [نسبت به یک‌دیگر]، تا آن</span>‌<span dir="rtl">جا که به سرکشی (شورش) بینجامد، و پس از آن هم آشوب [اجتماعی] خواهد بود».</span>

<span dir="rtl">163.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الاُمورُ المُنتَظِمَةُ يُفسِدُهَا الخِلافُ.</span><ref><span dir="rtl">. غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۳۰۷ ح‌۱۱۷۴، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۱۹ ح‌۸۵، وراجع نهج البلاغة: الحکمة: 215.</span></ref>

<span dir="rtl">163.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اختلاف، موجب پريشانی امورِ به</span>‌<span dir="rtl">سامان می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span id="فشل-أهل-الحق"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۵: فَشَلُ أهلِ الحَقِّ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۵: شکست پيروان حق</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">(وَأَطِيعُواْ ٱللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَا تَنَٰزَعُواْ فَتَفْشَلُواْ وَ تَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَ ٱصْبِرُواْ إِنَّ ٱللهَ مَع ٱلصَّٰبِرِينَ).</span><ref><span dir="rtl">. الأنفال: ۴۶.</span></ref>

<span dir="rtl">(و [فرمان] خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد و کشمکش نکنيد، تا سست نشويد و قدرت شما از ميان نرود! و استقامت کنيد که خداوند با استقامت</span>‌<span dir="rtl">کنندگان است!).</span>

<span dir="rtl">(وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ ٱللهُ وَ عْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُم بِإِذْنِهِ حَتَّىٰ إِذَا فَشِلْتُمْ وَ تَنَازَعْتُمْ فِى ٱلْأَمْرِ وَ عَصَيْتُم مِّنْ بَعْدِ مَا أَرَاكُم مَّا تُحِبُّونَ مِنكُم مَّن يُرِيدُ ٱلدُّنْيَا وَ مِنكُم مَّن يُرِيدُ ٱلْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ لِيَبْتَلِيَكُمْ وَ لَقَدْ عَفَا عَنكُمْ وَ ٱللهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى ٱلْمُؤْمِنِينَ).</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: ۱۵۲.</span></ref>

<span dir="rtl">(و خداوند، وعدۀ خود را به شما [در بارۀ پيروزی بر دشمن در اُحد]، تحقّق بخشيد، در آن هنگام [که در آغاز جنگ]، دشمنان را به فرمان او، به قتل می</span>‌<span dir="rtl">رسانديد [و اين پيروزی، ادامه داشت] تا اين که سست شديد و [بر سرِ رها کردن سنگرها]، در کار خود به نزاع پرداختيد و بعد از آن که آنچه را دوست می</span>‌<span dir="rtl">داشتيد (غلبه بر دشمن)، به شما نشان داد، نافرمانی کرديد. بعضی از شما، خواهان دنيا بودند و بعضی، خواهان آخرت. سپس خداوند، شما را از آنان منصرف ساخت [و پيروزی شما به شکست انجاميد] تا شما را آزمايش کند و او شما را بخشيد و خداوند، نسبت به مؤمنان، لطف [و بخشش] دارد).</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">164.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لا تَصَدَّعوا عَن حَبلِكُم</span><ref><span dir="rtl">. یعني علیه السلام به «حبل الاُلفة» و «حبل الجماعة»، کما ورد في حدیثین آخرین منه: «اِلزَموا ما عُقد علیه حبل الجماعة» و «حبل هذه الاُلفة» (راجع: ص ۱۹۶ ح ۷۷ و ص ۱۷۶ ح ۳۶، منهاج البراعة: ج ۱۲ ص ۱۷ و ج ۱۳ ص ۶۱)، و راجع المعجم الکبیر: ج ۹ ص ۲۱۲ عن عبد اللّٰه بن مسعود: «حبل اللّٰه هو الجماعة».</span></ref> <span dir="rtl">فَتَفشَلوا و تَذهَبَ ريحُكُم.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۱ ص‌۴۰۵ ح‌۳ عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۲۴۵ ح‌۵.</span></ref>

<span dir="rtl">164.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">از ريسمان [الهی جماعتِ] خود</span><ref><span dir="rtl">. امام علی علیه السلام جماعت و اُلفت را «ریسمان الهی (حبل اللّٰه)» می‏شمرده است، چنان که در احادیث دیگری از تعابیر «حبل الجماعة» و «حبل هذه الاُلفة» بهره گرفته است: «بچسبید به هر چیزی که ریسمان جماعت [مسلمانان] با آن، محکم شده است» یا «رشتۀ این اُلفت (همبستگی)» (ر.ک: ص ۱۹۷ ح ۷۷ و ص ۱۷۷ ح ۳۶). نیز، ر.ک: المعجم الکبیر: ج ۹ ص ۲۱۲ از عبداللّٰه بن مسعود: «حبل اللّٰه هو الجماعة؛ ریسمان خدا همان جماعت است</span>».</ref> <span dir="rtl">دست برنداريد که سست می</span>‌<span dir="rtl">شويد و اقتدارتان از میان می</span>‌<span dir="rtl">رود.</span>

<span dir="rtl">165.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّهُ لا غَناءَ في كَثرَةِ عَدَدِكُم مَعَ قِلَّةِ اِجتِماعِ قُلوبِكُم.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۱۱۹، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۹۶ ح‌۹۴۲.</span></ref>

<span dir="rtl">165.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">با وجود پراکندگی دل</span>‌<span dir="rtl">هايتان، فراوانیِ شمارتان به کار نمی</span>‌<span dir="rtl">آيد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۲۲۸ ح ۱۱۷.</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۲۹ ح ۱۱۷.</span>

<span id="غلبة-أهل-الباطل"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۶: غَلَبَةُ أهلِ الباطِلِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۶: چيره شدن اهل باطل</span>

<span dir="rtl">166.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَا اختَلَفَت اُمَّةٌ بَعدَ نَبِيِّها، إلّا ظَهَرَ أهلُ باطِلِها عَلیٰ أهلِ حَقِّها.</span><ref><span dir="rtl">. المعجم الأوسط: ج‌۷ ص‌۳۷۰ ح‌۷۷۵۴ عن ابن عمر، سير أعلام النبلاء: ج‌ص ۳۱۱ الرقم ۱۱۳ عن الشعبي و من دون إسناد إلى النبي صلی الله علیه و آله، كتاب سليم بن قيس: ج‌۲ ص‌۵۷۰ ح‌۲ عن سليم عن الإمام عليّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله، الأمالي للمفيد: ص‌۲۳۵ ح‌۵، الأمالي للطوسي: ص‌۱۱ ح‌۱۳ كلاهما عن الأصبغ بن نباتة عن الإمام عليّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج‌۲۸ ص‌۵۵ ح‌۲۲.</span>

<span dir="rtl">و نقل أبو الفرج الإصفهاني في مقاتل الطالبيين (ص ۷۷) عن الشعبي أنّه قال: خطب معاوية حين بويع له، فقال: ما اختلفت اُمّة بعد نبيّها إلّا ظهر أهلُ باطلها على أهل حقّها. ثمّ إنّه انتبه فندم فقال: إلّا هذه الاُمّة فإنّها و إنّها.</span></ref>

<span dir="rtl">166.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هيچ امّتی پس از پيامبرشان با هم اختلاف پیدا نکردند، مگر آن که باطل</span>‌<span dir="rtl">گرايانِ آنها بر حق</span>‌<span dir="rtl">گرايانشان چيره شدند.</span>

<span dir="rtl">167.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن خُطبَةٍ لَهُ علیه السلام و قَد تَواتَرَت عَلَيهِ الأَخبارُ بِاستيلاءِ أصحابِ مُعاوِيَةَ عَلَى البِلادِ</span> -<span dir="rtl">: إنّي وَ اللهِ لَأَظُنُّ أنَّ هٰؤُلاءِ القَومَ سَيُدالونَ</span><ref><span dir="rtl">. سيُدالون منكم: ستكون لهم الغلبة و الدولة بدلكم بذلك السبب؛ و هو اجتماع كلمتهم و طاعتهم لصاحبهم (اُنظر: النهاية: ج‌۲ ص‌۱۴۱ «دول»).</span></ref> <span dir="rtl">مِنكُم بِاجتِماعِهِم عَلیٰ باطِلِهِم و تَفَرُّقِكُم عَن حَقِّكُم، و بِمَعصِيَتِكُم إمامَكُم فِي الحَقِّ و طاعَتِهِم إمامَهُم فِي الباطِلِ.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: الخطبة ۲۵، بحار الأنوار: ج‌۳۴ ص‌۱۵۹ ح‌۹۷۰، تاريخ دمشق: ج‌۱ ص‌۳۲۰ عن زهير بن الأقمر نحوه، كنز العمّال: ج‌۱۳ ص‌۱۹۷ ح‌۳۶۵۸۹.</span></ref>

<span dir="rtl">167.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از خطبۀ ایشان، آن گاه که گزارش</span>‌<span dir="rtl">های پياپی از استيلای ياران معاويه بر شهرها به او رسيد</span> -<span dir="rtl">: به خدا سوگند که گمان می</span>‌<span dir="rtl">کنم اين جماعت، به زودی بر شما چيره آيند؛ زيرا آنان بر باطل خويش همداستان</span>‌ <span dir="rtl">اند و شما با آن که بر حقّيد، پراکنده</span> ‌<span dir="rtl">ايد. شما پيشوای خود را در حق، نافرمانی می</span>‌<span dir="rtl">کنيد؛ ولی آنان، پيشوايشان را در باطل، فرمان می</span>‌<span dir="rtl">برند.</span>

<span id="هلاك-الامة"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۷: هَلاكُ الاُمَّةِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۷: نابود شدن امّت اسلامی</span>

<span dir="rtl">168.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لا تَختَلِفوا؛ فَإِنَّ مَن كانَ قَبلَكُمُ اختَلَفوا فَهَلَكوا.</span><ref><span dir="rtl">. صحيح البخاري: ج‌۳ ص‌۱۲۸۲ ح‌۳۲۸۹، مسند ابن حنبل: ج‌۲ ص‌۶۱ ح‌۳۸۰۳، المستدرك على الصحيحين: ج‌۲ ص‌۲۴۳ ح‌۲۸۸۵، مسند الطيالسي: ص‌۵۱ ح‌۳۸۷، مسند أبي يعلى: ج‌۵ ص‌۱۵۳ ح‌۵۳۲۰ كلّها عن عبد اللّٰه‏ بن مسعود، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۱۷۷ ح‌۸۹۴.</span></ref>

<span dir="rtl">168.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">با هم اختلاف نکنيد؛ زيرا پيشينيان شما اختلاف پیدا کردند و نابود شدند.</span>

<span dir="rtl">169.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّما أهلَكَ مَن كانَ قَبلَكُمُ الفُرقَةُ.</span><ref><span dir="rtl">. مسند ابن حنبل: ج‌۱ ص‌۳۷۷ ح‌۱۵۳۹، المصنّف لابن أبي شيبة: ج‌۸ ص‌۴۶۸ ح‌۱، دلائل النبوّة للبيهقي: ج‌۳ ص‌۱۴، السيرة النبويّة لابن كثير: ج‌۲ ص‌۳۶۵، البداية و النهاية: ج‌۳ ص‌۲۴۸ كلّها عن سعد بن أبي وقّاص،كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۱۸۲ ح‌۹۲۰.</span></ref>

<span dir="rtl">169.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">در حقیقت، پيشينيانِ شما را تفرقه نابود کرد.</span>

<span dir="rtl">170.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">ثَلاثٌ موبِقاتٌ: نَكثُ الصَّفقَةِ، و تَركُ السُّنَّةِ، و فِراقُ الجَماعَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. الخصال: ص‌۸۵ ح‌۱۳ عن مسعدة بن زياد عن الإمام الصادق عن أبيه علیهما السلام، المحاسن: ج‌۱ ص‌۳۴۶ ح‌۷۱۹ عن السكوني عن الإمام الصادق عن آبائه عن الإمام عليّ علیهم السلام و ص ۱۷۸ ح‌۲۷۹، مسائل عليّ بن جعفر: ص‌۳۴۵ ح‌۸۵۰ كلاهما عن عليّ بن جعفر عن الإمام الكاظم عن الإمام عليّ علیهما السلام، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۶۸ ح‌۴؛ مسند ابن حنبل: ج‌۳ ص‌۵۷۸ ح‌۱۰۵۸۱ عن أبي هريرة نحوه، كنز العمّال: ج‌۷ ص‌۳۱۸ ح‌۱۹۰۵۷.</span></ref>

<span dir="rtl">170.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">سه کار، مُهلک است: شکستن پيمان، رها کردن سنّت و جدايی از امّت.</span>

<span dir="rtl">171.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إيّاكُم وَ الخِلافَ فَتُمَزَّقوا.</span><ref><span dir="rtl">. الخصال: ص‌۶۱۸ ح‌۱۰ عن أبي بصير و محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، بحار الأنوار: ج‌۱۰ ص‌۹۷ ح‌۱.</span></ref>

<span dir="rtl">171.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">از اختلاف بپرهيزيد که [با پدیدار شدن آن] پاره پاره می</span>‌<span dir="rtl">شويد.</span>

<span dir="rtl">172.</span> <span dir="rtl">الإمام العسكريّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لا تَتَفَرَّقوا مِن بَعدي، فَتَهلِكوا في أديانِكُم.</span><ref><span dir="rtl">. الغيبة للطوسي: ص‌۳۵۷ ح‌۳۱۹ عن الحسن بن أيّوب بن نوح، كمال الدين: ص‌۴۴، كشف الغمّة: ج‌۳ ص‌۳۱۷، إعلام الورى: ج‌۲ ص‌۲۵۲ كلاهما عن محمّد بن عثمان العمري، بحار الأنوار: ج‌۵۴ ص‌۳۴۶ ح‌۱.</span></ref>

<span dir="rtl">172.</span> <span dir="rtl">امام عسکری علیه السلام</span>: <span dir="rtl">پس از من، دچار تفرقه نشويد که [در آن صورت] در دین خود، هلاک می</span>‌<span dir="rtl">شويد.</span>

<span id="جذام-يوم-القيامة"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۸: جُذامُ يَومِ القِيامَةِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۸: دست</span>‌<span dir="rtl">بُريدگی در روز قيامت</span>

<span dir="rtl">173.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن فارَقَ جَماعَةَ المُسلِمينَ و نَكَثَ صَفقَةَ الإِمامِ، جاءَ إلَى اللهِ عزّ و جلّ أجذَمَ</span><ref><span dir="rtl">. أجذم: أي مقطوع اليد (لسان العرب: ج‌۱۲ ص‌۸۸ «جذم»).</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. الكافي: ج‌۱ ص‌۴۰۵ ح‌۵، المحاسن: ج‌۱ ص‌۳۴۵ ح‌۷۱۸ نحوه و كلاهما عن الحلبي، بحار الأنوار: ج‌۲۷ ص‌۷۲ ح‌۹.</span></ref>

<span dir="rtl">173.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر کسی از جماعت مسلمانان جدا شود و بيعت [خویش] با حاکم مسلمانان را بشکند، [روز قيامت،] دستْ</span>‌<span dir="rtl">بُريده نزد خدای عزّ و جلّ می</span>‌<span dir="rtl">آيد.</span>

<span id="دخول-النار"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۳ - ۹: دُخولُ النّارِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۹: رفتن به دوزخ</span>

<span dir="rtl">174.</span> <span dir="rtl">رسول الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لا یَجمَعُ اللهُ هذِهِ الاُمّةَ عَلَی الضَّلالَةِ أبَداً،... یَدُ اللهِ عَلَی الجَماعَةِ؛ فَاتَّبِعوا السَّوادَ الأعظَمَ؛ فَإنَّهُ مَن شَذَّ شُذَّ فِي النّار.</span><ref><span dir="rtl">. المستدرك علی الصحیحین: ج ۱ ص ۱۱۵ ح ۱ عن ابن عمر، کنز العمّال: ج ۱ ص ۲۰۷ ح ۱۰۳۰، و راجع سنن الترمذي: ج ۴ ص ۴۶۶ ح ۲۱۶۷ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">174.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">خداوند، هرگز این امّت را بر گم</span>‌<span dir="rtl">راهی گِرد نمی</span>‌<span dir="rtl">آورد.… دست خدا بر سرِ جماعت است. پس با جمعیّت انبوه</span>‌<span dir="rtl">تر (اکثریّت امّت)، همراهی کنید؛ چرا که هر که تَکرَوی کند، خوراک دوزخ است.</span>

<span dir="rtl">175.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن فارَقَ الجَماعَةَ شِبراً دَخَلَ النّارَ.</span><ref><span dir="rtl">. المستدرك على الصحيحين: ج‌۱ ص‌۲۰۵ ح‌۴۰۷ عن معاوية، كنز العمّال: ج‌۱ ص‌۲۰۸ ح‌۱۰۳۹.</span></ref>

<span dir="rtl">175.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس يک وجب از جماعت [مسلمانان] جدا شود، به آتش [دوزخ] می</span>‌<span dir="rtl">رود.</span>

<span dir="rtl">176.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ جَبرَئيلَ فَقُلتُ: هَل تَعرِفُ شَيئاً أشَرَّ مِن شُربِ الخَمرِ؟ قالَ: نَعَم، تارِكُ الجَماعَةِ أشَرُّ مِن شارِبِ الخَمرِ، وَ المُحتَكِرِ، و آكِلِ الرِّبا، وَ الفاعِلِ بِحَليلَةِ جارِهِ، وَ القَتّاتِ</span><ref><span dir="rtl">. القتّات: النّمام (النهاية: ج‌۴ ص‌۱۱ «قتت»).</span></ref><span dir="rtl">، وَ القَوّادِ، وَ النَّمّامِ، وَ العاقِّ؛ و تارِكُ الجَماعَةِ لَيسَ لَهُ فِي الجَنَّةِ نَصيبٌ.</span><ref><span dir="rtl">. فردوس الأخبار: ج‌۲ ص‌۴۴۲ ح‌۳۲۳۱ عن ابن عبّاس.</span></ref>

<span dir="rtl">176.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">از جبرئيل پرسيدم و گفتم: آيا چيزی بدتر از شرابخواری سراغ داری؟ گفت: «آری. ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، از شرابخوار و محتکر و رباخوار و زناکننده با ناموس همسايه</span>

<span dir="rtl">و تهمت زننده و دلّال فَحشا و سخن</span>‌<span dir="rtl">چین و عاقّ والدین بدتر است. ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، نصيبی از بهشت ندارد».</span>

<span id="هذه-المضار"></span>
=== <span dir="rtl">۲ /۳ - 10: هٰذِهِ المَضارُّ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۳ - ۱۰: اين آثار</span>

<span dir="rtl">177.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">أتاني جِبرائيلُ و ميكائيلُ و إسرافيلُ و عِزرائيلُ مَعَ كُلِّ واحِدٍ ثَمانونَ ألفَ مَلَكٍ، فَقالوا: يا مُحَمَّدُ، الجَبّارُ يُقرِئُكَ السَّلامَ و يَقولُ: بَلِّغ اُمَّتَكَ أنَّهُ مَن ماتَ مُفارِقَ الجَماعَةِ لا يَجِدُ رائِحَةَ الجَنَّةِ و إن كانَ أكثَرَ عَمَلاً مِن أهلِ الأَرضِ، لا أقبَلُ مِنهُ صَرفاً و لا عَدلاً.</span>

<span dir="rtl">يا مُحَمَّدُ، تارِكُ الجَماعَةِ عِندي مَلعونٌ، و عِندَ المَلائِكَةِ مَلعونٌ، و قَد لَعَنتُهُم فِي التَّوراةِ وَ الإِنجيلِ وَ الزَّبورِ وَ الفُرقانِ.</span>

<span dir="rtl">يا مُحَمَّدُ، تارِكُ الجَماعَةِ يُصبِحُ و يُمسي في لَعنَةِ اللهِ.</span>

<span dir="rtl">يا مُحَمَّدُ، تارِكُ الجَماعَةِ لا أستَجيبُ لَهُ دَعوَةً و لا اُنزِلُ عَلَيهِ الرَّحمَةَ، و هُم يَهودُ اُمَّتِكَ، و إن مَرِضوا فَلا تَعُدهُم، و إن ماتوا فَلا تُشَيِّع جَنائِزَهُم، و لا يَمشي عَلَى الأَرضِ أبغَضُ عَلَيَّ مِن تارِكِ الجَماعَةِ.</span>

<span dir="rtl">يا مُحَمَّدُ، قَد أمَرتُ كُلَّ ذي نَفسٍ و روحٍ أن يَلعَنوا عَلیٰ تارِكِ الجَماعَةِ، و تارِكُها أشَرُّ مِن شارِبِ الخَمرِ وَ المُحتَكِرِ، و أَشَرُّ مِن سَفّاكِ الدِّماءِ و آكِلِ الرِّبا، و تارِكُ الجَماعَةِ لَيسَ لَهُ فِي الجَنَّةِ نَصيبٌ، و هُوَ أشَرُّ مِنَ النَّبّاشِ وَ المُخَنَّثِ، و أَشَرُّ مِنَ القَتّاتِ، و أَشَرُّ مِن شاهِدِ الزُّورِ.</span>

<span dir="rtl">يا مُحَمَّدُ، مَن ماتَ مُفارِقَ الجَماعَةِ اُدخِلُهُ النّارَ.</span><ref><span dir="rtl">. جامع الأخبار: ص‌۱۹۸ ح‌۴۸۶ عن عبد اللّٰه‏ بن مسعود.</span></ref>

<span dir="rtl">177.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">جبرائيل و ميکائيل و اسرافيل و عزرائيل، هر يک با هشتاد هزار فرشته، نزد من آمدند و گفتند: ای محمّد! خداوند جبّار به تو سلام می</span>‌<span dir="rtl">رساند و می</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «به امّتت، ابلاغ کن که هر کس در حال جدايی از جماعت [مسلمانان] بميرد، بوی بهشت را نمی</span>‌<span dir="rtl">شنود و اگر چه اعمالش از [اعمال] همۀ اهل زمين بيشتر باشد، هيچ توبه و ندبه</span>‌<span dir="rtl">ای را از او نمی</span>‌<span dir="rtl">پذيرم.</span>

<span dir="rtl">ای محمّد! ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، نزد من و نزد فرشتگان، ملعون است. من در تورات و انجيل و زبور و فرقان، آنها را لعنت کرده</span>‌<span dir="rtl">ام.</span>

<span dir="rtl">ای محمّد! ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، صبح و شام در لعنت خدا به سر می</span>‌<span dir="rtl">برد.</span>

<span dir="rtl">ای محمّد! نه از ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، دعايی را اجابت می</span>‌<span dir="rtl">کنم و نه بر او رحمت فرو می</span>‌<span dir="rtl">فرستم. اين گونه افراد، يهود امّت تو هستند. اگر بيمار شدند، به عيادتشان مرو، و اگر مُردند، جنازه</span>‌<span dir="rtl">هايشان را تشییع مکن. هیچ راه رونده</span>‌<span dir="rtl">ای بر روی زمين نزد من، منفورتر از ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت نیست.</span>

<span dir="rtl">ای محمّد! من به هر موجود جاندار و زنده</span>‌<span dir="rtl">ای فرمان داده</span>‌<span dir="rtl">ام که ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت را لعنت کند. ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، از شرابخوار و محتکر، بدتر است؛ از خونريز و رباخوار، بدتر است. ترک</span>‌<span dir="rtl">کنندۀ جماعت، از بهشت، نصيبی ندارد. او از کفن</span>‌<span dir="rtl">دزد و مُخَنَّث</span><ref><span dir="rtl">. کسی که خود را به شکل جنس مخالف در می‏آورد؛ زن‌نما یا مردنما</span>.</ref> <span dir="rtl">هم بدتر است؛ از اتهامْ زننده هم بدتر است؛ از شهادت</span>‌<span dir="rtl">دهندۀ به دروغ هم بدتر است.</span>

<span dir="rtl">ای محمّد! هر کس در حال جدايی از جماعت بميرد، او را به آتش [دوزخ] می</span>‌<span dir="rtl">افکنم».</span>

<span dir="rtl">178.</span> <span dir="rtl">الإمام علي علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في کتابِهِ إلی معاویة</span> -<span dir="rtl">: إنّي أدعوکُم إلی کِتابِ اللهِ و سُنَّةِ نَبِیِّهِ و حَقنِ دِماءِ هذِهِ الاُمَّةِ؛ فَإن قَبِلتُم أصَبتُم رُشدَکُم وَ اهتَدَیتُم لِحَظَّکُم، و إن أبَیتُم إلَّا الفُرقَةَ وَ شَقَّ عَصَا هذِهِ الاُمَّةِ، فَلَن تَزدادوا مِنَ اللهِ إلّا بُعداً، و لَن یَزدادَ الرَّبُّ عَلَیکُم إلّا سَخَطاً.</span><ref><span dir="rtl">. وقعة صفّین: ص ۱۴۹ عن أبي الوداك، الأمالي للطوسي: ص ۱۸۳ ح ۳۰۸ عن جبر بن نوف، بحار الأنوار: ج ۳۲ ص ۴۳۰ ج ۳۹۰؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحدید: ج ۳ ص ۲۱۰ عن أبي الوداك.</span></ref>

<span dir="rtl">178.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> -<span dir="rtl">در نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به معاویه</span> -<span dir="rtl">: من شما را به کتاب خدا و سنّت پیامبرش و [نیز] به پاسداشت خون این امّت فرا می</span>‌<span dir="rtl">خوانم. اگر پذیرفتید، راه رستگاری خویش را یافته و به سعادت خویش ره</span>‌<span dir="rtl">نمون شده</span>‌<span dir="rtl">اید، و [امّا] اگر نپذیرفتید، جز تفرقه و مخالفت با جماعت این امّت را نخواسته</span>‌<span dir="rtl">اید، که در این صورت، جز بر دوری خویش از خدا نیفزوده</span>‌<span dir="rtl">اید و پروردگار نیز جز بر خشم خود نسبت به شما نخواهد افزود.</span>

<span id="عقوبة-ترك-الجماعة-و-تفریقها450"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۴: عُقوبةُ تَركِ الجماعةِ و تَفریقِها</span><ref><span dir="rtl">. و المراد العقوبات الدُّنیویة، و قد ذُکرت العقوبات الاُخرویة (راجع: ص ۲۴۸ «مضارّ الفُرقة و ترك الجماعة»).</span></ref> ==

<span dir="rtl">۲ / ۴: مجازات ترک جماعت و شکاف انداختن در جامعه</span><ref><span dir="rtl">. مقصود، مجازات‌های دنیوی است. مجازات‌های اُخروی، پیش از این، یاد شدند (ر. ک: ص ۲۴۹ «زیان‌های تفرقه و ترک جماعت</span>»).</ref>

<span dir="rtl">179.</span> <span dir="rtl">رسول الله صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لا صَلاةَ لِمَن لا یُصَلّي في المَسجِدِ مَعَ المُسلِمینَ إلّا مِن عِلَّةٍ، و... لا غیبَةَ إلّا لِمَن صَلّی في بَیتِهِ و رَغِبَ عَن جَماعَتِنا، وَ مَن رَغِبَ عَن جَماعَةِ المُسلِمینَ وَجَبَ عَلَی المُسلِمینَ غیبَتُهُ و سَقَطَت بَینَهُم عَدالَتُهُ وَ وَجَبَ هِجرانُهُ، وَ إذا رُفِعُ إلی إمامِ المُسلِمینَ أنذَرَهُ وَ حَذَّرَهُ؛ فَإن حَضَرَ جَمَاعَةَ المَسلِمینَ، وَ إلّا أحرَقَ عَلَیهِ بَیتَهُ، وَ مَن لَزِمَ جَماعَتَهُم حَرُمَت عَلَیهِم غیبَتُهُ، و ثَبَتَت عَدالَتُهُ بَینَهُم.</span><ref><span dir="rtl">. تهذیب الأحکام: ج ۶ ص ۲۴۱ ح ۵۹۶، کتاب من لا یحضره الفقیه: ج ۳ ص ۳۹ ح ۳۲۸۰ نحوه، کلاهما عن ابن أبي یعفور عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج ۸۸ ص ۵.</span></ref>

<span dir="rtl">179.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">کسی که در مسجد و با مسلمانان نماز نمی</span>‌<span dir="rtl">خوانَد، نمازش پذیرفته نیست، مگر این که دلیلی [قانع کننده] داشته باشد، و... غیبت کردن، مُجاز نیست، مگر پشت سر کسی که در خانه</span>‌<span dir="rtl">اش نماز می</span>‌<span dir="rtl">خواند و جماعت ما را ترک کرده است، و هر کس جماعت مسلمانان را ترک گوید، بر مسلمانان، واجب است که در غیابش در بارۀ [این کار بدِ] او سخن گویند و او در میانشان عدالت نخواهد داشت و واجب است که تنهایش بگذارند، و چون به نزد پیشوای مسلمانان برده شد، باید او را بترساند و [از این کار] بر حذرش بدارد. سپس اگر در جماعت مسلمانانْ حاضر شد، که هیچ! و گر نه، باید خانه</span>‌<span dir="rtl">اش را بر سرش آتش بزند. هر که پایبند جماعت مسلمانان باشد، غیبتش بر آنان حرام است و در میان آنان عادل شمرده می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">180.</span> <span dir="rtl">عنه صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن أتاکُم وَ أمرُکُم جَمیعٌ عَلی رَجُلٍ واحدٍ، یُریدُ أن یَشُقَّ عَصاکُم أو یُفَرَّقَ جَماعَتَکُم، فَاقتُلوهُ.</span><ref><span dir="rtl">. صحیح مسلم: ج ۶ ص ۲۳، سنن النسائي ج ۷ ص ۹۳، المغني لابن قدامة: ج ۱۰ ص ۴۸ کلاهما نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">180.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: وقتی بر روی یک نفر اتّفاق نظر پیدا کردید [و او به عنوان حاکم، انتخاب شد]، اگر کسی به سراغتان آمد و خواست وحدت شما را به هم بزند و جماعت شما را دچار تفرقه سازد، بکُشیدش.</span>

<span dir="rtl">181.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ قَوماً جَلَسوا عَن حُضورِ الجَماعَةِ، فَهَمَّ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أن یُشعِلَ النّارَ في دورِهِم، حَتّی خَرَجوا و حَضَروا الجَماعَةَ مَعَ المُسلِمینَ.</span><ref><span dir="rtl">. الأصول الستة عشر: ص ۱۹۰ (کتاب زید النرسی) ح ۱۵۷، بحار الأنوار: ج ۸۸ ص ۱۶ ح ۲۹.</span></ref>

<span dir="rtl">181.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام: گروهی [از مسلمانان] از حضور در جماعت، خودداری ورزیدند. در نتیجه، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تهدید کرد که در خانه</span>‌<span dir="rtl">هایشان آتش خواهد افروخت، تا این که [از خانه</span>‌<span dir="rtl">هایشان] خارج شدند و همراه مسلمانان، در جماعت، حاضر گردیدند.</span>

<span dir="rtl">182.</span> <span dir="rtl">الأمالي للطوسي عن رُزَیق: سَمِعتُ أبا عَبدِ اللهِ علیه السلام یقول: «رُفِعَ إلى أميرِ المُؤمِنينَ علیه السلام بِالكوفَةِ أنَّ قَوماً مِن جيرانِ المَسجِدِ لا يَشهَدونَ الصَّلاةَ جَماعَةً في المَسجِدِ، فَقالَ علیه السلام: لَيَحضُرُنَّ مَعَنا صَلاتَنا جَماعَةً، أو لَيَتَحَوَّلُنَّ عَنّا، و لا يُجاوِرونّا و لا نُجاوِرُهُم».</span><ref><span dir="rtl">. الأمالي للطوسي: ص ۶۹۶ ح ۱۴۸۴، تنبیه الخواطر: ج 2 ص 87، بحار الأنوار: ج 8۵ ص 1۴ ح ۲۵، و راجع الأمالي للطوسي: ص ۶۹۷ ح۱۴۸۷، مع اختلاف، و منه هذا الذيل: «إنّي لَأُوشِكُ أن آمُرَ لَهُم بِنارٍ تُشعَلُ في دورِهِم، فَأُحرِقَها عَلَیهِم، أو یَنتَهونَ. قالَ ]أبو عبدِ اللَّه[ علیه السلام: فَامتَنَع المُسلِمونَ عَن مُؤاکَلَتِهِم وَ مُشارَبَتِهِم و مُناکَحَتِهِم، حَتّی حَضَروا الجَماعَةَ مَعَ المُسلِمینَ».</span></ref>

<span dir="rtl">182.</span> <span dir="rtl">الأمالی، طوسی</span> - <span dir="rtl">به نقل از زُرَیق</span> -<span dir="rtl">: شنیدم که امام صادق علیه السلام می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: به امير مؤمنان در كوفه خبر رسید كه گروهى از همسايگان مسجد، در نماز جماعت، حاضر نمى</span>‌<span dir="rtl">شوند. پس فرمود: «یا به همراه ما در نماز جماعتْ شرکت می</span>‌<span dir="rtl">کنند و یا جوری از ما فاصله می</span>‌<span dir="rtl">گیرند که هیچ</span>‌<span dir="rtl">گونه همسایگی با ما نداشته باشند و ما هم همسایه</span>‌<span dir="rtl">شان نباشیم!»</span><ref><span dir="rtl">. نقل دیگر این روایت در کتاب الأمالی طوسی، تفاوت‏هایی دارد، از جمله این که چنین ذیلی دارد: «نزدیک است که فرمان دهم خانه‏هایشان را آتش بزنند، مگر آن که به این کار خود، پایان دهند!». امام صادق علیه السلام، فرمود: مسلمان‏ها از خوردن آب و غذا با آنها خودداری</span> <span dir="rtl">‏کردند، تا آن‏که با سایر مسلمان‏ها در جماعت حاضر شدند</span>».</ref>

<span dir="rtl">راجع: ص ۲۴۸ ح ۱۵۰، و ص ۱۵۵ (مدخل هذا العنوان / المطلب الرابع).</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ص ۲۴۹ ح ۱۵۰. نیز، ر. ک: ص ۱۵۵ (درآمد / چند نکته / نکتۀ چهارم).</span>

<span id="معنای-حدیث-اختلاف-امتي-رحمة457"></span>
== <span dir="rtl">معنای حدیث «اِخْتِلافُ اُمَّتي رَحْمَةٌ»</span><ref><span dir="rtl">. به قلم پژوهشگر ارجمند، حجةالاسلام و المسلمین عبد الهادی مسعودی</span>.</ref> ==

<span dir="rtl">حدیث «اِخْتِلافُ اُمَّتی رَحْمَةٌ»،</span><ref><span dir="rtl">. یعنی: «اختلاف امّت من رحمت است</span>».</ref> <span dir="rtl">در منابع حدیثی شیعه و اهل سنّت، از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت و با وجود شهرتش، گاه نقد شده است.</span><ref><span dir="rtl">. الجامع الصغیر: ج ۱ ص ۴۸ ح ۲۸۸: «اختلاف اُمّتی رَحْمَة: نصر المقدسی فی الحجّة و البیهقی فی الرسالة الأشعریة بغیر سند، و أورده الحلیمی و القاضی حسین و امام الحرمین و غیرهم و لعله خرج به فی بعض كتب الحفاظ التی لم تصل إلینا»، کنز العمّال: ج ۱۰ ص ۱۳۶ ح ۲۸۶۸۶؛ معاني الأخبار: ص ۱۵۷، علل الشرائع: ج ۱ ص ۸۵ ح ۴</span>.</ref> <span dir="rtl">این روایت، با آن که در منابع حدیثی شیعه مُسنَد (دارای سند) است، در منابع حدیثی اهل سنّت به صورت مُرسَل (بدون سند) آمده و محدّثان متقدّم و حدیث</span>‌<span dir="rtl">پژوهان معاصر اهل سنّت، آن را ضعیف و بدون اصل و ریشه خوانده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">. فی المقاصد «اختلاف اُمَّتی رحمة» للبیهقی عن الضحّاك عن ابن عبّاس رفعه فی حدیث طویل &quot; و اختلاف أصحابی لكم رحمة &quot; و كذا للطبرانی و الدیلمی و الضحّاك عن ابن عبّاس منقطع، و قال العراقی: مرسل ضعیف، و قال شیخنا: هذا الحدیث مشهور على الألسنة و قد أورده ابن الحاجب فی المختصر فی القیاس و كثر السؤال عنه، و زعم كثیر من الأئمّة أنّه لا أصل له، لكن ذكره الخطّابی و قال: اعترض على الحدیث رجلان؛ أحدهما ماجن و الآخر ملحد، و هما إسحاق الموصلی و الجاحظ، و قالا: لو كان الاختلاف رحمة لكان الاتّفاق عذاباً. ثم ردّ الخطّابی علیهما و لم یقع فی كلامه شفاء فی عزو الحدیث؛ و لكنّه أشعر بأنّ له أصلاً عنده. (تذکرة الموضوعات، الفَتّنی: ص ۹۱</span>).</ref>

<span dir="rtl">برای نمونه، مِناوی در کتاب فیض القدیر که شرح الجامع الصغیر سیوطی است، عبارت تقی الدین سُبکی (از عالمان مشهور اهل سنّت در قرن هشتم) را در بارۀ این حدیث، چنین آورده است:</span>

<span dir="rtl">این حدیث، نزد محدّثان، شناخته شده نیست و برایش سندی صحیح یا ضعیف و یا حتّی ساختگی نیافتم.</span><ref><span dir="rtl">. «و لیس بمعروف عند المحدّثین، و لم أقف له على سند صحیح و لا ضعیف و لا موضوع» (فیض القدیر: ج ۱ ص ۲۷۴</span>).</ref>

<span dir="rtl">ناصر الدین آلبانی، حدیث</span>‌<span dir="rtl">پژوه معاصر اهل سنّت، نیز چنین گفته است:</span>

<span dir="rtl">این حدیث، اصل و ریشه</span>‌<span dir="rtl">ای ندارد و محدّثان کوشیده</span>‌<span dir="rtl">اند که برایش سندی بیابند؛ امّا نیافته</span>‌<span dir="rtl">اند تا آن جا که سیوطی در الجامع الصغیر گفته است: «شاید در برخی کتاب</span>‌<span dir="rtl">های حافظان حدیث نقل شده باشد که به دست ما نرسیده است». و این به نظر من، بعید است؛ زیرا نتیجۀ قبول این سخن، پذیرش گم شدن برخی احادیث امّت اسلام است که نمی</span>‌<span dir="rtl">سزد یک مسلمان، آن را باور کند.</span><ref><span dir="rtl">. «لا أصل له، و قد جهد المحدّثون فی أن یقفوا له على سند، فلم یوفّقوا، حتّى قال السیوطی فی الجامع الصغیر: «و لعلّه خرّج فی بعض كتب الحفّاظ التی لم تصل إلینا». و هذا بعید عندی، إذ یلزم منه أنّه ضاع على الاُمّة بعض أحادیثه صلی الله علیه و آله، و هذا ممّا لا</span> <span dir="rtl">یلیق بمسلم اعتقاده» (سلسلة الأحادیث الضعیفة: ح ۵۷</span>).</ref>

<span dir="rtl">آلبانی، نظر برخی عالمان دیگر را نیز برای تأیید سخن خود، نقل کرده است.</span>

<span dir="rtl">برخی عالمان اهل سنّت، بر پایۀ یک مفهوم ابتدایی (اختلاف امّت در دین یا در حیات اجتماعی)، به نقد محتوایی این روایت نیز پرداخته</span>‌<span dir="rtl">اند. ابن حزم می</span>‌<span dir="rtl">گوید:</span>

<span dir="rtl">حدیث یاد شده، به چند دلیل، باطل و دروغ و ساختۀ فاسقان است. دلیل اوّل، آن که طریق صحیحی برای نقل آن در دست نیست.</span><ref><span dir="rtl">. «و أمّا الحدیث المذكور فباطل مكذوب من تولید أهل الفسق لوجوه ضروریة: أحدها أنّه لم یصحّ من طریق النقل...» (الإحکام: ج ۵ ص ۶۴۲</span>).</ref>

<span dir="rtl">می</span>‌<span dir="rtl">توان افزود که مفهوم ابتدایی این حدیث، غیر مقبول و در تعارض با آموزه</span>‌<span dir="rtl">های قرآنی و مسلّمات عقلی می</span>‌<span dir="rtl">نماید؛ آموزه</span>‌<span dir="rtl">هایی که با صراحت، به وحدت فرا می</span>‌<span dir="rtl">خواند و از تفرقه و دودستگی، پرهیز می</span>‌<span dir="rtl">دهد؛ مانند: (وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعًا وَ لَا تَفَرَّقُوا؛</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: آیۀ ۱۰۳</span>.</ref> <span dir="rtl">همگی به ریسمان الهی، چنگ زنید و متفرّق نشوید) و (وَ لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا؛</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: آیۀ ۱۰۵</span>.</ref> <span dir="rtl">مانند کسانی نباشید که متفرّق گشتند و اختلاف کردند)؛ امّا برای این حدیث، معانی دیگری نیز قابل تصوّر است که در ادامه و ذیل چند «مطلب» به آنها خواهیم پرداخت.</span>

<span id="مطلب-یکم"></span>
=== <span dir="rtl">مطلب یکم</span> ===

<span dir="rtl">بر پایۀ یک روایت شیعی که سندش را می</span>‌<span dir="rtl">توان مقبول (موثّق) دانست،</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: بخش ارزیابی در برنامه نرم‏افزاری درایة النور، ذیل سند حدیث ۳۳۴۲۵، در: وسائل الشیعة: ج ۲۷ ص ۱۴۱</span>.</ref> <span dir="rtl">اهل بیت علیهم السلام، صدور این عبارت را از پیامبر صلی الله علیه و آله انکار نکرده</span>‌<span dir="rtl">اند؛ امّا مفهوم ابتدایی آن را رد کرده و معنایی دیگر از آن به دست داده</span>‌<span dir="rtl">اند. این روایت، از امام صادق علیه السلام نقل شده و شیخ صدوق، آن را در کتاب معانی الأخبار، در باب «اِختِلافُ اُمَّتی رَحْمَةٌ»،</span><ref><span dir="rtl">. معانی الأخبار: ص ۱۵۷</span>.</ref> <span dir="rtl">به تنهایی و همچنین در کتاب دیگرش علل الشرائع، در کنار سه حدیث دیگر در باب «العلّة التی من أجلها صار بين النّاس الائتلاف و الاختلاف»، نقل کرده است.</span><ref><span dir="rtl">. علل الشرائع: ج ۱ ص ۸۴ باب ۷۹. سه روایت دیگر نقل شده در کتاب علل الشرایع، ناظر به حدیث نبوی یاد شده نیست؛ بلکه ناظر به ریشه‏های اختلاف انسانی است که در بیان خاستگاه‏‏های اختلاف باید بدان اشاره شود</span>.</ref> <span dir="rtl">متن روایت شیعی، به تنهایی، گویا و تبیین کنندۀ روایت نبوی است. آن را به نقل از معانی الأخبار می</span>‌<span dir="rtl">آوریم:</span>

<span dir="rtl">عبد المۏمن انصاری می</span>‌<span dir="rtl">گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: برخی روایت کرده</span>‌<span dir="rtl">اند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اختلاف امّت من، رحمت است». امام علیه السلام فرمود: «راست گفته</span>‌<span dir="rtl">اند». گفتم: اگر اختلاف امّت، رحمت باشد، اجتماع آنان، مايۀ عذاب می</span>‌<span dir="rtl">شود! امام صادق علیه السلام فرمود: «آن گونه که تو پنداشتی و آنان پنداشتند، نیست. پیامبر صلی الله علیه و آله، همان معنای سخن خدا در آیۀ نَفْر را اراده کرده است. آیه می</span>‌<span dir="rtl">گوید: (چرا از هر دستۀ آنها، گروهی به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله کوچ نمی</span>‌<span dir="rtl">کنند تا در دین، تفقّه کنند و چون به نزد قومشان باز گشتند، آنان را هشدار دهند تا شاید بترسند و بپرهیزند؟)</span><ref><span dir="rtl">. توبه، آیۀ ۱۲۲</span>.</ref><span dir="rtl">. خداوند، با این آیه به مسلمانان فرمان داد تا به سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کوچ کنند و به سویش آمد و شد کنند تا علم بیاموزند و به سوی قومشان باز گردند و آموخته</span>‌<span dir="rtl">هایشان را به آنها بیاموزند. مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله، آمد و شدشان از شهرها [به مدینه] بوده است، نه اختلاف در دین خدا. دین خدا، یکی است».</span><ref><span dir="rtl">. «عَبد المُؤمِنِ الأَنصَارِی، قَالَ: قُلتُ لِأَبِی عَبدِ اللّهِ علیه السلام: إِنَّ قَوماً رَوَوا أَنَّ رَسُولَ اللّهِ صلی الله علیه و آله قَالَ: إِنَّ اختِلَافَ اُمَّتِی رَحمَةٌ. فَقَالَ: صَدَقُوا. قُلتُ: إِن كَانَ اختِلَافُهُم رَحمَةً فَاجتِمَاعُهُم عَذَابٌ؟! قَالَ: لَیسَ حَیثُ ذَهَبتَ وَ ذَهَبُوا إِنَّمَا أَرَادَ قَولَ اللّهِ عزّ و جلّ (فَلَوْلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّیتَفَقَّهُوا فِى ٱلدِّینِ وَ لِیُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ‏) فَأَمَرَهُم أَن ینفِرُوا إِلَى رَسُولِ اللّهِ صلی الله علیه و آله وَ یختَلِفُوا إِلَیهِ فَیتَعَلَّمُوا ثُمَّ یرجِعُوا إِلَى قَومِهِم فَیعَلِّمُوهُم، إِنَّمَا أَرَادَ اختِلَافَهُم‏ مِنَ‏ البُلدَانِ‏ لَا اختِلَافاً فِی دِینِ اللَّهِ؛ إِنَّمَا الدِّینُ وَاحِدٌ» (معانی الأخبار: ص ۱۵۷ ح1).</span></ref>

<span dir="rtl">همان گونه که مشاهده می</span>‌<span dir="rtl">شود، تبیین امام صادق علیه السلام، مبتنی بر چند معنایی بودن مادّۀ «خلف» و نیز واژۀ «اختلاف» است که مؤیّدات لغوی متعدّد دارد. ابن فارِس، به این چندمعنایی تصریح کرده و چنین گفته است:</span>

<span dir="rtl">الخاءُ وَ اللّامُ و الفاءُ اُصولٌ ثَلاثَةٌ: أحَدُها أن يَجيءَ شَيءٌ بَعدَ شيءٍ يَقومُ مَقامَهُ، وَ الثّاني خِلافُ قُدَّامَ، و الثّالِثُ التَّغَيُّرُ.</span><ref><span dir="rtl">. معجم مقاییس اللّغة: ج ۲ ص ۲۱۰ ذیل: «خلف</span>».</ref>

<span dir="rtl">مادّۀ«خ، ل، ف»، سه معنای اصلی دارد: معنای اوّل، آمدن یک چیز از پس چیزی و جانشین آن شدن است. معنای دوم، متضادّ جلو (یعنی پشت) است و معنای سوم، دگرگونی است.</span>

<span dir="rtl">خلیل فراهیدی نیز کاربردهای متعدّد این مادّه را برشمرده و از آیات قرآن برای نشان دادن شاهد معنایی، سود جسته است:</span>

<span dir="rtl">الخِلْفَةُ: مَصدرُ الاِختِلافِ، و مِنهُ قَولُهُ تَعالى: (جَعَلَ اللَّيلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَن أرادَ). يَقولُ: إن فاتَه أمرٌ بِالنَّهارِ مِنَ العِبادَةِ تَدارَکَهُ بِاللَّيلِ، وَ إن فاتَهُ بِاللَّيلِ تَدارَكَهُ بِالنَّهارِ.</span><ref><span dir="rtl">. ترتیب کتاب العین: ص ۲۴۰ ذیل: «خلف</span>».</ref>

<span dir="rtl">خلفة، مصدر اختلاف است؛ مانند آیۀ شریف: (روز و شب را برای هر کس که بخواهد، جانشین یکدیگر قرار داد)؛ یعنی اگر عبادتی از روز را از دست داد، آن را در شب، جبران کند.</span>

<span dir="rtl">بر پایۀ این اشتراک لفظی، واژۀ «اختلاف» را در حديث منقول از پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: «اِخْتِلافُ</span>‌ <span dir="rtl">اُمَّتى</span>‌ <span dir="rtl">رَحْمَةٌ»، مى</span>‌<span dir="rtl">توان به</span> ‌<span dir="rtl">معناى متداول «تفرقه و چنددستگى» گرفت یا به معنای کمتر متداول «آمدن چیزی یا کسی به جای دیگری» دانست. به دلیل فراوانی بیشتر کاربرد واژۀ «اختلاف» در تفرقه و دودستگی، راویان و محدّثان، از معنای دیگر واژه، غفلت کرده</span>‌<span dir="rtl">اند. از اين</span> ‌<span dir="rtl">رو، راوی</span>‌<span dir="rtl">ای مانند عبد المؤمن انصارى - كه فقط معناى تفرقه را در ذهن داشته - براى حلّ مشكل اين روايت، نزد امام صادق علیه السلام مى</span>‌<span dir="rtl">رود. او در آغاز، در بارۀ اصل صدور اين حديث مى</span>‌<span dir="rtl">پرسد و پس از آن كه تأييد امام علیه السلام را مى</span>‌<span dir="rtl">شنود، مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: اگر اختلاف امّت، رحمت</span>‌<span dir="rtl">باشد، آيا اجتماع آنان، مايۀ عذاب است؟</span>

<span dir="rtl">امام صادق علیه السلام، در پاسخ او، معنای دیگر اختلاف، یعنی «آمدن چیزی یا کسی به جای دیگری» را یادآور می</span>‌<span dir="rtl">شود و آن را به زیبایی با معنای «آيۀ نَفْر»</span><ref><span dir="rtl">. (وَمَا كَانَ ٱلْمُؤْمِنُونَ لِینفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّیتَفَقَّهُوا فِى ٱلدِّینِ وَ لِینذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ؛ و شایسته نیست مؤمنان، همگى‏[ براى جهاد] كوچ كنند. پس چرا از هر فرقه‏اى از آنان، دسته‏اى كوچ نمى‏كنند تا [دسته‏اى دیگر بمانند و] در دین، آگاهى ‏پیدا كنند و قوم خود را - وقتى به سوى آنان باز گشتند - ، بیم دهند، باشد كه آنان‏ [از كیفر الهى‏] بترسند؟) ( توبه: آیۀ ۱۲۲</span>).</ref> <span dir="rtl">پیوند می</span>‌<span dir="rtl">دهد. بر اين</span> ‌<span dir="rtl">پايه، منظور پیامبر صلی الله علیه و آله اين</span> ‌<span dir="rtl">بوده است كه امّتش، دسته</span>‌<span dir="rtl">دسته از شهرها و روستاها، به مراكز دانش بيايند و چون دین را فرا گرفتند، بروند و جای خود را به دسته</span>‌<span dir="rtl">ای دیگر بدهند، نه اين كه در دین، اختلاف</span>‌ <span dir="rtl">كنند.</span>

<span dir="rtl">گفتنی است اين واژه، در برخی آيات قرآن كريم نيز بدين معنا آمده</span> ‌<span dir="rtl">است:</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: بقره: آیۀ ۱۶۴، یونس: آیۀ ۶، مؤمنون: آیۀ ۸۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">(إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ</span>‌<span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">. آل عمران: آیۀ ۱۹۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">راستى كه در آفرينش آسمان</span>‌<span dir="rtl">ها و زمين و در پىِ هم آمدن شب و روز، براى خردمندان، نشانه</span>‌<span dir="rtl">هايى [قانع كننده</span>‌<span dir="rtl">] است).</span>

<span dir="rtl">در برخی روايات نيز واژۀ «اختلاف»، بدين معنا آمده است، مانند این که در «زيارت جامعۀ كبيره»، اهل</span>‌<span dir="rtl">بيت علیهم السلام را «مُخْتَلَفُ الملائكة (محلّ آمد و شدِ فرشتگان)» مى</span>‌<span dir="rtl">خوانيم، یا در توصیف امام باقر علیه السلام از اهل بیت علیهم السلام آمده است:</span>

<span dir="rtl">نَحنُ الَّذينَ إلَينا مُختَلَفُ المَلائِكَةِ.</span><ref><span dir="rtl">. بصائر الدرجات: ص ۸۳ ح ۱۰ و ص ۱۱۵ح ۲۲: «و إنّ مختلف الملائكة من عند اللّٰه - تبارك و تعالى - إلى صاحب هذا الأمر</span>».</ref>

<span dir="rtl">ماییم که آمد و شدِ فرشتگان، به نزد ماست.</span>

<span dir="rtl">شایان گفتن است که این مطلب در میان عالمان شیعه، از گذشتۀ دور، مطرح بوده و در مباحث کلامی، از آن استفاده شده است. سخن ابو الفتح كراجكی را که بسیار شبیه روایت عبد المؤمن انصاری از امام صادق علیه السلام است، در پانوشت می</span>‌<span dir="rtl">آوریم.</span><ref><span dir="rtl">. کراجکی می‏گوید: «إن سأل سائل فقال: ما معنى قول رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: اِختِلافُ اُمَّتی رَحمَةٌ؟ قیل له: المراد بذلك اختلاف الواردین من المدن المتفرّقة على رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله فی وقته و على وصیّه القائم مقامه من بعده؛ لیسألوا عن معالم دینهم و یستفتوا فیما لبس علیهم، فذلك رحمة لهم إذ یعودون إلى قومهم فینذرونهم. قال اللّٰه سبحانه: (فَلَوْلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّیتَفَقَّهُوا فِى ٱلدِّینِ وَ لِینذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیهِمْ لَعَلَّهُمْ یحْذَرُونَ) و لیس المراد بذلك اختلاف الأُمّة فی اعتقادها و تباینها فی دینها و تضادّ أقوالها و أفعالها، و لو كان هذا الاختلاف لها رحمة لكان اتّفاقها لو اتّفقت سخطاً علیها و نقمة، و قد تضمّن القرآن من الأمر بالإتّفاق و الائتلاف و النهی عن التباین و الاختلاف ما فیه</span> <span dir="rtl">بیان شافٍ».(كنز الفوائد: ص ۳۰۰</span>).</ref> <span dir="rtl">ابن رستم طبری، دیگر عالم و متکلّم شیعی، نیز سخنی همانند آن دارد.</span><ref><span dir="rtl">. «فمن هاهنا قال صلی الله علیه و آله:̎ اختِلافُ اُمَّتی رَحمَةٌ̎ أی اختلافهم إلیّ رَحمَةٌ لهم ما دمت حیّاً بین ظهرانیهم؛ لیردّوا الأمر إلَیّ حتّى أُقوّم میلَهم، و أقفهم على الطریقة الواضحة»(المسترشد، ابن رستم طبری، ص ۵۷۲ – ۵۷۳ و ۲۴۴</span>).</ref>

<span id="مطلب-دوم"></span>
=== <span dir="rtl">مطلب دوم</span> ===

<span dir="rtl">چند روایت دیگر در منابع شیعی موجود، وجود دارند که ناظر به اختلاف اصحاب ائمّه علیهم السلام با یکدیگر و شیعیان با یکدیگر هستند.</span><ref><span dir="rtl">. میزان الحكمة: ج ۱ ص ۷۶۵ باب «تفسیر: اختلاف أصحابی رحمة</span>»:

- <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام - و قد قال له حریز: إنّه لیس شیﺀ أشدّ عَلَیّ من اختلاف أصحابنا -: ذٰلِكَ مِن قَبَلِی</span>.

- <span dir="rtl">الإمام الكاظم علیه السلام: اِختِلافُ أصحابی لَكُم رَحمَةٌ. و قال علیه السلام: إذا كانَ ذلِكَ جَمَعتُكُم عَلىٰ أمرٍ واحِدٍ</span>.

- <span dir="rtl">و سُئل [الکاظم علیه السلام] عن اختلاف أصحابنا، فقال: أنا فَعَلتُ ذلِك بِكُم، لَوِ اجتَمَعتُم عَلىٰ أمرٍ واحِدٍ لَاُخِذَ بِرِقابِكُم</span>.

(<span dir="rtl">برای دیدن هر سه روایت و نیز روایت مشابه دیگر، ر.ک: علل الشرائع: ج ۲ ص ۳۹۵ ح</span> <span dir="rtl">۱۴</span> - <span dir="rtl">۱۶</span>).</ref> <span dir="rtl">اختلاف در این روایات، به همان معنای متداول، یعنی دودستگی و چندگانگی به کار رفته است. بر پایۀ این روایات، بخشی از اختلاف آرا و عملکرد شیعیان، تحت نظارت و مدیریت سیاسی - اجتماعی ائمّه علیهم السلام بوده است. ایشان، عامدانه و هوشیارانه، اختلافی شکل یافته و جهت داده شده را میان شیعه ایجاد کرده بودند تا در محیط خفقان</span>‌<span dir="rtl">زده و ستم</span>‌<span dir="rtl">آلود عباسی، بتوانند راویان و یاران خود را از گزند حاکمیت جور و ستم، محفوظ بدارند. اختلاف، موجب می</span>‌<span dir="rtl">شد که اصحاب ائمّه علیهم السلام به صورت یک گروه یک</span>‌<span dir="rtl">دست، شناسایی نشوند و شیعیان، به عنوان یک گروه منسجم و تشکیلاتی، نمود نیابند. این رویّۀ خردمندانه، متمّم و مکمّل شیوۀ تقیّه بود که به شیعیان اجازه می</span>‌<span dir="rtl">داد در شرایط خاص، برای حفظ جان خود یا کیان شیعه، از اظهار کردن مطلبی بر خلاف عقیدۀ خود، تن نزنند و بهانه به دست دشمن ندهند.</span>

<span id="مطلب-سوم480"></span>
=== <span dir="rtl">مطلب سوم</span><ref><span dir="rtl">. این قسمت (مطلب‏ سوم)، به قلم پژوهشگر ارجمند جناب آقای محمّدهادی خالقی</span>.</ref> ===

<span dir="rtl">پیش از این (در «درآمد» این مَدخل و همچنین ذیل عنوان «عوامل طبیعی تفرقه») گفته شد و پس از این نیز (ذیل عنوان «ریشه</span>‌<span dir="rtl">های اختلاف») بحث خواهد شد که از دیدگاه قرآن، پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و نیز عقل و تجربۀ بشری، هر اختلافی مذموم نیست. خداوند در قرآن کریم می</span>‌<span dir="rtl">فرماید:</span>

<span dir="rtl">(وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا.</span><ref><span dir="rtl">. نوح: آیۀ ۱۴. نیز، ر. ک: رعد: آیۀ ۱۷ (و روایات تفسیری ذیل آن</span>).</ref>

<span dir="rtl">و [پروردگارتان] شما را گوناگون آفرید).</span>

<span dir="rtl">(قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">. اسرا: آیۀ ۸۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">بگو هر کس بر پایۀ ساختار طبیعی خود، عمل می</span>‌<span dir="rtl">کند).</span>

<span dir="rtl">(وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ.</span><ref><span dir="rtl">. هود: آیۀ ۱۱۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">و اگر پروردگار تو می</span>‌<span dir="rtl">خواست، همۀ انسان</span>‌<span dir="rtl">ها را یک امّتْ خلق می</span>‌<span dir="rtl">کرد، در حالی [چنین نکرد و] برای همیشه با هم اختلاف دارند).</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:</span>

<span dir="rtl">کُلٌّ مُیَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">. الجامع الصغیر: ج ۱ ص ۱۴۴؛ التوحید: ص ۳۵۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">هر کس به درد کاری می</span>‌<span dir="rtl">خورد که برای آن آفریده شده است.</span>

<span dir="rtl">امام علی علیه السلام در خطبه</span>‌<span dir="rtl">ای - که تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های انسان</span>‌<span dir="rtl">ها و علت آن اختصاص دارد - در این باره می</span>‌<span dir="rtl">فرماید:</span>

<span dir="rtl">إنّما فَرَّقَ بَینَهُم مَبادِئُ طینِهِم.</span><ref><span dir="rtl">. نهج البلاغة: خطبۀ ۲۳۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">تفاوت سرشت آنهاست که بینشان فرق ایجاد کرده است.</span>

<span dir="rtl">و نیز فرموده است:</span>

<span dir="rtl">کَثرَةُ الوِفاقِ نِفاقٌ، و کَثرةُ الخِلاف شِقاقٌ.</span><ref><span dir="rtl">. شرح ابن میثم علی المئة کلمة: ص ۱۲۶ ح ۶۸، غرر الحکم: ح ۷۰۸۳ و ۷۰۸۴، مطلوب کل طالب:ص ۳۳ ح ۶۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">موافقت زیاد، [نشانۀ] نفاق است و مخالفت زیاد، [عامل] از هم گُسستگی.</span>

<span dir="rtl">و عبد العظیم حسنی علیه السلام در حدیثی که از نظر سندی «سلسلة الذهب» است، از امام جواد علیه السلام از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل می</span>‌<span dir="rtl">کند که فرمود:</span>

<span dir="rtl">لا یَزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما تَفاوَتوا؛ فَإذَا استَووا هَلَکوا.</span><ref><span dir="rtl">. الأمالی، صدوق: ص ۴۴۶ ح ۹، عیون أخبار الرضا علیه السلام: ج ۲ ص ۵۳ ح ۲۰۴، بحار الأنوار: ج ۷۴ ص ۳۸۳ ح ۱۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">مردمان، تا آن هنگام که با هم متفاوت</span>‌ <span dir="rtl">اند، پیوسته در مسیر خوبی (خیر) خواهند بود؛ امّا همین که مثل هم بشوند، نابود خواهند شد.</span>

<span dir="rtl">در کتاب خدا و سنّت و سیرۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، هیچ</span>‌<span dir="rtl">گونه نهی از اختلاف رأی و اندیشه دیده نمی</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">. الوحدة الاسلامیة فی الأحادیث المشترکة: ص ۴۳ (مقدمۀ [آیة اللّٰه] محمدعلی تسخیری). نویسنده تصریح می‏کند که اسلام، اگرچه اختلافات فکری را روا شمرده است، اما مطلقاً اجازه اختلافات عملی را نمی‏دهد (الوحدة الاسلامیة:ص ۴۲). نیز، ر. ک: تکثّر و گفتگو: ص ۲۹ - ۷۰</span> (<span dir="rtl">دین و تکثّر) و ص ۱۵۷ - ۱۸۷ (اختلاف و تکثّر: عرصه‏ها و قلمروها</span>).</ref> <span dir="rtl">عقل و علم نیز وجود تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های بنیادین در آفرینش و سرشت انسان</span>‌<span dir="rtl">ها را پذیرفته و تفاوت تربیت و محیط آنها را ناگزیر انگاشته</span>‌<span dir="rtl">اند و بر همین پایه است که صاحب نظران، اختلاف انسان</span>‌<span dir="rtl">ها در اندیشه، شخصیّت، گرایش</span>‌<span dir="rtl">ها، باورها و سبک زندگی را عادی و بلکه آن را عامل رشد و پویایی و تازگی جوامع انسانی می</span>‌<span dir="rtl">شمرند و یکسان</span>‌<span dir="rtl">سازی یا شبیه شدن انسان</span>‌<span dir="rtl">ها در این حوزه</span>‌<span dir="rtl">ها - مثل آنچه در نظام</span>‌<span dir="rtl">های کمونیستی قرن بیستم اتفاق افتاد - را عامل رکود فکری و روانی و حتی سقوط اقتصادی و سیاسی می</span>‌<span dir="rtl">دانند.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: همۀ ما برادریم: ص ۸۷ - ۸۸ و ۹۳ - ۹۹، نای و نی، صدر: ص ۱۴۹، تکثّر و گفتگو: ص ۲۴۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">پس اگر واژۀ «اختلاف» را در حدیث مشهور «اختلاف اُمّتی رحمة» به معنای «تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های انسانی» بگیریم (و نه به معنای تفرقه و نزاع عملی)، اتفاقاً مضمون حدیث، بسیار درست و بلکه یک سرمشق فرهنگی و تمدّنی است. در عمل نیز چنین بوده است که در تمدّن اسلامی، هر زمانْ آزادی شهروندان جوامع مسلمان در انتخاب مذهب و حرفه و محلّ زندگی و علم</span>‌<span dir="rtl">آموزی و... بیشتر و فضای جامعه برای گفتگو و تعامل فکری و فرهنگی مناسب</span>‌<span dir="rtl">تر بوده، توسعۀ بیشتری در هر دو حوزۀ معنویات و مادّیات، اتفاق افتاده است.</span><ref><span dir="rtl">. ایرانِ قرن چهارم هجری، از این جهت، نمونه‏ای برجسته شمرده می‏شود. در بارۀ این نمونه، ر.ک: آل بویه نخستین دولت قدرتمند شیعه، علی‏اصغر فقیهی؛ تمدّن اسلامی در قرن چهارم، آدام متز؛ رنسانس اسلامی و انسان‏گرایی اسلامی در عهد آل بویه، ژوئل کرمر؛ تاریخ اجتماعی ایران در عصر آل بویه، روی متحده</span>.</ref>

<span dir="rtl">شیخ طوسی (م ۴۶۰ق)، فقیه، محدّث، متکلّم و مفسّر بزرگ شیعه، به این «برادری در عین اختلاف فکر و فتوا» توجه داشته، که فرموده است:</span>

<span dir="rtl">اگر در اختلاف علمای امامیه بر سر احکام فقهی تأمّل کنی، خواهی دید که اختلاف آنها با هم، از اختلاف ابو حنفیه و شافعی و مالک (پیشوایان فقه اهل سنّت) با یکدیگر، بیشتر بوده است؛ اما در عین حال، با همۀ اختلافات شدیدی که داشتند، هیچ یک از آنها، برادریِ دینی (مُوالات) با آن دیگری را قطع ننموده و به خاطر چنین اختلافی، حکم به گم</span>‌<span dir="rtl">راهی و فسق آن دیگری نکرده و از فتوای آن دیگری - که مخالف فتوای وی است - بیزاری نجُسته است.</span><ref><span dir="rtl">. العُدَّة في اُصول الفقه: ص ۲۱۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">درواقع، اختلاف، با حفظ «برادری دینی»، برای اُمّت، رحمت است.</span><ref><span dir="rtl">. در بارۀ رحمت بودن اختلاف افکار، ر. ک: ادیان در خدمت انسان: ص ۱۶۴، نای و نی: ص ۱۵۹ و ۱۸۸، و در بارۀ «برادری دینی (اخوّت)»، ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۲ ص ۹ - ۱۸۷ (برادری</span>).</ref>

<span id="ریشههای-اختلاف-و-راهکارهای-اتحاد-در-جامعۀ-اسلامی493"></span>
== <span dir="rtl">ریشه</span>‌<span dir="rtl">های اختلاف و راه</span>‌<span dir="rtl">کارهای اتّحاد در جامعۀ اسلامی</span><ref><span dir="rtl">. به قلم پژوهشگر ارجمند، حجة الاسلام و المسلمین عبد الهادی مسعودی</span>.</ref> ==

<span id="ریشههای-اختلاف"></span>
=== <span dir="rtl">ریشه</span>‌<span dir="rtl">های اختلاف</span> ===

<span dir="rtl">تفاوت میان انسان</span>‌<span dir="rtl">ها، امری طبیعی و بر پایۀ سنّت الهی است. این امر، به خواست و تدبیر خداوند در آفرینش انسان، به عنوان موجودی مختار و تواناست؛ موجودی که می</span>‌<span dir="rtl">تواند آزمون</span>‌<span dir="rtl">های الهی را در مسیر تکامل و دست یافتن به رحمت الهی پشت سر نهد. قرآن کریم، در چند جا بدین نکته، اشاره دارد. در جایی به صراحت، اختلاف انسان</span>‌<span dir="rtl">ها در شرایع و ادیان را خواست خدا و حکمت آن را نیز آزمودن آنها دانسته است:</span>

<span dir="rtl">(وَ لَوْ شاءَ اللهُ لَجَعَلَكُمْ</span>‌ <span dir="rtl">أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ في</span>‌ <span dir="rtl">ما آتاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْراتِ إِلَى اللهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فيهِ تَخْتَلِفُونَ.</span><ref><span dir="rtl">. مائده: آیۀ ۴۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">و اگر خداوند می</span>‌<span dir="rtl">خواست، شما را امّتی یگانه می</span>‌<span dir="rtl">گردانید؛ لیکن چنین نکرد تا شما را در آنچه به شما داده است، بیازماید. پس در کارهای خیر، بر یکدیگر پیشی گیرید. بازگشت همۀ شما به سوی خداوند است، که [آن جا] شما را از آنچه در آن اختلاف می</span>‌<span dir="rtl">ورزیدید، آگاه می</span>‌<span dir="rtl">گردانَد).</span>

<span dir="rtl">و در جایی دیگر، تفاوت و اختلاف، زمینه</span>‌<span dir="rtl">سازی برای هدایت یا ضلالت انسان معرّفی شده که می</span>‌<span dir="rtl">تواند بر پایۀ موفقیت یا شکست در آزمون الهی شکل گیرد:</span>

<span dir="rtl">(وَ لَوْ شاءَ اللهُ لَجَعَلَكُمْ</span>‌ <span dir="rtl">أُمَّةً واحِدَةً وَ لكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ وَ لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.</span><ref><span dir="rtl">. نحل: آیۀ ۹۳</span> .</ref>

<span dir="rtl">و اگر خداوند می</span>‌<span dir="rtl">خواست، شما را امّتی یگانه می</span>‌<span dir="rtl">کرد؛ امّا [چنین نکرد و] هر که را بخواهد، بیراه، وا می</span>‌<span dir="rtl">نهد و هر که را بخواهد، راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی می</span>‌<span dir="rtl">کند و بی</span>‌<span dir="rtl">گمان، در بارۀ آنچه انجام داده</span>‌<span dir="rtl">اید، از شما پرسیده خواهد شد).</span>

<span dir="rtl">خداوند، با آفرینش انسان، در پی پدید آوردن توده</span>‌<span dir="rtl">ای از زنبورهای یکسان نبود و اقیانوسی از قطره</span>‌<span dir="rtl">های همسان، نمی</span>‌<span dir="rtl">خواست.</span><ref><span dir="rtl">. ر. ک: حجرات: آیۀ ۱۳: (وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ؛ و ماییم که شما را گروه گروه و قبیله قبیله کردیم</span>).</ref> <span dir="rtl">انسان</span>‌<span dir="rtl">ها از آغاز با استعداد، ظرفیت و شکل</span>‌<span dir="rtl">های متفاوت، پا به دنیا نهادند و در محیط</span>‌<span dir="rtl">های جغرافیایی، طبیعی و بشری گوناگون، تولّد و رشد یافتند تا بسیار چیزهای متفاوت با دنیای پیش از انسان، تحقّق یابد. خداوند، اگر می</span>‌<span dir="rtl">خواست، می</span>‌<span dir="rtl">توانست همه را یکسان و برابر بیافریند؛ امّا چنین نخواست. خداوند، حتّی رزق و روزی مردمان را به یک اندازه نداد تا زمینۀ یاری دادن و همکاری اجتماعی فراهم آید و انسان بتواند از طریق تعاون با دیگران، دنیا و آخرت خود را سامان دهد. خداوند، موجودی می</span>‌<span dir="rtl">خواست که بتواند به دیگران کمک کند و از آنان، کمک بگیرد. آن کس که بیشتر دارد، به آن که اندک دارد، بدهد و در آن جا که نیاز دارد، از جایی و کسی دیگر بستانَد. با کاری که می</span>‌<span dir="rtl">تواند، مشکل دیگران را حل کند و آن جا که نمی</span>‌<span dir="rtl">تواند، دیگران را به کار بگیرد. بدین گونه، همه رشد می</span>‌<span dir="rtl">کنند و انسان، راه تکامل را با آزادی و اختیار خود می</span>‌<span dir="rtl">پوید تا به رحمت خداوند، دست یابد. خداوند، خود فرموده است:</span>

<span dir="rtl">(أَ هُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ</span>‌ <span dir="rtl">قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِيًّا وَ رَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ.</span><ref><span dir="rtl">. زخرف: آیۀ ۳۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">آیا آنان، بخشایش پروردگارت را تقسیم می</span>‌<span dir="rtl">کنند؟ ماییم که توشۀ زندگی آنان را در زندگانی این جهان، میانشان تقسیم کرده</span>‌<span dir="rtl">ایم و برخی از آنان را بر دیگری به پایه</span>‌<span dir="rtl">هایی برتری داده</span>‌<span dir="rtl">ایم تا برخی، برخی دیگر را به کار گیرند و بخشایش پروردگارت، از آنچه آنان فراهم می</span>‌<span dir="rtl">آورند، بهتر است).</span>

<span dir="rtl">این تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های سرشت و اختلاف</span>‌<span dir="rtl">های طبیعی، اگر در جای خود قرار گیرند (و انسان، به درستی و راستی، آزمون الهی را با موفّقیت پشت سر نهد)، نه تنها مشکلی پیش نمی</span>‌<span dir="rtl">آورند، بلکه زمینۀ حرکت و انگیزۀ تلاش را پدید می</span>‌<span dir="rtl">آورند و عرصه را برای رقابت سالم و تنگاتنگ انسان</span>‌<span dir="rtl">ها فراهم می</span>‌<span dir="rtl">کنند؛ نکته</span>‌<span dir="rtl">ای که روایاتِ ناظر به اختلاف طینت انسان</span>‌<span dir="rtl">ها را می</span>‌<span dir="rtl">توان تأییدی بر آن دانست.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۳۵ (عوامل طبیعی «سرشتی</span>»).</ref>

<span dir="rtl">اختلاف علمی و برداشت</span>‌<span dir="rtl">های گوناگون، رقابت</span>‌<span dir="rtl">های آموزشی و پژوهشی، مسابقات ورزشی و علمی - که تنوّع و زیبایی را در دنیای ما پدید آورده</span>‌<span dir="rtl">اند -، نتیجۀ همین اختلاف طبیعی و مقدّر شده است. در این زمینۀ پُرپهنه، آزمون الهی شکل می</span>‌<span dir="rtl">گیرد تا انسان از دلِ این اختلاف</span>‌<span dir="rtl">ها، حرکت خود را بیاغازد و رشد کند و بالا برود، یا رشد بدهد و دست دیگری را بگیرد و بالا بکشد؛ امّا آزمون، بازنده</span>‌<span dir="rtl">هایی نیز دارد. آنان که راز اختلاف را در نمی</span>‌<span dir="rtl">یابند و پا از گلیم خویش، بیرون می</span>‌<span dir="rtl">نهند، رقابت و مسابقه را به حسادت و منازعه، و یاری و همکاری را به چشم و هم</span>‌<span dir="rtl">چشمی و تفاوت و اختلاف را به تفرقه و درگیری و گسست، تبدیل می</span>‌<span dir="rtl">کنند.</span>

<span dir="rtl">این زمینه و واقعیت انکارناپذیر، دریچه</span>‌<span dir="rtl">ای برای نفوذ شیطان نیز می</span>‌<span dir="rtl">گشاید تا با نفس امّاره در درون، متّحد گردد و در کنار جهل انسان، با عقل او رویارو شود. بدین سان، سنّت الهی در اعطای اختیار محدود به انسان و آزمون گستردۀ او در عرصۀ اختلاف و تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های وجودی، شکل می</span>‌<span dir="rtl">گیرد؛ تفاوت در قوّت و تن</span>‌<span dir="rtl">درستی، یا ضعف و سستی، یا بیش و کم بودن روزی و دیگر عطایای الهی.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۷ (ناهمسازی</span>).</ref>

<span dir="rtl">همۀ جوامع و نیز امّت اسلامی، از دیرباز تا کنون، شاهد این تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های به تفرقه انجامیده و تنازع</span>‌<span dir="rtl">های بزرگ و کوچک، از نهاد خانواده تا کلان جامعه، بوده است، اگر چه این مسئله نیز بیرون از دایرۀ تقدیر الهی نیست؛ تقدیری که خداوند حکیم، نه به گزاف که بر پایۀ استحقاق هر فرد و جامعه، برای آنان، مقدّر فرموده و از زبان فرستاده</span>‌<span dir="rtl">اش از آن خبر داده است.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۳۵ (انتخاب بد</span>).</ref>

<span dir="rtl">پرسش، این است که کدام کارها و کردارهای بد، امّت اسلامی را سزامند اختلاف و سرنوشت دردناک کنونی ساخته</span>‌<span dir="rtl">اند و کدام راه</span>‌<span dir="rtl">کارهای عملی برای بیرون آمدن از این اختلاف خانمان</span>‌<span dir="rtl">سوز، در دسترس</span>‌ <span dir="rtl">اند؛ راه</span>‌<span dir="rtl">هایی که سرمایه</span>‌<span dir="rtl">های خدادادی و داشته</span>‌<span dir="rtl">های انسانی را ابزار حلّ اختلاف کنند تا از آزمون این میدان به درستی برَهَند؟ ابتدا برخی ریشه</span>‌<span dir="rtl">های تفرقه را بر می</span>‌<span dir="rtl">شماریم:</span>

==== <span dir="rtl">نابخردی</span> ====

<span dir="rtl">اصلی ترین سرمایۀ انسان، قدرت تعقّل اوست. تعقّل، به معنای مدیریت و مهار همۀ قوای نفسانی و به کار گیری همۀ استعدادها برای پیمودن مسیر تکامل است. اگر این سرمایۀ گران</span>‌<span dir="rtl">بها به کار گرفته نشود، نابخردی بر آدمی چیره می</span>‌<span dir="rtl">شود و امیال و گرایش</span>‌<span dir="rtl">های درونی او، میدانی برای عرضِ اندام می</span>‌<span dir="rtl">یابند و سربازان جهالت، یک به یک، میداندار می</span>‌<span dir="rtl">شوند. حرص و طمع در عرصۀ رقابت</span>‌<span dir="rtl">های اقتصادی، ما را با دیگر حریصان درگیر می</span>‌<span dir="rtl">کند، جاه</span>‌<span dir="rtl">طلبی و ریاست</span>‌<span dir="rtl">طلبی، عرصۀ سیاست را آوردگاه نبردهایی گسترده و گاه خونین می</span>‌<span dir="rtl">سازد، حسادت و تنگ نظری، کانون خانواده را آشفته می</span>‌<span dir="rtl">کند و ترکیبی از اینها، ملّت</span>‌<span dir="rtl">ها و کشورهایی را به جان هم می</span>‌<span dir="rtl">اندازد. هنگامی که درست نیندیشیم و نابردبارانه رفتار کنیم، اختلاف و تفاوت، زمینۀ دودستگی را فراهم می</span>‌<span dir="rtl">آورد</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۷ ح ۱۴۴ - ۱۴۵. نیز، ر. ک: دانش‌نامه قرآن و حدیث: ج ۱ ص ۲۰۹ (استئثار</span>).</ref> <span dir="rtl">و اگر خود و پندار و گفتار و رفتارمان را مهار نکنیم، بی تردید، کارمان، دیر یا زود، به مخاصمه و گسست و جدایی می</span>‌<span dir="rtl">انجامد.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: حشر: آیۀ ۱۴. نیز، ر.ک: آل عمران: آیۀ 7 (فتنه‌گران، دنبال متشابهات قرآن اند</span>).</ref>

<span id="ضعفهای-اخلاقی-و-رفتاری"></span>
==== <span dir="rtl">ضعف</span>‌<span dir="rtl">های اخلاقی و رفتاری</span> ====

<span dir="rtl">ضعف</span>‌<span dir="rtl">های اخلاقی و رفتاریِ هر یک از دو سوی اختلاف، می</span>‌<span dir="rtl">تواند آتش تفرقه را دامن بزند و زیاده</span>‌<span dir="rtl">خواهی یک یا هر دو طرف اختلاف،می</span>‌<span dir="rtl">تواند یک مشکل ساده و حل شدنی را به یک دشمنی دیرینه و زندگی</span>‌<span dir="rtl">سوز، تبدیل کند. انسانی که پا از مرز خویش بیرون نهاده، نمی</span>‌<span dir="rtl">خواهد بشنود و نمی</span>‌<span dir="rtl">خواهد بپذیرد. او می</span>‌<span dir="rtl">فهمد و می</span>‌<span dir="rtl">داند که حق با کیست، امّا خودگرایی و سودجویی افراطی</span>‌<span dir="rtl">اش، مانع از تن دادن به حق و محدود ماندن در مرز خویش است.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۱ (سرکشی). نیز، ر.ک: آل عمران: 19 (برخی حاملان کتاب، عامل تفرقه</span>).</ref> <span dir="rtl">این، همان نقطۀ آغازین تبدیل اختلاف طبیعی به اختلاف خودساختۀ بشر است که قرآن، از آن یاد کرده است.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: بقره: آیۀ ۲۱۳</span>.</ref> <span dir="rtl">در این دنیای محدود و مرزبندی شده، پا فرا نهادن از حقّ خویش، نتیجه</span>‌<span dir="rtl">ای جز پایمال کردن حقّ دیگران ندارد و روشن است که تزاحم حاصل از آن، به کشمکش و تفرقه می</span>‌<span dir="rtl">انجامد.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۵ (رعایت نکردن حقوق</span>).</ref>

<span dir="rtl">نگاه حسادت</span>‌<span dir="rtl">آمیز به داشته</span>‌<span dir="rtl">های دیگران و رشک بردن به برتری</span>‌<span dir="rtl">های مادّی دیگران در زندگی</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۷ (فزون‏خواهی</span>).</ref> <span dir="rtl">نیز می</span>‌<span dir="rtl">توانند ما را به رقابتی ناسالم یا تجاوزی آشکار و غصبی ظالمانه، سوق دهند.</span>

<span id="ریاستطلبی-و-دنیادوستی"></span>
==== <span dir="rtl">ریاست</span>‌<span dir="rtl">طلبی و دنیادوستی</span> ====

<span dir="rtl">تزاحم</span>‌<span dir="rtl">های بشر، می</span>‌<span dir="rtl">تواند توسعه یابد و بر سرِ امور اعتباری، مانند ریاست نیز شکل بگیرد. همان که دلیل اختلاف میان شیعیان معاصر امام صادق علیه السلام بوده و ایشان، آن را کوتاه و شیوا، چنین بیان کرده است:</span>

<span dir="rtl">تنها در پیِ دنیایند و هر یک دوست دارند که رئیسْ خوانده شوند.</span><ref><span dir="rtl">. «إنَّما یطلُبونَ الدُّنیا، و كُلٌّ یُحِبُّ أن یُدعىٰ رَأساً» (رجال الکشّی: ج ۱ ص ۳۴۷ ح ۲۱۶</span>).</ref>

<span dir="rtl">آری! ریاست</span>‌<span dir="rtl">طلبی و دنیادوستی، انسان</span>‌<span dir="rtl">ها و گروه</span>‌<span dir="rtl">ها را به طرد رقیبان و بیرون راندن آنان از صحنۀ رقابت می</span>‌<span dir="rtl">کشانَد و چون این رفتار از رقیب هم سر زند، جایی برای جدال و عرصه</span>‌<span dir="rtl">ای برای تفرقه، گشوده می</span>‌<span dir="rtl">شود. نکتۀ شایان توجّه، وسوسۀ شیطان در این میان است.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۵ (وسوسه شیطان</span>).</ref> <span dir="rtl">او در روح ما می</span>‌<span dir="rtl">دمد و از کاستی</span>‌<span dir="rtl">های درونی ما بهره می</span>‌<span dir="rtl">گیرد و کار خود را پیش می</span>‌<span dir="rtl">بَرد.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۲۴۷ (بدنهادی). نیز، ر.ک: توبه: آیۀ 107 (نفاق، عامل تفرقه</span>).</ref> <span dir="rtl">او دنیا را در نظرمان می</span>‌<span dir="rtl">آراید، چندان که سردارانی چون زبیر و مهاجرانی چون طلحه را می</span>‌<span dir="rtl">فریبد تا در پیِ ریاستی چند روزه، پیشینیۀ پُرافتخار خود را لگدمال کنند و پایه</span>‌<span dir="rtl">گذار اختلافی رنج</span>‌<span dir="rtl">آفرین و نخستین جنگ خونین داخلی در اسلام باشند؛ جنگی که آماج حمله</span>‌<span dir="rtl">های آن، امیر مؤمنان، امام علی علیه السلام، تجسّم راستی و پاکی و دادگری است.</span><ref><span dir="rtl">. امام علی علیه السلام در توصیف سردمداران جنگ جمل می‏فرماید: «بَلىٰ وَ اللّٰهِ لَقَد سَمِعوها و وَعَوها، و لٰكِنَّهُم حَلِیَتِ الدُّنیا فی أعینِهِم و راقَهُم زِبرِجُها...».(نهج البلاغة: خطبۀ ۳</span>).</ref>

<span id="دشمنان-بیرونی"></span>
==== <span dir="rtl">دشمنان بیرونی</span> ====

<span dir="rtl">دشمنان بیرونی از جهل و ناپختگی، گرایش</span>‌<span dir="rtl">ها و خواسته</span>‌<span dir="rtl">ها و ضعف</span>‌<span dir="rtl">ها و کاستی</span>‌<span dir="rtl">های ما سوء استفاده می</span>‌<span dir="rtl">کنند. آنان با تطمیع و نشان دادن درِ باغ سبز، زیاده</span>‌<span dir="rtl">خواهان و بدسیرتان و حسادت</span>‌<span dir="rtl">وزران را سوی خود می</span>‌<span dir="rtl">کشند و فریب</span>‌<span dir="rtl">خوردگان را برای تفرقه</span>‌<span dir="rtl">افکنی میان جوامع رقیب و بویژه امّت اسلامی، آگاهانه یا ناآگاهانه، عامل و اجیر خود می</span>‌<span dir="rtl">سازند. ایشان با شیوه</span>‌<span dir="rtl">ای مرموزانه که در دنیای کنونی با رسانه</span>‌<span dir="rtl">های مختلف، همراهی و پشتیبانی می</span>‌<span dir="rtl">شود، به تهاجم فرهنگی و استحالۀ امّت اسلامی می</span>‌<span dir="rtl">پردازند و می</span>‌<span dir="rtl">کوشند تا با پاره</span>‌<span dir="rtl">پاره کردن مسلمانان، قوّت و قدرت آنان را از میان ببرند.</span><ref><span dir="rtl">. قرآن کریم، حاکمان فاسد را از عوامل تفرقه در جامعه (قصص: آیۀ ۴) و پیامد نزاع و تفرقه را «زوال قدرت امّت» شمرده‏ است: (‏وَ لَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُكُمْ) (انفال: آیۀ ۴۶</span>).</ref>

<span id="راهکارهای-اتحاد"></span>
=== <span dir="rtl">راه</span>‌<span dir="rtl">کارهای اتّحاد</span> ===

<span dir="rtl">به گونۀ کلّی و اجمالی،کوشش در تحقّق اُلفت و دوستی و صلح و مُدارا، اجتناب از عوامل تفرقه و مبارزه با موانع اتّحاد، سه زمینۀ اصلی برای اتّحاد گروه</span>‌<span dir="rtl">ها و جوامع مختلف اسلامی هستند. در مَدخل</span>‌<span dir="rtl">های «الفت» و «محبّت / دوستی» در این دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه، زمینه</span>‌<span dir="rtl">های الفت و عوامل دوستی، از دلِ آیات و روایات، استخراج و عرضه شده</span>‌<span dir="rtl">اند؛ عواملی همچون: رعايت حقوق يكديگر و نهادینه کردن آن، حُسن معاشرت، اظهار محبّت، وفادارى، نيكى متقابل، نزديكى و پیوند خویشاوندی، بی</span>‌<span dir="rtl">تكلّفی و عبادت</span>‌<span dir="rtl">های جمعی. همۀ اینها زمينۀ هماهنگى روانى و تقويت رشتۀ اُلفت (همدلی) و محبّت (دوستی) ميان مردم را فراهم می</span>‌<span dir="rtl">آورند.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: دانش‏نامۀ قرآن و حدیث: ج ۵ ص ۶۸ (همدلی: الاُلفة / درآمد</span>).</ref>

<span dir="rtl">عوامل تفرقه نیز در صفحات پیشین، مطرح شده</span>‌<span dir="rtl">اند و بدین نکته اشاره شده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای تألیف قلوب و یک‌پارچه کردن امّت اسلامی، با تمام توان کوشید. او از جامعه</span>‌<span dir="rtl">ای سخت دچار تفرقه و بُریدگی، امّتی یک‌پارچه ساخت و الگویی ماندگار به یادگار نهاد؛ کاری کارستان که جز با عنایت و تأییدات الهی، از کسی ساخته نیست، حتّی اگر همۀ دارایی</span>‌<span dir="rtl">های زمین را برای آن هزینه کنیم.</span><ref><span dir="rtl">. (وَ أَلَّفَ بَینَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنفَقْتَ مَا فِى ٱلْأَرْضِ جَمِیعًا مَّا أَلَّفْتَ بَینَ قُلُوبِهِمْ وَلَـٰكِنَّ ٱللهَ أَلَّفَ بَینَهُمْ إِنَّهُ عَزِیزٌ حَكِیمٌ) (انفال: آیۀ ۶۳</span>).</ref>

<span dir="rtl">موانع اتّحاد نیز در مَدخل « محبّت / دوستی» در همین دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه، بررسی شده</span>‌<span dir="rtl">اند؛ موانعی مانند: جهل و بى</span>‌<span dir="rtl">تدبيرى، حسد، حقد، كبر، بداخلاقى و عيبجويى.</span>‌<ref><span dir="rtl">. ر.ک: دوستى در قرآن و حدیث: ص ۱۴۷(موانع دوستی). در همین دانش‏نامه نیز ذیل عنوان «محبّت (الحُبّ)»، شرح این موانع خواهد آمد</span>.</ref> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این زمینه نیز بسی کوشید و موانع الفت و وحدت امّت را یک به یک، شناسایی کرد و آنها را زُدود. پیامبر صلی الله علیه و آله، همچنین از ريشه دواندن وسوسه</span>‌<span dir="rtl">هاى شيطانى و هوس</span>‌<span dir="rtl">هاى نفسانى در میان پیروانش جلوگیری کرد.</span>

<span dir="rtl">اکنون و از پس فراموشی تلاش</span>‌<span dir="rtl">های سترگ نبوی و علوی و استمرار قرن</span>‌<span dir="rtl">ها گسست و جدایی نژادی و زبانی و دینی و مذهبی، و نیز شیطنت</span>‌<span dir="rtl">های تفرقه</span>‌<span dir="rtl">افکنان، بازگشتی دوباره به اتّحاد عزّت</span>‌<span dir="rtl">آفرین صدر اسلام، لازم، امّا بس دشوار است؛ اتّحادی که نه به معنای نادیده گرفتن تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های قومی، منطقه</span>‌<span dir="rtl">ای، فرقه</span>‌<span dir="rtl">ای و دینی، بلکه به معنای احترام متقابل و پذیرش حقوق انسانی یکدیگر و نیز همفکری و همدلی برای حلّ مشکلات اساسی جهان اسلام و غلبه بر دشمنان داخلی و خارجی است. دعوت به وحدت، زمانی شنیده می</span>‌<span dir="rtl">شود که از موضع برابر صورت گیرد و دعوت به خود و محملی برای تحمیل عقیده به دیگران نباشد؛ وحدتی که با حفظ تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های طبیعی و فکری و عقیدتی،</span><ref><span dir="rtl">. مقصود، آن دسته از تفاوت‏های عقیدتی است که نافی حقوق دیگران یا معارض با اصل وحدت (به معنای اُلفت و همدلی و همکاری با اُمّت و برادری و مدارا با دگر اندیشان امّت) در مسائل سیاسی - اجتماعی نباشد. بر این پایه، به عنوان مثال، تکفیر دیگر مسلمانان، «عقیده‏ای» است ضدّ وحدت عملی امّت، و «تفاوتی» است که نمی‏توان آن را محترم شمرد. در این باره، ر. ک: الوحدة الاسلامیة فی الأحادیث المشترکة بین السنة و الشیعة: ص ۴۵ (مقدّمۀ [آیة اللّٰه] محمدعلی تسخیری</span>).</ref> <span dir="rtl">همۀ امّت اسلامی را در مواجهه با شیاطین جنّ و اِنس، یاری دهد.</span>

<span dir="rtl">روشن است که در این میان، بازگو کردن خطر تفرقه و هشدار دادن، کافی نیست. هشدارها و توصیه</span>‌<span dir="rtl">ها، احساس خطر تفرقه و نیاز به وحدت را برجسته می</span>‌<span dir="rtl">سازند، امّا تنها مقدّمۀ کارند و باید در پی عملی کردن راه</span>‌<span dir="rtl">کارهایی بود که بتوانند ما را به وحدت واقعی، نزدیک سازند. امید است آنچه در روایات این عنوان (مَدخَل) از دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه ارائه شد، بتواند به اجرا و پیاده سازی راه</span>‌<span dir="rtl">کارهای وحدت در جهان اسلام، کمک کند و وحدت امّت اسلامی را نوید دهد، هر چند تا تحقّق نهایی آن، نیاز است گام</span>‌<span dir="rtl">های فراوانی برداشته شوند.</span>

<span dir="rtl">بر این پایه، نیاز به یک مرجع واحد (فرد یا شورا) برای رجوع، به هنگام اختلاف فکری یا عملی، از نخستین گام</span>‌<span dir="rtl">هاست. خوش</span>‌<span dir="rtl">بختانه قرآن کریم، به عنوان اصلی</span>‌<span dir="rtl">ترین، عمومی</span>‌<span dir="rtl">ترین و پذیرفته</span>‌<span dir="rtl">ترین سند فکری مسلمانان، موجود است و خود، مرجع حلّ اختلاف را معیّن کرده است:</span>

<span dir="rtl">(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً.</span><ref><span dir="rtl">. نساء: آیۀ ۵۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">ای مؤمنان! از خداوند، فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند، فرمان</span>‌<span dir="rtl">برداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیزه برخاستید، آن را به خدا و پیامبر، باز برید که این، بهتر و بازگشت آن، نیکوتر است).</span>

<span dir="rtl">آری! خدا و رسول، می</span>‌<span dir="rtl">توانند محل مراجعۀ هر دو سوی اختلاف باشند تا با اخذ «محکمات قرآن» و «سنّت فراگیر پیامبر صلی الله علیه و آله»، تکلیف آنان روشن گردد.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۱۸۵ (پایبند بودن به محکمات قرآن و سنّت غیر اختلافی) و ص ۱۹۱ (پیروی از پیشوایان حق</span>).</ref> <span dir="rtl">در این میان، آن که چیزی نمی</span>‌<span dir="rtl">داند، باید لب فرو ببندد و از اظهار نظر، خودداری کند تا بر آرای موجود، بیهوده نیفزاید.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۱۹۳ (سکوت کردن ناآگاه</span>).</ref> <span dir="rtl">دو سوی اختلاف نیز باید با انصاف</span>‌<span dir="rtl">دهی، حق را به حقدار بسپارند</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۱۹۱ (انصاف داشتن</span>).</ref> <span dir="rtl">و به گاه نیاز، از بخشی از حقّ خود بگذرند و خود را ارزشمندتر از آن بدانند که بر سرِ ریاست و دارایی و مقام و دیگر چیزهای مادّی و اعتباری، به کشمکش بپردازند.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۱۹۳ (احترام نهادن به خود</span>).</ref> <span dir="rtl">اگر این آگاهی و ارج</span>‌<span dir="rtl">نهی به خود، وجود داشته باشد، دست شیطان از ما کوتاه می</span>‌<span dir="rtl">شود و آن گاه، حیله</span>‌<span dir="rtl">های دشمنان تفرقه</span>‌<span dir="rtl">افکن برای تطمیع و فریب برخی مسلمانان و تحریک آنان بر ضدّ دیگران نیز کارگر نمی</span>‌<span dir="rtl">افتد - زیرا زمینه</span>‌<span dir="rtl">ای ندارد -، هر چند کوتاه کردن دست شیطانی دشمنان را نیز باید جدّی گرفت.</span>

<span dir="rtl">گفتنی است با وجود همه اینها، بخشی از اختلاف</span>‌<span dir="rtl">های طبیعی باقی می</span>‌<span dir="rtl">مانند. باید این اندیشه را از سر بیرون بُرد که همۀ اختلاف</span>‌<span dir="rtl">ها، زدودنی</span>‌ <span dir="rtl">اند. اختلاف</span>‌<span dir="rtl">های برخاسته از تفاوت</span>‌<span dir="rtl">های طبیعی و اکتسابی، همزاد بشر و نیاز او برای انسان شدن است. بخشی از اختلاف</span>‌<span dir="rtl">های ساختگی نیز در صورت ملتزم نبودن یک سوی اختلاف به قاعده</span>‌<span dir="rtl">های مقبول حلّ اختلاف و شیوه</span>‌<span dir="rtl">های عقلایی آن، همچنان باقی می</span>‌<span dir="rtl">مانند. راه حلّ پیشنهادی آیات و روایات، در این عرصه، رفق و مدارا است. همراهی و نرمی و مدارا، تیزی اختلاف را کاهش می</span>‌<span dir="rtl">دهد و اگر طرف مقابل را جذب نکند، دستِ کم از دشمنی‌اش می</span>‌<span dir="rtl">کاهد.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۱۹۳ (نرمش</span>).</ref> <span dir="rtl">این، درست بر خلاف این باور است که مخالف را باید تند و شدید، کیفر داد تا دیگر کسی جرئت مخالفت نیابد. شاید این کار به گونۀ موقّت به سکوت آن سوی اختلاف بینجامد؛ امّا موجب می</span>‌<span dir="rtl">شود سینه</span>‌<span dir="rtl">اش از کینه</span>‌<span dir="rtl">ای نهفته، آکنده شود؛ کینه</span>‌<span dir="rtl">ای که هر گاه سر باز کند و مجال عرضِ اندام بیابد، انتقامی سخت به دنبال دارد.</span>

<span dir="rtl">در پایان، این نکته را از یاد نبریم که تحقّق وحدت، امری بسیار دشوار و نیازمند خواست و پشتیبانی همه</span>‌<span dir="rtl">جانبۀ خدای متعال است. از این رو، همواره و همه جا باید دست نیاز به سوی درگاه الهی بالا بُرد و همچون امام سجّاد علیه السلام، زمزمه نمود:</span>

<span dir="rtl">بارالها!... با [دادنِ توفیقِ] مداومت بر طاعت و همراهی با جماعت و طرد بدعت</span>‌<span dir="rtl">گذاران و به کارگیرندگان آرای خودساخته [به جای دین]، آنچه را خواستم، برایم کامل گردان.</span><ref><span dir="rtl">. ر.ک: ص ۱۹۵ ح ۷۱</span>.</ref>

<span id="سخن-پایانی"></span>
=== <span dir="rtl">سخن پایانی</span> ===

<span dir="rtl">گفته شد که نگرش درست به اختلاف</span>‌<span dir="rtl">های طبیعی و سرشتین، می</span>‌<span dir="rtl">تواند زمینۀ تکامل انسان را فراهم آورد؛ امّا جهل و نابخردی و بى</span>‌<span dir="rtl">تدبيرى، این اختلاف را به درگیری و تنازع می</span>‌<span dir="rtl">کشانَد. افزون بر این، ضعف</span>‌<span dir="rtl">های اخلاقی، مانند: حسد، کینه</span>‌<span dir="rtl">ورزی، عيبجويى، كبر، منفعت</span>‌<span dir="rtl">پرستی، درشتی و بدخویی نیز به این اختلافات، دامن می</span>‌<span dir="rtl">زنند و مانع وحدت امّت اسلامی می</span>‌<span dir="rtl">شوند. دشمنان نیز با سوء استفاده از سستی</span>‌<span dir="rtl">ها و ضعف</span>‌<span dir="rtl">ها، بر آتش این تفرقه می</span>‌<span dir="rtl">دمند. از این رو، هر گونه کوشش برای تحقّق الفت و دوستی فرقه</span>‌<span dir="rtl">های امّت، باید متوجّه ریشه</span>‌<span dir="rtl">کن کردن این عوامل و خنثا کردن آثار زیانبار آنها و نیز افشای حیله</span>‌<span dir="rtl">های دشمنان باشد. افزون بر این، تحقّق دوبارۀ اتّحاد مبارک مسلمانان، نیازمند ایجاد زمینه</span>‌<span dir="rtl">های الفت و عوامل دوستی است؛ عواملی همچون: رعايت حقوق يكديگر و نهادینه کردن آن، حُسن معاشرت، تعامل برادرانه، حُسن ظن، ترک آزار، اظهار محبّت، وفادارى، نيكى متقابل، نزديكى و پیوند خویشاوندی، بی</span>‌<span dir="rtl">تكلّفی، اعیاد و مراسم مشترک و عبادت</span>‌<span dir="rtl">های جمعی.</span><ref><span dir="rtl">. روشن است که این زمینه‌ها و عوامل - که از قرآن و حدیث، نقل شدند - ، با توهین به یکدیگر و به زشتی یاد کردن از مقدّسات یکدیگر و نیز جهنّمی انگاشتن دیگر مسلمانان، قابل جمع نیست</span>.</ref>

<span dir="rtl">فضیلت</span>‌<span dir="rtl">های اخلاقی نیز جانْ</span>‌<span dir="rtl">مایۀ تحقّق وحدت</span> ‌<span dir="rtl">اند. فضیلت</span>‌<span dir="rtl">هایی مانند انصاف</span>‌<span dir="rtl">دهی و حق را به حقدار سپردن و پشت پا زدن به دنیا و ریاست و دیگر مادّیات زندگی و عفو (گذشت) از حقّ خود در ظلم</span>‌<span dir="rtl">های شخصی.</span><ref><span dir="rtl">. مثل آن جا که امام علی علیه السلام در قضیۀ حقّ تضییع شدۀ خود (أن یأخذوا ما لیس لهم)، از مطالبۀ حقّ خویش گذشت و دوام وحدت امت را بر رفع ظلم از خویش و اعادۀ حقّ خویش ترجیح داد (فاختَرتُ أن اُظلَمَ حقّی). (ر.ک: الشافی: ج ۳ ص ۲۴۳، بحار الأنوار: ج ۲۸ ص ۱۹۷، به نقل از الغارات)، یا آن جا که به تعبیر امام حسین علیه السلام، اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله، خصوصاً امام حَسَن علیه السلام و امام حسین علیه السلام [در صلح با معاویه]، از مطالبۀ چنین حقّی به قصد پاسداری از وحدت امّت، گذشتند (کُنّا ... أحَقُّ بمقامه صلی الله علیه و آله فی الناس، فاستأثَرَ عَلَینا قَومُنا بِذلک، فَرَضینا و کَرِهنا الفُرقَةَ و أحبَبنا العافیة و... أنَا أَحَقُّ...) (تاریخ الطبری: ج ۵ ص ۳۵۷، الکامل فی التاریخ: ج ۴ ص ۲۳</span>).</ref> <span dir="rtl">در فضای پیراسته از زشتی و زشتکاری و با ارج</span>‌<span dir="rtl">نهی به انصاف و گذشت، حیله</span>‌<span dir="rtl">های تفرقه</span>‌<span dir="rtl">افکنانۀ دشمنان و شیاطین انس و جن نیز کارگر نمی</span>‌<span dir="rtl">افتند. اندک اختلاف</span>‌<span dir="rtl">های طبیعی و سرشتی نیز با نگرش درست به خلقت، توجیه پذیرند و آنچه باقی می</span>‌<span dir="rtl">ماند، با رفق و مدارا، حل شدنی است. نرمی و مدارا و دیگر فضیلت</span>‌<span dir="rtl">های اخلاقی، از تند و تیزی اختلاف می</span>‌<span dir="rtl">کاهند و هر دو سوی اختلاف را به جای کینه</span>‌<span dir="rtl">توزی و انتقام</span>‌<span dir="rtl">گیری، به دوستی و الفت و گفتگو می</span>‌<span dir="rtl">کشانند. امید که جهان اسلام، شاهد وحدتی پایدار و اتّحادی غرورآفرین باشد!</span>

<references />