نمایش مبدأ برای ج س س / التجسّس

<span id="التجسس-نسخه-آزمایشی"></span>
= <span dir="rtl">التَّجَسُّس (نسخه آزمایشی)</span> =

<span dir="rtl">تجسّس (بازرسی و جاسوسی)</span>

<span id="درآمد1"></span>
= <span dir="rtl">درآمد</span><ref><span dir="rtl">به قلم پژوهشگر ارجمند، جناب حجة الإسلام و المسلمین آقای محمدکاظم رحمان‌ستایش</span>.</ref> =

<span id="واژهشناسی-تجسس"></span>
== <span dir="rtl">واژه‌شناسی تجسُّس</span> ==

<span dir="rtl">واژۀ «تجسّس» در فرهنگ‌نامه‌های عربی، به معنای «دست زدن، لمس با دست، بررسی كردن، جستجو، تحقیق، جاسوسی كردن، كسب خبر و خبرجویی» آمده و مجازاً به معنای «نگاه كردن از سرِ كنجكاوی برای شناسایی کار دیگران» است.</span>

<span dir="rtl">در مهم‌ترین منابع واژه‌شناسی عرب، در بارۀ معنای این واژه، این گونه آمده است:</span>

<span dir="rtl">جسّ: أصلٌ واحدٌ و هو تَعَرُّفُ الشی</span>‌<span dir="rtl">ءِ بمَسٍّ لطیفٍ.</span><ref><span dir="rtl">معجم مقاییس اللّغة: ج 1 ص 414 ذیل: «جسس</span>».</ref> <span dir="rtl">أصلُ</span>‌ <span dir="rtl">الجَسِّ</span>‌ <span dir="rtl">مَسُّ العِرْقِ و تَعَرُّفُ نَبضِهِ للحُكمِ به على الصحّةِ و السُقمِ، و هو أخصُّ من الحِسِّ، فانَّ الحِسَّ: تَعَرُّفُ ما یدْرِكُه الحِسُّ، و الجَسُّ</span>‌<span dir="rtl">: تَعَرُّفُ حالٍ ما مِن ذٰلكَ</span><ref><span dir="rtl">مفردات ألفاظ القرآن: ص 196 ذیل: «جسس</span>».</ref><span dir="rtl">. و الجَاسُوسُ</span>‌ <span dir="rtl">فاعولٌ من هذا لِأَنّهُ یتَخَبَّرُ ما یریدُه بِخَفاءٍ و لُطفٍ. و ذُكِرَ عن الخلیلِ: إنَّ الحَواسَّ الّتی هی مَشاعِرُ الإنسانِ ربّما سُمِّیت جَواسَّ.</span><ref><span dir="rtl">معجم مقاییس اللّغة: ج 1 ص 414 ذیل: «جسس</span>».</ref>

<span dir="rtl">مادّۀ «جسس»، از یک ریشه و به معنای شناخت چیزی با کمی لمس به کار می</span>‌<span dir="rtl">رود. ریشۀ کاربرد این واژه، لمس رگ و شناخت نبض آن برای حکم دادن به سلامت و بیماری است. این واژه، از کلمۀ «حسّ» خاص</span>‌<span dir="rtl">تر است؛ چه آن که حس، شناخت چیزهای محسوس است و جس، شناخت حال محسوسات است.کلمۀ جاسوس هم از این واژه گرفته شده است؛ چون او از آنچه مورد نظر دارد به صورت مخفیانه و زیرکانه، خبر می</span>‌<span dir="rtl">گیرد. از خلیل بن احمد فراهیدی نقل شده که: حواسّ پنجگانۀ انسان، در مواردی جاسوس نامیده شده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">واژۀ «تحسّس»، هم</span>‌<span dir="rtl">معنا با تجسّس است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: تاج العروس: ج 8 ص224 ذیل: «جسس</span>».</ref> <span dir="rtl">در بیان تفاوت میان این دو واژه گفته</span>‌<span dir="rtl">اند: تجسّس، به معنای جستجو در باطن کارها و بیشتر مربوط به امور شرّ است؛امّا تحسّس، آگاهی یافتن از ظواهر امور به واسطۀ حواس ظاهری است و بیشتر در امور خیر به کار می</span>‌<span dir="rtl">رود یا آن که تجسّس، جستجو برای دیگری و تحسّس، کاویدن برای خویش است؛</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: مجمع البیان: ج 9 ص 205. نیز، ر.ک: تفسیر الثعلبی: ج 9 ص 82 و تفسیر الآلوسی: ج 26 ص 157و تفسیر القرطبی: ج 16 ص 333</span>.</ref> <span dir="rtl">امّا هر دو واژه در این معنای جستجو از خبر، مشترک</span> ‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">در متون فقهی گذشته، در مباحث جهاد، گاه از این واژه استفاده کرده</span>‌<span dir="rtl">اند، لیکن به تعریفی از آن، اقدام نکرده</span>‌<span dir="rtl">اند. ظاهراً در آن مقام، به معنای متعارف لغوی آن، بسنده کرده بودند.تنها در فقه سیاسی معاصر به این بحث با تفصیل بیشتر پرداخته شده است؛ امّا در غیر از مسئلۀ تجسّس در بارۀ دشمن، مدلول آیه و روایات را صرفاً اخلاقی دیده</span>‌<span dir="rtl">اند. اخلاقیون هم مراد از تجسّس را تفتیش و جستجو در اخبار مخفی و اطّلاعات سرّی دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">برای نمونه، ر.ک: دراسات فی ولایة الفقیه: ج 2 ص ۵۳۱ و مفاهیم القرآن: ج 2 ص ۵۴۱</span>.</ref> <span dir="rtl">مفسّران هم معنای تجسّس را تفتیش و جستجوی اسرار و امور مخفی مؤمنان دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">برای نمونه، ر.ک: تفاسیر یاد شده در پانوشت</span>‌<span dir="rtl">های پیشین</span>.</ref>

<span id="تجسس-در-قرآن-و-حدیث"></span>
== <span dir="rtl">تجسّس، در قرآن و حدیث</span> ==

<span dir="rtl">در قرآن و حدیث، مفهوم تجسّس، همان سر کشیدن در عملکرد دیگران به قصد عیب</span>‌<span dir="rtl">یابی است.</span><ref><span dir="rtl">این معنا از مجموعۀ آیات و روایات باب، روشن می</span>‌<span dir="rtl">شود</span>.</ref> <span dir="rtl">این واژه، به همین شکل، یک بار در قرآن کریم در سورۀ حجرات، آیۀ 12 و واژۀ «تحسّسوا» هم یک بار در سورۀ یوسف، آیۀ 87 به کار رفته است. تجسّس را می</span>‌<span dir="rtl">توان با توجّه به حوزه</span>‌<span dir="rtl">های به وجود آمدن آن، در هفت نوع، تصویر کرد:</span>

<span id="نوع-اول-تجسس-در-امور-شخصی"></span>
=== <span dir="rtl">نوع اوّل: تجسّس در امور شخصی</span> ===

<span dir="rtl">مراد از امور شخصی، در مقابل امور اجتماعی، شئون مربوط به فرد و در ارتباط با شخصیت و حیطۀ زندگی خصوصی و حریم خصوصی اوست. بسیاری از متون دینی مربوط، ناظر به حکم تجسّس نسبت به حوزۀ زندگی خصوصی افراد است. آیۀ شریف و نیز روایات، غالباً ناظر به این حوزه از زندگی اشخاص است.</span>

<span dir="rtl">در قرآن کریم، این واژه، یک بار در سورۀ حجرات به کار رفته است:</span>

<span dir="rtl">(يَا أَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا ٱجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ ٱلظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ ٱلظَّنِّ إِثْمٌ وَ لَا تَجَسَّسُوا وَ لَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَ ٱتَّقُوا ٱللَّهَ إِنَّ ٱللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ.</span><ref><span dir="rtl">حجرات: آیۀ12</span>.</ref>

<span dir="rtl">اى كسانى كه ایمان آورده</span>‌<span dir="rtl">اید! از گمان فراوان بپرهیزید؛ زیرا پاره</span>‌<span dir="rtl">اى از گمان</span>‌<span dir="rtl">ها گناه است. در كارهاى پنهانى یكدیگر، جستجو مكنید و از یكدیگر، غیبت مكنید. آیا هیچ یک از شما دوست دارد كه گوشت برادر مردۀ خود را بخورد؟! به یقین، آن را ناخوش خواهید داشت. پس، از خدا بترسید، که خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">پذیر و مهربان است).</span>

<span dir="rtl">در این جا خداوند، هم از غیبت و هم از تجسّس، در کنار یکدیگر منع کرده است. برخی مفسّران آورده</span>‌<span dir="rtl">اند: فرق این دو در این است که غیبت، پدیدار نمودن عیب دیگری برای شخص سومی یا راهیابی برای پدیدار شدن عیبی برای او از راه نقل دیگری است؛ امّا تجسّس، دستیابی به شناخت عیب دیگری از راه دنبال کردن اوست. از این رو، بعید از ذهن نیست که جملۀ (آیا هیچ از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده اش را بخورد؟!)، به عنوان علّت هر دو حکم، یعنی نهی از تجسّس و غیبت باشد.</span><ref><span dir="rtl">المیزان فی تفسیر القرآن: ج 18 ص325</span>.</ref>

<span dir="rtl">خداوند، در تبیین روابط سالم اجتماعى كه باید بر جامعۀ آرمانى دینى حاكم باشد، مؤمنان را از بدگمانى، تجسّس در كار یكدیگر و بدگویى پشت سر دیگران، نهى می</span>‌<span dir="rtl">کند و ارتكاب این امور را به شكل غیر مستقیم، بى</span>‌<span dir="rtl">تقوایى مى</span>‌<span dir="rtl">خوانَد.</span>

<span dir="rtl">در روایات نیز از تجسّس و تفتیش در امور خصوصی و پنهانی مومن، سخت نکوهش شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۸1 (تجسّس در بارۀ عیب</span>‌<span dir="rtl">های مردم</span>).</ref> <span dir="rtl">در جوامع حدیثی مهم شیعی و سنّی هم گاه ابواب خاصّی به این موضوع، اختصاص داده شده است. در این احادیث، واژگان و تعابیر متفاوتى به كار برده</span>‌ <span dir="rtl">شده و مفاهیمی همچون كنجكاوى و تفحّص در بارۀ لغزش</span>‌<span dir="rtl">ها (عثرات)، معایب و مسائل پنهانی (عورات) را همان اسراری دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند كه انسان، از فاش شدن آنها، ناخشنود و شرمگین مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">به این ترتیب، این روایات، در پی پایه</span>‌<span dir="rtl">ریزی مسیری اجتماعی است که در روابط و ایجاد سلوک خاصّ اجتماعی، مؤثّر است. به این گونه، مؤمن باید به زندگی دیگران احترام بگذارد و با عدم تفتیش از عیوب مردم و اسرار ایشان، حرمت</span>‌<span dir="rtl">ها را حفظ کند. جالب این که در روایات بسیاری، پیامد تجسّس در امور خصوصی و نیز خفایای زندگی دیگران به صورت طبیعی و گاه به تقدیر الهی، نتیجه</span>‌<span dir="rtl">اش افشای اسرار خودِ تجسّس کننده خواهد بود.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴91 (زیان</span>‌<span dir="rtl">های تجسّس</span>).</ref> <span dir="rtl">این مطلب، نشانگر آن است که اگر در جامعه این مسیر صحیح اجتماعی مورد توجّه قرار نگیرد، امنیت و حریمی برای اشخاص، باقی نخواهد ماند.امروز شخصی در بارۀ دیگران، این مسیر غلط را می</span>‌<span dir="rtl">رود و پس از آن، نوبت به خود او خواهد رسید که در مسیر این منش غلط اجتماعی، قربانی شود.</span>

<span id="شروط-صدق-تجسس-حرام"></span>
==== <span dir="rtl">شروط صدق تجسّس حرام</span> ====

<span dir="rtl">در روایات، علاوه بر این که موضوع حکم تحریم تجسّس، جستجو و تفتیش در اسرار و امور مخفی مسلمانان مطرح شده، به نکات زیر هم در تحقّق موضوع حکم تجسّس حرام، تصریح شده است:</span>

<span dir="rtl">1. ستر و عفاف. در روایات متعدّد و از جمله در موثّقۀ عبد اللّٰه بن ابی یعفور، به صراحت، حرمت تفتیش عیوب مردم، مترتّب بر ستر و عفاف ایشان شده است. لذا آمده است:</span>

<span dir="rtl">الدَّلالةُ علی ذلک کُلِّه أن یَکونَ ساتراً لجمیعِ عُیوبِه حَتّیٰ یَحرُمَ علی المُسلمینَ ما وراءَ ذلک مِن عَثَراتِه و عُیوبِه و تَفتیشُ ما وراءَ ذلك.</span><ref><span dir="rtl">کتاب من لا یحضره الفقیه: ج 3 ص 38 ح 3280</span>.</ref>

<span dir="rtl">راه</span>‌<span dir="rtl">نمای صلاح و عفاف شخص، این است که خودش نسبت به تمامی کاستی</span>‌<span dir="rtl">هایش پوشاننده باشد تا آن که پیجویی لغزش</span>‌<span dir="rtl">ها و عیب</span>‌<span dir="rtl">هایش غیر از آنها که ظاهر است، بر مسلمانان، حرام شود.</span>

<span dir="rtl">همچنان که در مفهوم تجسّس هم تبیین شد، تتبّع و جستجو از عیوب پنهان، تجسّس شناخته می</span>‌<span dir="rtl">شود، در صورتی که اگر کسی کاری را ظاهر و روشن و در ملأ عام انجام دهد، اطّلاع یافتن از آن، تجسّس شمرده نمی</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">2. تتبّع بدی</span>‌<span dir="rtl">ها. در برخی روایات، تعبیرهای«عثرات»، «زلّات» و «عیوب» ذکر شده که نشان از آن دارد که موضوع نهی از تجسّس، این گونه امور هستند؛ امّا جستجو از فضائل و کمالات افراد در زندگی</span>‌<span dir="rtl">شان، موجب نهی این روایات نیست.</span>

<span dir="rtl">3.قصد سوء. از برخی روایات، استفاده می</span>‌<span dir="rtl">شود که نهی به جهت قصد بدی است که غالباً در این گونه موارد بر تجسّس، مترتّب می</span>‌<span dir="rtl">شود. در این روایات، هدف از تجسّسِ مورد نهی را: ننگ شمردن بر شخص، مفتضح ساختن وی و عیب گرفتن بر او دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۸1 (تجسّس در بارۀ عیب</span>‌<span dir="rtl">های مردم</span>).</ref> <span dir="rtl">لذا این گونه روایات، شامل تجسّس با اغراض عقلائی نخواهند بود. همین طور در صورتی که این کار به صورت کنجکاوی و از روی فضولی انجام شود و غرض عقلایی در پی نداشته باشد، ملحق به تجسّس حرام می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">همچنین مواردی که تحقیق، تفحّص و سؤال برای اطّلاع یافتن از مجهولی اتّفاق می</span>‌<span dir="rtl">افتد نیز داخل در مفهوم تجسّس نیست. لذا روایات نهی از سؤال از کنه ذات خدا</span><ref><span dir="rtl">که در مباحث توحید مطرح می</span>‌<span dir="rtl">شود (ر.ک: دانش‌نامۀ عقاید اسلامی: ج ۴ ص ۳۷ ۵ (پرهیز از اندیشیدن در ذات خدا</span>).</ref> <span dir="rtl">یا نهی از سؤال از زن زناکار که چه کسی با او زنا کرده</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص 2 ۴۸ ح ۵ و 6</span>.</ref><span dir="rtl">یا نهی از سؤال در بارۀ حلّیت و طهارت آنچه در بازار مسلمانان خرید و فروش می</span>‌<span dir="rtl">شود</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: دانش‌نامۀ قرآن و حدیث: ج 7 ص 23 3 (تجارت / حکم آنچه در بازار مسلمانان فروخته می‌شود</span>).</ref> <span dir="rtl">و امثال اینها، هر یک متناسب با موضوع خودش خواهد بود.</span>

<span dir="rtl">از این رو، فقیهان بسیاری تصریح کرده</span>‌<span dir="rtl">اند که حکم حرمت غیبت که در کنار نهی از تجسّس و در یک ردیف بیان شده، به جهت اذیّت شدن مؤمن و عیبجویی از اوست. لذا اگر به جهت مصلحتی مهم</span>‌<span dir="rtl">تر از احترام شخصی مؤمن، نیاز به تجسّس بود، حکم آن، دیگر حرمت نخواهد بود.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک:</span>‌ <span dir="rtl">المکاسب، شیخ انصاری: ج 1 ص 171 «فیما استثنی من الغیبة وحکم بجوازها بالمعنی الاعم</span>».</ref>

<span id="مصادیق-تجسس-حرام"></span>
==== <span dir="rtl">مصادیق تجسّس حرام</span> ====

<span dir="rtl">مصادیق بسیاری برای تجسّس حرام، می</span>‌<span dir="rtl">توان ذکر کرد. ملاک کلّی، آن است که امری مخفی از زندگی شخص به عنوان عیب با قصد سوء نسبت به او، مورد کنجکاوی قرار گیرد. لذا سرک کشیدن و فضولی در حریم خصوصی دیگران، اعم از خانه، مغازه، مکتوب، مرکوب، مأکول و... ، مشمول این حکم خواهد بود.</span>

<span dir="rtl">تجسّس در زندگی شخصی و خانوادگی افراد نیز مشمول این حکم است. از سوی دیگر، نه تنها تجسّس در عملکرد شخصی و زندگی شخصی افراد، بلکه بر اساس برخی آیات، از جمله آیۀ 189سورۀ بقره و آیۀ 27سورۀ نور، ورود مخفیانه و بدون اجازه به حریم خانۀ دیگری، ممنوع است.برپایۀ روایات متعدّد شیعی و سنّی، هر گاه کسی در پی تجسّس از درون خانۀ مؤمن بر آید، صاحب خانه، حق دارد که به شکل مناسب، او را از این کار، باز دارد.این امر اگر منجر به جراحت و حتّی مرگ شخص شود، صاحب خانه، ضامن نیست.</span><ref><span dir="rtl">«عن أبی عبد اللّٰه علیه السلام: أیُّما رجلٍ اطَّلَعَ علی قومٍ فی دارِهم لِیَنظُرَ إلی عَوراتِهِم فَرَمَوْهُ فَفَقَؤوا عَیْنَیْهِ أو جَرَحوهُ، فلا دیةَ لَهُ» (الکافی: ج 7 ص 291 ح 1). «رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: مَنِ اطَّلَعَ فی بیتِ قومٍ بغیرِ إذنهِم فقد حَلَّ لهم أن یَفقَؤوا عَینَه» (صحیح مسلم: ج 3 ص 1699 ح 43</span>).</ref> <span dir="rtl">تجسّس، حتی برای اجرای فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر هم ممنوع است و تنها از منکر آشکار، باید نهی شود.حاکم اسلامی، نه تنها از تفتیش بدون دلیل نهی شده، بلکه بر پایۀ بدگمانی و سوء ظن بدون مستند هم نمی تواند به تفحّص و تجسّس بپردازد؛ چرا که بنا بر حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، این امر، موجب فاسد شدن مردم می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴91 ح 2۰</span>.</ref> <span dir="rtl">امیر مؤمنان علیه السلام هم در نامۀ خود به مالک اشتر به وی توصیه فرموده که در عیوب مردم که بر وی پوشیده است، کنجکاوی نکند و تا حدّ ممکن، خطابخش و جرم</span>‌<span dir="rtl">پوش باشد.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۸3 ح ۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">تعیین حریم خصوصی، یک امر عرفی است که شامل املاک خصوصی و نیز اموال خصوصی می</span>‌<span dir="rtl">شود.منابع اطّلاعات محرمانۀ شخصی هر فرد هم که می</span>‌<span dir="rtl">تواند به هر شکلی ذخیره شده باشد، در عصر حاضر، مشمول این حکم است.</span>

<span dir="rtl">از مصادیق تجسّس حرام، گوش دادن به مکالمات غیر علنی اشخاص است که مشمول حکم آیۀ 12 از سوره حجرات و احادیث رسیده در ذیل آن می</span>‌<span dir="rtl">شود. در حدیث، کسی که به رغم خواست افراد به گفتگوی آنان گوش دهد، نکوهش شده و جزایش در روز قیامت، ریختن سرب گداخته در گوش وی ذکر شده است.</span><ref><span dir="rtl">«قال رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله: و مَنِ استَمَعَ إِلیٰ حَدیثِ قَومٍ و هم له کارهونَ یُصَبُّ فی اُذُنَیهِ الآنُکُ یومَ القیامةِ، قال سفیانُ: الآنُکُ هُوَ الرصاصُ» (الخصال: ص 109 ح 77</span>).</ref>

<span id="تجسس-و-مصالح-اجتماعی"></span>
==== <span dir="rtl">تجسّس و مصالح اجتماعی</span> ====

<span dir="rtl">هر چند در زمینۀ اسرار شخصی و مسائل خانوادگی، حکم اصلی، حرمت تجسّس است، امّا هنگامی که پای مصالح اجتماعی و سیاسی و قضایی و حفظ امنیت جامعه به میان می</span>‌<span dir="rtl">آید، از تجسّس و تفتیش، گریزی نیست؛ زیرا دولت اسلامی، ناگزیر باید در جهت انجام دادن وظایف شرعی</span>‌<span dir="rtl">اش، اطّلاعاتی مخفی از زندگی اشخاص را در حوزۀ قضایی یا اطّلاع از وضع دشمنان خارجی و فعّالیت</span>‌<span dir="rtl">های آنان و نیز فعّالیت</span>‌<span dir="rtl">های معارضان داخلی، در حدّ لازم، کسب کند و بعلاوه، دولت باید بر فعّالیت</span>‌<span dir="rtl">های کارگزاران و کارمندان خود، نظارت نماید و از نیازها و مشکلات تودۀ مردم نیز آگاه باشد. بدین ترتیب، تجسّس، در مواردی جایز و حتّی واجب می</span>‌<span dir="rtl">شود.بدین قرار، مراقبت از تحرّکات نظامی دشمنان بیگانه، مراقبت از فعّالیت</span>‌<span dir="rtl">های مخالفان و معاندان داخلی و جاسوسان، نظارت بر کارگزاران حکومت و نحوۀ عملکرد آنان و آگاه شدن از نیازها و مشکلات و شکایت</span>‌<span dir="rtl">های مردم، از مصالح اجتماعی است و مجوّز تجسّس در حیطه</span>‌<span dir="rtl">های گوناگونی خواهد بود.</span><ref><span dir="rtl">دراسات فی ولایة الفقیه: ج2 ص 546 - 550، مفاهیم القرآن: ج2 ص542</span>.</ref>

<span dir="rtl">امّا در همه موارد، باید به این مطلب توجّه داشت که حکم اوّلی در بارۀ تجسّس، همان حرمت است و ضرورت</span>‌<span dir="rtl">هاست که اقتضای جواز یا حتّی وجوب آن را داشتند. از این رو، اکتفا به ضرورت</span>‌<span dir="rtl">ها هم در این جهت، امری لازم است. بنا بر این، نمی</span>‌<span dir="rtl">توان از محدودۀ ضرورت</span>‌<span dir="rtl">ها پا را فراتر گذاشت و تجسّس به صورتی تام و کامل و غیر مرتبط به محدوده ضرورت را هم مجاز شمرد.</span>

<span id="نوع-دوم-تجسس-در-امور-قضایی"></span>
=== <span dir="rtl">نوع دوم: تجسّس در امور قضایی</span> ===

<span dir="rtl">از جمله مصالح اجتماعی که گاه تجسّس را ضرور می</span>‌<span dir="rtl">نماید، مواردی است که احقاق حق و یا از میان بردن ظلمی بر آن متوقّف است. در امور قضایی که بنا بر آن است که خصومت میان مسلمانان از بین برود، در اکثر موارد، حق</span>‌<span dir="rtl">یابی، نیازمند تجسّس در زندگی و عملکرد افراد است. مثلاً قاضی باید از عدالت شاهد، اطمینان بیابد تا بعد بر اساس شهادت او، حکم صادر کند. این امر، همیشه با نوعی تجسّس، همراه است، همچنان که تفتیش از تمام قرائن و شواهد اقتصادی یا سیاسی یا امثال اینها در محدودۀ فعالیت</span>‌<span dir="rtl">های قضایی، به تناسب مورد، باید توسّط قاضی انجام پذیرد. قطعاً این مصلحت اجتماعی، در صورت لزوم، از مصلحت حفظ حریم خصوصی افراد، مهم</span>‌<span dir="rtl">تر خواهد بود.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص 5 ۴۹ (پرس و جوی قاضی</span>).</ref>

<span id="نوع-سوم-تجسس-در-امور-کارگزاران"></span>
=== <span dir="rtl">نوع سوم: تجسّس در امور کارگزاران</span> ===

<span dir="rtl">در حوزۀ امور اجتماعی، بخش مهم مسئولیت، بر عهدۀ حکومت است.از مهم</span>‌<span dir="rtl">ترین وظایف حکومت، اطّلاع یافتن از کارکرد مسئولان و کارگزارن حکومتی و نظارت بر آنان است تا در بارۀ انجام یافتن وظایف واگذار شده، اطمینان حاصل شود، از ظلم و فساد اداری، پیشگیری گردد و عدالت اجتماعی، تحقّق یابد. بنا بر حدیثی از امام رضا علیه السلام، پیامبر اکرم، هنگامی که لشکری را گسیل می</span>‌<span dir="rtl">داشت، همراه فرمانده، افراد مطمئنّی را می</span>‌<span dir="rtl">فرستاد تا در کارهای او تجسّس کنند.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵1۵ ح 4۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">امیر مؤمنان علیه السلام نیز در نامۀ خود به مالک اشتر به وی فرمان داد که کارهای کارگزارانش را پی</span>‌<span dir="rtl">گیری کند و بازرسانی صادق و وفادار برای نظارت بر آنان بگمارد.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۰۹ ح 3۴</span>.</ref><span dir="rtl">همچنین به کعب بن مالک، یکی از کارگزارانش، فرمود که به نظارت و بازرسی عملکرد مسئولان شهرها و روستاهای عراق بپردازد.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵11 ح 3۷</span>.</ref> <span dir="rtl">بر اساس گزارش</span>‌<span dir="rtl">هایی که از تجسّس در کار کارگزاران علی علیه السلام به ایشان می</span>‌<span dir="rtl">رسید، بسیاری از آنان، مورد عتاب و نکوهش امام علیه السلام قرار می</span>‌<span dir="rtl">گرفتند. برای نمونه می</span>‌<span dir="rtl">توان به نامه</span>‌<span dir="rtl">های امام علیه السلام به عثمان بن حنیف، مصقلة بن هبیره، زیاد بن ابیه، ابو موسی اشعری، مُنذَر بن جارود عبدی، محمّد بن ابی بکر و شریح بن حارث، اشاره کرد.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: نامه</span>‌<span dir="rtl">های 3،34، 43 - 45، 63 و 71</span>.</ref><span dir="rtl">از تعبیر «بَلَغَنی (به من خبر رسیده است)» در نامۀ امیر مؤمنان علیه السلام بر می</span>‌<span dir="rtl">آید که در بصره، بازرس و گزارشگری از جانب ایشان، مستقر بوده است.</span><ref><span dir="rtl">مفاهیم القرآن: ج 2 ص544</span>.</ref>

<span dir="rtl">گزینش مسئولان و کارگزاران حکومتی نیز نیازمند شناخت دقیق آنان، از نظر تعهّد و ایمان و مسئولیت</span>‌<span dir="rtl">پذیری و تخصّص است و به دست آوردن این شناخت، به بررسی و تجسّس، نیاز دارد و چنین تجسّسی، در نامۀ امام علی علیه السلام به مالک اشتر، ذیل شرایط انتخاب عاملان و مقامات حکومتی ذکر شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۰۷ (جاسوسی دولتی</span>).</ref>

<span id="نوع-چهارم-تجسس-در-اوضاع-زندگی-مردم"></span>
=== <span dir="rtl">نوع چهارم: تجسّس در اوضاع زندگی مردم</span> ===

<span dir="rtl">حاکم اسلامی برای انجام دادن وظایف خود باید از افکار و آرا و نیازها و درخواست</span>‌<span dir="rtl">ها و شکایت</span>‌<span dir="rtl">های مردم، آگاه باشد و این آگاهی، مستلزم نوعی تجسّس از جانب حاکم نسبت به امور یاد شده است. علاوه بر آن که مصالح نظام اسلامی این گونه تجسّسی را اقتضا می</span>‌<span dir="rtl">کند، احادیث و سیرۀ نبوی و علوی نیز بر آن، تأکید دارد. در صدر اسلام، اشخاصی به عنوان «نقیب» و «عریف» واسطۀ میان حاکم و مردم بودند.</span><ref><span dir="rtl">التراتیب الإداریة: ج1 ص235</span>.</ref> <span dir="rtl">شاید با توجّه به این قید که در برخی روایات آمده که چنین تجسّسی نباید با قصد سوء (مثل: پرونده</span>‌<span dir="rtl">سازی و افشاگری و...) همراه باشد، این نوع را به صورت طبیعی بتوانیم از محدودۀ تجسّس مذموم، خارج بدانیم.</span>

<span dir="rtl">به گزارش برخی منابع، پیامبر صلی الله علیه و آله، دوازده نقیب از مردم مدینه برگزیده بود که ایشان را از احوال مردم، آگاه می</span>‌<span dir="rtl">کردند. از ایشان نقل شده است که می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «نیاز کسی را که نمی تواند نیازش را به من برساند، به من برسانید».</span><ref><span dir="rtl">«اخرجوا إلیّ منکم اثنا عشر نقیباً لیکونوا علی قومهم بما فیهم» (السیرة النبویّة، ابن هشام: ج2 ص85؛ بحار الانوار: ج 19 ص13</span>).</ref>

<span dir="rtl">این روایات، نه تنها واسطه</span>‌<span dir="rtl">گری برای انتقال نیاز را می</span>‌<span dir="rtl">رسانند، بلکه نوعی تجسّس را در بارۀ احوال اشخاص ـ که از جنس عیبجویی نباشد ـ، در حدّ لازم برای گزارش</span>‌<span dir="rtl">دهی اثبات می</span>‌<span dir="rtl">کنند. همچنین گزارش شده است که ایشان، از حال یاران خود جویا می</span>‌<span dir="rtl">شد و نیز از مردم در بارۀ امورشان پرسش می</span>‌<span dir="rtl">کرد.</span><ref><span dir="rtl">«کان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله إذا فَقَدَ الرَّجُلَ مِن إِخوانِهِ ثَلاثَةَ أَیَّامٍ سَأَلَ عَنْهُ فَإِنْ کَانَ غائِباً دَعَا لَهُ وإن کَانَ شَاهِداً زَارَهُ وإِن کانَ مریضاً عَادَهُ» (مکارم الأخلاق: ج 1 ص 55 ح 34</span>).</ref> <span dir="rtl">امیر مؤمنان علیه السلام در نامه به مالک اشتر، از وی خواست که جویای حال کسانی که به وی دسترسی ندارند، باشد.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: نامۀ 53</span></ref>

<span id="نوع-پنجم-تجسس-در-امور-امنیت-داخلی-و-ضد-جاسوسی"></span>
=== <span dir="rtl">نوع پنجم: تجسّس در امور امنیت داخلی و ضدّ جاسوسی</span> ===

<span dir="rtl">شناخت وضعیت دشمن، به جهت ایجاد امنیت برای مسلمانان، یک امر لازم است.لذا از موارد مهم جواز یا لزوم تجسّس، گرد آوردن اطّلاعات کافی در بارۀ دشمنان داخلی و مخالفان نظام اسلامی، از قبیل منافقان داخلی و جاسوسان بیگانه و گروه</span>‌<span dir="rtl">های مخفی خرابکار است تا از نظام و مردم در برابر آنان، محافظت شود. علاوه بر ادلّۀ عام در بارۀ وجوب حفظ نظام، ادلّۀ خاصّی نیز در این خصوص وجود دارد. از جمله، آیۀ چهارم سورۀ منافقون، پیامبر صلی الله علیه و آله را از منافقان، بر حذر داشته است. در سبب نزول این آیه گفته</span>‌<span dir="rtl">اند که زید بن اَرقَم از عبد اللّٰه بن اُبَی، سرکردۀ منافقان مدینه، شنید که وی قصد دارد پس از ورود به مدینه، پیامبر صلی الله علیه و آله را از آن جا بیرون کند. زید به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داد و ایشان در حقّ وی، دعا کرد.</span><ref><span dir="rtl">مجمع البیان: ج 10 ص 442</span>.</ref> <span dir="rtl">بعد از جنگ صفّین و جدا شدن خِرّیت بن راشد ناجی و یارانش از سپاه امام علی علیه السلام و پراکنده شدن آنان در شهرها، ایشان به کارگزاران خود دستور داد که در هر ناحیه، جاسوسانی برای آنان بگمارند و اخبار آنها را به ایشان گزارش دهند.</span><ref><span dir="rtl">الغارات: ج1 ص33۲-338؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید: ج3 ص128-130</span>.</ref>

<span dir="rtl">در پاره</span>‌<span dir="rtl">ای موارد، امیر مؤمنان علیه السلام به کارگزارانش امر کرده است که در مورد اشخاص منافق و مشکوک، شدّت عمل داشته باشند. نامۀ به حُذَیفه بن یمان، حاکم مدائن</span><ref><span dir="rtl">مستدرک نهج البلاغة: ج4 ص24</span>.</ref><span dir="rtl">و نامۀ به قیس بن سعد انصاری، کارگزار مصر،</span><ref><span dir="rtl">الغارات: ج1 ص208؛ مستدرک نهج البلاغة: ج4 ص28</span>.</ref> <span dir="rtl">از آن جمله است. بر پایۀ این دستورها، در مرحلۀ اوّل باید شناسایی و شناخت این گونه افراد، انجام شود که لازمۀ آن، تجسّس و رصد این گونه دشمنان است.در برخی موارد، علی علیه السلام، شخصاً اطّلاعاتی در بارۀ اشخاص مشکوک و منافق، فراهم می</span>‌<span dir="rtl">آورد و به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می</span>‌<span dir="rtl">رساند.</span><ref><span dir="rtl">برای نمونه، ر.ک: تفسیر العیّاشی: ج2 ص246 ح 1857</span>.</ref>

<span dir="rtl">شناسایی و دفع شرّ جاسوسان دشمن در میان مردم نیز در دستورنامه</span>‌<span dir="rtl">هایی که امیر مؤمنان علیه السلام به کارگزارانش نگاشته، به صراحت، یک وظیفۀ ضروری معرّفی شده است.امام علی علیه السلام در برخی دستورنامه</span>‌<span dir="rtl">ها</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵11 ح 3۷ و 3۸</span>.</ref> <span dir="rtl">و نیز در سیرۀ عملی خویش،</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۰۷ ح 3۳ و ص ۵11 ح ۳۹</span>.</ref> <span dir="rtl">نسبت به این مهم، لزوم برخورد با این گروه و شیوۀ آن، تذکّر داده</span> ‌<span dir="rtl">است.</span>

<span dir="rtl">بنا بر متون (نصوص) اسلامی، با کسانی که در جامعۀ اسلامی به سود بیگانگان جاسوسی می</span>‌<span dir="rtl">کنند، باید با شدّت، رفتار شود.</span><ref><span dir="rtl">مفاهیم القرآن: ج2 ص 556</span>.</ref> <span dir="rtl">برای نمونه، معاویه بعد از شهادت امام علی علیه السلام، دو نفر را به جاسوسی در کوفه و بصره گماشت. امام حسن علیه السلام از ماجرا آگاه شد و بی</span>‌<span dir="rtl">درنگ فرمان داد که هر دو را شناسایی و دستگیر و اعدام کنند.</span><ref><span dir="rtl">«و دسَّ معاویة رجلاً من بنی حمیر إلی الکوفة و رجلاً من بنی القین إلی البصرة ...فاخذاً و قتلاً» (مقاتل الطالبیّین: ص 62</span>).</ref>

<span id="نوع-ششم-تجسس-در-امور-دشمن-خارجی"></span>
=== <span dir="rtl">نوع ششم: تجسّس در امور دشمن خارجی</span> ===

<span dir="rtl">در منابع روایی و تاریخی، شاهد هستیم که هم پیامبر صلی الله علیه و آله و هم امیر مؤمنان علیه السلام برای اطّلاع از اوضاع دشمن، کسانی را به عنوان جاسوس در میان آنان گمارده بودند. گزارش</span>‌<span dir="rtl">هایی از این گونه تجسّس</span>‌<span dir="rtl">ها توسّط عبّاس، عموی پیامبر صلی الله علیه و آله، از مکّه قبل از فتح آن رسیده است. پیامبر صلی الله علیه و آله، این کار عبّاس را مجاهدت نیک توصیف کرد و از مهاجرت وی به مدینه در آن زمان، ممانعت کرد،</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص 3 ۵۱ ح 4۲</span>.</ref><span dir="rtl">همچنان که در نقل</span>‌<span dir="rtl">های دیگری قیس بن زُراره، جاسوس امیر مؤمنان علیه السلام در شام معرّفی شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۱۵ ح 4۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">علاوه بر لزوم عقلایی اطّلاع از وضعیت دشمن، این عملکرد پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علیه السلام، مشروعیت توجّه به این مهم را اثبات می</span>‌<span dir="rtl">کند، همچنان که اجر و ثواب مجاهدانی که این امر مهم را بر عهده می</span>‌<span dir="rtl">گیرند، با مجاهدان نیکِ در صحنۀ نبرد، یکسان دانسته شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص 3 ۵۱ ح 4۱</span>.</ref> <span dir="rtl">ضرورت شناسایی دشمنان، اختصاص به زمان جنگ ندارد، بلکه با استناد به آیات</span><ref><span dir="rtl">برای نمونه، ر.ک: نساء: آیۀ 102</span>.</ref> <span dir="rtl">و احادیث،</span><ref><span dir="rtl">برای نمونه، ر.ک: نهج البلاغة: نامۀ 53</span>.</ref> <span dir="rtl">در زمان صلح نیز این تجسّس، مطلوب و حتّی ضرور است.</span>

<span id="نوع-هفتم-تجسس-در-امور-نظامی"></span>
=== <span dir="rtl">نوع هفتم: تجسّس در امور نظامی</span> ===

<span dir="rtl">از آن جا که حفظ نظام و جامعۀ اسلامی در برابر تهدیدات نظامی دشمنان، از مهم</span>‌<span dir="rtl">ترین مصالح به شمار می</span>‌<span dir="rtl">رود، در جواز و ضرورت تجسّس در بارۀ نقشه</span>‌<span dir="rtl">ها و توانایی</span>‌<span dir="rtl">های بیگانگان، تردید نشده است. ادلّه</span>‌<span dir="rtl">ای مانند آیۀ 12 سورۀ حجرات - که از تجسّس، نهی کرده -، ناظر به روابط مسلمانان با یکدیگر است و تجسّس در امور غیر مسلمانانی که با مسلمانان، رابطۀ خصمانه دارند (کفّار حربی)، مشمول آن نیست. به علاوه، آیاتی مانند آیۀ ۶۰ از سورۀ انفال - که مؤمنان را به تجهیز نظامی در برابر دشمنان خدا فرمان داده -</span>‌<span dir="rtl"> ، خود از بهترین ادلّۀ وجوب تجسّس است؛چه آن که رکن مهمّی از آمادگی در برابر دشمن را آمادگی اطّلاعاتی تشکیل می</span>‌<span dir="rtl">دهد.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۱۵ (جاسوسی نظامی</span>).</ref>

<span dir="rtl">در سیرۀ جنگی پیامبر خدا نیز مصادیق متعدّدی از تجسّس، وجود دارد. در متون احادیث گذشته، به تفصیل، گزارش نمونه</span>‌<span dir="rtl">هایی از این عملکرد پیامبر صلی الله علیه و آله را در جنگ</span>‌<span dir="rtl">های گوناگون، شاهد بوده</span>‌<span dir="rtl">ایم.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۲۱ (نمونه</span>‌<span dir="rtl">هایی از عملکرد پیامبر صلی الله علیه و آله در جاسوسی نظامی</span>).</ref>

<span dir="rtl">در شرح حال شماری از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله، جاسوسی آنان برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ذکر شده است.</span><ref><span dir="rtl">التراتیب الإداریة: ج1 ص361 و363</span>.</ref> <span dir="rtl">بنا بر روایات، ایشان به فرماندهان نظامی توصیه می</span>‌<span dir="rtl">کردند که ابتدا جاسوسان (عیون) را گسیل کنند. این نکته در سیرۀ امیر مؤمنان علیه السلام نیز گزارش شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۱۹ ح ۴۹</span>.</ref> <span dir="rtl">همچنین فرستادن جاسوسان به هنگام جنگ، از شیوه</span>‌<span dir="rtl">های ایشان بوده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۱۹ ح ۵۱ و ۵۳ و ص ۵۲۱ ح 54 و ۵۵</span>.</ref>

<span id="الفصل-الأول-التجسس-المذموم"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الأوّل: التَّجَسُّسُ المَذمومُ</span> =

<span dir="rtl">فصل یکم: تجسّس</span>‌<span dir="rtl">های ناپسند</span>

<span id="تتبع-عيوب-الناس"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۱: تَتَبُّعُ عُيوبِ النّاسِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 1: تجسّس در بارۀ عیب</span>‌<span dir="rtl">های مردم</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ).</span><ref><span dir="rtl">الحجرات: ۱۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">(ای کسانی که ایمان آورده</span>‌<span dir="rtl">اید! از بسیاری از گمان</span>‌<span dir="rtl">ها بپرهیزید؛ چرا که بعضی از گمان</span>‌<span dir="rtl">ها گناه است و هرگز [در کار دیگران] تجسّس نکنید و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مردۀ خود را بخورد؟! [به یقین] همۀ شما از این کار، کراهت دارید. تقوای الهی پیشه کنید که خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">پذیری مهربان است).</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إيّاكُم وَ الظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ؛ أكذَبُ الحَديثِ، و لا تَحَسَّسوا و لا تَجَسَّسوا.</span><ref><span dir="rtl">صحيح البخاري: ج‌۵ ص‌۲۲۵۳ ح‌۵۷۱۷، صحيح مسلم: ج‌۴ ص‌۱۹۸۵ ح‌۲۸، الموطّأ: ج‌۲ ص‌۹۰۷ ح‌۱۵، مسند ابن حنبل: ج‌۳ ص‌۱۳۴ ح‌۷۸۶۳ كلّها عن أبي هريرة، كنز العمّال: ج‌۱۶ ص‌۸۶ ح‌۴۴۰۲۶؛ قرب الإسناد: ص‌۲۹ ح‌۹۴ عن مسعدة بن زياد عن الإمام الصادق عن أبيه علیهما السلام، بحار الأنوار: ج‌۷۵ ص‌۲۵۲ ح‌۲۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">از گمان بپرهیزید؛ زیرا گمان، دروغ</span>‌<span dir="rtl">ترین سخن است. کنجکاوی و تجسّس هم نکنید.</span>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>:<span dir="rtl">... قُل ما تَفعَلُ، وَ اعمَل ما تَأمُرُ، و لا تُشَقِّقِ الكَلامَ تَشقيقَ الكُهّانِ، و لا تَبحَث عَنِ المَعصِيَةِ، و لا تَسأَل عَنِ القالَةِ، و تَغَمَّد</span><ref><span dir="rtl">تغمّدت فلاناً: سترت ما كان منه و غطّيته (لسان العرب: ج‌۳ ص‌۳۲۶ «غمد</span>»).</ref> <span dir="rtl">ما لَم تَكُنِ البَيِّنَةُ، وإذا وَجَبَ الحَدُّ فَلا تُقَصِّر عَنهُ.</span><ref><span dir="rtl">نثر الدرّ: ج‌۱ ص‌۲۶۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>:<span dir="rtl">... چیزی را بگو که انجام می</span>‌<span dir="rtl">دهی و خودت به آنچه امر می</span>‌<span dir="rtl">کنی، عمل کن و سخن را مانند کاهنان، موشکافی مکن و در بارۀ گناه [دیگران]، تجسّس مکن و از شایعات، پرس و جو مکن. تا زمانی که گواه و دلیلی نداری، [بر گناه دیگران] سرپوش بگذار و هر گاه حد واجب شد، در اجرای آن، کوتاهی مکن.</span>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">مَن مَشیٰ في عَيبِ أخيهِ و كَشفِ عَورَتِهِ، كانَ أوَّلَ خُطوَةٍ خَطاها و وَضَعَها في جَهَنَّمَ، و كَشَفَ اللهُ عَورَتَهُ عَلیٰ رُؤوسِ الخَلائِقِ.</span><ref><span dir="rtl">ثواب الأعمال: ص‌۳۴۰، أعلام الدين: ص‌۴۲۰ كلاهما عن ابن عبّاس، بحار الأنوار: ج‌۷ ص‌۲۱۶ ح‌۱۱۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هر کس در جستجوی عیب برادرش و بر ملا کردن امور پنهان او باشد، نخستین قدمی که بر می</span>‌<span dir="rtl">دارد و می</span>‌<span dir="rtl">گذارد، در جهنّم است و خداوند، امور پنهان او را در حضور خلایق، فاش می</span>‌<span dir="rtl">سازد.</span>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنّي لَاعرِفُ قَوماً يَضرِبونَ صُدورَهُم ضَرباً يَسمَعُهُ أهلُ النّارِ، و هُمُ الهَمّازونَ</span><ref><span dir="rtl">الهَمزُ: الغيبة و الوقيعة في الناس و ذكر عيوبهم (النهاية: ج‌۵ ص‌۲۷۳ «همز</span>»).</ref> <span dir="rtl">اللَّمّازونَ</span><ref><span dir="rtl">اللَّمزُ: العيب و الوقوع في الناس. و قيل: هو العيب في الوجه (النهاية: ج‌۴ ص‌۲۶۹ «لمز</span>»).</ref><span dir="rtl">، الَّذينَ يَلتَمِسونَ عَوراتِ المُسلِمينَ و يَهتِكونَ سُتورَهُم، و يُشيعونَ فيهِم مِنَ الفَواحِشِ ما لَيسَ فيهِم.</span><ref><span dir="rtl">تفسير الفخر الرازي: ج‌۲۳ ص‌۱۸۴، التوبيخ و التنبيه: ص‌۱۵۵ ح‌۱۲۵ عن خالد الرَّبَعيّ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">من، مردمانی را می</span>‌<span dir="rtl">شناسم که چنان بر سینه</span>‌<span dir="rtl">های خود می</span>‌<span dir="rtl">زنند که اهل دوزخ، آن را می</span>‌<span dir="rtl">شنوند. اینان، کسانی هستند که [از مردم] عیبجویی و بدگویی می</span>‌<span dir="rtl">کنند، امور پنهان مسلمانان را می</span>‌<span dir="rtl">جویند و نسبت به آنان، پرده</span>‌<span dir="rtl">دری می</span>‌<span dir="rtl">کنند و زشتی</span>‌<span dir="rtl">هایی را در بارۀ آنها شایع می</span>‌<span dir="rtl">کنند که در وجودشان نیست.</span>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">عنه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لا تَسأَ لُوا الفاجِرَةَ: مَن فَجَرَ بِكِ، فَكَما هانَ عَلَيهَا الفُجورُ يَهونُ عَلَيها أن تَرمِيَ البَريءَ المُسِلمَ.</span><ref><span dir="rtl">تهذيب الأحكام: ج‌۱۰ ص‌۴۸ ح‌۱۷۷ عن السكوني عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام، الجعفريّات: ص‌۱۳۸ عن الإمام الكاظم عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله، دعائم الإسلام: ج‌۲ ص‌۴۶۷ ح‌۱۶۶۱ عن الإمام عليّ علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله، وسائل</span> <span dir="rtl">الشيعة: ج‌۱۸ ص‌۴۱۱ ح‌۳۴۴۰۵؛ الفردوس: ج‌۵ ص‌۳۳ ح‌۷۳۷۳ عن عائشة نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">از زن بدکاره نپرسید: «چه کسی با تو زنا کرد؟»؛ زیرا همان گونه که به راحتی مرتکب فحشا می</span>‌<span dir="rtl">شود، به راحتی هم به مسلمان بی</span>‌<span dir="rtl">گناهی تهمت می</span>‌<span dir="rtl">زند.</span>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إذا سُئِلَتِ الفاجِرَةُ: مَن فَجَرَ بِكِ؟ فَقالَت: فُلانٌ، فَإِنَّ عَلَيها حَدَّينِ؛ حَدّاً لِفُجورِها، و حَدّاً لِفِريَتهِا عَلَى الرَّجُلِ المُسلِمِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۷ ص‌۲۰۹ ح‌۲۰، تهذيب الأحكام: ج‌۱۰ ص‌۶۷ ح‌۲۴۷ كلاهما عن السكوني عن الإمام الصادق علیه السلام، الجعفريّات: ص‌۱۳۸ عن الإمام الكاظم عن آبائه عنه علیهم السلام، وسائل الشيعة: ج‌۱۸ ص‌۴۱۱ ح‌۳۴۴۰۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه از زنِ بدکاری بپرسند: «چه کسی با تو زنا کرد؟» و زن بگوید: «فلانی»، بر آن زن، دو حد]، واجب[است: حدّی برای زنایش و حدّی برای تهمت زدنش به مرد مسلمان.</span>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في عَهدِهِ إلَى الأشتَرِ النَّخَعِيِّ لَمّا وَلاّهُ عَلیٰ مِصرَ</span> -<span dir="rtl">: وَ ليَكُن أبعَدَ رَعِيَّتِكَ مِنكَ و أَشنَأَهُم</span><ref><span dir="rtl">شَنِئتُ: أي أبغضتُ (النهاية: ج‌۲ ص‌۵۰۳ «شنأ</span>»).</ref> <span dir="rtl">عِندَكَ أطلَبُهُم لِمَعائِبِ النّاسِ؛ فَإِنَّ فِي النّاسِ عُيوباً، الوالي أحَقُّ مَن سَتَرَها، فَلا تَكشِفَنَّ عَمّا غابَ عَنكَ مِنها، فَإِنَّما عَلَيكَ تَطهيرُ ما ظَهَرَ لَكَ، وَ اللهُ يَحكُمُ عَلیٰ ما غابَ عَنكَ، فَاستُرِ العَورَةَ مَا استَطَعتَ يَستُرِ اللهُ مِنكَ ما تُحِبُّ سَترَهُ مِن رَعِيَّتِكَ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۵۳، تحف العقول: ص‌۱۲۸ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۶۰۱ ح‌۷۴۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در فرمان استانداری مصر به مالک اشتر</span> -<span dir="rtl">: باید دورترین کارگزاران از تو و منفورترین آنها نزد تو، عیبجوترین آنها از مردم باشد؛ زیرا مردم، [خواه ناخواه] عیب</span>‌<span dir="rtl">هایی دارند و زمامدار، سزاوارترین کس به پوشاندن آنهاست. بنا بر این، در بارۀ آن دسته از عیب</span>‌<span dir="rtl">های مردم که بر تو پوشیده است، پیجویی و کنجکاوی مکن؛ زیرا آنچه بر عهدۀ توست، پاک کردن عیب</span>‌<span dir="rtl">ها و زشتی</span>‌<span dir="rtl">هایی است که بر تو آشکار است، و قضاوت در بارۀ عیب</span>‌<span dir="rtl">ها و گناهانی که بر تو پوشیده است، به عهدۀ خداست. پس، تا می</span>‌<span dir="rtl">توانی عیب</span>‌<span dir="rtl">پوش باش تا خداوند نیز عیب</span>‌<span dir="rtl">های تو را که دوست داری از رعیتت پوشیده بمانند، بپوشانَد.</span>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ لِلنّاسِ عُيوباً، فَلا تَكشِف ما غابَ عَنكَ؛ فَإِنَّ اللهَ سُبحانَهُ يَحكُمُ عَلَيها، وَ استُرِ العَورَةَ مَا استَطَعتَ؛ يَستُرِ اللهُ سُبحانَهُ ما تُحِبُّ سَترَهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۵۲۶ ح‌۳۵۰۵، مستدرك الوسائل: ج‌۱۲ ص‌۴۲۶ ح‌۱۴۵۱۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">در مردم، [خواه ناخواه] عیب</span>‌<span dir="rtl">هایی است. پس آنچه را از تو پنهان است، جستجو و بر ملا مکن، که قضاوت در بارۀ آنها با خدای سبحان است و تا آن جا که می</span>‌<span dir="rtl">توانی، عیب را بپوشان تا خدای سبحان نیز عیب</span>‌<span dir="rtl">های تو را - که دوست داری پوشیده بمانَند -، بپوشانَد.</span>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تَتَبُّعُ العُيوبِ مِن أقبَحِ العُيوبِ و شَرِّ السَّيِّئاتِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۳۱۸ ح‌۴۵۸۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">عیبجویی، از زشت</span>‌<span dir="rtl">ترین عیب</span>‌<span dir="rtl">ها و بدترین گناهان است.</span>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تَتَبُّعُ العَوراتِ مِن أعظَمِ السَّوءاتِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۳۱۸ ح‌۴۵۸۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">عیبجویی، از بزرگ</span>‌<span dir="rtl">ترین بدی</span>‌<span dir="rtl">هاست.</span>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في صِفَةِ المُؤمِنِ</span> -<span dir="rtl">: لا يَهتِكُ سِتراً، و لا يَكشِفُ سِرّاً... لا بِعَبّاسٍ و لا بِجَسّاسٍ</span><ref><span dir="rtl">جسّ الأخبار و تجسّسها: تتبّعها، و منه الجاسوس؛ لأنّه يتتبّع الأخبار ويفحص عن بواطن الاُمور (المصباح المنير: ص‌۱۰۱ «جسس</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۲ ص‌۲۲۹ ح‌۱، أعلام الدين: ص‌۱۱۶ كلاهما عن عبداللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن يونس عن الإمام الصادق علیه السلام، الدرّ النظيم: ص‌۲۳۷ عن حكيم بن جبير، بحار الأنوار: ج‌۶۷ ص‌۳۶۶ ح‌۷۰؛ تاريخ دمشق: ج‌۱۷ ص‌۴۲۰ عن ذي النون بن إبراهيم</span>.</ref>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در توصیف و معرّفی مؤمن</span> -<span dir="rtl">:... پرده‌دری نمی</span>‌<span dir="rtl">کند و رازی را فاش نمی</span>‌<span dir="rtl">سازد... نه ترش‌روی است و نه اهل تجسّس.</span>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">إذا رَأَيتُمُ العَبدَ مُتَفَقِّداً لِذُنوبِ النّاسِ ناسِياً لِذُنوبِهِ، فَاعلَموا أنَّهُ قَد مُكِرَ بِهِ.</span><ref><span dir="rtl">مستطرفات السرائر: ص‌۴۸ ح‌۷ عن أبي عبداللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">السيّاري، مشكاة الأنوار: ص‌۵۶۱ ح‌۱۸۹۷، بحار الأنوار: ج‌۷۵ ص‌۲۱۵ ح‌۱۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه دیدید بنده</span>‌<span dir="rtl">ای گناهان مردم را پیجویی می</span>‌<span dir="rtl">کند و گناهان خودش را از یاد برده است، بدانید که گرفتار مکر [خدا] شده است.</span>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">صحيح البخاري عن أبي سعيد الخدري</span>: <span dir="rtl">بَعَثَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ علیه السلام إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله مِنَ اليَمَنِ بِذُهَيبَةٍ في أديمٍ مَقروظٍ</span><ref><span dir="rtl">أديم مقروظ: الأديم: الجلد المدبوغ، و القرظ: ما يدبغ به الأديم (المصباح المنير: ص‌۹ «أدم» وص ۴۹۹ «قرض</span>»).</ref> <span dir="rtl">لَم تُحَصَّل مِن تُرابِها، قالَ: فَقَسَمَها بَينَ أربَعَةِ نَفَرٍ: بَينَ عُيَينَةَ بنِ بَدرٍ، و أَقرَعَ بنِ حابِسٍ، و زَيدِ الخَيلِ، وَ الرّابِعُ إمّا عَلقَمَةُ و إمّا عامِرُ بنُ الطُّفَيلِ. فَقالَ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ: كُنّا نَحنُ أحَقَّ بِهٰذا مِن هٰؤُلاءِ!</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَبَلَغَ ذٰلِكَ النَّبِيَ صلی الله علیه و آله فَقالَ: ألا تَأمَنونَني و أَنَا أمينُ مَن فِي السَّماءِ؟! يَأتيني خَبَرُ السَّماءِ صَباحاً و مَساءً.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَقامَ رَجُلٌ غائِرُ العَينَينِ، مُشرِفُ الوَجنَتَينِ، ناشِزُ الجَبهَةِ، كَثُّ اللِّحيَةِ، مَحلوقُ الرَّأسِ، مُشَمَّرُ الإِزارِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، اِتَّقِ اللهَ! قالَ: وَ يلَكَ! أوَ لَستُ أحَقَّ أهلِ الأرضِ أن يَتَّقِيَ اللهَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: ثُمَّ وَ لَّى الرَّجُلُ. قالَ خالِدُ بنُ الوَليدِ: يا رَسولَ اللهِ، ألا أضرِبُ عُنُقَهُ؟ قالَ: لا، لَعَلَّهُ أن يَكونَ يُصَلّي، فَقالَ خالِدٌ: و كَم مِن مُصَلٍّ يَقولُ بِلِسانِهِ ما لَيسَ في قَلبِهِ، قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: إنّي لَم اُؤمَر أن أنقُبَ قُلوبَ النّاسِ و لا أشُقَّ بُطونَهُم.</span>

<span dir="rtl">قالَ: ثُمَّ نَظَرَ إلَيهِ و هُوَ مُقَفٍّ، فَقالَ: إنَّهُ يَخرُجُ مِن ضِئضِئ</span><ref><span dir="rtl">ضِئضئ: يريد أن يخرج من نسله و عقبه (النهاية: ج‌۳ ص‌۶۹ «ضأضأ</span>»).</ref> <span dir="rtl">هٰذا قَومٌ يَتلونَ كِتابَ اللهِ رَطباً لا يُجاوِزُ حَناجِرَهُم، يَمرُقونَ مِنَ الدّينِ كَما يَمرُقُ السَّهمُ مِنَ الرَّمِيَّةِ. و أَظُنُّهُ قالَ: لَئِن أدرَكتُهُم لأَقتُلَنَّهُم قَتلَ ثَمودَ.</span><ref><span dir="rtl">صحيح البخاري: ج‌۴ ص‌۱۵۸۱ ح‌۴۰۹۴، صحيح مسلم: ج‌۲ ص‌۷۴۲ ح‌۱۴۴، مسند ابن حنبل: ج‌۴ ص‌۱۰ ح‌۱۱۰۰۸، صحيح ابن حبّان: ج‌۱ ص‌۲۰۵ ح‌۲۵ كلاهما نحوه، كنز العمّال: ج‌۱۱ ص‌۳۱۰ ح‌۳۱۵۹۷؛ دعائم الإسلام: ج‌۱ ص‌۲۶۰ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۹۶ ص‌۷۰ ذيل ح‌۴۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">صحیح البخاری</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو سعید خُدری</span> -<span dir="rtl">: علی بن ابی طالب علیه السلام از یمن، قطعه طلای کوچکی که هنوز از خاکش خالص نشده بود، در داخل چرمی برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرستاد. پیامبر صلی الله علیه و آله، آن را میان چهار نفر تقسیم کرد: عُیَینَة بن بدر، اَقرَع بن حابس، زید الخیل و نفر چهارم یا علقمه بود یا عامر بن طفیل.</span>

<span dir="rtl">مردی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: ما به این طلا، سزاوارتر از این افراد بودیم. این سخن به گوش پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. فرمود: «آیا مرا امین نمی</span>‌<span dir="rtl">دانید، در حالی که من، امین کسی هستم که در آسمان است و بام و شام، از آسمان بر من خبر می</span>‌<span dir="rtl">آید؟».</span>

<span dir="rtl">مردی که چشمانی گود افتاده و گونه</span>‌<span dir="rtl">هایی برجسته و پیشانی برآمده و ریشی انبوه داشت و سرش را تراشیده و گوشه</span>‌<span dir="rtl">های اِزارش را به کمر زده بود، برخاست و گفت: ای پیامبر خدا! بترس از خدا.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «وای بر تو! آیا من، سزاوارترین مردم روی زمین به خداترسی نیستم؟».</span>

<span dir="rtl">آن مرد رفت. خالد بن ولید گفت: ای پیامبر خدا! گردنش را نزنم؟ فرمود: «نه. شاید نمازگزار باشد».</span>

<span dir="rtl">خالد گفت: ای بسا نمازگزاری که به زبانش چیزی می</span>‌<span dir="rtl">گوید که در دلش نیست (یعنی ایمان قلبی ندارد).</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من مأمور نشده</span>‌<span dir="rtl">ام که دل</span>‌<span dir="rtl">های مردم را بکاوم و درون</span>‌<span dir="rtl">هایشان را بشکافم».</span>

<span dir="rtl">سپس به آن مرد که داشت می</span>‌<span dir="rtl">رفت، نگاهی انداخت و فرمود: «از تبار این مرد، مردمی خواهند آمد که پیوسته، کتاب خدا را می</span>‌<span dir="rtl">خوانند، امّا از حنجره</span>‌<span dir="rtl">های آنها فراتر نمی</span>‌<span dir="rtl">رود. از دین خارج می</span>‌<span dir="rtl">شوند، چنان که تیر از صید، بیرون می</span>‌<span dir="rtl">زند». و گمان می</span>‌<span dir="rtl">کنم که فرمود: «اگر زمان آنها را درک کنم، آنان را مانند قوم ثمود [که خدا قتل عامشان کرد] می</span>‌<span dir="rtl">کُشم».</span>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين عن عبدالرحمن بن عوف</span>: <span dir="rtl">أنَّهُ حَرَسَ لَيلَةً مَعَ عُمَرَ بنِ الخَطّابِ بِالمَدينَةِ، فَبَينَما هُم يَمشونَ شَبَّ لَهُم سِراجٌ في بَيتٍ، فَانطَلَقوا يَؤُمّونَهُ، حَتّیٰ إذا دَنَوا مِنهُ إذا بابٌ مُجافٌ</span><ref><span dir="rtl">أجافَ البابَ: أي ردَّهُ عليه (النهاية: ج‌۱ ص‌۳۱۷ «جوف</span>»).</ref> <span dir="rtl">عَلیٰ قَومٍ لَهُم فيهِ أصواتٌ مُرتَفِعَةٌ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عُمَرُ - و أَخَذَ بِيَدِ عَبدِ الرَّحمٰنِ -: أ تَدري بَيتَ مَن هٰذا؟ قالَ: لا، قالَ: هٰذا بَيتُ رَبيعَةَ بنِ اُمَيَّةَ بنِ خَلَفٍ، و هُمُ الآنَ شُربٌ</span><ref><span dir="rtl">الشُّربُ: الجماعة يشربون الخَمر (النهاية: ج‌۲ ص‌۴۵۵ «شرب</span>»).</ref><span dir="rtl">، فَما تَریٰ؟ فَقالَ عَبدُ الرَّحمٰنِ: أریٰ قَد أتَينا ما نَهَى اللهُ عَنهُ، نَهانَا اللهُ عزّ و جلّ فَقالَ: (وَ لَا تَجَسَّسُواْ) فَقَد تَجَسَّسنا. فَانصَرَفَ عُمَرُ عَنهُم و تَرَكَهُم.</span><ref><span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين: ج‌۴ ص‌۴۱۹ ح‌۸۱۳۶، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۵۷۸ ح‌۱۷۶۲۵، المصنّف لعبد الرزّاق: ج‌۱۰ ص‌۲۳۱ ح‌۱۸۹۴۳، الثقات لابن حبّان: ج‌۴ ص‌۲۶۷، تاريخ المدينة: ج‌۲ ص‌۷۲۲، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۸۰۷ ح‌۸۸۲۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">المستدرک علی الصحیحین</span>: <span dir="rtl">عبد الرحمان بن عوف می</span>‌<span dir="rtl">گوید که شبی در مدینه با عمر بن خطّاب، نگهبانی می</span>‌<span dir="rtl">داد. در حالی که قدم می</span>‌<span dir="rtl">زدند، چراغی در خانه</span>‌<span dir="rtl">ای روشن شد. به طرف خانه رفتند. چون نزدیک آن رسیدند، دیدند عدّه</span>‌<span dir="rtl">ای در را به روی خود بسته</span>‌<span dir="rtl">اند و عربده</span>‌<span dir="rtl">کشی می</span>‌<span dir="rtl">کنند.</span>

<span dir="rtl">عمر، دست عبد الرحمان را گرفت و گفت: می</span>‌<span dir="rtl">دانی این خانۀ کیست؟</span>

<span dir="rtl">عبد الرحمان گفت: نه.</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: این خانۀ ربیعة بن امیّة بن خلف است و مشغول شرابخواری</span>‌ <span dir="rtl">اند. نظرت چیست؟</span>

<span dir="rtl">عبد الرحمان گفت: به نظرم ما کاری کرده</span>‌<span dir="rtl">ایم که خداوند، از آن نهی کرده است. خداوند عزّ و جلّ از این کار، نهی کرده و فرموده است: (تجسّس نکنید) و ما تجسّس کردیم.</span>

<span dir="rtl">پس، عمر آنها را ترک کرد و رفت.</span>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">تفسير الآلوسي عن الحسن</span>: <span dir="rtl">أنَّهُ قالَ رَجُلٌ لِعُمَرَ: إنَّ فُلاناً لا يَصحو! فَقالَ: اُنظُر إلَى السّاعَةِ الَّتي يَضَعُ فيها شَرابَهُ فَأْتِني. فَأَتاهُ فَقالَ: قَد وَ ضَعَ شَرابَهُ. فَانطَلَقا حَتَّى استَأذَنا عَلَيهِ، فَعَزَلَ شَرابَهُ، ثُمَّ دَخَلا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عُمَرُ: وَ اللهِ، إنّي لأَجِدُ ريحَ شَرابٍ يا فُلانُ، أنتَ بِهٰذا؟! فَقالَ: يَابنَ الخَطّابِ! و أَنتَ بِهٰذا؟! أ لَم يَنهَكَ اللهُ تَعالیٰ أن تَتَجَسَّسَ؟! فَعَرَفَها عُمَرُ، فَانطَلَقَ و تَرَكَهُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير الآلوسي: ج‌۲۶ ص‌۱۵۷ عن سعيد بن منصور، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۸۰۸ ح‌۸۸۲۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">تفسیر الآلوسی</span> - <span dir="rtl">به نقل از حسن</span><ref><span dir="rtl">ظاهراً مقصود، حسن بصری است</span>.</ref> -<span dir="rtl">: مردی به عمر گفت: فلان کس، همیشه مست است.</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: ببین چه وقت بساط شرابش را می</span>‌<span dir="rtl">گسترَد، و مرا خبر کن.</span>

<span dir="rtl">آن مرد، نزد عمر آمد و گفت: بساط شرابش را گسترده است. دو نفری رفتند و در زدند. مرد، بساطش را جمع کرد و آن دو، وارد شدند.</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: ای فلان! به خدا بوی شراب احساس می</span>‌<span dir="rtl">کنم. تو و این کار؟!</span>

<span dir="rtl">مرد گفت: ای پسر خطّاب! تو و این کار؟! مگر خداوند متعال، تو را از تجسّس، نهی نکرده است؟</span>

<span dir="rtl">عمر، متوجّه]آن آیه[شد و آن مرد را رها کرد و رفت.</span>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">إحياء العلوم</span>: <span dir="rtl">رُوِيَ أنَّ عُمَرَ كانَ يَعُسُّ بِالمَدينَةِ</span><ref><span dir="rtl">أي يطوف بالليل يحرس الناسَ و يكشف أهل الرِّيبَة (لسان العرب: ج‌۶ ص‌۱۳۹ «عسس</span>»).</ref> <span dir="rtl">مِنَ اللَّيلِ، فَسَمِعَ صَوتَ رَجُلٍ في بَيتٍ يَتَغَنّیٰ، فَتَسَوَّرَ عَلَيهِ، فَوَجَدَ عِندَهُ امرَأَةً و عِندَهُ خَمرٌ، فَقالَ: يا عَدُوَّ اللهِ، أ ظَنَنتَ أنَّ اللهَ يَستُرُكَ و أَنتَ عَلیٰ مَعصِيَتِهِ؟!</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: و أَنتَ يا أميرَ المُؤمِنينَ فَلا تَعجَل، فَإِن كُنتُ قُد عَصَيتُ اللهَ واحِدَةً فَقَد عَصَيتَ اللهَ في ثَلاثٍ؛ قالَ اللهُ عزّ و جلّ: (وَ لَا تَجَسَّسُواْ) و قَد تَجَسَّستَ، و قالَ اللهُ تَعالیٰ: (وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا)</span><ref><span dir="rtl">البقرة: ۱۸۹</span>.</ref> <span dir="rtl">و قَد تَسَوَّرتَ عَلَيَّ، و قَد قالَ اللهُ تَعالیٰ: (لَا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا)</span><ref><span dir="rtl">النور: ۲۷</span>.</ref> <span dir="rtl">و قَد دَخَلتَ بَيتي بِغَيرِ إذنٍ و لا سَلامٍ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عُمَرُ: هَل عِندَكَ مِن خَيرٍ إن عَفَوتُ عَنكَ؟ قالَ: نَعَم وَ اللهِ يا أميرَ المُؤمِنينَ، لَئِن عَفَوتَ عَنّي لا أعودُ إلیٰ مِثلِها أبَداً. فَعَفا عَنهُ، و خَرَجَ و تَرَكَهُ.</span><ref><span dir="rtl">إحياء العلوم: ج‌۲ ص‌۲۸۹، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۸۰۸ ح‌۸۸۲۷ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">احیاء العلوم</span>: <span dir="rtl">روایت شده است که عمر، شب</span>‌<span dir="rtl">ها در مدینه گشت می</span>‌<span dir="rtl">داد. یک شب، صدای آواز خواندن مردی را از خانه</span>‌<span dir="rtl">ای شنید. از دیوار، بالا رفت. دید زنی در برِ اوست و بساط شراب، پهن است.</span>

<span dir="rtl">گفت: ای دشمن خدا! خیال کرده</span>‌<span dir="rtl">ای خداوند بر تو می</span>‌<span dir="rtl">پوشانَد، در حالی که نافرمانی او می</span>‌<span dir="rtl">کنی؟</span>

<span dir="rtl">مرد گفت: ای امیر مؤمنان! تند مرو. اگر من، یک گناه کرده</span>‌<span dir="rtl">ام، تو سه گناه کرده</span>‌<span dir="rtl">ای؟ خدای عزّ و جلّ فرموده است: (تجسّس نکنید) و تو تجسّس کردی. فرموده است: (خوب نیست که از پشت خانه</span>‌<span dir="rtl">ها در آیید) و تو از دیوار خانه</span>‌<span dir="rtl">ام بالا آمدی. فرموده است: (به خانه</span>‌<span dir="rtl">هایی که خانه</span>‌<span dir="rtl">های شما نیست، داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن، سلام کنید) و تو بدون اجازه و سلام به خانۀ من در آمدی.</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: اگر تو را ببخشم، آیا دست از این کار بر می</span>‌<span dir="rtl">داری؟</span>

<span dir="rtl">گفت: آری به خدا، ای امیرمؤمنان! اگر مرا ببخشی، دیگر این کار را نمی</span>‌<span dir="rtl">کنم.</span>

<span dir="rtl">عمر، او را بخشید و رهایش کرد و رفت.</span>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن زيد بن وهب</span>: <span dir="rtl">اُتِيَ ابنُ مَسعودٍ فَقيلَ: هٰذا فُلانٌ تَقطُرُ لِحيَتُهُ خَمراً! فَقالَ عَبدُ اللهِ: إنّا قَد نُهينا عَنِ التَّجَسُّسِ، و لٰكِن إن يَظهَر لَنا شَيءٌ نَأخُذ بِهِ.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۴ ص‌۲۷۳ ح‌۴۸۹۰، المستدرك على الصحيحين: ج‌۴ ص‌۴۱۸ ح‌۸۱۳۵، المعجم الكبير: ج‌۹ ص‌۳۵۰ ح‌۹۷۴۱، المصنّف لعبد الرزّاق: ج‌۱۰ ص‌۲۳۲ ح‌۱۸۹۴۵ كلاهما نحوه، المصنّف لابن أبي شيبة: ج‌۶ ص‌۲۴۷ ح‌۳، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۶۹۲ ح‌۸۴۸۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">سنن ابی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از زید بن وهب</span> -<span dir="rtl">: کسی نزد ابن مسعود آمد و گفت: فلان شخص از ریشش شراب می</span>‌<span dir="rtl">چکد. عبد اللّٰه</span> ‌<span dir="rtl">[بن مسعود] گفت: ما از تجسّس کردن، نهی شده</span>‌<span dir="rtl">ایم؛ امّا اگر چیزی برای ما آشکار شد، آن وقت او را مؤاخذه می</span>‌<span dir="rtl">کنیم.</span>

<span id="التجسس-عما-لا-يعني"></span>
== <span dir="rtl">۱ / 2: التَّجَسُّسُ عَمّا لا يَعني</span> ==

<span dir="rtl">1 / 2: تجسّس در آنچه بی</span>‌<span dir="rtl">فایده است</span>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الجَهلُ في ثَلاثٍ: في تَبَدُّلِ الإِخوانِ، وَ المُنابَذَةِ بِغَيرِ بَيانٍ، وَ التَّجَسُّسِ عَمّا لا يَعني.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص‌۳۱۷، بحار الأنوار: ج‌۷۸ ص‌۲۳۰ ح‌۲۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نادانی، در سه چیز است: در عوض کردن دوستان، مخالفت کردن بدون دلیل و برهان، و تجسّس از چیزهای بیهوده.</span>

<span id="مضار-التجسس"></span>
== <span dir="rtl">۱ / 3: مَضارُّ التَّجَسُّسِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 3: زیان</span>‌<span dir="rtl">های تجسّس</span>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">يا مَعشَرَ مَن أسلَمَ بِلِسانِهِ و لَم يَخلُصِ الإِيمانُ إلیٰ قَلبِهِ! لا تَذُمُّوا المُسلِمينَ و لا تَتَبَّعوا عَوراتِهِم؛ فَإِنَّهُ مَن تَتَبَّعَ عَوراتِهِم تَتَبَّعَ اللهُ عَورَتَهُ، و مَن تَتَبَّعَ اللهُ تَعالیٰ عَورَتَهُ يَفضَحُهُ و لَو في بَيتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۲ ص‌۳۵۴ ح‌۲، الأمالي للمفيد: ص‌۱۴۱ ح‌۸ كلاهما عن إسحاق بن عمّار عن الإمام الصادق علیه السلام، الاختصاص: ص‌۲۲۵ عن الإمام عليّ علیه السلام، بحار الأنوار: ج‌۷۵ ص‌۲۵۹ ح‌۵۴؛ سنن أبي داود: ج‌۴ ص‌۲۷۰ ح‌۴۸۸۰، مسند ابن حنبل: ج‌۷ ص‌۱۸۱ ح‌۱۹۷۹۷ كلاهما عن</span> <span dir="rtl">أبي برزة الأسلمي، سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۳۷۸ ح‌۲۰۳۲ عن ابن عمرو كلّها نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">ای گروهی که به زبان اسلام آورده</span>‌<span dir="rtl">اید و ایمان به دلتان راه نیافته است! مسلمانان را نکوهش مکنید و از عیب</span>‌<span dir="rtl">های آنان، تجسّس نکنید؛ زیرا هر کس از عیب</span>‌<span dir="rtl">های آنها تجسّس کند، خداوند، عیب</span>‌<span dir="rtl">های او را می</span>‌<span dir="rtl">جوید و کسی که خداوند متعال عیبش را بجوید، او را رسوا می</span>‌<span dir="rtl">کند، اگر چه در خانه</span>‌<span dir="rtl">اش باشد.</span>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ الأَميرَ إذَا ابتَغَى الرّيبَةَ فِي النّاسِ أفسَدَهُم.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۴ ص‌۲۷۲ ح‌۴۸۸۹، مسند ابن حنبل: ج‌۹ ص‌۲۱۶ ح‌۲۳۸۷۶، المستدرك على الصحيحين: ج‌۴ ص‌۴۱۹ ح‌۸۱۳۷، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۵۷۸ ح‌۱۷۶۲۴، المعجم الكبير: ج‌۱۷ ص‌۱۲۲ ح‌۳۰۲ كلّها عن أبي اُمامة، كنز العمّال: ج‌۶ ص‌۴۶ ح‌۱۴۷۸۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">زمامدار، هر گاه به دنبال شک و بدگمانی در میان مردم باشد، آنها را به تباهی کشانَد.</span><ref><span dir="rtl">یعنی هر گاه حاکم در میان مردم خود، ایجاد بدگمانی و سوء ظن کند، آنان را بر گناه، گستاخ می</span>‌<span dir="rtl">نماید و باب جرم و جنایت را به رویشان می</span>‌<span dir="rtl">گشاید (به نقل از پا نوشت الترغیب و الترهیب</span>).</ref>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن معاوية: سَمِعتُ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله يَقولُ: إنَّكَ إنِ اتَّبَعتَ عَوراتِ النّاسِ أفسَدتَهُم، أو كِدتَ (أن) تُفسِدَهُم.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۴ ص‌۲۷۲ ح‌۴۸۸۸، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۳ ص‌۷۲ ح‌۵۷۶۰، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۵۷۸ ح‌۱۷۶۲۳، المعجم الكبير: ج‌۱۹ ص‌۳۷۹ ح‌۸۹۰، مسند أبي يعلى: ج‌۶ ص‌۴۴۶ ح‌۷۳۵۲، كنز العمّال: ج‌۵ ص‌۷۷۶ ح‌۱۴۳۵۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">سنن أبی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از معاویه</span> -<span dir="rtl">: از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «اگر تو از عیوب مردم جستجو کنی، آنها را تباه می</span>‌<span dir="rtl">کنی، یا در آستانۀ تباه شدن قرارشان می</span>‌<span dir="rtl">دهی».</span>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن تَتَبَّعَ خَفِيّاتِ العُيوبِ، حَرَمَهُ اللهُ مَوَدّاتِ القُلوبِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۳۷۱ ح‌۸۸۰۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳۶ ح‌۷۵۴۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که از عیب</span>‌<span dir="rtl">های پنهانی [مردم] جستجو کند، خداوند، او را از دوستی دل</span>‌<span dir="rtl">ها محروم گردانَد.</span>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن تَتَبَّعَ عَوراتِ النّاسِ، كَشَفَ اللهُ عَورَتَهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۳۷۱ ح‌۸۷۹۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳۸ ح‌۷۵۸۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که دنبال عیب</span>‌<span dir="rtl">های مردم بگردد، خداوند، زشتی</span>‌<span dir="rtl">های او را بر ملا می</span>‌<span dir="rtl">سازد.</span>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن بَحَثَ عَن أسرارِ غَيرِهِ، أظهَرَ اللهُ أسرارَهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۳۷۱ ح‌۸۷۹۹، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳۶ ح‌۷۵۳۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که از رازهای دیگران جستجو کند، خداوند، رازهای او را فاش سازد.</span>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن تَطَلَّعَ عَلیٰ أسرارِ جارِهِ، انهَتَكَت أستارُهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۳۷۱ ح‌۸۷۹۸، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳۶ ح‌۷۵۳۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که در پیِ آگاهی از اسرار همسایه</span>‌<span dir="rtl">اش بر آید، پرده</span>‌<span dir="rtl">های [اسرار] خودش دریده می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span> - <span dir="rtl">لابنه موسی علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: مَن كَشَفَ حِجابَ غیره، انکشفت عَوراتُ بَيتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">تهذیب الکمال: ج 5 ص 89 الرقم 950، حلیة الأولیاء: ج 3 ص 195 الرقم 242،‌ سیر أعلام النبلاء: ج 6 ص 263 الرقم 117 نحوه؛ العدد القویّة: ص 151 ح 75، کشف الغمّة: ج 2 ص 396، بحار الأنوار: ج 78 ص 202 ح 23 و راجع الکافي: ج 8 ص 19 ح 4</span>.</ref>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span> - <span dir="rtl">به فرزندش موسی علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: هر کس پردۀ برادرش را کنار زند، عیب</span>‌<span dir="rtl">های خانۀ خودش بر ملا می</span>‌<span dir="rtl">شوند.</span>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لا تُفَتِّشِ النّاسَ فَتَبقیٰ بِلا صَديقٍ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۲ ص‌۶۵۲ ح‌۲، تحف العقول: ص‌۳۶۹ كلاهما عن أبي بصير، بحار الأنوار: ج‌۷۸ ص‌۲۵۳ ح‌۱۰۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">[نهان] مردم را تفتیش مکن، که بی دوست می</span>‌<span dir="rtl">مانی.</span>

<span id="ذم-المتجسس"></span>
== <span dir="rtl">۱ / 4: ذَمُّ المُتَجَسِّس</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۴: نکوهش تجسّس</span>‌<span dir="rtl">کننده</span>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌: <span dir="rtl">شَرُّ النّاسِ الظّانّونَ، و شَرُّ الظّانّينَ المُتَجَسِّسونَ، و شَرُّ المُتَجَسِّسينَ القَوّالونَ، و شَرُّ القَوّالينَ الهَتّاكونَ.</span><ref><span dir="rtl">مستدرك الوسائل: ج‌۹ ص‌۱۴۷ ح‌۱۰۵۱۰ نقلاً عن لبّ اللباب</span>.</ref>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">بدترینِ مردم، کسانی هستند که گمان [بد] می</span>‌<span dir="rtl">برند و بدترین کسانی که گمان می</span>‌<span dir="rtl">برند، آنان</span>‌<span dir="rtl">اند که تجسّس می</span>‌<span dir="rtl">کنند و بدترین تجسّس</span>‌<span dir="rtl">کنندگان، شایعه</span>‌<span dir="rtl">پراکنان</span>‌<span dir="rtl">اند، و بدترین شایعه</span>‌<span dir="rtl">پراکنان، پرده</span>‌<span dir="rtl">دران</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: الَاشرارُ يَتَتَبَّعونَ مَساوِئَ النّاسِ و يَترُكونَ مَحاسِنَهُم، كَما يَتَتَبَّعُ الذُّبابُ المَواضِعَ الفاسِدَةَ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۲۶۹ ح‌۱۱۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ایشان</span> -<span dir="rtl">: پلیدان، بدی</span>‌<span dir="rtl">های مردم را جستجو می</span>‌<span dir="rtl">کنند و خوبی</span>‌<span dir="rtl">های آنان را رها می</span>‌<span dir="rtl">سازند، همان گونه که مگس، جاهای فاسد را می</span>‌<span dir="rtl">جوید.</span>

<span id="التفتيش-عما-لا-حاجة-فيه-إلى-التجسس"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۵: التَّفتيشُ عَمّا لا حاجَةَ فيهِ إلَى التَّجَسُّسِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۵: پرس و جو در بارۀ آنچه نیازی به تجسّس ندارد</span>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">الكافي عن يونس عن بعض رجاله عن الإمام الصادق علیه السلام، قال : سَأَلتُهُ عَنِ البَيِّنَةِ إذا اُقيمَت عَلَى الحَقِّ، أيَحِلُّ لِلقاضي أن يَقضِيَ بِقَولِ البَيِّنَةِ إذا لَم يَعرِفهُم مِن غَيرِ مَسأَلَةٍ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَقالَ: خَمسَةُ أشياءَ يَجِبُ عَلَى النّاسِ أن يَأخُذوا بِها ظاهِرَ الحُكمِ: الوِلاياتُ، وَ التَّناكُحُ، وَ المَواريثُ، وَ الذَّبائِحُ، وَ الشَّهاداتُ؛ فَإِذا كانَ ظاهِرُهُ ظاهِراً مَأموناً جازَت شَهادَتُهُ و لا يُسأَلُ عَن باطِنِهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۷ ص‌۴۳۱ ح‌۱۵، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۳ ص‌۱۶ ح‌۳۲۴۴ و فيه «الأنساب» بدل «المواريث»، تهذيب الأحكام: ج‌۶ ص‌۲۸۳ ح‌۷۸۱ وص ۲۸۸ ح‌۷۹۸، وسائل الشيعة: ج‌۱۸ ص‌۲۱۳ ح‌۳۳۷۵۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">الکافی</span> - <span dir="rtl">به نقل از یونس، از یکی از استادان حدیثش</span> -<span dir="rtl">: از امام صادق علیه السلام در بارۀ اقامۀ بیّنه (شاهد آوردن) برای اثبات حق پرسیدم که: آیا قاضی می</span>‌<span dir="rtl">تواند بر اساس گفتۀ گواهان ناشناس حکم دهد، بی آن که در بارۀ آنان، پرس و جو کند؟ فرمود: «پنج مورد است که مردم، باید در آنها به حکم ظاهر، عمل کنند: ولایت و سرپرستی، زناشویی، ارث و میراث، ذبایح و شهادت دادن. اگر ظاهر فرد، در خور اطمینان بود، گواهی</span>‌<span dir="rtl">اش جایز است و نباید از باطن او پرس و جو کرد.</span>

<span id="الفصل-الثاني-التجسس-الممدوح"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثّاني: التَّجَسُّسُ المَمدوحُ</span> =

<span dir="rtl">فصل دوم: تجسّس</span>‌<span dir="rtl">های بایسته</span>

<span id="تفتيش-القاضي"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۱: تَفتيشُ القاضي</span> ==

<span dir="rtl">2 / 1: پرس و جوی قاضی</span>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اُتِيَ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ بِجارِيَةٍ قَد شَهِدُوا عَلَيها أنَّها بَغَت، و كانَ مِن قِصَّتِها أنَّها كانَت يَتيمَةً عِندَ رَجُلٍ، و كانَ الرَّجُلُ كَثيراً ما يَغيبُ عَن أهلِهِ، فَشَبَّتِ اليَتيمَةُ، فَتَخَوَّفَتِ المَرأَةُ أن يَتَزَوَّجَها زَوجُها، فَدَعَت بِنِسوَةٍ حَتّیٰ أمسَكنَها، فَأَخَذَت عُذرَتَها بِإِصبَعِها، فَلَمّا قَدِمَ زَوجُها مِن غَيبَتِهِ رَمَتِ المَرأَةُ اليَتيمَةَ بِالفاحِشَةِ، و أَقامَتِ البَيِّنَةَ مِن جاراتِهَا اللّائي ساعَدَتها</span><ref><span dir="rtl">في تهذيب الأحكام: «ساعَدنَها</span>».</ref> <span dir="rtl">عَلیٰ ذَلِكَ، فَرُفِعَ ذٰلِكَ إلیٰ عُمَرَ، فَلَم يَدرِ كَيفَ يَقضي فيها، ثُمَّ قالَ لِلرَّجُلِ: إیتِ عَلِيَّ بنَ أبي طالِبٍ وَ اذهَب بِنا إلَيهِ، فَأَتَوا عَلِيّاً علیه السلام و قَصُّوا عَلَيهِ القِصَّةَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لاِمرَأَةِ الرَّجُلِ: أَ لَكِ بَيِّنَةٌ أو بُرهانٌ؟ قالَت: لي شُهودٌ، هٰؤُلاءِ جاراتي يَشهَدنَ عَلَيها بِما أقولُ. فَأَحضَرَتهُنَّ، فَأَخرَجَ عَلِيُّ بنُ أبِي طالِبٍ علیه السلام السَّيفَ مِن غِمدِهِ فَطَرَحَ</span><ref><span dir="rtl">في کتاب من لا یحضره الفقیه:‌«وطَرَحه</span>»..</ref> <span dir="rtl">بَينَ يَدَيهِ، و أَمَرَ بِكُلِّ واحِدَةٍ مِنهُنَّ فَاُدخِلَت بَيتاً، ثُمَّ دَعا بِامرَأَةِ الرَّجُلِ فَأَدارَها بِكُلِّ وَجهٍ فَأَبَت أن تَزولَ عَن قَولِها، فَرَدَّها إلَى البَيتِ الَّذي كانَت فيهِ، و دَعا إحدَى الشُّهودِ و جَثا عَلیٰ رُكبَتَيهِ، ثُمَّ قالَ: تَعرِفيني، أنَا عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ و هٰذا سَيفي، و قَد قالَتِ امرَأَةُ الرَّجُلِ ما قالَت، و رَجَعَت إلَى الحَقِّ و أَعطَيتُهَا الأمانَ، وإن لَم تَصدُقيني لَأَملَأَنَّ السَّيفَ مِنكِ!</span>

<span dir="rtl">فَالتَفَتَت إلیٰ عُمَرَ فَقالَت: يا أميرَ المُؤمِنينَ! الأَمانَ عَلَيَّ؟ فَقالَ لَها أميرُ المُؤمِنينَ: فَاصدُقي، فَقالَت: لا وَ اللهِ، إلّا أنَّها رَأَت جَمالاً و هَيئَةً فَخافَت فَسادَ زَوجِها عَلَيها، فَسَقَتهَا المُسكِرَ، و دَعَتنا فَأَمسَكناها فَافتَضَّتها بِإِصبَعِها.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عَلِيٌّ علیه السلام: اللهُ أكبَرُ! أنا أوَّلُ مَن فَرَّقَ بَينَ الشّاهِدَينِ، إلّا دانِيالَ النَّبِيَّ. فَأَلزَمَ عَلِيٌّ المَرأَةَ حَدَّ القاذِفِ، و أَلزَمَهُنَّ جَميعاً العُقرَ</span><ref><span dir="rtl">العُقر: أي المَهر (النهاية: ج‌۳ ص‌۲۷۴ «عقر</span>»).</ref><span dir="rtl">، و جَعَلَ عُقرَها أربَعَ مِئَةِ دِرهَمٍ، و أَمَرَ المَرأَةَ أن تُنفیٰ مِنَ الرَّجُلِ و يُطَلِّقَها زَوجُها، و زَوَّجَهُ الجارِيَةَ، و ساقَ عَنهُ عَلِيٌّ علیه السلام المَهرَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عُمَرُ: يا أبَا الحَسَنِ! فَحَدِّثنا بِحَديثِ دانِيالَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عَلِيٌّ علیه السلام: إنَّ دانِيالَ كانَ يَتيماً لا اُمَّ لَهُ و لا أبَ، وإنَّ امرَأَةً مِن بَني إسرائيلَ عَجوزاً كَبيرَةً ضَمَّتهُ فَرَبَّتهُ، وإنَّ مَلِكاً مِن مُلوكِ بَني إسرائيلَ كانَ لَهُ قاضِيانِ و كانَ لَهُما صَديقٌ، و كانَ رَجُلاً صالِحاً، و كانَت لَهُ امرَأَةٌ بَهِيَّةٌ جَميلَةٌ، و كانَ يَأتِي المَلِكَ فَيُحَدِّثُهُ، وَ احتاجَ المَلِكُ إلیٰ رَجُلٍ يَبعَثُهُ في بَعضِ اُمورِهِ، فَقالَ لِلقاضِيَينِ: اِختارا رَجُلاً اُرسِلهُ في بَعضِ اُموري، فَقالا: فُلانٌ. فَوَجَّهَهُ المَلِكُ، فَقالَ الرَّجُلُ لِلقاضِيَينِ: اُوصِيكُما بِامرَأَتي خَيراً، فَقالا: نَعَم.</span>

<span dir="rtl">فَخَرَجَ الرَّجُلُ، فَكانَ القاضِيانِ يَأتِيانِ بابَ الصَّديقِ، فَعَشِقا امرَأَتَهُ، فَراوَداها عَن نَفسِها فَأَبَت، فَقالا لَها: وَ اللهِ، لَئِن لَم تَفعَلي لَنَشهَدَنَّ عَلَيكِ عِندَ المَلِكِ بِالزِّنیٰ، ثُمَّ لَنَرجُمَنَّكِ، فَقالَت: اِفعَلا ما أحبَبتُما.</span>

<span dir="rtl">فَأَتَيَا المَلِكَ فَأَخبَراهُ و شَهِدا عِندَهُ أنَّها بَغَت، فَدَخَلَ المَلِكَ مِن ذٰلِكَ أمرٌ عَظيمٌ، وَ اشتَدَّ بِها غَمُّهُ و كانَ بِها مُعجَباً. فَقالَ لَهُما: إنَّ قَولَكُما مَقبولٌ، و لٰكِنِ ارجُمُوها بَعدَ ثَلاثَةِ أيّامٍ.</span>

<span dir="rtl">و نادیٰ فِي البَلَدِ الَّذي هُوَ فيهِ: اُحضُروا قَتلَ فُلانَةَ العابِدَةَ؛ فَإِنَّها قَد بَغَت، فَإِنَّ القاضِيَينِ قَد شَهِدا عَلَيها بِذٰلِكَ.</span>

<span dir="rtl">فَأَكثَرَ النّاسُ في ذٰلِكَ، و قالَ المَلِكُ لِوَزيرِهِ: ما عِندَكَ في هٰذا مِن حيلَةٍ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: ما عِندي في ذٰلِكَ مِن شَيءٍ.</span>

<span dir="rtl">فَخَرَجَ الوَزيرُ يَومَ الثّالِثِ و هُوَ آخِرُ أيّامِها، فَإِذا هُوَ بِغِلمانٍ عُراةٍ يَلعَبونَ و فيهِم دانِيالُ و هُوَ لا يَعرِفُهُ. فَقالَ دانِيالُ: يا مَعشَرَ الصِّبيانِ، تَعالَوا حَتّیٰ أكونَ أنَا المَلِكَ و تَكونَ أنتَ يا فُلانُ العابِدَةَ، و يَكونَ فُلانٌ و فُلانٌ القاضِيَينِ الشّاهِدَينِ عَلَيها.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ جَمَعَ تُراباً و جَعَلَ سَيفاً مِن قَصَبٍ، و قالَ لِلصِّبيانِ: خُذوا بِيَدِ هٰذا فَنَحُّوهُ إلیٰ مَكانِ كَذا و كَذا، و خُذوا بِيَدِ هٰذا فَنَحُّوهُ إلیٰ مَكانِ كَذا و كَذا، ثُمَّ دَعا بِأَحَدِهِما و قالَ لَهُ: قُل حَقّاً؛ فَإِنَّكَ إن لَم تَقُل حَقّاً قَتَلتُكَ.</span>

<span dir="rtl">وَ الوَزيرُ قائِمٌ يَنظُرُ و يَسمَعُ. فَقالَ: أشهَدُ أنَّها بَغَت.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: مَتیٰ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: يَومَ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: رُدُّوهُ إلیٰ مَكانِهِ و هاتُوا الآخَرَ.</span>

<span dir="rtl">فَرَدُّوهُ إلیٰ مَكانِهِ و جاؤُوا بِالآخَرِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ: بِما تَشهَدُ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: أشهَدُ أنَّها بَغَت.</span>

<span dir="rtl">قالَ: مَتیٰ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: يَومَ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: مَعَ مَن؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: مَعَ فُلانِ بنِ فُلانٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و أينَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: بِمَوضِعِ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">فَخالَفَ أحَدُهُما صاحِبَهُ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ دانِيالُ: اللهُ أكبَرُ، شَهِدا بِزُورٍ، يا فُلانُ، نادِ فِي النّاسِ أنَّهُما شَهِدا عَلیٰ فُلانَةَ بِزُورٍ، فَاحضُروا قَتلَهُما.</span>

<span dir="rtl">فَذَهَبَ الوَزيرُ إلَى المَلِكِ مُبادِراً فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ، فَبَعَثَ المَلِكُ إلَى القَاضِيَينِ، فَاختَلَفا كَمَا اختَلَفَ الغُلامانِ، فَنادَى المَلِكُ فِي النّاسِ و أَمَرَ بِقَتلِهِما.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۷ ص‌۴۲۵ ح‌۹، تهذيب الأحكام: ج‌۶ ص‌۳۰۸ ح‌۸۵۲ كلاهما عن معاوية بن وهب، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۳ ص‌۲۰ ح‌۳۲۵۱ عن الأصبغ بن نباتة من دون إسناد إلیٰ أحد من أهل البيت علیهم السلام، بحار الأنوار: ج‌۴۰ ص‌۳۰۹ ح‌۸۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">دختری را پیش عمر آوردند که علیه او به زنا گواهی داده بودند. ماجرای او از این قرار بود که وی، دختر یتیمی بود که نزد مردی زندگی می</span>‌<span dir="rtl">کرد و آن مرد، بسیاری از مواقع از خانواده</span>‌<span dir="rtl">اش دور بود.</span>

<span dir="rtl">دخترک، بزرگ شد و زنِ آن مرد ترسید که شوهرش با وی ازدواج کند. از این رو،گروهی از زنان را فرا خواند تا دختر را نگه دارند و خود با انگشت، از او اِزالۀ بکارت کرد.</span>

<span dir="rtl">هنگامی که شوهر زن از مسافرت برگشت، زن، آن دختر یتیم را به فحشا، متّهم کرد و از همسایگانش که او را در این کار، یاری کرده بودند، بر زنای دختر، شاهدانی اقامه نمود. ماجرا را پیش عمر آوردند؛ ولی وی ندانست که چگونه در بارۀ آن داوری کند. به آن مرد گفت: نزد علی بن ابی طالب علیه السلام برو و ما راهم ببر. همه نزد علی علیه السلام رفتند و ماجرا را برایش گفتند.</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام به زن آن مرد فرمود: «آیا تو شاهد یا دلیلی داری؟». زن گفت: من شاهدانی دارم. اینان، همسایگان من</span>‌ <span dir="rtl">اند که به آنچه در بارۀ او می</span>‌<span dir="rtl">گویم، گواهی می</span>‌<span dir="rtl">دهند. سپس آنان را حاضر کرد.</span>

<span dir="rtl">علی بن ابی طالب علیه السلام، شمشیرش را از غلاف در آورد و در پیش روی خود گذاشت و فرمان داد هر کدام از آنان را به اتاقی ببرند.</span>

<span dir="rtl">آن گاه، زنِ آن مرد را خواست و به هر شکل که او را سؤال پیچ کرد، زن حاضر نشد از حرف خود برگردد.</span>

<span dir="rtl">پس او را به اتاقی که در آن بود، برگرداند. سپس یکی از شاهدان را خواست و دوزانو نشست. آن گاه فرمود: «آیا مرا می</span>‌<span dir="rtl">شناسی؟ من، علی بن ابی طالب هستم و این، شمشیر من است. زنِ آن مرد، آنچه را باید بگوید، گفت و به حق برگشت و من به او امان دادم. اگر به من راست نگویی، این شمشیر را از خونت سیراب خواهم کرد».</span>

<span dir="rtl">آن زن، رو به عمر کرد و گفت: ای امیر مٶمنان! به من امان بده.</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام فرمود: «پس راست بگو».</span>

<span dir="rtl">زن گفت: به خدا سوگند، غیر از این نبود که این زن در این دختر، زیبایی وخوش</span>‌<span dir="rtl">قوارگی دید و از این که شوهرش به او متمایل شود، ترسید. از این رو، به او مُسکر خورانْد و ما را فرا خوانْد و ما دست و پای او را گرفتیم و خودش با انگشت، از وی ازالۀ بکارت کرد.</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام فرمود: «اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">اکبر! پس از دانیال نبی، من اوّلین کسی هستم که میان شاهدان، تفرقه می</span>‌<span dir="rtl">اندازم».</span>

<span dir="rtl">آن گاه بر زنِ آن مرد، حدّ قَذْف، مقرّر فرمود و دیۀ ازالۀ بکارت را بر عهدۀ همه آنان قرار داد و دیۀ ازالۀ بکارت آن دختر را چهارصد درهم، معین نمود و دستور داد که آن زن از آن مرد، جدا شود و شوهرش وی را طلاق دهد. [سپس] دختر را به عقد آن مرد در آورْد و مهرش را خود از طرف مرد، تعیین نمود.</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: ای ابو الحسن! داستان دانیال را برایمان بگو.</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام فرمود: «دانیال، یتیم بود و پدر و مادر نداشت. پیرزنی کهن</span>‌<span dir="rtl">سال از بنی اسرائیل، او را پیش خود بُرد و بزرگ کرد. یکی از پادشاهان بنی اسرائیل، دو قاضی داشت و آن دو، دوستی داشتند که مرد صالحی بود و زن خوش</span>‌<span dir="rtl">اندام و زیبایی داشت. این شخص با پادشاه در ارتباط بود. روزی، شاه به کسی که او را در پیِ کاری بفرستد، نیاز پیدا کرد. به آن دو قاضی گفت: کسی را برگزینید تا وی را در پی کارَم بفرستم.</span>

<span dir="rtl">آن دو گفتند: فلانی مناسب است.</span>

<span dir="rtl">شاه، او را اعزام کرد. [قبل از رفتن،] مرد به آن دو قاضی گفت: شما را در بارۀ همسرم به رفتار نیکو سفارش می</span>‌<span dir="rtl">کنم. آن دو گفتند: باشد!</span>

<span dir="rtl">سپس مرد به راه افتاد. آن دو قاضی به درِ خانه دوستشان می</span>‌<span dir="rtl">آمدند و به زنِ وی، اظهار عشق می</span>‌<span dir="rtl">کردند و از وی، تمنّای کامجویی می</span>‌<span dir="rtl">نمودند؛ ولی زن نمی</span>‌<span dir="rtl">پذیرفت. به وی گفتند: به خدا سوگند، اگر تمکین نکنی، پیش شاه، علیه تو به زنا گواهی خواهیم داد و آن گاه،تو را سنگسار خواهیم کرد.</span>

<span dir="rtl">زن گفت: هر کاری که دوست دارید، بکنید.</span>

<span dir="rtl">آن دو پیش شاه آمدند و به او خبر دادند و نزد او به زنای آن زن، گواهی دادند. شاه، از این جریان، بسیار غمگین شد و به جهت آن زن، غمش افزون گشت؛چرا که به آن زن، علاقه</span>‌<span dir="rtl">مند بود.</span>

<span dir="rtl">[شاه] به آن دو گفت: سخن شما مورد قبول است؛ امّا وی را پس از سه روز، سنگسار کنید.</span>

<span dir="rtl">در شهر، جار زدند که: برای تماشای قتل فلان زن پارسا که مرتکب زنا شده است و دو قاضی علیه او گواهی داده</span>‌<span dir="rtl">اند، حاضر شوید.</span>

<span dir="rtl">مردم، در این باره سخن بسیار می</span>‌<span dir="rtl">گفتند. پادشاه به وزیر خود گفت: در این مورد، راه چاره</span>‌<span dir="rtl">ای نداری؟</span>

<span dir="rtl">وزیر گفت: چیزی به نظرم نمی</span>‌<span dir="rtl">رسد.</span>

<span dir="rtl">روز سوم که آخرین روز [مهلت] آن زن بود، وزیر از خانه بیرون آمد و ناگهان، چشمش به چند کودک برهنه افتاد که بازی می</span>‌<span dir="rtl">کردند و دانیال هم در میان آنان بود که وزیر، وی را نمی</span>‌<span dir="rtl">شناخت. دانیال گفت: بچّه</span>‌<span dir="rtl">ها! بیایید تا من، پادشاه باشم و تو، ای فلان! آن زن پارسا باش و فلانی و فلانی، آن دو قاضی باشند که علیه آن زن، گواهی داده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">آن گاه [دانیال] مقداری خاک جمع کرد و شمشیری چوبی روی آن گذاشت و به بچّه</span>‌<span dir="rtl">ها گفت: دست این را بگیرید و به فلان جا ببرید و دست آن دیگری را هم بگیرید و به فلان جا ببرید. آن گاه، یکی از آن دو را صدا کرد و گفت: حقیقت را بگو، و گر نه تو را خواهم کشت.</span>

<span dir="rtl">وزیر، ایستاده بود و نگاه می</span>‌<span dir="rtl">کرد و گوش می</span>‌<span dir="rtl">داد. [پسری که نقش یکی از دوقاضی را داشت،] گفت: گواهی می</span>‌<span dir="rtl">دهم که این زن، زنا کرده است.</span>

<span dir="rtl">[دانیال] پرسید: کی؟</span>

<span dir="rtl">گفت: فلان روز.</span>

<span dir="rtl">گفت: &quot;این را به جای قبلی</span>‌<span dir="rtl">اش برگردانید و دیگری را بیاورید&quot;.</span>

<span dir="rtl">او را به جای خود برگرداندند و دیگری را آوردند.</span>

<span dir="rtl">[دانیال] به او گفت: &quot;به چه چیزی گواهی می</span>‌<span dir="rtl">دهی؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">پاسخ داد: به این که این زن، زنا کرده است.</span>

<span dir="rtl">گفت: &quot; کی؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">پاسخ داد: فلان روز.</span>

<span dir="rtl">پرسید: &quot;با چه کسی؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">گفت: با فلانی پسر فلانی.</span>

<span dir="rtl">پرسید: &quot;در کجا؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">گفت: در فلان جا.</span>

<span dir="rtl">[در این جا] گواهی هر کدام، متفاوت با دیگری از کار در آمد.</span>

<span dir="rtl">دانیال گفت: &quot;اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">اکبر! به دروغ، گواهی داده</span>‌<span dir="rtl">اند. آی فلانی! میان مردم، جار بزن که: این دو [قاضی] به دروغ، علیه فلان زن گواهی داده</span>‌<span dir="rtl">اند. پس برای کشتن آنهاحاضر شوید&quot;.</span>

<span dir="rtl">وزیر، به سرعتْ پیش پادشاه رفت و ماجرا را به وی گزارش داد. پادشاه، در پی آن دو قاضی فرستاد و گواهی آن دو، همچون گواهی آن دو کودک، متفاوت از کار درآمد. پادشاه به مردم خبر داد و به کشتن آن دو قاضی فرمان داد».</span>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">دَخَلَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام المَسجِدَ، فَاستَقبَلَهُ شابٌّ يَبكي و حَولَهُ قَومٌ يُسكِتونَهُ، فَقالَ عَلِيٌّ علیه السلام: ما أبكاكَ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، إنَّ شُرَيحاً قَضیٰ عَلَيَّ بِقَضِيَّةٍ ما أدري ما هِيَ!</span>

<span dir="rtl">إنَّ هٰؤُلاءِ النَّفَرَ خَرَجوا بِأَبي مَعَهُم فِي السَّفَرِ فَرَجَعوا و لَم يَرجِع أبي، فَسَأَلتُهُم عَنهُ فَقالُوا: ماتَ، فَسَأَلتُهُم عَن مالِهِ؟ فَقالُوا: ما تَرَكَ مالاً، فَقَدَّمتُهُم إلیٰ شُرَيحٍ فَاستَحلَفَهُم، و قَد عَلِمتُ يا أميرَ المُؤمِنينَ أنَّ أبي خَرَجَ و مَعَهُ مالٌ كَثيرٌ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُم أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام: اِرجِعوا.</span>

<span dir="rtl">فَرَجَعوا وَ الفَتیٰ مَعَهُم إلیٰ شُرَيحٍ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام: يا شُرَيحُ، كَيفَ قَضَيتَ بَينَ هٰؤُلاءِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، ادَّعیٰ هٰذَا الفَتیٰ عَلیٰ هٰؤُلاءِ النَّفَرِ أنَّهُم خَرَجوا في سَفَرٍ و أَبوهُ مَعَهُم، فَرَجَعوا و لَم يَرجِع أبوهُ، فَسَأَلتُهُم عَنهُ فَقالوا: ماتَ، فَسَأَلتُهُم عَن مالِهِ فَقالوا: ما خَلَّفَ مالاً، فَقُلتُ لِلفَتیٰ: هَل لَكَ بَيِّنَةٌ عَلیٰ ما تَدَّعي؟ فَقالَ: لا، فَاستَحلَفتُهُم فَحَلَفوا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام: هَيهاتَ يا شُرَيحُ، هٰكَذا تَحكُمُ في مِثلِ هٰذا؟!</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، فَكَيفَ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام: وَ اللهِ، لأَحكُمَنَّ فيهِم بِحُكمٍ ما حَكَمَ بِهِ خَلقٌ قَبلي إلّا داوُدُ النَّبِيُّ علیه السلام. يا قَنبَرُ، ادعُ لي شُرطَةَ الخَميسِ.</span>

<span dir="rtl">فَدَعاهُم، فَوَكَّلَ بِكُلِّ رَجُلٍ مِنهُم رَجُلاً مِنَ الشُّرطَةِ، ثُمَّ نَظَرَ إلیٰ وُجُوهِهِم فَقالَ: ماذا تَقولونَ؟ أ تَقولونَ: إنّي لا أعلَمُ ما صَنَعتُم بِأَبي هٰذَا الفَتیٰ؟ إنّي إذا لَجاهِلٌ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ: فَرِّقوهُم و غَطُّوا رُؤوسَهُم.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَفُرِّقَ بَينَهُم، و اُقيمَ كُلُّ رَجُلٍ مِنهُم إلیٰ اُسطُوانَةٍ مِن أساطينِ المَسجِدِ و رُؤوسُهُم مُغَطّاةٌ بِثِيابِهِم، ثُمَّ دَعا بِعُبَيدِ اللهِ بنِ أبي رافِعٍ كاتِبِهِ، فَقالَ: هاتِ صَحيفَةً و دَواةً.</span>

<span dir="rtl">و جَلَسَ أميرُ المُؤمِنينَ ـــ صَلَواتُ اللهِ عَلَيهِ ـــ في مَجلِسِ القَضاءِ، و جَلَسَ النّاسُ إلَيهِ، فَقالَ لَهُم: إذا أنَا كَبَّرتُ فَكَبِّروا. ثُمَّ قالَ لِلنّاسِ: أفرِجوا.</span><ref><span dir="rtl">في المصدر «اُخرُجوا»، و قد صَحَّحناه من كتاب من لا يحضره الفقيه</span>.</ref>

<span dir="rtl">ثُمَّ دَعا بِواحِدٍ مِنهُم فَأَجلَسَهُ بَينَ يَدَيهِ و كَشَفَ عَن وَجهِهِ، ثُمَّ قالَ لِعُبَيدِ اللهِ بنِ أبي رافِعٍ: اُكتُب إقرارَهُ و ما يَقولُ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ أقبَلَ عَلَيهِ بِالسُّؤالِ، فَقالَ لَهُ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام: في أيِّ يَومٍ خَرَجتُم مِن مَنازِلِكُم و أَبو هٰذا الفَتیٰ مَعَكُم؟ فَقالَ الرَّجُلُ: في يَومِ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و في أيِّ شَهرٍ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: في شَهرِ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: في أيِّ سَنَةٍ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: في سَنَةِ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و إلیٰ أينَ بَلَغتُم في سَفَرِكُم حَتّیٰ ماتَ أبو هٰذَا الفَتیٰ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: إلیٰ مَوضِعِ كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و في مَنزِلِ مَن ماتَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: في مَنزِلِ فُلانِ بنِ فُلانٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و ما كانَ مَرَضُهُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و كَم يَوماً مَرِضَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: كَذا و كَذا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَفي أيِّ يَومٍ ماتَ؟ و مَن غَسَّلَهُ؟ و مَن كَفَّنَهُ؟ و بِما كَفَّنتُموهُ؟ و مَن صَلیٰ عَلَيهِ؟ و مَن نَزَلَ قَبرَهُ؟</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا سَأَلَهُ عَن جَميعِ ما يُريدُ، كَبَّرَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام و كَبَّرَ النّاسُ جَميعاً، فَارتابَ اُولٰئِكَ الباقونَ، و لَم يَشُكُّوا أنَّ صاحِبَهُم قَد أقَرَّ عَلَيهِم و عَلیٰ نَفسِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَأَمَرَ أن يُغَطّیٰ رَأسُهُ و يُنطَلَقَ بِهِ إلَى السِّجنِ. ثُمَّ دَعا بِآخَرَ، فَأَجلَسَهُ بَينَ يَدَيهِ و كَشَفَ عَن وَجهِهِ، ثُمَّ قالَ: كَلّا، زَعَمتُم أنّي لا أعلَمُ ما صَنَعتُم؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، ما أنَا إلّا و احِدٌ مِنَ القَومِ، و لَقَد كُنتُ كارِهاً لِقَتلِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَأَقَرَّ. ثُمَّ دَعا بِواحِدٍ بَعدَ واحِدٍ، كُلُّهُم يُقِرُّ بِالقَتلِ و أَخذِ المالِ، ثُمَّ رَدَّ الَّذي كانَ أمَرَ بِهِ إلَى السِّجنِ، فَأَقَرَّ أيضاً، فَأَلزَمَهُمُ المالَ وَ الدَّمَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ شُرَيحٌ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، و كَيفَ حَكَمَ داوُدُ النَّبِيُّ علیه السلام؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: إنَّ داوُدَ النَّبِيَّ علیه السلام مَرَّ بِغِلمَةٍ يَلعَبونَ و يُنادُونَ بَعضَهُم بـ «يا ماتَ الدَّينُ»، فَيُجيبُ مِنهُم غُلامٌ.</span>

<span dir="rtl">فَدَعاهُم داوُدُ علیه السلام فَقالَ: يا غُلامُ، مَا اسمُكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: ماتَ الدَّينُ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ داوُدُ علیه السلام: مَن سَمّاكَ بِهٰذَا الاِسمِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: اُمّي.</span>

<span dir="rtl">فَانطَلَقَ داوُدُ علیه السلام إلیٰ اُمِّهِ، فَقالَ لَها: يا أيَّتُهَا المَرأَةُ، مَا اسمُ ابنِكِ هٰذا؟</span>

<span dir="rtl">قالَت: ماتَ الدّينُ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَها: و مَن سَمّاهُ بِهٰذا؟</span>

<span dir="rtl">قالَت: أبوهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: و كَيفَ كانَ ذاكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَت: إنَّ أباهُ خَرَجَ في سَفَرٍ لَهُ و مَعَهُ قَومٌ، و هٰذا الصَّبِيُّ حَملٌ في بَطني، فَانصَرَفَ القَومُ و لَم يَنصَرِف زَوجي، فَسَأَلتُهُم عَنهُ فَقالوا: ماتَ.</span>

<span dir="rtl">فَقُلتُ لَهُم: فَأَينَ ما تَرَكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالوا: لَم يُخَلِّف شَيئاً.</span>

<span dir="rtl">فَقُلتُ: هَل أوصاكُم بِوَصِيَّةٍ؟.</span>

<span dir="rtl">قالوا: نَعَم، زَعَمَ أنَّكِ حُبلیٰ، فَما وَلَدتِ مِن وَلَدٍ جارِيَةٍ أو غُلامٍ فَسَمِّيهِ «ماتَ الدَّينُ»، فَسَمَّيتُهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ داوُدُ علیه السلام: و تَعرِفينَ القَومَ الَّذينَ كانوا خَرَجوا مَعَ زَوجِكِ؟</span>

<span dir="rtl">قالَت: نَعَم.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَأَحياءٌ هُم أم أمواتٌ؟ قالَت: بَل أحياءٌ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَانطَلِقي بِنا إلَيهِم.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ مَضیٰ مَعَها فَاستَخرَجَهُم مِن مَنازِلِهِم، فَحَكَمَ بَينَهُم بِهٰذَا الحُكمِ بِعَينِهِ، و أَثبَتَ عَلَيهِمُ المالَ وَ الدَّمَ، و قالَ لِلمَرأَةِ: سَمِّي ابنَكِ هٰذا: «عاشَ الدّينُ».</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ إنَّ الفَتیٰ وَ القَومَ اختَلَفوا في مالِ الفَتیٰ كَم كانَ؟ فَأَخَذَ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام خاتَمَهُ و جَميعَ خَواتيمِ مَن عِندَهُ، ثُمَّ قالَ: أجيلُوا هٰذَا السِّهامَ، فَأَيُّكُم أخرَجَ خاتَمي فَهُوَ صادِقٌ في دَعواهُ؛ لَانَّهُ سَهمُ اللهِ، و سَهمُ اللهِ لا يَخيبُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۷ ص‌۳۷۱ ح‌۸ عن أبي بصير، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۳ ص‌۲۴ ح‌۳۲۵۵ نحوه، وسائل الشيعة: ج‌۱۸ ص‌۲۰۴ ح‌۳۳۷۴۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">امام باقر علیه السلام</span>: <span dir="rtl">امیر مٶمنان علیه السلام وارد مسجد شد. دید جوانی گریه می</span>‌<span dir="rtl">کند و جمعی در اطرافش وی را آرام می</span>‌<span dir="rtl">کنند. علی علیه السلام فرمود: «چه چیزی به گریه</span>‌<span dir="rtl">ات انداخته است؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: ای امیر مٶمنان! شُرَیح [قاضی] در بارۀ من، داوری</span>‌<span dir="rtl">ای کرد که نمی</span>‌<span dir="rtl">فهمم چگونه است!</span>

<span dir="rtl">این گروه، همراه پدرم به سفر رفتند. اینان برگشتند و پدرم برنگشت. از آنان در بارۀ وی پرسیدم. گفتند: مُرد. از اموالش پرسیدم. گفتند: مالی به جا نگذاشت. آنان را پیش شُرَیح آوردم و شُرَیح، سوگندشان داد [وآنان را تبرئه کرد] و من می</span>‌<span dir="rtl">دانم ای امیر مٶمنان که پدرم با مال فراوان عازم سفر شد.</span>

<span dir="rtl">امیر مٶمنان علیه السلام، به آنان فرمود: «باز گردید».</span>

<span dir="rtl">همگی به همراه جوان به نزد شُرَیح باز گشتند.</span>

<span dir="rtl">امیر مٶمنان علیه السلام به شُرَیح فرمود: «شُرَیح! چگونه بین اینان، داوری کردی؟».</span>

<span dir="rtl">شُرَیح گفت: ای امیر مٶمنان! این جوان، علیه این افراد، ادّعا کرد که آنان،عازم سفری شده</span>‌<span dir="rtl">اند و پدر او نیز همراهشان بوده است. آنان برگشته</span>‌<span dir="rtl">اند و پدر او برنگشته است. من از آنان در بارۀ پدر وی پرسیدم. گفتند: مرده است. از آنان، در بارۀ اموال او پرسیدم. گفتند: مالی به جا نگذاشته است. به جوان گفتم: آیا برای ادّعایت، شاهدی داری؟ گفت: نه. بنا بر این، آنان را سوگند دادم و آنان، سوگند یاد کردند [که حقیقت را گفته</span>‌<span dir="rtl">اند].</span>

<span dir="rtl">امیر مٶمنان علیه السلام فرمود: «هیهات، ای شُرَیح! در این نوع پیشامدها، چنین داوری می</span>‌<span dir="rtl">کنی؟!».</span>

<span dir="rtl">گفت: ای امیر مٶمنان! پس چگونه [باید داوری کرد]؟</span>

<span dir="rtl">امیر مٶمنان علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند، در بارۀ آنان داوری</span>‌<span dir="rtl">ای خواهم نمود که پیش از من، کسی جز داوود پیامبر علیه السلام، چنین داوری نکرده است. ای قنبر! افراد شُرطه را برایم فرا بخوان».</span>

<span dir="rtl">قنبر، آنان را فرا خواند. علی علیه السلام بر هر کدامِ آنان، یکی از افراد شُرطه را مأمور ساخت و آن گاه به آنان نگریست و فرمود: «چه گمان می</span>‌<span dir="rtl">کنید؟ آیا گمان می</span>‌<span dir="rtl">کنید که من نمی</span>‌<span dir="rtl">دانم با پدر این جوان چه کرده</span>‌<span dir="rtl">اید؟ اگر چنین باشد که من، نادان خواهم بود!».</span>

<span dir="rtl">آن گاه فرمود: «اینان را از هم جدا کنید و سرهایشان را بپوشانید».</span>

<span dir="rtl">آنها را جدا کردند و در حالی که سرهایشان با لباس هایشان پوشانده شده بود،هریک را در کنار یکی از ستون</span>‌<span dir="rtl">های مسجد، سر پا نگه داشتند. آن گاه [امیر مٶمنان] کاتبش عبید اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن ابی رافع را فرا خواند و فرمود: «کاغذ و دواتی بیاور».</span>

<span dir="rtl">امیر مٶمنان - درود خدا بر او باد -، در جایگاه داوری نشست و مردم در اطرافش نشستند. آن گاه به مردم فرمود: «هر گاه من تکبیر گفتم، شما هم تکبیر بگویید» و افزود: «راه را باز کنید».</span>

<span dir="rtl">سپس، یکی از آنان را فرا خواند و در مقابل خود نشاند و صورت وی را باز کرد.آن گاه به عبید اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن ابی رافع فرمود: «اقرار وی و هر آنچه را می</span>‌<span dir="rtl">گوید، بنویس».</span>

<span dir="rtl">سپس [علی علیه السلام] به بازجویی او پرداخت و از وی پرسید: «در چه روزی با پدر این جوان از خانه</span>‌<span dir="rtl">هایتان بیرون رفتید؟». مرد گفت: در فلان روز.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «در کدام ماه؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: در فلان ماه.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «در کدام سال؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: در فلان سال.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «به کجا رسیده بودید که پدر این جوان در گذشت؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: به فلان جا.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «در خانۀ چه کسی درگذشت؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: در خانۀ فلانی فرزند فلانی.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «بیماری</span>‌<span dir="rtl">اش چه بود؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: فلان بیماری را داشت.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «چند روز بیمار بود؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: چند روزی.</span>

<span dir="rtl">پرسید: «چه روزی در گذشت؟ چه کسی وی را غسل داد؟ چه کسی کفنش کرد؟ با چه چیزی کفنش کردید؟ چه کسی بر وی نماز گزارد؟ و چه کسی [برای دفنِ او] در گورش رفت؟».</span>

<span dir="rtl">امیر مٶمنان علیه السلام، هنگامی که از وی هر چه می</span>‌<span dir="rtl">خواست، پرسید، تکبیر گفت ومردم، همه تکبیر گفتند. باقی ماندۀ متّهمان به دودلی افتادند و تردید نکردند که دوستشان علیه آنان و خودش اقرار کرده است.</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام دستور داد سرِ وی را بپوشانند و او را به زندان ببرند. آن گاه، دیگری را فرا خواند و در پیش خود نشاند و صورتش را باز کرد و فرمود: «هرگز! پنداشته</span>‌<span dir="rtl">اید من نمی</span>‌<span dir="rtl">دانم چه کرده</span>‌<span dir="rtl">اید؟».</span>

<span dir="rtl">او گفت: ای امیر مٶمنان! من، یکی از این افراد بودم و از کشتنش ناخشنود بودم.</span>

<span dir="rtl">وی به این شیوه، اقرار کرد. آن گاه، [علی علیه السلام] همه آنان را یکی پس از دیگری فرا خواند. همۀ آنان به قتل و تصرّف اموال [پدر آن جوان] اقرار کردند. آن گاه، آن را که به زندان فرستاده بود، باز گرداند و او نیز اقرار کرد. علی علیه السلام، آنان را به پرداخت مال و دیه، ملزم ساخت.</span>

<span dir="rtl">شُرَیح گفت: ای امیر مٶمنان! جریان داوری داوود پیامبر علیه السلام، چگونه است؟</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام فرمود: «داوود پیامبر علیه السلام، گذرش به گروهی از کودکان افتاد که با هم بازی می</span>‌<span dir="rtl">کردند و یکی [از همبازی</span>‌<span dir="rtl">های خود] را ماتَ الدین (دَین</span>‌<span dir="rtl">مُرده) صدا می</span>‌<span dir="rtl">زدند. کودکی هم [از میان آنان] جواب می</span>‌<span dir="rtl">داد.</span>

<span dir="rtl">داوود علیه السلام آنان را صدا کرد و [به آن کودک] گفت: &quot;ای پسر! نامت چیست؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">او پاسخ داد: ماتَ الدّین.</span>

<span dir="rtl">داوود علیه السلام پرسید: &quot;چه کسی تو را به این نام، نامیده است؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">گفت: مادرم.</span>

<span dir="rtl">داوود علیه السلام نزد مادر وی رفت و به وی گفت: &quot;ای زن! نام این پسرت چیست؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">پاسخ داد: ماتَ الدین.</span>

<span dir="rtl">[داوود علیه السلام] از وی پرسید: &quot;چه کسی این نام را بر او نهاده است؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">پاسخ داد: پدرش.</span>

<span dir="rtl">داوود علیه السلام پرسید: &quot;جریان، از چه قرار بوده است؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">زن گفت: پدرش همراه گروهی به سفر رفت و این بچّه در شکم من بود. آنان، برگشتند و شوهر من برنگشت. از آنان در بارۀ وی پرسیدم. گفتند: مُرد.</span>

<span dir="rtl">به آنان گفتم: اموالش کجاست؟</span>

<span dir="rtl">گفتند: چیزی به جا نگذاشته است.</span>

<span dir="rtl">گفتم: آیا وصیتی هم به شما کرد؟</span>

<span dir="rtl">گفتند: آری. احتمال می</span>‌<span dir="rtl">داد که تو بارداری. [از این رو، وصیت کرد:] دختر یا پسری را که به دنیا می</span>‌<span dir="rtl">آوری، ماتَ الدین (دینْ</span>‌<span dir="rtl">مُرده) نام گذاری کن. من نیز همین نام را بر او گذاشتم.</span>

<span dir="rtl">داوود علیه السلام گفت: &quot;گروهی را که با شوهرت به سفر رفته بودند، می</span>‌<span dir="rtl">شناسی؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">گفت: آری.</span>

<span dir="rtl">[داوود علیه السلام] پرسید: &quot;آنان مرده</span>‌<span dir="rtl">اند یا زنده</span>‌<span dir="rtl">اند؟&quot;.</span>

<span dir="rtl">گفت: زنده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">داوود علیه السلام گفت: &quot;پیش آنان برویم&quot;.</span>

<span dir="rtl">سپس با زن، نزد آنان رفت و آنان را از خانه</span>‌<span dir="rtl">هایشان بیرون کشید و در میان آنان، به همین گونه داوری کرد و پرداخت مال و خون</span>‌<span dir="rtl">بها را بر گردن آنان گذاشت و به زن گفت: نام پسرت را &quot;عاش الدین (دینْ</span>‌<span dir="rtl">زنده)&quot; بگذار».</span>

<span dir="rtl">سپس آن جوان و آن عدّه [در زمان امیر مؤمنان] در تعیین مقدار مال [پدر] آن جوان، اختلاف کردند. پس امیر مؤمنان علیه السلام، انگشتر خود و همۀ انگشترهای کسانی را که نزدش بودند، برداشت و فرمود: «این تیرها (انگشترها) را هم بزنید. هر یک از شما که انگشتر مرا [از میان انگشترها] بیرون آورد، در ادّعایش راست می</span>‌<span dir="rtl">گوید؛ زیرا این، تیر خداست و تیری است که خطا نمی</span>‌<span dir="rtl">کند».</span>

<span dir="rtl">راجع: موسوعة الإمام عليّ علیه السلام: ج ۶ ص ۳۱۷ (قضايا الإمام عليّ علیه السلام).</span>

<span dir="rtl">ر. ک: دانش</span>‌<span dir="rtl">نامۀ امیر المؤمنین علیه السلام: ج ۱۲ ص ۴۶۷ (داوری‌های امام علی علیه السلام).</span>

<span id="الاستخبار-الحكومي"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۲: الاِستِخبارُ الحُكومِيُّ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 2: جاسوسی دولتی</span>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في كِتابِهِ إلیٰ قُثَمَ بنِ العَبّاسِ</span> -<span dir="rtl">: أمّا بَعدُ، فَإِنَّ عَيني بِالمَغرِبِ كَتَبَ إلَيَّ يُعلِمُني أنَّهُ وُجِّهَ إلَى المَوسِمِ اُناسٌ مِن أهلِ الشّامِ العُميِ القُلوبِ، الصُّمِّ الأَسماعِ، الكُمهِ الأَبصارِ، الَّذينَ يَلبِسونَ الحَقَّ بِالباطِلِ، و يُطيعونَ المَخلوقَ في مَعصِيَةِ الخالِقِ، و يَحتَلِبونَ الدُّنيا دَرَّها بِالدّينِ، و يَشتَرونَ عاجِلَها بِآجِلِ الأَبرارِ المُتَّقينَ، و لَن يَفوزَ بِالخَيرِ إلّا عامِلُهُ، و لا يُجزیٰ جَزاءَ الشَّرِّ إلّا فاعِلُهُ.</span>

<span dir="rtl">فَأَقِم عَلیٰ ما في يَدَيكَ قِيامَ الحازِمِ الصَّليبِ (المُصيبِ)، وَ النّاصِحِ اللَّبيبِ</span><ref><span dir="rtl">لَبِيبٌ: عاقل ذو لبّ (لسان العرب: ج‌۱ ص‌۷۳۰ «لبب</span>»).</ref><span dir="rtl">، التّابِعِ لِسُلطانِهِ، المُطيعِ لِإمامِهِ، و إيّاكَ و ما يُعتَذَرُ مِنهُ، و لا تَكُن عِندَ النَّعماءِ بَطرِاً، و لا عِندَ البَأساءِ فَشِلاً، وَ السَّلامُ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۳۳، الغارات: ج‌۲ ص‌۵۰۹ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۴۹۱ ح‌۶۹۷ و راجع الفتوح: ج۴ ص۲۲۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به قُثَم بن عبّاس [کارگزارش در مکّه</span>] -<span dir="rtl">: امّا بعد، جاسوس من در مغرب (شام)، به من نوشته و اطّلاع داده است که مردمانی از شامیان کوردل که گوش</span>‌<span dir="rtl">هایشان کَر و چشم</span>‌<span dir="rtl">هایشان کور است، به سوی حج، گسیل شده</span>‌<span dir="rtl">اند؛ مردمانی که حق را با باطل می</span>‌<span dir="rtl">آمیزند و از مخلوق، به بهای نافرمانی از خالق، فرمان می</span>‌<span dir="rtl">برند و دنیا را به وسیلۀ دین می</span>‌<span dir="rtl">دوشند [و دین را ابزار رسیدن به دنیا قرار داده</span>‌<span dir="rtl">اند] و آخرت را که از آنِ نیکان پرهیزگار است، به دنیای گذرا می</span>‌<span dir="rtl">فروشند، در حالی که به خیر، دست نمی</span>‌<span dir="rtl">یابد، مگر کسی که به کارَش بندد و به کیفر بدی نمی</span>‌<span dir="rtl">رسد، مگر کسی که آن را به جای آورَد.</span>

<span dir="rtl">پس بر آنچه در دست توست (حکومت مکّه)، ایستادگی کن، همچون ایستادن شخص قاطع و باصلابت و خیرخواه خردمندی که پیرو فرمان</span>‌<span dir="rtl">روای خویش و فرمان</span>‌<span dir="rtl">بُردار پیشوای خویش است. مبادا کاری کنی که به عذرخواهی بینجامد! نه هنگام نعمت</span>‌<span dir="rtl">ها، سرمست شو و نه در هنگام سختی</span>‌<span dir="rtl">ها، سست [و دل</span>‌<span dir="rtl">سرد]. بدرود!</span>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فيما أوصیٰ إلیٰ مالِكٍ الأَشتَرِ في مُراقَبَةِ وُلاتِهِ</span> -<span dir="rtl">: ثُمَّ تَفَقَّدْ أعمالَهُم، وَ ابعَثِ العُيونَ مِن أهلِ الصِّدقِ وَ الوَفاءِ عَلَيهِم، فَإِنَّ تَعاهُدَكَ فِي السِّرِّ لِاُمورِهِم حَدوَةٌ</span><ref><span dir="rtl">تَحدُوني: أي تبعثني وتسوقني عليها (مجمع البحرين: ج‌۱ ص‌۳۷۶ «حدا»). حَدوةُ لهم: اي باعِث لَهم</span>.</ref> <span dir="rtl">لَهُم عَلَى استِعمالِ الأَمانَةِ، وَ الرِّفقِ بِالرَّعِيَّةِ. و تَحَفَّظ مِنَ الأَعوانِ، فَإِن أحَدٌ مِنُهم بَسَطَ يَدَهُ إلیٰ خِيانَةٍ اجتَمَعَت بِها عَلَيهِ عِندَكَ أخبارُ عُيونِكَ، اكتَفَيتَ بِذٰلِكَ شاهِداً فَبَسَطتَ عَلَيهِ العُقوبَةَ في بَدَنِهِ، و أَخَذتَهُ بِما أصابَ مِن عَمَلِهِ، ثُمَّ نَصَبتَهُ بِمَقامِ المَذَلَّةِ، و وَسَمتَهُ بِالخِيانَةِ، و قَلَّدتَهُ عارَ التُّهَمَةِ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۵۳، تحف العقول: ص‌۱۳۷، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۶۰۶ ح‌۷۴۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در سفارش</span>‌<span dir="rtl">های خود به مالک اشتر، در بارۀ نظارت بر کارگزارانش</span> -<span dir="rtl">: به کارهای آنان (کارگزاران) رسیدگی کن و از میان افراد با صداقت و وفادار ناظرانی بر آنها بگمار؛ زیرا نظارت نهانی تو در کارهای ایشان، آنان را به رعایت امانت و خوش</span>‌<span dir="rtl">رفتاری با مردم، وا می</span>‌<span dir="rtl">دارد و با دقّت، مراقب دست</span>‌<span dir="rtl">یاران خویش باش و اگر یکی از آنان دست به خیانت دراز کرد و گزارش</span>‌<span dir="rtl">های همۀ ناظرانت آن را تأیید کردند، همان گزارش</span>‌<span dir="rtl">ها را شاهد بگیر و بی</span>‌<span dir="rtl">درنگ، او را کیفر جسمانی ده و از ثروتی که از طریق مقامش به دست آورده، بازخواست کن و او را به خواری بکشان و داغِ خیانت بر پیشانی</span>‌<span dir="rtl">اش بنشان و حلقۀ ننگ بدنامی بر گردنش بیاویز.</span>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن كِتابٍ لَهُ إلیٰ عُثمانَ بنِ حُنَيفٍ الأَنصارِيِ</span> -<span dir="rtl">: أمّا بَعدُ يَابنَ حُنَيفٍ، فَقَد بَلَغَني أنَّ رَجُلاً مِن فِتيَةِ أهلِ البَصرَةِ دَعاكَ إلیٰ مَأدُبَةٍ فَأَسرَعتَ إلَيها</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۴۵، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۴۷۳ ح‌۶۸۶</span>.</ref><span dir="rtl">.…</span>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از نامۀ ایشان به عثمان بن حُنَیف انصاری [که کارگزار او در بصره بود و خبردار شد که وی به ولیمۀ قومی از بصریان، دعوت شده و به آن مهمانی رفته است</span>] -<span dir="rtl">: امّا بعد، ای پسر حُنَیف! به من خبر رسیده است که مردی از جوانان بصره، تو را به مهمانی</span>‌<span dir="rtl">ای دعوت کرده و تو به آن شتافته</span>‌<span dir="rtl">ای.…</span>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">المصنّف لابن أبي شيبة عن أبي الجهم القرشي عن أبيه</span>: <span dir="rtl">بَلَغَ عَلِيّاً مِنّي شَيءٌ فَضَرَبَني أسواطاً. ثُمَّ بَلَغَهُ بَعدَ ذٰلِكَ أنَّ مُعاوِيَةَ كَتَبَ إلَيهِ، فَأَرسَلَ رَجُلَينِ يُفَتِّشانِ مَنزِلَهُ، فَوُجِدَ الكِتابُ في مَنزِلِهِ، فَقالَ لِأَحَدِ الرَّجُلَينِ - و هُوَ مِنَ العَشيرَةِ -: إنَّكَ مِنَ العَشيرَةِ فَاستُر عَلَيَّ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَأَتَيا عَلِيّاً فَأَخبَراهُ. قالَ: فَرَكِبَ عَلِيٌّ و رَكِبَ أبي، فًقالَ لَابي: أما إنّا فَتَّشناهُ عَلَيكَ ذٰلِكَ فَوَجَدناهُ باطِلاً! قالَ: ما ضَرَبَني فيهِ أبطَلُ.</span><ref><span dir="rtl">المصنّف لابن أبي شيبة: ج‌۷ ص‌۲۷۱ ح‌۱۳۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">المصنّف، ابن ابی شیبه - به نقل از ابو جَهْم قُرَشی ـ: پدرم گفت: در بارۀ من به علی علیه السلام گزارشی داده شد. او به من چند تازیانه زد.</span>

<span dir="rtl">پس از آن به او گزارش دادند که معاویه برای او (پدرم) نامه</span>‌<span dir="rtl">ای نوشته است. علی علیه السلام دو نفر را فرستاد که خانه</span>‌<span dir="rtl">اش را تفتیش کنند. نامه را در خانۀ او یافتند. [پدرم] به یکی از آن دو نفر - که از طایفه</span>‌<span dir="rtl">اش بود - گفت: تو از طایفۀ من هستی. پس، موضوع را پوشیده بدار. پس آن دو نزد علی علیه السلام آمدند و به او گزارش دادند. علی علیه السلام و پدرم [هر یک بر مرکب خود] سوار شدند. به پدرم فرمود: «بدان که ما در بارۀ آن موضوع، تفتیش کردیم و متوجّه شدیم که بی</span>‌<span dir="rtl">اساس است».</span>

<span dir="rtl">پدرم گفت: آنچه مرا برای آن [تازیانه] زد، بی</span>‌<span dir="rtl">اساس</span>‌<span dir="rtl">تر بود.</span>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">تاريخ اليعقوبي</span>: <span dir="rtl">كَتَبَ عَلِيٌّ علیه السلام إلیٰ كَعبِ بنِ مالِكٍ</span><ref><span dir="rtl">لم یکن لأمیر المؤمنین علیه السلام عاملاً بهذا الاسم، وإن کان اللفظ من الیعقوبي وأبي یوسف کما ذکرناه، والظاهر أنّه مصحَّف مالك بن کعب الأرحبّي الهَمْدانِيّ، الحاکم في عین التَّمر من قِبَلِ أمیرالمؤمنین علیه السلام کما في تاریخ الطبري (ج 5 ص 107 و 130 و 1</span>33) <span dir="rtl">و قاموس الرجال (ج 7 ص 473) و کان من شیمته علیه السلام و ممّن یعتمد علیه،‌و کعب بن مالك ما بایعَ علیاً علیه السلام</span>.</ref><span dir="rtl">: أمّا بَعدُ، فَاستَخلِف عَلیٰ عَمَلِكَ، وَ اخرُج في طائِفَةٍ مِن أصحابِكَ حَتّیٰ تَمُرَّ بِأَرضِ كورَةِ السَّوادِ، فَتَسأَلَ عَن عُمّالي و تَنظُرَ في سيرَتِهِم فيما بَينَ دَجلَةَ وَ العُذَيبِ</span><ref><span dir="rtl">العُذَيب: ماء بين القادسية و المغيثة (معجم البلدان: ج‌۴ ص‌۹۲</span>).</ref><span dir="rtl">، ثُمَّ ارجِع إلَى البِهقُباذاتِ</span><ref><span dir="rtl">بِهقُباذات: اسم لثلاث كُوَر ببغداد (معجم البلدان: ج‌۱ ص‌۵۱۶</span>).</ref> <span dir="rtl">فَتَوَلَّ مَعونَتَها، وَ اعمَل بِطاعَةِ اللهِ فيما وَلّاكَ مِنها، وَ اعلَم أنَّ كُلَّ عَمَلِ ابنِ آدَمَ مَحفوظٌ عَلَيهِ مَجزِيٌّ بِهِ، فَاصنَع خَيراً صَنَعَ اللهُ بِنا و بِكَ خَيراً، و أَعلِمنِي الصِّدقَ فيما صَنَعتَ، وَ السَّلامُ.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ اليعقوبي: ج‌۲ ص‌۲۰۴، الخراج: ص 141، جمهرة رسائل العرب: ج 1 ص 603 کلاهما نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">تاریخ الیعقوبی</span>: <span dir="rtl">امام علی علیه السلام به کعب بن مالک</span><ref><span dir="rtl">به حسب ظاهر، باید مالک بن کعب، درست باشد؛ زیرا امام علی علیه السلام، کارگزاری به نام کعب بن مالک نداشت. کعب بن مالک با امام علیه السلام بیعت نکرد، در حالی که مالک بن کعب، از کارگزاران مورد اعتماد امام علیه السلام در منطقه عین التمر و بِهْقُبادات در اطراف بغداد بود</span>.</ref> <span dir="rtl">نوشت: «اما بعد؛ کسی را به جای خود بگمار و با گروهی از یارانت، از شهر خارج شو تا به روستاهای سَواد</span><ref><span dir="rtl">سَواد، سرزمین</span>‌<span dir="rtl">ها و روستاهای بخش سرسبز و آباد عراق است که در زمان عمر بن خطّاب به دست مسلمانان، فتح شد. از آن رو، آن را سَواد (سیاهی) گویند که پوشیده از نخلستان و درخت و کشت بود (ر.ک: معجم البلدان: ج3 ص272</span>).</ref> <span dir="rtl">برسی. در آن جا از کارگزاران من در میانۀ منطقۀ دجله وعُذَیب،</span><ref><span dir="rtl">عُذَیب، آبگاه بنی تمیم است و اوّلین آبی است که مسافران در بیابان، به هنگام حرکت از کوفه به سمت مکّه، با آن مواجه می</span>‌<span dir="rtl">شوند (تقویم البلدان: ص 79</span>).</ref> <span dir="rtl">پرس وجو کن و در رفتار آنان بنگر. آن گاه به بِهْقُبادات</span><ref><span dir="rtl">بِهْقُبادات، نام سه آبادی بغداد در اطراف شطّ فرات است (معجم البلدان: ج 1 ص 516</span>).</ref> <span dir="rtl">برگرد و کار آن را بر عهده گیر و در دایرۀ سرپرستی</span>‌<span dir="rtl">ای که خداوند به تو داده، از او پیروی کن و بدان که عمل آدمی، ثبت می</span>‌<span dir="rtl">گردد و بدان، پاداش داده می</span>‌<span dir="rtl">شود. نیکی به جا آر. خداوند، ما و تو را به نیکی موفّق دارد؛ و در کارهایت، راستی را نشانم ده. و السلام!».</span>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ ما يَنبَغي لِلوالي أن يَنظُرَ في أمرِ كُتّابِهِ</span> -<span dir="rtl">: ثُمَّ لا تَدَع مَعَ ذٰلِكَ أن تَتَفَقَّدَ اُمورَهُم، و تَنظُرَ في أعمالِهِم، و تَتَلَطَّفَ بِمَسأَلَةِ ما غابَ عَنكَ مِن حالِهِم، حَتّیٰ تَعلَمَ كَيفَ حالُ مُعامَلَتِهِم لِلنّاسِ فيما وَ لَّيتَهُم؛ فَإِنَّ في كَثيرٍ مِنَ الكُتّابِ شُعبَةً مِن عِزٍّ و نَخواتٍ و إعجابٍ، و يُسرِعُ كَثيرٌ إلَى التَّبَرُّمِ بِالنّاسِ، وَ الضَّجَرِ عِندَ المُنازَعَةِ، وَ الضّيقِ عِندَ المُراجَعَةِ، و لابُدَّ لِلنّاسِ مِن طَلَبِ حاجاتِهِم، فَمَتی جَمَعوا عَلَيهِمُ الإِبطاءَ بِها وَ الغِلظَةَ، ألزَموكَ عَيبَ ذٰلِكَ، فَأَدخَلوا مُؤنَتَهُ عَلَيكَ. و في ذٰلِكَ مِن صَلاحِ اُمورِكَ، مَعَ ما لَكَ فيهِ عِندَ اللهِ مِنَ الجَزاءِ حَظٌّ عَظيمٌ إن شاءَ اللهُ.</span><ref><span dir="rtl">دعائم الإسلام: ج‌۱ ص‌۳۶۵، مستدرك الوسائل: ج‌۱۳ ص‌۱۵۷ ح‌۱۵۰۱۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در بارۀ وظیفۀ حاکم در بارۀ نظارت بر کاتبانش</span> -<span dir="rtl">: با این حال، به کارهای آنان، رسیدگی و بر کارهایشان، نظارت کن و از رفتار آنها که بر تو پوشیده است، پرس و جو کن تا بدانی که در حوزۀ وظیفه</span>‌<span dir="rtl">شان با مردم، چگونه رفتار می</span>‌<span dir="rtl">کنند؛ زیرا در بسیاری از کاتبان، رگی از غرور و نخوت و خودپسندی است، و خیلی زود از مردم، خسته می</span>‌<span dir="rtl">شوند و هنگام بحث کردن، به ستوه می</span>‌<span dir="rtl">آیند و در وقت مراجعه [مردم به آنها] به تنگ می</span>‌<span dir="rtl">آیند، در صورتی که مردم، باید نیازها و گرفتاری</span>‌<span dir="rtl">های خود را مطرح کنند و چنانچه [در رسیدگی به نیازها و گرفتارهای مردم] کُنْدی کنند و درشتی نمایند، مردم، عیب آن را به حساب تو می</span>‌<span dir="rtl">گذارند و زحمت آن را بر دوش تو می</span>‌<span dir="rtl">نهند. با این کار (رسیدگی و نظارت بر کار کاتبان)، افزون بر این که به امور تو سر و سامان می</span>‌<span dir="rtl">دهد، نزد خداوند نیز پاداشی بزرگ داری. إن شاء اللّٰه</span>‌<span dir="rtl">!</span>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">تاريخ اليعقوبي</span>: <span dir="rtl">كَتَبَ [الإِمامُ عَلِيٌّ علیه السلام] إلیٰ مَصقَلَةَ بنِ هُبَيرَةَ، و بَلَغَهُ أنَّهُ يُفَرِّقُ و يَهَبُ أموالَ أردَشير خُرَّةَ</span><ref><span dir="rtl">أردشير خُرّة: هي من أجلِّ كُوَر فارس، ومنها مدينة شيراز و غيرها (معجم البلدان: ج‌۱ ص‌۱۴۶</span>).</ref><span dir="rtl">، و كانَ عَلَيها:</span>

<span dir="rtl">أمّا بَعدُ، فَقَد بَلَغَني عَنكَ أمَرٌ أكبَرتُ أن اُصَدِّقَهُ: أنَّكَ تَقسِمُ فَيءَ المُسلِمينَ في قَومِكَ و مَنِ اعتَراكَ مِنَ السَّأَلَةِ وَ الأَحزابِ و أَهلِ الكَذِبِ مِنَ الشُّعَراءِ، كَما تَقسِمُ الجَوزَ، فَوَالَّذي فَلَقَ الحَبَّةَ و بَرَأَ النَّسَمَةَ، لَأُفَتِّشُ عَن ذٰلِكَ تَفتيشاً شافِياً، فَإِن وَجَدتُهُ حَقّاً لَتَجِدَنَّ بِنَفسِكَ عَلَيَّ هَواناً.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ اليعقوبي: ج‌۲ ص‌۲۰۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">تاریخ الیعقوبی</span>: <span dir="rtl">چون به علی علیه السلام خبر رسید که مَصقَلة بن هُبیره، خراج اردشیر خرّه را - که کارگزار آن بود - حیف و میل می‌کند و به این و آن می</span>‌<span dir="rtl">بخشد، به او نوشت:</span>

<span dir="rtl">«امّا بعد، خبری در بارۀ تو به من رسیده است که نمی</span>‌<span dir="rtl">توانم آن را باور کنم. تو خراج مسلمانان را چونان گردو میان قوم خود و کسانی که نزد تو می</span>‌<span dir="rtl">آیند،از درخواست</span>‌<span dir="rtl">کنندگان و دسته</span>‌<span dir="rtl">ها و شاعران دروغ</span>‌<span dir="rtl">پرداز، بخشش می</span>‌<span dir="rtl">کنی. سوگند به کسی که دانه را شکافت و انسان (/ جان) را آفرید، من این ماجرا را به طور کامل، بررسی می</span>‌<span dir="rtl">کنم. اگر آن را درست یافتم، بی</span>‌<span dir="rtl">گمان، خود را نزد من خوار خواهی یافت».</span>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">تاريخ الطبري عن أبي مخنف</span>: <span dir="rtl">لَمّا أيِسَ مُعاوِيَةُ مِن قَيسٍ أن يُتابِعَهُ عَلیٰ أمرِهِ، شَقَّ عَلَيهِ ذٰلِكَ؛ لِما يَعرِفُ مِن حَزمِهِ و بَأسِهِ، و أظهَرَ لِلنّاسِ قِبَلِهِ أنَّ قَيسَ بنَ سَعدٍ قَد تابَعَكُم، فَادعُوا اللهَ لَهُ، و قَرَأَ عَلَيهِم كِتابَهُ الَّذي لانَ لَهُ فيهِ و قارَبَهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: وَ اختَلَقَ مُعاوِيَةُ كِتاباً مِن قَيسِ بنِ سَعدٍ، فَقَرَأَهُ عَلیٰ أهلِ الشّامِ... فَشاعَ في أهلِ الشّامِ أنَّ قَيسَ بنَ سَعدٍ قَد بايَعَ مُعاوِيَةَ بنَ أبي سُفيانَ، فَسَرَّحَت عُيونُ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ إلَيهِ بِذٰلِكَ، فَلَمّا أتاهُ ذٰلِكَ أعظَمَهُ و أَكبَرَهُ و تَعَجَّبَ لَهُ، و دَعا بَنيهِ، و دَعا عَبدَ اللهِ بنَ جَعفَرٍ فَأَعلَمَهُم ذٰلِكَ، فَقالَ:... إنّي وَ اللهِ، ما اُصَدِّقُ بِهٰذا عَلیٰ قَيسٍ.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ الطبري: ج‌۴ ص‌۵۵۳؛ الغارات: ج‌۱ ص‌۲۱۶، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۵۳۸ ح‌۷۲۰ و راجع الكامل في التاريخ: ج‌۲ ص‌۳۵۵ و أنساب الأشراف: ج‌۳ ص‌۱۶۳ و البداية و النهاية: ج‌۷ ص‌۲۵۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">تاریخ الطبری</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو مِخْنَف</span> -<span dir="rtl">: چون معاویه از همکاری قیس با خود، ناامید شد، بر او گران آمد؛ زیرا از کیاست و شجاعت او آگاه بود. پس در میان مردمِ خود، چنین ابراز داشت که: «قیس بن سعد، از شما دنباله</span>‌<span dir="rtl">روی می</span>‌<span dir="rtl">کند. پس برایش دعا کنید» و نامۀ قیس را که در آن، نرمی و مدارا کرده و نزدیکی نشان داده بود، برای مردم خواند.</span>

<span dir="rtl">گفت: معاویه، نامه</span>‌<span dir="rtl">ای از قول قیس بن سعد ساخت و آن را برای مردم شام خواند... پس در میان شامیان، شایع شد که قیس بن سعد با معاویة بن ابی سفیان، بیعت کرده است و جاسوس</span>‌<span dir="rtl">های علی بن ابی طالب علیه السلام، این را گزارش دادند.</span>

<span dir="rtl">علی علیه السلام چون باخبر شد، آن را باور نکرد و آن را [امری] بزرگ و شگفت</span>‌<span dir="rtl">انگیز شمرد و پسرانش و عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن جعفر را فرا خواند و آنان را از موضوع، باخبر کرد و نظر آنان را جویا شد.… علی علیه السلام به آنان فرمود: «به خدا سوگند، من این [تهمت] را در بارۀ قیس، نمی</span>‌<span dir="rtl">پذیرم و باور نمی</span>‌<span dir="rtl">کنم».</span>

<span id="الاستخبارات-في-خارج-البلاد"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۳: الاِستِخباراتُ في خارِجِ البِلادِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 3: جاسوسی در خارج از کشور</span>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">الطبقات الكبرى عن ابن عبّاس</span>: <span dir="rtl">أسلَمَ العَبّاسُ بِمَكَّةَ قَبلَ بَدرٍ، و أَسلَمَت اُمُّ الفَضلِ مَعَهُ حينَئِذٍ، و كانَ مُقامُهُ بِمَكَّةَ إنَّهُ كانَ لا يُغَبّي</span><ref><span dir="rtl">غبّى الشيء: ستره و أخفاه (لسان العرب: ج‌۱۵ ص‌۱۱۵ «غبو</span>»).</ref> <span dir="rtl">عَلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله بِمَكَّةَ خَبَراً يَكونُ إلّا كَتَبَ بِهِ إلَيهِ، و كانَ مَن هُناكَ مِنَ المُؤمِنينَ يَتَقَوَّونَ بِهِ و يَصيرونَ إلَيهِ، و كانَ لَهُم عَوناً عَلیٰ إسلامِهِم.</span>

<span dir="rtl">و لَقَد كانَ يَطلُبُ أن يَقدَمَ عَلَى النَّبِيِ صلی الله علیه و آله، فَكَتَبَ إلَيهِ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: «إنَّ مُقامَكَ مُجاهَدٌ حَسَنٌ»، فَأَقامَ بِأَمرِ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله.</span><ref><span dir="rtl">الطبقات الكبرىٰ: ج۴ ص‌۳۱، تهذيب الكمال: ج‌۱۴ ص‌۲۲۷ الرقم ۳۱۲۹، سير أعلام النبلاء: ج‌۲ ص‌۹۸ الرقم ۱۱، تاريخ دمشق: ج‌۲۶ ص‌۲۸۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">الطبقات الکبری</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابن عبّاس</span> -<span dir="rtl">: عبّاس، در مکّه پیش از جنگ بدر، اسلام آورد و هم</span>‌<span dir="rtl">زمان مسلمان شدن او، اُمّ الفضل [همسر عبّاس] نیز مسلمان شد. عبّاس، در مکّه اقامت داشت. او هر خبری که در آن جا می</span>‌<span dir="rtl">شد، آن را برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می</span>‌<span dir="rtl">نوشت. او در مکّه، مایۀ پشت</span>‌<span dir="rtl">گرمی مؤمنان و پناه آنها بود و در اسلامشان به آنها کمک می</span>‌<span dir="rtl">کرد. عبّاس، از پیامبر صلی الله علیه و آله در خواست می</span>‌<span dir="rtl">کرد که اجازه دهد نزد ایشان برود، امّا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او نوشت: «ماندن تو [در مکّه]، خود جهادی نیکوست». بنا بر این، به دستور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ماند.</span>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">الاستيعاب عن أبي عمر</span>: <span dir="rtl">أسلَمَ العَبّاسُ قَبلَ فَتحِ خَيبَرَ، و كانَ يَكتُمُ إسلامَهُ... و قيلَ: إنَّ إسلامَهُ قَبلَ بَدرٍ، و كانَ يَكتُبُ بِأَخبارِ المُشرِكينَ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، و كانَ المُسلِمونَ يَتَقَوَّونَ بِهِ بِمَكَّةَ، و كانَ يُحِبُّ أن يَقدَمَ عَلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَكَتَبَ إلَيهِ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: «إنَّ مُقامَكَ بِمَكَّةَ خَيرٌ».</span><ref><span dir="rtl">الاستيعاب: ج‌۲ ص‌۳۵۹ الرقم ۱۳۸۶، ذخائر العقبى: ص‌۳۲۰، الوافي بالوفيات: ج‌۱۶ ص‌۳۶۰، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۱۱ ص‌۹۸، تفسير القرطبي: ج‌۸ ص‌۴۹ كلّها نحوه و راجع تهذيب الكمال: ج‌۱۴ ص‌۲۲۶ الرقم ۳۱۲۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">الاستیعاب</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو عمر</span> -<span dir="rtl">: عبّاس، پیش از فتح خیبر، مسلمان شد، امّا اسلام آوردنش را پوشیده می</span>‌<span dir="rtl">داشت... و گفته شده: پیش از بدر، اسلام آورد. او خبرهای مربوط به مشرکان [مکّه] را برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می</span>‌<span dir="rtl">نوشت. او مایۀ پشت</span>‌<span dir="rtl">گرمی مسلمانان مکّه بود. خودش دوست داشت که نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله [در مدینه] برود، امّا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او نوشت: «ماندنت در مکّه، بهتر است».</span>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">الطبقات الكبرى</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ غَزوَةِ اُحُدٍ</span> -<span dir="rtl">: كَتَبَ العَبّاسُ بنُ عَبدِالمُطَّلِبِ بِخَبَرِهِم كُلِّهِ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَأَخبَرَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله سَعدَ بنَ الرَّبيعِ بِكِتابِ العَبّاسِ.</span><ref><span dir="rtl">الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۳۷، عيون الأثر: ج‌۱ ص‌۴۰۶ عن ابن سعد، إمتاع الأسماع: ج‌۱ ص‌۱۳۲، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۴ ص‌۱۸۲ كلاهما نحوه، و راجع شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۴ ص‌۲۱۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">الطبقات الکبری</span> - <span dir="rtl">در یادکرد از جنگ اُحد</span> -<span dir="rtl">: عبّاس بن عبد المطّلب، تمام اخبار آنها را برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نوشت و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هم سعد بن ربیع را از نامۀ عبّاس، مطّلع کرد.</span>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">أنساب الأشراف</span>: <span dir="rtl">قَدِمَ عَلیٰ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عَينٌ لَهُ بِالشّامِ فَأَخبَرَهُ بِخَبَرِ بُسرٍ؛ يُقالُ: إنَّهُ قَيسُ بنُ زُرارَةَ بنِ عَمرِو بنِ حطيانٍ الهَمدانِيُّ، و كانَ قَيسٌ هٰذا عَيناً لَهُ بِالشّامِ يَكتُبُ إلَيهِ بِالاَخبارِ.</span><ref><span dir="rtl">أنساب الأشراف: ج۳ ص۲۱۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">أنساب الأشراف</span>: <span dir="rtl">جاسوس علی بن ابی طالب علیه السلام، در شام، نزد او آمد و گزارش بُسر را به وی داد. گفته شده که این شخص، قیس بن زُرارة بن عمرو بن حطیان هَمْدانی بود. قیس، مأمور مخفی علی علیه السلام در شام بود و اخبار را برایش می</span>‌<span dir="rtl">نوشت.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص ۵۲۰ ح ۵۶.</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ص ۵۲۱ ح ۵۶.</span>

<span id="الاستخبار-العسكري"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۴: الاِستِخبارُ العَسكَرِيُّ</span> ==

<span dir="rtl">2 / ۴: جاسوسی نظامی</span>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">الإمام الرضا علیه السلام</span>: <span dir="rtl">كانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إذا وَجَّهَ جَيشاً فَاتَّهَمَ أميراً</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: فأمَّهُم أميرٌ</span>.</ref><span dir="rtl">، بَعَثَ مَعَهُ مِن ثِقاتِهِ مَن يتَجَسَّسُ لَهُ خَبَرَهُ.</span><ref><span dir="rtl">قرب الإسناد: ص‌۳۴۲ ح‌۱۲۴۹ عن الريّان بن الصّلت، بحار الأنوار: ج‌۱۰۰ ص‌۶۱ ح‌۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">امام رضا علیه السلام</span>: <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هر گاه سپاهی را گسیل می</span>‌<span dir="rtl">داشت و به فرماندهی بدگمان بود، یکی از افراد مورد اعتماد خود را به عنوان جاسوس، همراه او می</span>‌<span dir="rtl">فرستاد.</span>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">الأمالي للطوسي عن الحلبي</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ أبا عَبدِ اللهِ علیه السلام عَن قَولِ اللهِ عزّ و جلّ: (وَ ٱلْعَٰدِيَٰتِ ضَبْحًا)</span><ref><span dir="rtl">العاديات: ۱</span>.</ref><span dir="rtl">، قالَ: وَجَّهَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عُمَرَ بنَ الخَطّابِ في سَرِيَّةٍ، فَرَجَعَ مُنهَزِماً يُجَبِّنُ أصحابَهُ و يُجَبِّنونَهُ أصحابُهُ، فَلَمَّا انتَهیٰ إلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله قالَ لِعَلِيٍّ علیه السلام: أنتَ صاحِبُ القَومِ، فَتَهَيَّأ أنتَ و مَن تُريدُ مِن فُرسانِ المُهاجِرينَ وَ الأَنصارِ. فَوَجَّهَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فَقالَ لَهُ: اُكمُنِ النَّهارَ و سِرِ اللَّيلَ و لا تُفارِقكَ العَينُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَانتَهیٰ عَلِيٌّ علیه السلام إلیٰ ما أمَرَهُ بِهِ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَسارَ إلَيهِم، فَلَمّا كانَ عِندَ وَجهِ الصُّبحِ أغارَ عَلَيهِم، فَأَنزَلَ اللهُ عَلیٰ نَبِيِّهِ صلی الله علیه و آله (وَ ٱلْعَٰدِيَٰتِ ضَبْحًا)، إلیٰ آخِرِها.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للطوسي: ص‌۴۰۷ ح‌۹۱۳، بحار الأنوار: ج‌۲۱ ص‌۷۵ ح‌۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">الأمالی، طوسی</span> - <span dir="rtl">به نقل از حلبی</span> -<span dir="rtl">: از امام صادق علیه السلام در بارۀ این سخن خداوند عزّ و جلّ: (سوگند به اسبان دونده) پرسیدم. فرمود: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عمر بن خطّاب را به نبردی فرستاد. شکست خورد و برگشت، در حالی که او، یارانش را و یارانش، او را به ترسویی متّهم می</span>‌<span dir="rtl">کردند. وقتی خبر این ماجرا به پیامبر رسید، به علی علیه السلام فرمود: «تو امیر سپاهی. پس آماده شو و هر آن کس از سواران مهاجر و انصار را می</span>‌<span dir="rtl">خواهی، برگزین».</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله، او را [برای نبرد] فرستاد و به او فرمود: «به هنگام روز، مخفی شو و شب، حرکت کن و با خود، جاسوس داشته باش».</span>

<span dir="rtl">[امام صادق علیه السلام] فرمود: «علی علیه السلام به آنچه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمان داده بود، عمل کرد و به سوی دشمنان، حرکت کرد و صبحگاهان به آنان یورش برد. پس خداوند، (وَ الْعَادِیاتِ ضَبْحًا؛ سوگند به اسبان دونده) را بر پیامبرش نازل فرمود.</span>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن أبي هريرة</span>: <span dir="rtl">بَعَثَ رَسولُ اللّٰه صلی الله علیه و آله عَشَرَةً</span><ref><span dir="rtl">في سائر المصادر: «عشرة رهط</span>».</ref> <span dir="rtl">عَيناً، و أَمَّرَ عَلَيهِم عاصِمَ بنَ ثابِتٍ، فَنَفَروا لَهُم هُذَيلٌ بِقَريبٍ مِن مِئَةِ رَجُلٍ رامٍ، فَلَمّا أحَسَّ بِهِم عاصِمٌ لَجَؤوا إلیٰ قَردَدٍ</span><ref><span dir="rtl">قَرْدَدُ: هو الموضع المرتفع من الأرض (النهاية: ج‌۴ ص‌۳۷ «قرد</span>»).</ref><span dir="rtl">، فَقالوا لَهُم: اِنزِلوا فَأَعطوا بِأَيديكُم و لَكُمُ العَهدُ وَ الميثاقُ أن لا نَقتُلَ مِنكُم أحَداً. فَقالَ عاصِمٌ: أمّا أنَا فَلا أنزِلُ في ذِمَّةِ كافِرٍ.</span>

<span dir="rtl">فَرَمَوهُم بِالنَّبلِ، فَقَتَلوا عاصِماً في سَبعَةِ نَفَرٍ، و نَزَلَ إلَيهِم ثَلاثَةُ نَفَرٍ عَلَى العَهدِ وَ الميثاقِ، مِنهُم: خُبَيبٌ، و زَيدُ بنُ الدَّثِنَةِ، و رَجُلٌ آخَرُ. فَلَمَّا استَمكَنوا مِنهُم أطلَقوا أوتارَ قِسِيِّهِم فَرَبَطوهُم بِها.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الرَّجُلُ الثّالِثُ: هٰذا أوَّلُ الغَدرِ، وَ اللهِ لا أصحَبُكُم، إنَّ لي بِهٰؤُلاءِ لَاُسوَةً. فَجَرّوهُ، فَأَبیٰ أن يَصحَبَهُم، فَقَتَلوهُ. فَلَبِثَ خُبَيبٌ أسيراً حَتّیٰ أجمَعوا قَتلَهُ، فَاستَعارَ مُوسیٰ يَستَحِدُّ بِها، فَلَمّا خَرَجوا بِهِ لِيَقتُلوهُ، قالَ لَهُم خُبَيبٌ: دَعوني أركَعُ رَكعَتَينِ، ثُمَّ قالَ: وَ اللهِ، لَولا أن تَحسَبوا ما بي جَزَعاً لَزِدتُ.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۳ ص‌۵۱ ح‌۲۶۶۰، مسند ابن حنبل: ج‌۳ ص‌۱۴۹ ح‌۷۹۳۳، السنن الكبریٰ: ج‌۹ ص‌۲۴۵ ح‌۱۸۴۳۲، المغني لابن قدامة: ج‌۱۰ ص‌۵۵۳ كلّها نحوه، مسند الطيالسي: ص‌۳۳۸ ح‌۲۵۹۷ عن جارية حليف بني زهرة</span>.</ref>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">سنن أبی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابو هُرَیره</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، ده تن را به سرکردگی عاصم بن ثابت، برای تجسّس فرستاد. قبیلۀ هُذَیل، حدود صد مرد کماندار را برای مقابله با آنها روانه ساخت. عاصم، چون متوجّه آمدن آنها شد، کنار تپه</span>‌<span dir="rtl">ای پناه گرفت. کمانداران به آنها گفتند: پایین آیید و خود را تسلیم کنید. ما قول می</span>‌<span dir="rtl">دهیم کسی از شما را نکشیم.</span>

<span dir="rtl">عاصم گفت: من به پیمان کافری پایین نمی</span>‌<span dir="rtl">آیم.</span>

<span dir="rtl">کمانداران، آنها را آماج تیر قرار دادند و عاصم را در میان هفت نفر دیگر کشتند و سه نفر باقی</span>‌<span dir="rtl">مانده، یعنی خُبَیب و زید بن دَثِنه و یک نفر دیگر، با اعتماد به قول و پیمان آنها از کوه پایین آمدند؛ امّا چون به آن سه نفر دست یافتند، چلّه</span>‌<span dir="rtl">های کمان</span>‌<span dir="rtl">هایشان را باز کردند و آن سه تن را با آنها بستند. آن مرد سوم گفت: این، اوّلین پیمان شکنی است. به خدا سوگند، من با شما نمی</span>‌<span dir="rtl">آیم. من هم به اینها (کشته</span>‌<span dir="rtl">شدگان) تأسّی می</span>‌<span dir="rtl">کنم. هُذَیلیان، او را کشیدند، امّا او حاضر نشد با آنان برود. لذا او را کشتند. خُبَیب را اسیر کردند [و بردند] و تصمیم به قتل او گرفتند. خُبَیب، تیغی به عاریت گرفت تا موهایش را بتراشد. چون او را برای کشتن بیرون بردند، گفت: اجازه دهید دو رکعت نماز بخوانم. سپس گفت: به خدا سوگند، اگر نبود این که خیال کنند ترسیده</span>‌<span dir="rtl">ام، بیشتر می</span>‌<span dir="rtl">خواندم.</span>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فيما أوصیٰ إلیٰ مالِكٍ الَاشتَرِ في مُراقَبَةِ جُنودِهِ</span> -<span dir="rtl">: ثُمَّ لا تَدَع أن يَكونَ لَكَ عَلَيهِم عُيونٌ مِن أهلِ الَامانَةِ وَ القَولِ بِالحَقِّ عِندَ النّاسِ، فَيُثبِتونَ بَلاءَ كُلِّ ذي بَلاءٍ مِنهُم؛ لِيَثِقَ اُولٰئِكَ بِعِلمِكَ بِبَلائِهِم.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ اعرِف لِكُلِّ امرئٍ مِنُهم ما أبلیٰ، و لا تَضُمَّنَّ بَلاءَ امرِئٍ إلیٰ غَيرِهِ، و لا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دونَ غايَةِ بَلائِهِ، و كافِ كُلّاً مِنهُم بِما كانَ مِنهُ، وَ اخصُصهُ مِنكَ بِهَزِّهِ</span><ref><span dir="rtl">في دعائم الإسلام: «و اخصُصه بکتابٍ منكَ تهُزّه به، و تنَبّئُه بما بلَغَك عنه» بدل «و اخصُصه عنك بهَزّه</span>».</ref><span dir="rtl">. و لا يَدعُوَنَّكَ شَرَفُ امرِئٍ إلیٰ أن تُعظِمَ مِن بَلائِهِ ما كانَ صَغيراً، و لا ضَعَةُ امرِئٍ عَلیٰ أن تُصَغِّرَ مِن بَلائِهِ ما كانَ عَظيماً.</span>

<span dir="rtl">و لا يُفسِدَنَّ امرَأً عِندَكَ عِلَّةٌ إن عَرَضَت لَهُ، و لا نَبوَةُ حَديثٍ لَهُ قَد كانَ لَهُ فيها حُسنُ بَلاءٍ، فَإِنَّ العِزَّةَ لِلهِ يُؤتيهِ مَن يَشاءُ، وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقينَ.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص‌۱۳۳، دعائم الإسلام: ج۱ ص۳۵۹ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۲۴۹ ح‌۱ و راجع نهج البلاغة: الكتاب ۵۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در توصیه</span>‌<span dir="rtl">اش به مالک اشتر، در بارۀ نظارت بر سپاهیانش</span> -<span dir="rtl">: ناظرانی را که در میان مردم به امانت و حقگویی معروف</span> ‌<span dir="rtl">اند، بر ایشان بگمار تا خدمات آنان را ثبت کنند و خدمت</span>‌<span dir="rtl">گزاران ایشان نیز اطمینان یابند که از خدماتشان، آگاهی. حقّ خدمت هر یک را جدا جدا بشناس و خدمت هیچ کدام را به حساب دیگری نگذار و در ارزش</span>‌<span dir="rtl">گذاری به خدماتشان، کوتاهی مکن و هر کس را به فراخور خدمتش، پاداش بده و از هر کدام به تناسب فعّالیتش تقدیر کن.</span>

<span dir="rtl">مبادا شرف و موقعیّت کسی سبب شود که خدمت ناچیز او را بیش از حد، بزرگ بداری و پایین بودن [رتبۀ] کسی موجب گردد که خدمت بزرگ او را ناچیز شماری. اگر از یک فرد خوش</span>‌<span dir="rtl">سابقه و خدمت</span>‌<span dir="rtl">گزار، خطایی جزئی یا لغزشی در گفتار سر زد، این، او را در نظرت ساقط نکند که همانا عزّت، از آنِ خداست. به هر کس که بخواهد، می</span>‌<span dir="rtl">دهد. فرجام نیک، از آنِ پرهیزگاران است.</span>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن وَصِيَّةٍ لَهُ وَصّیٰ بِها جَيشاً بَعَثَهُ إلَى العَدُوِّ</span> -<span dir="rtl">: اِعلَموا أنَّ مُقَدِّمَةَ القَومِ عُيونُهُم، و عُيونَ المُقَدِّمَةِ طَلائِعُهُم.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۱۱، تحف العقول: ص‌۱۹۱، وقعة صفّين: ص‌۱۲۳، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۴۱۰ ح‌۳۶۹؛ الأخبار الطوال: ص‌۱۶۶، المعيار و الموازنة: ص‌۱۴۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از سفارش ایشان به سپاهیانی که آنان را به سوی دشمن، گسیل داشت</span> -<span dir="rtl">:... بدانید که پیشروان لشکر، چشمان آن اند و چشمان پیشروان، جاسوسان آن.</span>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن كِتابٍ لَهُ إلیٰ زِيادِ بنِ النَّضرِ و شُرَيحِ بنِ هانِئٍ</span> -<span dir="rtl">: إذا نَزَلتُم بِعَدُوٍّ أو نَزَلَ بِكُم، فَليَكُن مُعَسكَرُكُم في قُبُلِ الَاشرافِ، أو سِفاحِ الجِبالِ، أو أثناءِ الأَنهارِ؛ كَيما يَكونَ ذٰلِكَ لَكُم رِدءاً، و تَكونَ مُقاتَلَتُكُم مِن وَجهٍ واحِدٍ أوِ اثنَينِ، وَ اجعَلوا رُقَباءَكُم في صَياصِي</span><ref><span dir="rtl">صياصي الجبال: أطرافها العالية (مجمع البحرين: ج‌۲ ص‌۱۰۶۳ «صيص</span>»).</ref> <span dir="rtl">الجِبالِ، و بِأَعالِي الَاشرافِ، و مَناكِبِ الهِضابِ، يَرَونَ لَكُم؛ لِئَلّا يَأتِيَكُم عَدُوٌّ مِن مَكانِ مَخافَةٍ أو أمنٍ.</span><ref><span dir="rtl">وقعة صفّين: ص‌۱۲۴، تحف العقول: ص‌۱۹۲ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۴۱۱ ح‌۳۶۹؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۳ ص‌۱۹۲، المعيار و الموازنة: ص‌۱۴۲ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">بخشی از نامۀ ایشان به زیاد بن نَضْر و شُرَیح بن هانی</span> -<span dir="rtl">: هر گاه بر دشمن در آمدید یا دشمن بر شما درآمد، باید لشکرگاهتان بر فراز بلندی</span>‌<span dir="rtl">ها یا دامنۀ کوه</span>‌<span dir="rtl">ها یا پیچ و خم رودخانه</span>‌<span dir="rtl">ها باشد، تا برای شما جان پناه باشد و جنگتان از یک سو یا دو سو باشد و دیده</span>‌<span dir="rtl">بان</span>‌<span dir="rtl">هایتان را در ستیغ کوه</span>‌<span dir="rtl">ها و بلندی</span>‌<span dir="rtl">ها و فراز پشته</span>‌<span dir="rtl">ها بگمارید تا برایتان، دیده</span>‌<span dir="rtl">بانی کنند که دشمن از جایی که می</span>‌<span dir="rtl">ترسید، یا جایی که از آن بیم ندارید، بر شما نتازد.…</span>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن كِتابِهِ إلیٰ عَبدِ اللهِ بنِ بُدَيلٍ</span> -<span dir="rtl">: إيّاكَ و مُواقَعَةَ أحَدٍ مِن خَيلِ العَدُوِّ حَتّیٰ أتَقَدَّمَ عَلَيكَ، و أَذكِ العُيونَ نَحوَهُم</span><ref><span dir="rtl">أذكيتُ عليه العيونَ: إذا أرسلت عليه الطلائع (الصحاح: ج‌۶ ص‌۲۳۴۶ «ذكا</span>»).</ref><span dir="rtl">، وَ ليَكُن مَعَ عُيونِكَ مِنَ السِّلاحِ ما يُباشِرونَ بِهِ القِتالَ، وَ لتَكُن عُيونُكَ الشُّجعانَ مِن جُندِكَ؛ فَإِنَّ الجَبانَ لا يَأتيكَ بِصِحَّةِ الأَمرِ، وَ انتَهِ إلیٰ أمري و مَن قِبَلَكَ بِإِذنِ اللهِ، وَ السَّلامُ.</span><ref><span dir="rtl">المعيار و الموازنة: ص‌۱۳۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن بُدَیل</span> -<span dir="rtl">: از برخورد با سواران دشمن بپرهیز، تا به سوی تو آیم و پیش</span>‌<span dir="rtl">قراولان را به سویشان گسیل دار و باید همراه آنان، سلاحی باشد که بتوانند با آن، پیکار کنند. پیش</span>‌<span dir="rtl">قراولان تو باید دلیرانِ سپاهت باشند؛ چرا که ترسوها گزارش درست برایت نمی</span>‌<span dir="rtl">آورند. خودت و هر که با توست، با اذن خدا به دستورهایم پای</span>‌<span dir="rtl">بند باشید. والسلام!</span>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في كِتابٍ كَتَبَهُ نُسخَةً واحِدَةً و أَخرَجَها إلیٰ عُمّالِهِ</span> -<span dir="rtl">: بِسمِ اللهِ الرَّحمٰنِ الرَّحيمِ، مِن عَبدِاللهِ عَلِيٍّ أميرِ المُؤمِنينَ، إلیٰ مَن قَرَأَ كِتابي هٰذا مِنَ العُمّالِ: أمّا بَعدُ، فَإِنَّ رِجالاً لَنا عِندَهُم بَيعَةٌ خَرَجوا هُرّاباً، فَنَظُنُّهُم وَجَّهوا نَحوَ بِلادِ البَصرَةِ، فَاسأَل عَنهُم أهلَ بِلادِكَ، وَ اجعَل عَلَيهِمُ العُيونَ في كُلِّ ناحِيَةٍ مِن أرضِكَ، ثُمَّ اكتُب الَيَّ بِما يَنتَهي إلَيكَ عَنهُم، وَ السَّلامُ.</span><ref><span dir="rtl">الغارات: ج‌۱ ص‌۳۳۷، بحار الأنوار، ج‌۳۳ ص‌۴۰۷ ح‌۶۲۸؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۳ ص۱۳۰ و فيه «تبعة» بدل «بيعة»، تاريخ الطبري: ج‌۵ ص‌۱۱۶ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در بخش</span>‌<span dir="rtl">نامۀ یکسانی که برای کارگزارانش فرستاد</span> -<span dir="rtl">: به نام خداوند بخشندۀ مهربان. از بندۀ خدا، علی، امیر مٶمنان، به هر آن کس از کارگزاران که این نامه</span>‌<span dir="rtl">ام را بخواند. امّا بعد، مردانی با ما بیعت داشتند و [اینک] گریخته</span>‌<span dir="rtl">اند. پس گمان می</span>‌<span dir="rtl">بریم که به سوی شهرهای ناحیۀ بصره رفته</span>‌<span dir="rtl">اند. از مردمان شهرهایت در بارۀ آنان، پرس و جو کن و جاسوسان را از هر سوی سرزمین خود، بر آنان بگمار. سپس از آنچه در بارۀ آنان خبر یافتی برایم بنویس. والسلام!</span>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">وقعة صفّين</span>: <span dir="rtl">بَعَثَ عَلِيٌّ خَيلاً لِيَحبِسوا عَن مُعاوِيَةَ مادَّةً، فَبَعَثَ مُعاوِيَةُ الضَّحّاكَ بنَ قَيسٍ الفِهرِيَّ في خَيلٍ إلیٰ تِلكَ الخَيلِ فَأَزالوها.</span>

<span dir="rtl">و جاءَت عُيونُ عَلِيٍ فَأَخبَرَتهُ بِما قَد كانَ. فَقالَ عَلِيٌ لأَصحابِهِ: فَما تَرَونَ فيما هاهُنا؟</span>

<span dir="rtl">قالَ بَعضُهُم: نَریٰ كَذا، و قالَ بَعضُهُم: نَریٰ كَذا، فَلَمّا رَأیٰ ذٰلِكَ الاِختِلافَ أمَرَهُم بِالغُدُوِّ</span><ref><span dir="rtl">الغُدُوُّ: السَيرُ أوّل النهار (النهاية: ج‌۳ ص‌۳۴۶ «غدا</span>»).</ref> <span dir="rtl">إلَى القَومِ. فَغاداهُم إلَى القِتالِ قِتالِ صِفّينَ، فَانَهَزَمَ أهلُ الشّامِ.</span><ref><span dir="rtl">وقعة صفّين: ص‌۳۶۰، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۵۰۰ ح‌۴۳۰؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۸ ص‌۳۹ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">وقعة صفّین</span>: <span dir="rtl">علی علیه السلام، سوارانی را فرستاد تا از رسیدن قوای پشتیبانی به معاویه، جلوگیری کنند. معاویه هم ضحّاک بن قیس فِهری را با سوارانی به سوی آنان، گسیل داشت و آنان را پراکنده ساختند.</span>

<span dir="rtl">مأموران مخفی علی[علیه السلام] آمدند و آنچه را رُخ داده بود، گزارش دادند. پس علی علیه السلام به یارانش فرمود: «نظر شما در این باره چیست؟».</span>

<span dir="rtl">گروهی گفتند: نظرما چنین است و گروهی گفتند: نظر ما چنان است. وقتی اختلاف نظر آنان را دید، فرمان داد که بامدادان به سوی لشکر [معاویه] هجوم بَرَند و بامداد، [خودش] آنان را به نبرد، نبرد صِفّین، سوق داد و شامیان، شکست خوردند.</span>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">الفتوح</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ حَربِ صِفّينَ</span> -<span dir="rtl">: قَد كانَ مَعَ مُعاوِيَةَ رَجُلٌ مِن حِميَرٍ يُقالُ لَهُ: الحُصَينُ بنُ مالِكٍ، و كانَ يُكاتِبُ عَلِيَ بنَ أبي طالِبٍ علیه السلام و يَدُلُّهُ عَلیٰ عَوراتِ مُعاوِيَةَ.</span><ref><span dir="rtl">الفتوح: ج‌۳ ص‌۷۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">الفتوح</span> - <span dir="rtl">در گزارش جنگ صفین</span> -<span dir="rtl">: مردی از قبیله حِمیر، به نام حُصَین بن مالک، با معاویه بود و با علی بن ابی طالب علیه السلام، مکاتبه داشت و او را از امور مخفی معاویه، آگاه می</span>‌<span dir="rtl">ساخت.</span>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">وقعة صفّين</span>: <span dir="rtl">إنَّ عَلِيّاً أظهَرَ أنَّهُ مُصَبِّحٌ غَداً مُعاوِيَةَ و مُناجِزُهُ، فَبَلَغَ ذٰلِكَ مُعاوِيَةَ، و فَزِعَ أهلُ الشّامِ لِذٰلِكَ وَ انكَسَروا لِقَولِهِ، و كانَ مُعاوِيَةُ بنُ الضَّحّاكِ بنِ سُفيانَ صاحِبُ رايَةِ بَني سُلَيمٍ مَعَ مُعاوِيَةَ، و كانَ مُبغِضاً لِمُعاوِيَةَ و أَهلِ الشّامِ، و لَهُ هَوىً مَعَ أهلِ العِراقِ و عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ علیه السلام، و كانَ يَكتُبُ بِالَاخبارِ إلیٰ عَبدِ اللهِ بنِ الطُّفَيلِ العامِرِيِّ، و يَبعَثُ بِها إلیٰ عَلِيٍّ علیه السلام.</span><ref><span dir="rtl">وقعة صفّين: ص‌۴۶۸، بحار الأنوار: ج‌۳۲ ص‌۵۲۲ ح‌۴۴۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">وقعة صفّین</span>: <span dir="rtl">علی علیه السلام چنین وانمود کرد که فردا، صبحگاهان، به سوی معاویه خواهد رفت و با او پیکار خواهد کرد. این خبر به معاویه رسید و شامیان، از این مطلب، به وحشت افتادند و با این سخن، شکسته شدند (روحیۀشان تضعیف شد). معاویة بن ضحّاک بن سفیان، پرچمدار قبیلۀ بنی سُلَیم، با معاویه بود و معاویه و شامیان را دشمن می</span>‌<span dir="rtl">داشت و به مردمان عراق و علی بن ابی طالب علیه السلام، تمایل داشت و خبرها را برای عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن طُفَیل عامری می</span>‌<span dir="rtl">نوشت و او آن را برای علی علیه السلام می</span>‌<span dir="rtl">فرستاد.</span>

<span id="نماذج-من-سيرة-النبي-صلی-الله-علیه-و-آله-في-الاستخبار-العسكري"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۵: نَماذِجُ مِن سيرَةِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فِي الاِستِخبارِ العَسكَرِيِّ</span> ==

<span dir="rtl">2 / ۵: نمونه</span>‌<span dir="rtl">هایی از عملکرد پیامبر صلی الله علیه و آله در جاسوسی نظامی</span>

<span id="غزوة-بدر"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۱: غَزوَةُ بَدرٍ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۱: غزوۀ بدر</span>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن أنس</span>: <span dir="rtl">بَعَثَ - يَعنِي النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله - بُسبَسَةَ عَيناً يَنظُرُ ما صَنَعَت عِيرُ</span><ref><span dir="rtl">العِيرُ: الإبِلُ بأحمالِها (النهاية: ج‌۳ ص‌۳۲۸ «عير</span>»).</ref> <span dir="rtl">أبي سُفيانَ.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۳ ص‌۳۸ ح‌۲۶۱۸، صحيح مسلم: ج‌۳ ص‌۱۵۱۰ ح‌۱۴۵، مسند ابن حنبل: ج‌۴ ص‌۲۷۴ ح‌۱۲۴۰۱، السنن الكبرى: ج‌۹ ص‌۱۶۹ ح‌۱۸۱۹۷، المنتخب من مسند عبد بن حميد: ص‌۳۷۹ ح‌۱۲۷۲ وفيها «بسيسة» بدل «بسبسة</span>».</ref>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">سنن أبی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از اَ نَس</span> -<span dir="rtl">: پیامبر صلی الله علیه و آله بُسْبَسه را به عنوان جاسوس فرستاد تا ببیند کاروان ابو سفیان، چه می</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">اُسد الغابة عن الواقدي</span>: <span dir="rtl">كانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله قَد بَعَثَ قَبلَ أن يَخرُجَ إلیٰ بَدرٍ طَلحَةَ بنَ عُبَيدِ اللهِ و سَعيدَ بنَ زَيدٍ إلیٰ طَريقِ الشّامِ؛ يَتَجَسَّسانِ الَاخبارَ، ثُمَّ رَجَعا إلَى المَدينَةِ، فَقَدِماها يَومَ الوَقعَةِ بِبَدرٍ، فَضَرَبَ لَهُما رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله بِسَهمِهِما و أَجرِهِما.</span><ref><span dir="rtl">اُسد الغابة: ج‌۲ ص‌۴۷۶ الرقم ۲۰۷۶، الاستيعاب: ج‌۲ ص‌۱۷۸ الرقم ۹۸۷، تاريخ الطبري: ج‌۲ ص‌۴۷۸ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">اسد الغابة</span> - <span dir="rtl">به نقل از واقدی</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پیش از حرکت به سوی بدر، طلحة بن عبیداللّٰه و سعید بن زید را برای کسب خبر، به راه شام فرستاد. آن دو، سپس به سوی مدینه باز گشتند و در روز نبرد بدر به مدینه وارد شدند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آن دو نیز [از غنایم بدر] سهم و پاداش داد.</span>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ غَزوَةِ بَدرٍ</span> -<span dir="rtl">: خَرَجَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله في ثَلاثِمِئَةٍ و ثَلاثَةَ عَشَرَ رَجُلاً، فَلَمّا كانَ بِقُربِ بَدرٍ عَلیٰ لَيلَةٍ مِنها، بَعَثَ بَشيرَ بنَ أبِي الرّعبا (أبِي الدّعناءِ) و مَجدَ بنَ عَمرٍو؛ يَتَجَسَّسانِ خَبَرَ العيرِ، فَأَتَيا ماءَ بَدرٍ، و أَناخا راحِلَتَيهِما وَ استَعذَبا مِنَ الماءِ، و سَمِعا جارِيَتَينِ قَد تَشَبَّثَت إحداهُما بِالاُخریٰ و تُطالِبُها بِدِرهَمٍ كانَ لَها عَلَيها، فَقالَت: عيرُ قُرَيشٍ نَزَلَت أمسِ في مَوضِعِ كَذا و كَذا، و هِيَ تَنزِلُ غَداً هاهُنا، و أَنَا أعمَلُ لَهُم و أَقضيكِ. فَرَجَعَ أصحابُ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله إلَيهِ فَأَخبراهُ بِما سَمِعا.…</span>

<span dir="rtl">فَجاءَ أبو سُفيانَ إلیٰ مَوضِعِ مُناخِ إبِلِهِما، فَفَتَّ أبعارَ الإِبِلِ بِيَدِهِ فَوَجَدَ فيهَا النَّویٰ، فَقالَ: هٰذِهِ عَلايِفُ يَثرِبَ، هٰؤُلاءِ عُيونُ مُحَمَّدٍ. فَرَجَعَ مُسرِعاً، و أَمَرَ بِالعيرِ فَأَخَذَ بِها نَحوَ ساحِلِ البَحرِ، و تَرَكُوا الطَّريقَ وَ مرّوا مُسرِعينَ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج‌۱ ص‌۲۵۷، بحار الأنوار: ج‌۱۹ ص‌۲۴۶ ح‌۳؛ الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۱۱، تاريخ دمشق: ج‌۲۱ ص‌۶۹، تهذيب الكمال: ج‌۱۰ ص‌۴۴۸ الرقم ۲۲۷۸، سير أعلام النبلاء: ج‌۱ ص‌۱۳۶ كلّها نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">تفسیر القمّی</span> - <span dir="rtl">در یادکرد از جنگ بدر</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با 313 نفر، ره</span>‌<span dir="rtl">سپار شد و چون به فاصلۀ یک شب راه تا بدر رسید، بشیر بن ابی الرعبا (ابی الدعنا) و مجد بن عمرو را برای کسب خبر از کاروان [ابوسفیان] فرستاد. آن دو به آبگاه بدر رسیدند و شترهایشان را خواباندند و آب گوارایی نوشیدند. صدای دو دختر را شنیدند که یکی، گریبان دیگری را چسبیده است و درهمی را که از او طلب داشت، مطالبه می</span>‌<span dir="rtl">کرد. آن دیگری گفت: کاروان قریش، دیروز در فلان و بهمان جا بار افکند و فردا به این جا می</span>‌<span dir="rtl">رسند و من برای آنها کار می</span>‌<span dir="rtl">کنم و قرض تو را می</span>‌<span dir="rtl">دهم. یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برگشتند و آنچه را شنیده بودند، به اطّلاع ایشان رساندند.…</span>

<span dir="rtl">ابو سفیان، به محلّی که آن دو شترهایشان را خوابانده بودند، آمد و پشگل</span>‌<span dir="rtl">های شتر را با دستش خُرد کرد و دید داخل آن، هسته</span>‌<span dir="rtl">های خرماست. گفت: اینها، شتران یثرب</span>‌<span dir="rtl">اند. آنها جاسوسان محمّد، بوده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">از این رو، سراسیمه باز گشت و به کاروان، دستور داد به سوی ساحل دریا حرکت کنند، و از بیراهه، شتابان گذشتند.</span>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">السيرة النبويّة لابن هشام</span>: <span dir="rtl">نَزَلَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله سَجسَجَ؛ و هِيَ بِئرُ الرَّوحاءِ، ثُمَّ ارتَحَلَ مِنها، حَتّیٰ إذا كانَ بِالمُنصَرَفِ تَرَكَ طَريقَ مَكَّةَ بِيَسارٍ، و سَلَكَ ذاتَ اليَمينِ عَلَى النّازِيَةِ يُريدُ بَدراً، فَسَلَكَ في ناحِيَةٍ مِنها، حَتّیٰ جَزَعَ</span><ref><span dir="rtl">جَزَع الموضع يجزعه جزعاً: قطعه عرضاً (لسان العرب: ج‌۸ ص‌۴۷ «جز</span>»).</ref> <span dir="rtl">وادِياً يُقالُ لَهُ: رُحقانُ، بَينَ النّازِيَةِ و بَينَ مَضيقِ الصَفراءِ، ثُمَّ عَلَى المَضيقِ، ثُمَّ انصَبَّ مِنهُ حَتّیٰ إذا كانَ قَريباً مِنَ الصَّفراءِ بَعَثَ بَسبَسَ بنَ الجُهَنِيِّ حَليفَ بنَي ساعِدَةَ، و عَدِيَّ بنَ أبِي الزُّغباءِ الجُهَنِيَّ حَليفَ بَنِي النَّجارِ، إلیٰ بَدرٍ يَتَحَسَّسانِ لَهُ الأَخبارَ عَن أبي سُفيانَ بنِ حَربٍ و غَيرِهِ.…</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ ارتَحَلَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِن ذَفِرانَ، فَسَلَكَ عَلیٰ ثَنايا يُقالُ لَها: الأَصافِرُ، ثُمَّ انحَطَّ مِنها إلیٰ بَلَدٍ يُقالُ لَهُ: الدَّبَّةُ، و تَرَكَ الحَنّانَ بِيَمينٍ؛ و هُوَ كَثيبٌ عَظيمٌ كَالجَبَلِ العَظيمِ، ثُمَّ نَزَلَ قَريباً مِن بَدرٍ، فَرَكِبَ هُوَ و رَجُلٌ مِن أصحابِهِ.…</span>

<span dir="rtl">قالَ ابنُ إسحاقَ: كَما حَدَّثَني مُحَمَّدُ بنُ يَحيَى بنِ حَبّانٍ: حَتّیٰ وَقَفَ عَلیٰ شَيخٍ مِنَ العَرَبِ، فَسَأَلَهُ عَن قُرَيشٍ، و عَن مُحَمَّدٍ و أَصحابِهِ و ما بَلَغَهُ عَنهُم، فَقالَ الشَّيخُ: لا اُخبِرُكُما حَتّیٰ تُخبِراني مِمَّن أنتُما؟ فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: إذا أخبَرتَنا أخبَرناكَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: أ ذاكَ بِذاكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: نَعَم.</span>

<span dir="rtl">قالَ الشَّيخُ: فَإِنَّهُ بَلَغَني أنَّ مُحَمَّداً و أَصحابَهُ خَرَجوا يَومَ كَذا و كَذا، فَإِن كانَ صَدَقَ الَّذي أخبَرَني، فَهُمُ اليَومَ بِمَكانِ كَذا و كَذا - لِلمَكانَ الَّذي بِهِ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله - و بَلَغَني أنَّ قُرَيشاً خَرَجوا يَومَ كَذا و كَذا، فَإِن كانَ الَّذي أخبَرَني صَدَقنَي، فَهُمُ اليَومَ بِمَكانِ كَذا و كَذا - لِلمَكانِ الَّذي فيهِ قُرَيشٌ -. فَلَمّا فَرَغَ مِن خَبَرِهِ، قالَ: مِمَّن أنتُما؟ فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: نَحنُ مِن ماءٍ. ثُمَّ انصَرَفَ عَنهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يَقولُ الشَّيخُ: ما مِن ماءٍ! أ مِن ماءِ العِراقِ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ ابنُ هِشامٍ: يُقالُ: ذٰلِكَ الشَّيخُ سُفيانُ الضَّمرِيُّ.</span>

<span dir="rtl">قالَ ابنُ إسحاقَ: ثُمَّ رَجَعَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إلیٰ أصحابِهِ، فَلَمّا أمسیٰ بَعَثَ عَلِيَّ بنَ أبي طالِبٍ وَ الزُّبَيرَ بنَ العَوّامِ و سَعدَ بنَ أبي وَقّاصٍ، في نَفَرٍ مِن أصحابِهِ إلیٰ ماءِ بَدرٍ؛ يَلتَمِسونَ الخَبَرَ لَهُ عَلَيهِ - كَما حَدَّثَني يَزيدُ بنُ رومانَ، عَن عُروَةَ بنِ الزُّبَيرِ - فَأَصابوا راوِيَةً لِقُرَيشٍ فيها أسلَمُ؛ غُلامُ بَنِي الحَجّاجِ، و عَريضٌ أبو يَسارٍ؛ غُلامُ بَنِي العاصِ بنِ سَعيدٍ، فَأَتَوا بِهِما فَسَأَلوهُما، و رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله قائِمٌ يُصَلّي، فَقالا: نَحنُ سُقاةُ قُرَيشٍ، بَعَثونا نَسقيهِم مِنَ الماءِ. فَكَرِهَ القَومُ خَبَرَهُما، و رَجَوا أن يَكونا لَابي سُفيانَ، فَضَرَبوهُما، فَلَمّا أذلَقُوهُما</span><ref><span dir="rtl">أذلقه: أي أجهده (النهاية: ج‌۲ ص‌۱۶۵ «ذلق</span>»).</ref> <span dir="rtl">قالا: نَحنُ لَابي سُفيانَ. فَتَرَكوهُما.</span>

<span dir="rtl">و رَكَعَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و سَجَدَ سَجدَتَيهِ، ثُمَّ سَلَّمَ و قالَ: إذا صَدَقاكُم ضَرَبتُموهُما، و إذا كَذَباكُم تَرَكتُموهُما؟! صَدَقا وَ اللهِ إنَّهُما لِقُرَيشٍ! أخبِراني عَن قُرَيشٍ؟</span>

<span dir="rtl">قالا: هُم وَ اللهِ وَراءَ هٰذَا الكَثيبِ الَّذي تَریٰ بِالعُدوَةِ القُصویٰ. وَ الكَثيبُ: العَقَنقَلُ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُما رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: كَمِ القَومُ؟</span>

<span dir="rtl">قالا: كَثيرٌ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: ما عِدَّتُهُم؟</span>

<span dir="rtl">قالا: لا نَدري.</span>

<span dir="rtl">قالَ: كَم يَنحَرونَ كُلَّ يَومٍ؟</span>

<span dir="rtl">قالا: يَوماً تِسعاً، و يَوماً عَشراً.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: القَومُ فيما بَينَ التِّسعِمِئَةٍ وَ الَالفِ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ لَهُما: فَمَن فيهِم مِن أشرافِ قُرَيشٍ؟</span>

<span dir="rtl">قالا: عُتبَةُ بنُ رَبيعَةَ، و شَيبَةُ بنُ رَبيعَةَ، و أَبُو البَختَرِيِّ بنُ هِشامٍ، و حَكيمُ بنُ حِزامٍ، و نَوفَلُ بنُ خُوَيلِدٍ، وَ الحارِثُ بنُ عامِرِ بنِ نَوفَلٍ، و طُعَيمَةُ بنُ عَدِيِ بنِ نَوفَلٍ، وَ النَّضرُ بنُ الحارِثِ، و زَمعَةُ بنُ الَاسوَدِ، و أَبو جَهلِ بنُ هِشامٍ، و اُمَيَّةُ بنُ خَلَفٍ، و نُبَيهٌ و مُنبِهٌ ابنَا الحَجّاجِ، و سُهَيلُ بنُ عَمرٍو، و عَمرُو بنُ عَبدِوُدٍّ.</span>

<span dir="rtl">فَأَقَبلَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَلَى النّاسِ فَقالَ: هٰذِهِ مَكَّةُ قَد ألقَت إلَيكُم أفلاذَ كَبِدِها.</span><ref><span dir="rtl">السيرة النبويّة لابن هشام: ج‌۲ ص‌۲۶۵، تاريخ الطبري: ج‌۲ ص‌۴۳۳، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۴ ص‌۲۵ كلاهما نحوه و راجع البداية و النهاية: ج‌۳ ص‌۲۶۱ و تفسير ابن كثير: ج‌۲ ص‌۳۹۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">السیرة النبویة، ابن هشام: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سَجسَج یا همان چاه رَوحاء، اتراق کرد. سپس از آن جا حرکت کرد و چون به مُنصَرَف رسید، راه سمت چپ را که به مکّه می</span>‌<span dir="rtl">رفت، رها کرد و راه سمت راست در جهت نازیه را به قصد بدر، پیمود و با قدری فاصله از راه، حرکت کرد تا آن که وادی</span>‌<span dir="rtl">ای به نام رُحقان را - که میان نازیه و تنگۀ صفرا واقع است -، پشت سر گذاشت. و آن گاه از آن]تنگه[، پایین رفت و چون نزدیک صفرا رسید، بَسبَس بن جُهَنی، هم</span>‌<span dir="rtl">پیمان بنی ساعده و عُدَی بن ابی زغباﺀ جُهَنی، هم</span>‌<span dir="rtl">پیمان بنی نجّار را به سوی بدر فرستاد تا از ابو سفیان بن حَرْب و دیگران، برایش کسب خبر کنند.…</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، آن</span>‌ <span dir="rtl">گاه از ذَفران حرکت کرد و گردنه</span>‌<span dir="rtl">های معروف به اصافر را پیمود و از آنها به سوی آبادی</span>‌<span dir="rtl">ای به نام دَبَّه پایین رفت و حنّان را که سمت راست بود، ترک کرد. حنّان، تپّۀ بزرگی به اندازه یک کوه بزرگ است. سپس در نزدیکی بدر، اتراق کرد و خودش با مردی از یارانش سوار شدند.…</span>

<span dir="rtl">ابن اسحاق می</span>‌<span dir="rtl">گوید: محمّد بن یحیی بن حبّان، برایم نقل کرد که: پیامبر صلی الله علیه و آله به پیرمردی عرب رسید و از او در بارۀ قریش و محمّد و یارانش و اخباری که از آنها به او رسیده است، پرسید. پیرمرد گفت: تا شما نگویید که از کدام گروه هستید، چیزی به شما نمی</span>‌<span dir="rtl">گویم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر گاه تو به ما گفتی، ما هم به تو می</span>‌<span dir="rtl">گوییم».</span>

<span dir="rtl">پیرمرد گفت: این، در مقابل آن؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «آری».</span>

<span dir="rtl">پیرمرد گفت: شنیده</span>‌<span dir="rtl">ام که محمّد و یارانش، در فلان و بهمان روز، حرکت کرده</span>‌<span dir="rtl">اند. اگر کسی که به من خبر داده است، راست گفته باشد، پس آنها امروز در فلان و بهمان جا هستند (یعنی همان جایی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرود آمده بود) و شنیده</span>‌<span dir="rtl">ام که قریش نیز در فلان و بهمان روز، حرکت کرده</span>‌<span dir="rtl">اند. اگر کسی که به من خبر داده است، راست گفته باشد، آنها امروز در فلان و بهمان جا هستند (یعنی همان مکانی که قریش در آن جا بودند). پس از آن که خبرش را داد، پرسید: اکنون بگویید که شما از کدام گروه هستید؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ما از آب هستیم» و سپس از نزد او رفت.</span>

<span dir="rtl">پیرمرد می</span>‌<span dir="rtl">گفت: چه آبی؟! آیا از آب عراق بود؟</span>

<span dir="rtl">ابن هشام می</span>‌<span dir="rtl">گوید: گفته</span>‌<span dir="rtl">اند که آن پیرمرد، سفیان ضَمری بوده است.</span>

<span dir="rtl">ابن اسحاق می</span>‌<span dir="rtl">گوید: سپس، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، نزد یارانش باز گشت و شب که شد، علی بن ابی</span>‌<span dir="rtl">طالب و زبیر بن عوّام و سعد بن ابی وقّاص را با گروهی از یارانش، به سوی آبگاه بدر فرستاد تا از آنجا برایش خبر بیاورند. آن گونه که یزید بن رومان از عروة بن زبیر برایم نقل کرد، آنها به سقّاهای قریش بر خوردند که اَسلَم، غلام بنی حجّاج و عریض ابو یَسار، غلام بنی عاص، میان آنها بودند. آن دو را نزد پیامبر آوردند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به نماز ایستاده بود.</span>

<span dir="rtl">آن دو گفتند: ما سقّاهای قریش هستیم. ما را فرستاده</span>‌<span dir="rtl">اند تا برایشان آب ببریم. مسلمانان، این خبر را نپذیرفتند و گمان داشتند که آن دو از افراد ابوسفیان</span>‌ <span dir="rtl">اند. از این رو آنها را چندان زدند که گفتند: ما از کاروان ابو سفیانیم. آن گاه، دست از زدنشان کشیدند.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، رکوع کرد و دو سجده</span>‌<span dir="rtl">اش را به جا آورد و سلام نمازش را داد و فرمود: «زمانی که راست گفتند، آنها را زدید و چون دروغ گفتند، دست از آنها برداشتید. به خدا سوگند، راست گفتند که از قریش</span> ‌<span dir="rtl">اند! مرا از قریش، خبر دهید».</span>

<span dir="rtl">آن دو گفتند: به خدا سوگند که آنها، پشت این تپّه</span>‌<span dir="rtl">ای هستند که در آن طرف می</span>‌<span dir="rtl">بینید.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به آن دو فرمود: «چند نفرند؟».</span>

<span dir="rtl">گفتند: بسیار.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «تعدادشان چه قدر است؟».</span>

<span dir="rtl">گفتند: نمی</span>‌<span dir="rtl">دانیم.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «روزی چند شتر می</span>‌<span dir="rtl">کشند؟».</span>

<span dir="rtl">گفتند: یک روز، نُه شتر و یک روز، ده شتر».</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بین نهصد و هزار نفرند».</span>

<span dir="rtl">سپس به آن دو فرمود: «از بزرگان قریش، چه کسی در میان آنهاست؟».</span>

<span dir="rtl">گفتند: عُتبَة بن رَبیعه، شَیبَة بن ربیعه، ابو البختری بن هشام، حَکیم بن حِزام، نوفل بن خُوَیلِد، حارث بن عامر بن نوفل، طُعَیمة بن عُدبی بن نوفل، نَضْر بن حارِث، زَمعَة بن اَسود، ابو جهل بن هشام، امیّة بن خلف، نُبَیه و مُنبِه، پسران حَجّاج، سهیل بن عمرو و عمرو بن عَبدَوُد.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، رو به مردم کرد و فرمود: «اینک مکّه است که جگرگوشه</span>‌<span dir="rtl">هایش را سوی شما انداخته است».</span>

<span id="غزوة-احد"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۲: غَزوَةُ اُحُدٍ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۲: غزوۀ اُحد</span>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">الطبقات الكبرى</span> - <span dir="rtl">في تَرجَمَةِ أبي تَميمٍ الأَسلَمِيِ</span> -<span dir="rtl">: أسلَمَ بَعدَ أن قَدِمَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله المَدينَةَ، و هُوَ أرسَلَ غُلامَهُ مَسعودَ بنَ هُنَيدَةَ مِنَ العَرجِ</span><ref><span dir="rtl">العَرّج: قریة جامعة من عَمَل الفُرع، و قیل:‌ هو موضع بین مکّة و المدینة، و قیل: هو علی أربعة أمیال من المدینة (لسان العرب: ج‌۲ ص‌۳۲۳ «عرج</span>»).</ref> <span dir="rtl">عَلیٰ قَدَمَيهِ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله؛ يُخبِرُهُ بِقُدومِ قُرَيشٍ عَلَيهِ و ما مَعَهُم مِنَ العَدَدِ وَ العُدَّةِ وَ الخَيلِ وَ السِّلاحِ لِيَومٍ اُحُدٍ.</span><ref><span dir="rtl">الطبقات الكبرىٰ: ج‌۴ ص‌۳۱۰ و راجع اُسد الغابة: ج‌۱ ص‌۳۲۵ الرقم ۳۱۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">الطبقات الکبری</span> - <span dir="rtl">در شرح حال ابو تمیم اَسلَمی</span> -<span dir="rtl">: او پس از آمدن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مدینه، اسلام آورد و غلام خود، مسعود بن هُنیده را از عرج، پیاده نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرستاد تا ایشان را از حرکت قریش به سوی او برای جنگ اُحد و تعداد افراد و تجهیزات و اسب و اسلحۀ آنها آگاه سازد.</span>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">المغازي</span> - <span dir="rtl">في حَوادِثِ غَزوَةِ اُحُدٍ</span> -<span dir="rtl">: و كانَت قُرَيشٌ يَومَ الخَميسِ بِذِي الحُلَيفَةِ</span><ref><span dir="rtl">ذو الحليفة: قرية بينها وبين المدينة ستّة أميال أو سبعة (معجم البلدان: ج‌۲ ص‌۲۹۵</span>).</ref><span dir="rtl">، صَبيحَةَ عَشرٍ مِن مَخرَجِهِم مِن مَكَّةَ، لِخَمسِ لَيالٍ مَضَينَ مِن شَوّالٍ عَلیٰ رَأسِ اثنَينِ و ثَلاثينَ شَهراً، و مَعَهُم ثَلاثَةُ آلافِ بَعيرٍ و مِئَتا فَرَسٍ، فَلَمّا أصبَحوا بِذِي الحُلَيفَةِ خَرَجَ فُرسانٌ فَأَنزَلَهُم بِالوِطاءِ.</span>

<span dir="rtl">و بَعَثَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله عَينَينِ لَهُ؛ أنَساً و مُؤنِساً، ابنَي فَضالَةَ، لَيلَةَ الخَميسِ، فَاعتَرَضا لِقُرَيشٍ بِالعَقيقِ</span><ref><span dir="rtl">عقيق: العربُ تقول لكلّ مسيل ماء شقّه السيل في الأرض فأنهره و وسّعه: عقيق، و في بلاد العرب أربعة أعقّة؛ أي أودية (معجم البلدان: ج‌۴ ص‌۱۳۸</span>).</ref><span dir="rtl">، فَسارا مَعَهُم حَتّیٰ نَزَلوا بِالوِطاءِ، فَأَتَيا رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله فَأَخبَراهُ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۱ ص‌۲۰۶، الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۳۷ نحوه، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۴ ص‌۲۲۰، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۴ ص‌۱۸۳، عيون الأثر: ج‌۲ ص‌۱۳ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">در بیان رُخدادهای جنگ اُحد</span> -<span dir="rtl">: قریش، صبح روز پنج</span>‌<span dir="rtl">شنبه، دهمین روز بیرون آمدنشان از مکّه، در ذو الحُلَیفه</span><ref><span dir="rtl">ذو الحلیفه، روستایی است که شش یا هفت میل با مدینه فاصله دارد</span>.</ref> <span dir="rtl">بودند. آنها در پنجم ماه شوّال و آغاز سی و دومین ماه هجرت با 3 هزار شتر و دویست اسب، از مکّه بیرون آمده بودند. چون صبحگاهان به ذو الحلیفه رسیدند، سواران، حرکت کردند و ابو سفیان، آنها را در وَطاء، پیاده کرد.</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله، شب پنج</span>‌<span dir="rtl">شنبه، دو جاسوس را که انیس و مونس، پسران فَضاله بودند، فرستاد. آن دو در عقیق به قریش برخوردند و همراه ایشان، حرکت کردند تا آن که قریش، در وِطاء فرود آمدند. آن دو نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدند و به ایشان، گزارش دادند.</span>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">المغازي</span> - <span dir="rtl">في حَوادِثِ غَزوَةِ اُحُدٍ</span> -<span dir="rtl">: فَلَمّا نَزَلوا و حَلُّوا العُقَدَ وَ اطمَأَنّوا، بَعَثَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله الحُبابَ بنَ المُنذِرِ بنِ الجَموحِ إلَى القَومِ، فَدَخَلَ فيهِم و حَزَرَ و نَظَرَ إلیٰ جَميعِ ما يُريدُ، و بَعَثَهُ سِرّاً و قالَ لِلحُبابِ: لا تُخبِرني بَينَ أحَدٍ مِنَ المُسلِمينَ، إلّا أن تَریٰ قِلَّةً. فَرَجَعَ إلَيهِ فَأَخبَرَهُ خالِيا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: ما رَأَيتَ؟ قالَ: رَأَيتُ يا رَسولَ اللهِ عَدَداً، حَزَرتُهُم ثَلاثَةَ آلافٍ، يَزيدونَ قَليلاً أو يَنقُصونَ قَليلاً، وَ الخَيلُ مِئَتَي فَرَسٍ، و رَأَيتُ دُروعا ظاهِرَةً، حَزَرتُها سَبعَمِئَةِ دِرعٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: هَل رَأَيتَ ظُعُناً؟ قالَ: رَأَيتُ النِّساءَ مَعَهُنَّ الدِّفافُ وَ الأَكبارُ - الأَكبارُ يَعنِي الطُّبولَ - .فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: أرَدنَ أن يُحَرِّضنَ القَومَ و يُذَكِّرنَهُم قَتلیٰ بَدرٍ، هٰكَذا جاءَني خَبَرُهُم؛ لا تَذكُر مِن شَأنِهِم حَرفاً، حَسبُنَا اللهُ و نِعمَ الوَكيلُ، اللّهُمَّ بِكَ أجولُ و بِكَ أصولُ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۱ ص‌۲۰۷، الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۳۷ نحوه، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۴ ص‌۲۲۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">در بیان رُخدادهای جنگ اُحد</span> -<span dir="rtl">: چون قریش، اتراق کردند و بارهای خود را گشودند و آرام گرفتند، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، حُباب بن مُنذَر بن جَموح را به سوی آنها فرستاد. حُباب، خود را به میان آنها رساند و آن</span>‌<span dir="rtl">چه را که [از عِدّه و عُدّۀ دشمن] می</span>‌<span dir="rtl">خواست، آمار گرفت و ارزیابی کرد. پیامبر صلی الله علیه و آله، حُباب را مخفیانه فرستاده و به او فرموده بود: «[چون برگشتی] در نزد هیچ یک از مسلمانان، به من گزارش مده، مگر این که [شمارِ دشمن را] اندک دیده باشی». حُباب، برگشت و در خلوت به پیامبر صلی الله علیه و آله، گزارش داد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «چه دیدی؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: ای پیامبر خدا! تعدادشان را سه هزار [نفر] تخمین زدم، کمی بیشتر یا کمتر، با دویست اسب و زره</span>‌<span dir="rtl">هایی پیدا که هفتصد زره، برآورد کردم.</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا کجاوه</span>‌<span dir="rtl">هایی هم دیدی؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: زنانی هم با آنها بودند که دف</span>‌<span dir="rtl">ها و طبل</span>‌<span dir="rtl">هایی با خود داشتند.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «زنان می</span>‌<span dir="rtl">خواهند مردان را تحریک کنند و کشتگان بدر را به یادشان بیاورند. این گونه به من خبر رسیده است. در بارۀ آنها [به بقیه] حرفی نزن. خدا، ما را بس است و او، نیکو سرپرستی است. خدایا! به یاری تو، حرکت می</span>‌<span dir="rtl">کنم و حمله می</span>‌<span dir="rtl">برم».</span>

<span id="سرية-عبد-الله-بن-جحش"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۳: سَرِيَّةُ عَبدِ اللهِ بنِ جَحشٍ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۳: سریّۀ عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن جَحْش</span>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">تفسير الطبري عن عروة بن الزبير</span> - <span dir="rtl">في ذِکرِ سَرِيَّةِ عَبدِ اللهِ بنِ جَحشٍ</span> -<span dir="rtl">: بَعَثَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَبدَ اللهِ بنَ جَحشٍ... و بَعَثَ مَعَهُ بِثَمانِيَةِ رَهطٍ مِنَ المُهاجِرينَ، لَيسَ فيهِم مِنَ الأنصارِ أحَدٌ، و كَتَبَ لَهُ كِتاباً، و أَمَرَهُ ألّا يَنظُرَ فيهِ حَتّیٰ يَسيرَ يَومَينِ، ثُمَّ يَنظُرَ فيهِ فَيَمضِيَ لِما أمَرَهُ، و لا يَستَكرِهَ مِن أصحابِهِ أحَداً.…</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا سارَ عَبدُ اللهِ بنُ جَحشٍ يَومَينِ، فَتَحَ الكِتابَ و نَظَرَ فيهِ، فَإِذا فيهِ: إذا نَظَرتَ إلیٰ كِتابي هٰذا فَسِر حَتّیٰ تَنزِلَ نَخلَةَ بَينَ مَكَّةَ وَ الطّائِفِ، فَتَرَصُّدَ بِها قُرَيشاً و تَعَلَمَ لَنا مِن أخبارِهِم.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا نَظَرَ عَبدُ اللهِ بنُ جَحشٍ فِي الكِتابِ قالَ: سَمعا و طاعَةً. ثُمَّ قالَ لأصحابِهِ: قَد أمَرَني رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أن أمضِيَ إلیٰ نَخلَةَ فَأَرصُدَ بِها قُرَيشاً حَتّیٰ آتِيَهُ مِنهُم بِخَبَرٍ.…</span><ref><span dir="rtl">تفسير الطبري: ج‌۲ الجزء ۲ ص‌۳۴۷ و۳۴۸، تاريخ الطبري ج‌۲ ص‌۴۱۰، أسباب النزول: ص‌۷۱ ح‌۱۳۱ كلاهما نحوه، السيرة النبويّة لابن هشام: ج‌۲ ص‌۲۵۲؛ تاريخ اليعقوبي: ج‌۲ ص‌۶۹ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">تفسیر الطبری</span> - <span dir="rtl">به نقل از عروة بن زبیر، در بارۀ سریّۀ عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن جَحْش</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن جَحْش، را... با هشت تن از مهاجران فرستاد و از انصار، کسی در میان آنها نبود. برای او نامه</span>‌<span dir="rtl">ای نوشت و فرمود که در آن ننگرد تا دو روز، راه بپیماید. سپس، نامه را بخواند و فرمانی را که در آن آمده است، اجرا کند و هیچ یک از یارانش را به زور، وادار نکند. عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن جَحْش، چون دو روز راه پیمود، نامه را باز کرد و خواند. در آن آمده بود: «چون این نامه</span>‌<span dir="rtl">ام را خواندی، به راه خود ادامه ده تا در نخله، میان طائف و مکّه، اتراق کنی. در آن جا، قریشیان را زیر نظر بگیر و از اخبار آنها آگاه شو».</span>

<span dir="rtl">عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن جَحْش، پس از خواندن نامه، گفت: سمعاً و طاعتاً. سپس به یارانش گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من دستور داده است که به نخله بروم و در آن جا، قریش را زیر نظر بگیرم و از آنها برای ایشان، خبر ببرم.…</span>

<span id="غزوة-حمراء-الأسد"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۴: غَزوَةُ حَمراءِ الأَسَدِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۴: غزوۀ حَمراءِ الأسد</span>

<span dir="rtl">64.</span> <span dir="rtl">الطبقات الكبرى</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ غَزوَةِ حَمراءِ الأَسَدِ</span> -<span dir="rtl">: رَكِبَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فَرَسَهُ و خَرَجَ النّاسُ مَعَهُ، فَبَعَثَ ثَلاثَةَ نَفَرٍ مِن أسلَمَ طَليعَةً في آثارِ القَومِ.</span><ref><span dir="rtl">الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۴۹، المغازي: ج‌۱ ص‌۳۳۷ نحوه، عيون الأثر: ج‌۲ ص‌۵۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">64.</span> <span dir="rtl">الطبقات الکبری</span> - <span dir="rtl">در بیان غزوۀ حَمراء الأسد</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، اسبش را سوار شد و مردم با او حرکت کردند. ایشان، سه نفر از [طایفۀ] اَسلَم را به عنوان پیش</span>‌<span dir="rtl">قراول برای رویارویی دشمن فرستاد.</span>

<span id="غزوة-الأحزاب"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۵: غَزوَةُ الأَحزابِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۵: غزوۀ احزاب</span>

<span dir="rtl">65.</span> <span dir="rtl">الإصابة</span> - <span dir="rtl">في تَرجَمَةِ جُبَيلَةَ بنِ عامِرٍ</span> -<span dir="rtl">: كانَ صاحِبَ حِلفِ النَّبِيِ صلی الله علیه و آله، و كانَ عَينَهُ يَومَ الأَحزابِ.</span><ref><span dir="rtl">الإصابة: ج‌۱ ص‌۵۷۲ الرقم ۱۰۹۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">65.</span> <span dir="rtl">الإصابة</span> - <span dir="rtl">در شرح حال جُبَیلة بن عامر</span> -<span dir="rtl">: او هم</span>‌<span dir="rtl">پیمان پیامبر صلی الله علیه و آله و جاسوس او در جنگ احزاب بود.</span>

<span dir="rtl">66.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي</span> - <span dir="rtl">في ذِکرِ غَزوَةِ الخَندَقِ بَعدَ أن نَقَضَ بَنو قُرَيظَةَ عَهدَهُم</span> -<span dir="rtl">: جاءَ نُعَيمُ بنُ مَسعودٍ الَاشجَعِيُّ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، و قَد كانَ أسلَمَ قَبلَ قُدومِ قُرَيشٍ بِثَلاثَةِ أيّامٍ، فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، قَد آمَنتُ بِاللهِ و صَدَّقتُكَ و كَتَمتُ إيماني عَنِ الكَفَرَةِ، فَإِن أمَرتَني أن آتِيَكَ بِنَفسي و أنصُرَكَ بِنَفسي فَعَلتُ، و إن أمَرتَ أن أخذُلَ بَينَ اليَهودِ و بَينَ قُرَيشٍ فَعَلتُ حَتّیٰ لا يَخرُجوا مِن حِصنِهِم.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: اُخذُل بَينَ اليَهودِ و قُرَيشٍ؛ فَإِنَّهُ أوقَعُ عِندي. قالَ: فَتَأذَنُ لي أن أقولَ فيكَ ما اُريدُ؟ قالَ: قُل ما بَدا لَكَ.</span>

<span dir="rtl">فَجاءَ إلیٰ أبي سُفيانَ فَقالَ لَهُ: تَعرِفُ مَوَدَّتي لَكُم و نُصحي و مَحَبَّتي أن يَنصُرَكُمُ اللهُ عَلیٰ عَدُوِّكُم، و قَد بَلَغَني أنَّ مُحَمَّداً قَد وافَقَ اليَهودَ أن يَدخُلوا بَينَ عَسكَرِكُم و يَميلوا عَلَيكُم، و وَعَدَهُم إذا فَعَلوا ذٰلِكَ أن يَرُدَّ عَلَيهِم جَناحَهُمُ الَّذي قَطَعَهُ لِبَنِي النَّضيرِ و قَينُقاعَ، فَلا أریٰ لَكُم أن تَدَعوهُم يَدخُلوا في عَسكَرِكُم حَتّیٰ تَأخُذوا مِنهُم رَهناً تَبَعثوا بِهِم إلیٰ مَكَّةَ فَتَأمَنوا مَكرَهُم و غَدرَهُم.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ أبو سُفيانَ: وَ فَّقَكَ اللهُ و أَحسَنَ جَزاكَ، مِثلُكَ أهدَى النَّصايِحَ. و لَم يَعلَم أبو سُفيانَ بِإِسلامِ نُعَيمٍ و لا أحَدٌ مِنَ اليَهودِ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ جاءَ مِن فَورِهِ ذٰلِكَ إلیٰ بَني قُرَيظَةَ، فَقالَ: يا كَعبُ، تَعلَمُ مَوَدَّتي لَكُم، و قَد بَلَغَني أنَّ أبا سُفيانَ قالَ: نُخرِجُ هٰؤُلاءِ اليَهودَ فَنَضَعُهُم في نَحرِ مُحَمَّدٍ، فَإِن ظَفِروا كانَ الذِّكرُ لَنا دونَهُم، و إن كانَت عَلَينا كانوا هٰؤُلاءِ مَقاديمَ الحَربِ! فَلا أریٰ لَكُم أن تَدَعوهُم يَدخُلوا عَسكَرَكُم، حَتّیٰ تَأخُذوا مِنهُم عَشَرَةً مِن أشرافِهِم يَكونونَ في حِصنِكُم، إنَّهُم إن لَم يَظفَروا بِمُحَمَّدٍ لَم يَبرَحوا حَتّیٰ يَرُدّوا عَلَيكُم عَهدَكُم و عَقدَكُم بَينَ مُحَمَّدٍ و بَينَكُم؛ لأَنَّهُ إن وَلَّت قُرَيشٌ و لَم يَظفَروا بِمُحَمَّدٍ، غَزاكُم مُحَمَّدٌ فَيَقتُلُكُم.</span>

<span dir="rtl">فَقالوا: أحسَنتَ و أَبلَغتَ فِي النَّصيحَةِ، لا نَخرُجُ مِن حِصنِنا حَتّیٰ نَأخُذَ مِنهُم رَهناً يَكونونَ في حِصنِنا.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج‌۲ ص‌۱۸۱، بحار الأنوار: ج‌۲۰ ص‌۲۲۳ ح‌۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">66.</span> <span dir="rtl">تفسیر القمّی</span> - <span dir="rtl">در یادکرد از غزوۀ خندق، پس از آن که بنی</span>‌<span dir="rtl">قریظه، پیمان خود را شکستند</span> -<span dir="rtl">: نُعَیم بن مسعود اشجعی - که سه روز پیش از آمدن قریش، اسلام آورده بود -، نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای پیامبر خدا! من به خدا، ایمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ام و [نبوّت] شما را تصدیق می</span>‌<span dir="rtl">کنم و ایمان آوردنم را از کفّار، پنهان کرده</span>‌<span dir="rtl">ام. پس، اگر امر بفرمایید که به شما بپیوندم و با جانم یاری</span>‌<span dir="rtl">تان کنم، این کار را می</span>‌<span dir="rtl">کنم و اگر امر بفرمایید که میان یهود و قریش، تفرقه افکنم، چنین می</span>‌<span dir="rtl">کنم تا از دژهایشان خارج نشوند.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «میان یهود و قریش، تفرقه بیفکن. این کار به نظر من، مؤثّرتر است».</span>

<span dir="rtl">گفت: پس، آیا اجازه می</span>‌<span dir="rtl">دهید که در بارۀ شما آنچه خواستم، بگویم؟ فرمود: «هرچه می</span>‌<span dir="rtl">خواهی، بگو».</span>

<span dir="rtl">نعیم، نزد ابو سفیان آمد و به او گفت: تو می</span>‌<span dir="rtl">دانی که من، دوستدار و خیرخواه شما هستم و دلم می</span>‌<span dir="rtl">خواهد خداوند، شما را بر دشمنتان پیروز گردانَد. شنیده</span>‌<span dir="rtl">ام که محمّد با یهودی</span>‌<span dir="rtl">ها توافق کرده است که آنها میان لشکر شما نفوذ کنند و به شما حمله کنند و به آنها وعده داده است که اگر این کار را بکنند، زمین</span>‌<span dir="rtl">هایی را که از آنان گرفته و به بنی نضیر و قَینُقاع داده بود، به آنها باز گرداند. بنا بر این، من به صلاح شما نمی</span>‌<span dir="rtl">دانم که اجازه دهید به لشکر شما وارد شوند، مگر این که گروگان</span>‌<span dir="rtl">هایی از آنها بستانید و آنها (گروگان</span>‌<span dir="rtl">ها) را به مکّه بفرستید تا از نیرنگ و خیانت یهود، در امان باشید.</span>

<span dir="rtl">ابو سفیان گفت: خداوند، تو را موفّق بدارد و پاداش نیکت دهاد! تو آدم خیرخواهی هستی. ابو سفیان و هیچ یک از یهود، از مسلمان شدن نُعَیم، خبر نداشتند.</span>

<span dir="rtl">نُعَیم، بلافاصله پس از آن، نزد بنی</span> ‌<span dir="rtl">قُرَیظه آمد و گفت: ای کعب! تو می</span>‌<span dir="rtl">دانی که من، دوستدار شما هستم. شنیده</span>‌<span dir="rtl">ام که ابو سفیان گفته است: ما این یهود را بیرون می</span>‌<span dir="rtl">آوریم و در برابر محمّد قرارشان می</span>‌<span dir="rtl">دهیم. اگر پیروز شدند، به نام ما تمام می</span>‌<span dir="rtl">شود، نه آنها، و اگر شکست خوردند، آنها اقدام</span>‌<span dir="rtl">کننده به جنگ بوده</span>‌<span dir="rtl">اند. بنا بر این، من به صلاح شما نمی</span>‌<span dir="rtl">دانم که اجازه دهید به لشکر شما وارد شوند، مگر این که ده تن از بزرگانشان را از آنها [گروگان] بستانید تا در دژهای شما باشند. در این صورت، اگر بر محمّد پیروز نشدند، تا عهد و پیمانی را که میان محمّد و شما هست، به شما باز نگردانند، این جا را ترک نخواهند کرد؛ امّا اگر [شما گروگان نستانید و] قریش بر محمّد پیروز شوند و برگردند و بروند، محمّد با شما می</span>‌<span dir="rtl">جنگد و همۀ شما را می</span>‌<span dir="rtl">کُشد.</span>

<span dir="rtl">یهودیان گفتند: درود بر تو! خیرخواهی کردی. ما از قلعۀ خود، خارج نمی</span>‌<span dir="rtl">شویم تا این که ابتدا از آنها تعدادی گروگان بستانیم و در قلعه</span>‌<span dir="rtl">مان باشند.</span>

<span dir="rtl">67.</span> <span dir="rtl">الخرائج و الجرائح</span>: <span dir="rtl">إنَّ الحِصارَ لَمَّا اشتَدَّ عَلَى المُسلِمينَ في حَربِ الخَندَقِ، و رَأیٰ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِنهُمُ الضَّجَرَ لِما كانَ فيهِ مِنَ الضُّرِّ، صَعِدَ عَلیٰ مَسجِدِ الفَتحِ فَصَلیٰ رَكعَتَينِ، ثُمَّ قالَ: «اللّٰهُمَّ إن تُهلِك هٰذِهِ العِصابَةَ لَم تُعبَد بَعدَها فِي الأرضِ»، فَبَعَثَ اللهُ ريحاً قَلَعَت خِيَمَ المُشرِكينَ و بَدَّدَت رَواحِلَهُم، و أَجهَدَتهُم بِالبَردِ، و سَفَتِ</span><ref><span dir="rtl">سَفَتِ الریحُ الترابَ: ذَرَتهُ، و قیل: حَمَلته (لسان العرب: ج‌۱۴ ص‌۳۸۹ «سفا</span>»).</ref> <span dir="rtl">الرِّمالَ وَ التُّرابَ عَلَيهِم.</span>

<span dir="rtl">و جاءَتهُ المَلائِكَةُ فَقالَت: يا رَسولَ اللهِ، إنَّ اللهَ قَد أمَرَنا بِالطّاعَةِ لَكَ، فَمُرنا بِما شِئتَ. قالَ: زَعزِعِي المُشرِكينَ و أَرعِبيهِم، و كوني مِن وَرائِهِم. فَفَعَلَت بِهِم ذٰلِكَ، و أَنزَلَ اللهُ تَعالیٰ:</span>

<span dir="rtl">(يَٰأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱذْكُرُواْ نِعْمَةَ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ)؛ يَعني أحزابَ المُشرِكينَ، (فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَ كَانَ ٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا * إِذْ جَاءُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ)؛ أي أحزابُ العَرَبِ (وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ)</span><ref><span dir="rtl">الأحزاب: ۹ و ۱۰</span>.</ref><span dir="rtl">؛ يَعني بَني قُرَيظَةَ حينَ نَقَضوا عَهدَ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و صاروا مَعَ الأَحزابِ عَلَى المُسلِمينَ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ رَجَعَ مِن مَسجِدِ الفَتحِ إلیٰ مُعَسكَرِهِ، فَصاحَ بِحُذَيفَةَ بنِ اليَمانِ - و كانَ قَريباً - ثَلاثاً، فَقالَ فِي الثّالِثَةِ: لَبَّيكَ يا رَسولَ اللهِ، قالَ: تَسمَعُ صَوتي و لا تُجيبُني؟ فَقالَ: مَنَعَني شِدَّةُ البَردِ. فَقالَ: اُعبُرِ الخَندَقَ فَاعرِف خَبَرَ قُرَيشٍ وَ الأَحزابِ وَ ارجِع، و لا تُحدِث حَدَثاً حَتّیٰ تَرجِعَ إلَيَّ.</span><ref><span dir="rtl">الخرائج و الجرائح: ج‌۱ ص‌۱۵۶، بحار الأنوار: ج‌۲۰ ص‌۲۴۸ ح‌۱۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">67.</span> <span dir="rtl">الخرائج و الجرائح</span>: <span dir="rtl">روایت شده است که در جنگ خندق، چون محاصره مسلمانان، شدّت گرفت و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دید که مسلمانان، از تنگنا و فشار به ستوه آمده</span>‌<span dir="rtl">اند، به مسجد فتح در فراز کوه رفت و دو رکعت نماز خواند و سپس گفت: «بار خدایا! اگر این جماعت از میان بروند، دیگر در روی زمین، پرستش نخواهی شد».</span>

<span dir="rtl">در این هنگام، خداوند، بادی را فرستاد که چادرهای مشرکان را از جا بر کَنّد و بار و بُنۀ آنها را پراکنده ساخت و سرما بر آنان، فشار آورد و خاک و ماسه بر ایشان وزانْد. فرشتگان نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: ای پیامبر خدا! خداوند به ما دستور داده است که از تو فرمان بریم. پس هر چه می</span>‌<span dir="rtl">خواهی، به ما امر کن.</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «مشرکان را متزلزل کنید وبه هراسشان افکنید و پشتِ سرشان باشید. فرشتگان با آنها چنین کردند و خداوند متعال، این آیات را فرود فرستاد: (ای کسانی که ایمان آورده</span>‌<span dir="rtl">اید! نعمت خدا را بر خود به یاد آورید، آن گاه که لشکریانی به سوی شما در آمدند)، یعنی احزاب مشرکان. (پس، بر آنان، تندبادی و لشکرهایی که آنها را نمی</span>‌<span dir="rtl">دیدید، فرستادیم و خدا به آنچه می</span>‌<span dir="rtl">کنید، همواره بیناست. هنگامی که بالای [سر] شما آمدند)، یعنی احزاب عرب (و از زیر [پای] شما)، یعنی بنی قُریظه، آن گاه که پیمان خود با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را شکستند با احزاب [مشرک] بر ضدّ مسلمانان همدست شدند.</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله، پس از مسجد فتح به لشگرگاه باز گشت و حُذَیفة بن یَمان را - که نزدیک ایشان بود -، سه بار با صدای بلند، صدا زد. بار سوم، حُذَیفه پاسخ داد: آری،</span> ‌<span dir="rtl">ای پیامبر خدا.</span>

<span dir="rtl">ایشان فرود: «صدای مرا می</span>‌<span dir="rtl">شنوی و پاسخم را نمی</span>‌<span dir="rtl">دهی؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: شدّت سرما، مانع من شد.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «از خندق، بگذر و از قریش و احزاب، کسب خبر کن و برگرد. کاری مکن تا این که پیش من برگردی».</span>

<span dir="rtl">68.</span> <span dir="rtl">الکافي: قال أبو عبد الله علیه السلام قامَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَلَى التَّلِّ الَّذي عَلَيهِ مَسجِدُ الفَتحِ في غَزوَةِ الأَحزابِ في لَيلَةٍ ظَلماءَ قَرَّةٍ</span><ref><span dir="rtl">ليلة قرّة: أي باردة (الصحاح: ج‌۲ ص‌۷۸۹ «قرر</span>»).</ref><span dir="rtl">، فَقالَ: مَن يَذهَبُ فَيَأتِيَنا بِخَبَرِهِم و لَهُ الجَنَّةُ؟ فَلَم يَقُم أحَدٌ، ثُمَّ أعادَها، فَلَم يَقُم أحَدٌ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ أبو عَبدِ اللهِ علیه السلام بِيَدِهِ: و ما أرادَ القَومُ؟ أرادوا أفضَلَ مِنَ الجَنَّةِ؟!</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ: مَن هٰذا؟ فَقالَ: حُذَيفَةُ، فَقالَ: أما تَسمَعُ كَلامي مُنذُ اللَّيلَةِ و لا تَكَلَّمُ، أ قُبِرتَ</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: «اقتَرِب» بدل «أقبرت»، و هو الأنسب</span>.</ref><span dir="rtl">؟! فَقامَ حُذَيفَةُ و هُوَ يَقولُ: القُرُّ وَ الضُّرُّ</span><ref><span dir="rtl">القُرّ - بالضمّ - : البرد. و الضُّرّ - بالضمّ - :‌ سوﺀ الحال (مرأة العقول: ج‌۲۶ ص‌۲۹۲</span>).</ref> <span dir="rtl">- جَعَلَنِيَ اللهُ فِداكَ - مَنَعَني أن اُجيبَكَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: اِنطَلِق حَتّیٰ تَسمَعَ كَلامَهُم و تَأتِيَني بِخَبَرِهِم. فَلَمّا ذَهَبَ قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: اللّٰهُمَّ احفَظهُ مِن بَينِ يَدَيهِ و مِن خَلفِهِ، و عَن يَمينِهِ و عَن شِمالِهِ حَتّیٰ تَرُدَّهُ. و قالَ لَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: يا حُذَيفَةَ، لا تُحدِث شَيئاً حَتّیٰ تَأتِيَني. فَأَخَذَ سَيفَهُ و قَوسَهُ و حَجَفَتَهُ</span><ref><span dir="rtl">الحجفةُ: التُرسُ (النهاية: ج‌۱ ص‌۳۴۵ «جحف</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۸ ص‌۲۷۷ ح‌۴۲۰، إعلام الورىٰ: ج‌۱ ص‌۱۹۳ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۲۰ ص‌۲۶۸ ح‌۲۳؛ تفسير القرطبي: ج‌۱۴ ص‌۱۵۷ من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت علیهم السلام نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">68.</span> <span dir="rtl">الکافی</span>: <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام فرمود در جنگ احزاب، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در یک شب تاریک و سرد، بر روی تپّه</span>‌<span dir="rtl">ای که مسجد فتح روی آن قرار داشت، ایستاد و فرمود: «کیست که برود و از آنها برایم خبر بیاورد و [به ازای آن] بهشت برای او باشد؟».</span>

<span dir="rtl">هیچ کس بر نخاست. دوباره فرمود. باز هم کسی بر نخاست. امام صادق علیه السلام با دستش اشاره کرد و فرمود: «آنها چه می</span>‌<span dir="rtl">خواستند؟! بهتر از بهشت می</span>‌<span dir="rtl">خواستند؟!».</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله سپس [به کسی که نزدیکش بود] فرمود: «تو کیستی؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: حُذَیفه.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «مگر صدایم را در این شب نمی</span>‌<span dir="rtl">شنوی که سخن نمی</span>‌<span dir="rtl">گویی؟! مگر مُرده</span>‌<span dir="rtl">ای؟!».</span>

<span dir="rtl">حُذَیفه برخاست و گفت: خدا، مرا فدایت کند! سرما و رنجوری نگذاشت که جواب دهم.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «برو تا صحبت</span>‌<span dir="rtl">هایشان را بشنوی و از آنها برایم خبر بیاوری».</span>

<span dir="rtl">چون رفت، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا! او را از پیش و پشت و از راست و چپش، محافظت فرما تا او را برگردانی».</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای حُذَیفه! هیچ کاری نمی</span>‌<span dir="rtl">کنی، تا نزد من بیایی!».</span>

<span dir="rtl">حُذَیفه، شمشیر و کمان و سپرش را برداشت [و رفت].</span>

<span dir="rtl">69.</span> <span dir="rtl">صحيح مسلم عن إبراهيم التيميِّ عن أبيه</span>: <span dir="rtl">كُنّا عِندَ حُذَيفَةَ، فَقالَ رَجُلٌ: لَو أدرَكتُ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله قاتَلتُ مَعَهُ و أَبلَيتُ. فَقالَ حُذَيفَةُ: أنتَ كُنتَ تَفعَلُ ذٰلِكَ؟! لَقَد رَأَيتُنا مَعَ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله لَيلَةَ الأَحزابِ و أَخَذَتنا ريحٌ شدَيدَةٌ و قُرٌّ، فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: ألا رَجُلٌ يَأتيني بِخَبَرِ القَومِ جَعَلَهُ اللهُ مَعِيَ يَومَ القِيامَةِ؟ فَسَكَتنا فَلَم يُجِبهُ مِنّا أحَدٌ، ثُمَّ قالَ: ألا رَجُلٌ يَأتينا بِخَبَرِ القَومِ جَعَلَهُ اللهُ مَعِيَ يَومَ القِيامَةِ؟ فَسَكَتنا فَلَم يُجِبهُ مِنّا أحَدٌ، ثُمَّ قالَ: ألا رَجُلٌ يَأتينا بِخَبَرِ القَومِ جَعَلَهُ اللهُ مَعِيَ يَومَ القِيامَةِ؟ فَسَكَتنا فَلَم يُجِبهُ مِنّا أحَدٌ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: قُم يا حُذَيفَةُ فَأتِنا بِخَبَرِ القَومِ. فَلَم أجِد بُدّاً إذ دَعاني بِاسمي أن أقومَ. قالَ: اِذهَب فَائتِني بِخَبَرِ القَومِ و لا تَذعَرهُم عَلَيَّ</span><ref><span dir="rtl">لا تَذعَرهُم عَلَيَّ: يَعني قريشاً، أي لا تُفزِعهُم؛ يريد: لا تُعلِمهُم بنفسك، و امشِ في خُفيَةٍ (لسان العرب: ج‌۴ ص‌۳۰۶ «ذعر</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا وَلَّيتُ مِن عِندِهِ جَعَلتُ كَأَنَّما أمشي في حَمّامٍ</span><ref><span dir="rtl">كأنّما أمشي في حمّام: أي أنّه لم يجد البرد الذي يجده الناس، و لا من تلك الريح الشديدة شيئاً، بل عافاه اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">منه ببركة إجابته للنبيّ صلی الله علیه و آله و ذهابه فيما وجّهه له، و دعائه صلی الله علیه و آله له (حاشية المصدر</span>).</ref><span dir="rtl">، حَتّیٰ أتَيتُهُم، فَرَأَيتُ أبا سُفيانَ يَصلي ظَهرَهُ بِالنّارِ، فَوَضَعتُ سَهما في كَبِدِ القَوسِ، فَأَرَدتُ أن أرمِيَهُ، فَذَكَرتُ قَولَ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله: «و لا تَذعَرهُم عَلَيَّ»، و لَو رَمَيتُهُ لَاصَبتُهُ.</span>

<span dir="rtl">فَرَجَعتُ و أَنَا أمشي في مِثلِ الحَمّامِ، فَلَمّا أتَيتُهُ فَأَخبَرتُهُ بِخَبَرِ القَومِ و فَرَغتُ قُرِرتُ، فَأَلبَسَني رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِن فَضلِ عَباءَةٍ كانَت عَلَيهِ يُصَلّي فيها، فَلَم أزَل نائِماً حَتّیٰ أصبَحتُ. فَلَمّا أصبَحتُ قالَ: قُم يا نَومانُ</span><ref><span dir="rtl">نَومان: هو الكثير النوم (النهاية: ج‌۵ ص‌۱۳۰ «نوم</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">صحيح مسلم: ج۳ ص۱۴۱۴ ح۹۹، صحيح ابن حبّان: ج۱۶ ص۶۷ ح۷۱۲۵، السنن الكبرى: ج۹ ص۲۵۰ ح۱۸۴۴۲، تاريخ الإسلام للذهبي: ج۲ ص‌۳۰۲ كلّها نحوه؛ الطرائف: ص‌۳۹۲ عن يزيد بن زيد نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">69.</span> <span dir="rtl">صحیح مسلم</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابراهیم تَیمی از پدرش</span> -<span dir="rtl">: نزد حُذَیفه بودم که مردی گفت: اگر در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودم، در رکابش مردانه می</span>‌<span dir="rtl">جنگیدم. حُذَیفه گفت: تو [واقعاً] این کار را می</span>‌<span dir="rtl">کردی؟! ما شبی در جنگ احزاب با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بودیم. بادی سخت و سرد می</span>‌<span dir="rtl">وزید. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا کسی هست که از دشمن، برایم خبر بیاورد تا خداوند، روز قیامت، او را با من قرار دهد؟». ما ساکت ماندیم و هیچ یک از ما پاسخ نداد. دوباره فرمود: «آیا کسی هست که از دشمن، برایمان خبر بیاورد تا خداوند، در روز قیامت، او را با من قرار دهد؟». باز سکوت کردیم و هیچ یک از ما پاسخ نداد. بار دیگر فرمود: «آیا کسی هست که از دشمن، برایمان خبر بیاورد تا خداوند، در روز قیامت، او را با من قرار دهد؟». باز سکوت کردیم و هیچ یک از ما پاسخ نداد. سپس فرمود: «ای حُذیفه! تو برخیز و از آنها برایم خبر بیاور».</span>

<span dir="rtl">وقتی به اسم صدایم زد، ناچار برخاستم.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «برو از آنها برایم خبر بیاور، طوری که متوجّه تو نشوند».</span>

<span dir="rtl">چون از نزد ایشان رفتم، گویی در یک حمّام راه می</span>‌<span dir="rtl">رفتم،</span><ref><span dir="rtl">یعنی نه از آن سرمایی که دیگران احساس می</span>‌<span dir="rtl">کردند، چیزی احساس کرد و نه از آن باد سخت؛ بلکه به برکت آن که فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله را اجابت کرد و به برکت دعایی که ایشان برایش کرد، خداوند، او را عافیت بخشید</span>.</ref> <span dir="rtl">تا این که نزد دشمن رسیدم. دیدم ابو سفیان، پشت خود را با آتش، گرم می</span>‌<span dir="rtl">کند. تیری در چلّۀ کمان گذاشتم و خواستم او را بزنم که به یاد سخن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله افتادم که فرمود: «متوجّه تو نشوند»، در صورتی که اگر به طرفش تیر می</span>‌<span dir="rtl">زدم، قطعاً به او می</span>‌<span dir="rtl">خورد.</span>

<span dir="rtl">وقتی هم برگشتم، گویی در همان حمام راه می</span>‌<span dir="rtl">رفتم. چون نزد ایشان آمدم و خبر دشمن رابه ایشان دادم، دوباره سردم شد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با گوشۀ عبایی که بر تن داشت و با آن نماز می</span>‌<span dir="rtl">خواند، مرا پوشاند و من تا صبح خوابیدم. چون صبح شد، فرمود: «برخیز، ای پُرخواب!».</span>

<span dir="rtl">70.</span> <span dir="rtl">المغازي عن خَوّات بن جُبَير</span>: <span dir="rtl">دَعاني رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله - و نَحنُ مُحاصِرُو الخَندَقِ - فَقالَ: اِنطَلِق إلیٰ بَني قُرَيظَةَ فَانظُر هَل تَریٰ لَهُم غِرَّةً</span><ref><span dir="rtl">الغِرَّةُ: الغَفلة (النهاية: ج‌۳ ص‌۳۵۴ «غرر</span>»).</ref> <span dir="rtl">أَو خَلَلاً مِن مَوضِعٍ فَتُخبِرَني.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۲ ص‌۴۶۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">70.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">به نقل از خَوّات بن جُبَیر</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله - در حالی که خندق را محاصره کرده بودیم -، مرا صدا زد و فرمود: «نزد بنی قُرَیظه برو و ببین آیا در آنها غفلتی یا در جایی از آنها رخنه</span>‌<span dir="rtl">ای می</span>‌<span dir="rtl">بینی تا برایم خبر بیاوری؟».</span>

<span dir="rtl">71.</span> <span dir="rtl">صحيح البخاري عن جابر</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله يَومَ الأَحزابِ: مَن يَأتينا بِخَبَرِ القَومِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الزُّبَيرُ: أنَا.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ: مَن يَأتينا بِخَبَرِ القَومِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الزُّبَيرُ: أنَا.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ: مَن يَأتينا بِخَبَرِ القَومِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الزُّبَيرُ: أنَا.</span><ref><span dir="rtl">صحيح البخاري: ج‌۴ ص‌۱۵۰۹ ح‌۳۸۸۷، سنن الترمذي: ج‌۵ ص‌۶۴۷ ح‌۳۷۴۵، سنن ابن ماجة: ج‌۱ ص‌۴۵ ح‌۱۲۲، السنن الكبرى: ج‌۶ ص‌۵۹۷ ح‌۱۳۰۸۵، المنتخب من مسند عبد بن حميد: ص‌۳۲۸ ح‌۱۰۸۸ و كلّها نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">71.</span> <span dir="rtl">صحیح البخاری</span> - <span dir="rtl">به نقل از جابر</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در روز احزاب فرمود: «چه کسی از دشمن، برایم خبر می</span>‌<span dir="rtl">آورد؟».</span>

<span dir="rtl">زبیر گفت: من.</span>

<span dir="rtl">دوباره فرمود: «چه کسی از دشمن، برایم خبر می</span>‌<span dir="rtl">آورد؟».</span>

<span dir="rtl">باز زبیر گفت: من.</span>

<span dir="rtl">سه باره فرمود: «چه کسی از دشمن، برایم خبر می</span>‌<span dir="rtl">آورد؟».</span>

<span dir="rtl">این بار نیز زبیر گفت: من.</span>

<span id="سریة-خيبر"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۶: سَرِیَّةُ خَيبَرَ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۶: نبرد خیبر</span>

<span dir="rtl">72.</span> <span dir="rtl">الطبقات الكبرى</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ السَّرايَا الَّتي بَعَثَها رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله</span> -<span dir="rtl">: ثُمَّ سَرِيَّةُ عَبدِ اللهِ بنِ رَواحَةَ إلیٰ اُسَيرِ بنِ زارِمٍ اليَهودِيِّ بِخَيبَرَ، في شَوّالٍ سَنَةَ سِتٍّ مِن مُهاجَرِ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله. قالوا: لَمّا قُتِلَ أبو رافِعٍ سَلّامُ بنُ أبي الحَقيقِ، أمَّرَت يَهودُ عَلَيهِم اُسَيرَ بنَ زارمٍ، فَسارَ في غَطَفانَ و غَيرِهِم يَجمَعُهُم لِحَربِ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، و بَلَغَ ذٰلِكَ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَوَجَّهَ عَبدَ اللهِ بنَ رَواحَةَ في ثَلاثَةِ نَفَرٍ - في شَهرِ رَمَضانَ - سِرّاً، فَسَأَلَ عَن خَبَرِهِ و غِرَّتِهِ، فَأُخبِرَ بِذٰلِكَ، فَقَدِمَ عَلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله فَأَخبَرَهُ، فَنَدَبَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله النّاسَ، فَانتَدَبَ لَهُ ثَلاثونَ رَجُلاً، فَبَعَثَ عَلَيهِم عَبدُ اللهِ بنُ رَواحَةَ.</span><ref><span dir="rtl">الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۹۲، تاريخ الإسلام للذهبي: ج‌۲ ص‌۳۶۱، إمتاع الأسماع: ج‌۱۳ ص‌۳۲۰، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۶ ص‌۱۱۱ كلّها نحوه، عيون الأثر: ج‌۲ ص‌۱۵۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">72.</span> <span dir="rtl">الطبقات الکبری</span> - <span dir="rtl">در یادکرد از سریّه</span>‌<span dir="rtl">هایی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گسیل داشت</span> -<span dir="rtl">: سپس سریّۀ عبداللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن رواحه به سوی اُسَیر بن زارِم یهودی در خیبر بود که در شوّال سال ششم هجرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رُخ داد. گفته</span>‌<span dir="rtl">اند: چون ابو رافع سلّام بن ابی الحقیق کشته شد، یهودیان، اُسَیر بن زارِم را امیر خود قرار دادند و او به میان [قبیلۀ] غطفان و دیگران رفت تا آنها را برای جنگ با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بسیج کند. این خبر به پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهرسید، عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن رواحه را با سه نفر، در ماه رمضان، مخفیانه فرستاد. او رفت و درباره اُسَیر و ضعف</span>‌<span dir="rtl">های او، پرس و جو و کسب خبر کرد و آن گاه، نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و به ایشان، گزارش داد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهمردم را فرا خواند. سی تن، اعلام آمادگی کردند. ایشان عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن رواحه را به فرماندهی آنان گماشت.</span>

<span dir="rtl">73.</span> <span dir="rtl">المغازي عن عُروة بن الزبير</span>: <span dir="rtl">غَزا عَبدُ اللهِ بنُ رَواحَةَ خَيبَرَ مَرَّتَينِ؛ بَعَثَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله البَعثَةَ الاُولیٰ إلیٰ خَيبَرَ في رَمَضانَ في ثَلاثَةِ نَفَرٍ؛ يَنظُرُ إلیٰ خَيبَرَ و حالِ أهلِها، و ما يُريدونَ و ما يَتَكَلَّمونَ بِهِ، فَأَقبَلَ حَتّیٰ أتیٰ ناحِيَةَ خَيبَرَ، فَجَعَلَ يَدخُلُ الحَوائِطَ</span><ref><span dir="rtl">الحائِطُ: البستان من النخيل كان عليه حائط و هو الجدار، و الجمع: الحوائط (النهاية: ج‌۱ ص‌۴۶۲ «حوط</span>»).</ref><span dir="rtl">، و فرَّقَ أَصحابَهُ فِي النَّطاةِ وَ الشَّقِّ وَ الكَتيبَةِ</span><ref><span dir="rtl">النطاة و الشّقُّ و الكتيبة: هي أقسام من خيبر، و لمّا قُسّمت خيبر فكانت نطاة و الشقّ في سهام المسلمين، و كانت الكتيبة خُمس اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">و سهم النبيّ صلی الله علیه و آله (معجم البلدان: ج‌۴ ص‌۴۳۷</span>).</ref><span dir="rtl">، و وَعَوا ما سَمِعوا مِن اُسَيرٍ و غَيرِهِ، ثُمَّ خَرَجوا بَعدَ إقامَةِ ثَلاثَةِ أيّامٍ، فَرَجَعَ إلَى النَّبِيِ صلی الله علیه و آلهلِلَيالٍ بَقينَ مَن رَمَضانَ، فَخَبَّرَ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله بِكُلِّ ما رَأیٰ و سَمِعَ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۲ ص‌۵۶۶، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۶ ص‌۱۱۱ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">73.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">به نقل از عروة بن زبیر</span> -<span dir="rtl">: عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن رواحه، دو بار به جنگ خیبر رفت. بار اوّل، پیامبر صلی الله علیه و آله، او را در ماه رمضان، همراه سه نفر به سوی خیبر فرستاد تا ببیند خیبر و مردم آن، در چه وضعی هستند و دنبال چه هستند و چه می</span>‌<span dir="rtl">گویند؟ عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">به ناحیۀ خیبر رفت و به میان باغ</span>‌<span dir="rtl">های خرما رفت و همراهانش را در نَطاة و شَقّ و کَتیبه،</span><ref><span dir="rtl">این سه، بخش</span>‌<span dir="rtl">هایی از خیبر بودند و زمانی که خیبر تقسیم شد، نطاة و شقّ، سهم مسلمانان گردید و کتیبه، خمس خدا و سهم پیامبر صلی الله علیه و آله شد</span>.</ref> <span dir="rtl">پراکنده ساخت و آنها، آنچه را از اُسَیر و دیگران شنیدند، به یاد سپردند. پس از سه روز اقامت، خارج شدند در چند شب پایانی ماه رمضان، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله باز گشتند و آنچه را دیده و شنیده بودند، به پیامبر صلی الله علیه و آله گزارش دادند.</span>

<span id="غزوة-دومة-الجندل"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۷: غَزوَةُ دومَةِ الجَنَدلِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۷: غزوۀ دومَةُ الجَندَل</span>

<span dir="rtl">74.</span> <span dir="rtl">المغازي عن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن أبي بكر</span> - <span dir="rtl">في غَزوَةِ دومَةُ الجَندَلِ</span> -<span dir="rtl">: أرادَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أن يَدنُوَ إلیٰ أدنَى الشّامِ، و قيلَ لَهُ: إنَّها طَرَفٌ مِن أفواهِ الشّامِ، فَلَو دَنَوتَ لَها كانَ ذٰلِكَ مِمّا يُفزِعُ قَيصَرَ، و قَد ذُكِرَ لَهُ أنَّ بِدومَةِ الجَندَلِ جَمعاً كَثيراً، و أَنَّهُم يَظلِمونَ مَن مَرَّ بِهِم مِنَ الضّافِطَةِ</span><ref><span dir="rtl">الضافطة: جمع ضافط، و هو الذي يجلب الميرة والمتاع إلى المدن. و المكاري الذي يكري الأحمال. و كانوا يومئذٍ قوماً من الأنباط يحملون إلى المدينة الدقيق و الزيت و غيرهما (النهاية: ج‌۳ ص‌۹۴ «ضفط</span>»).</ref><span dir="rtl">، و كانَ بِها سوقٌ عَظيمٌ و تُجّارٌ، و ضَویٰ</span><ref><span dir="rtl">ضَویٰ إلیه: انضَمّ و لجَأ (لسان العرب: ج‌۱۴ ص‌۴۹۰ «ضوا</span>»).</ref> <span dir="rtl">إلَيهِم قَومٌ مِنَ العَرَبِ كَثيرٌ، و هُم يُريدونَ أن يَدنوا مِنَ المَدينَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَنَدَبَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله النّاسَ، فَخَرَجَ في ألفٍ مِنَ المُسلِمينَ، فَكانَ يَسيرُ اللَّيلَ و يَكمُنُ النَّهارَ، و مَعَهُ دَليلٌ لَهُ مِن بَني عُذرَةَ يُقالُ لَهُ: مَذكورٌ، هادٍ خِرّيتٌ</span><ref><span dir="rtl">الخِرّیت: الدلیل الحاذق بالدلالة؛ کأنّه ینظر في خُرت [ثُقب] الإبرَة (لسان العرب: ج‌۲ ص‌۲۹ «خرت</span>»).</ref><span dir="rtl">، فَخَرَجَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مُغِذّاً لِلسَّيرِ</span><ref><span dir="rtl">أغذّ السير و أغذّ فيه: أسرع (لسان العرب: ج‌۳ ص‌۵۰۱ «غذذ</span>»).</ref><span dir="rtl">، و نَكَبَ</span><ref><span dir="rtl">نكب: عدل (لسان العرب: ج‌۱ ص‌۷۷۰ «نكب</span>»).</ref> <span dir="rtl">عَن طَريقِهِم، و لَمّا دَنا رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِن دومَةِ الجَندَلِ - و كانَ بَينَهُ و بَينَها يَومٌ أو لَيلَةٌ سَيرَ الرّاكِبِ المُعتِقِ</span><ref><span dir="rtl">أعتق الراكب فرسه؛ إذا أعجلها (القاموس المحيط، ج‌۳، ص‌۲۶۲ «عتق</span>»).</ref> <span dir="rtl">- قالَ لَهُ الدَّليلُ: يا رَسولَ اللهِ، إنَّ سَوائِمَهُم تَرعیٰ فَأَقِم لي حَتّیٰ أطَّلِعَ لَكَ. قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: نَعَم. فَخَرَجَ العُذرِيُّ طَليعَةً حَتّیٰ وَجَدَ آثارَ النَّعَمِ وَ الشّاءِ و هُم مُغَرِّبونَ، ثُمَّ رَجَعَ إلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَأَخبَرَهُ و قَد عَرَفَ مَواضِعَهُم.</span>

<span dir="rtl">فَسارَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله حَتّیٰ هَجَمَ عَلیٰ ماشِيَتِهِم و رِعائِهِم، فَأَصابَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مَن أصابَ، و هَرَبَ مَن هَرَبَ في كُلِّ وَجهٍ. و جاءَ الخَبَرُ أهلَ دومَةِ الجَندَلِ فَتَفَرَّقوا، و نَزَلَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله بِساحَتِهِم، فَلَم يَجِد بِها أحَداً، فَأَقامَ بِها أيّاماً، و بَثَّ السَّرايا و فَرَّقَها حَتّیٰ غابوا عَنهُ يَوماً ثُمَّ رَجَعوا إلَيهِ و لَم يُصادِفوا مِنهُم أحَداً، و تَرجع السَّرِيَّةُ بِالقِطعَةِ مِنَ الإِبِلِ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۱ ص‌۴۰۳، تاريخ دمشق: ج‌۵۷ ص‌۲۰۰، إمتاع الأسماع: ج‌۱ ص‌۲۰۲ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">74.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">به نقل از عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن ابی بکر، در یادکرد غزوۀ دومَةُ الجَندَل</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خواست به نزدیک</span>‌<span dir="rtl">ترین منطقه به شام رود. به ایشان گفته شد: آن جا نزدیک مرزهای شام است. اگر به آن نزدیک شوید، مایۀ ترس قیصر خواهد شد. به ایشان گفته شده بود که جمع بسیاری در دومَة الجَندَل، گِرد آمده</span>‌<span dir="rtl">اند و به بازرگانانی که از آن جا می</span>‌<span dir="rtl">گذرند، تعدّی می</span>‌<span dir="rtl">کنند. در دومَةِ الجَندَل، بازار بزرگی بود و بازرگانانی داشت. گروه فراوانی از عرب</span>‌<span dir="rtl">ها (مشرکان) به دومه، پناه برده بودند و آهنگ نزدیک شدن به مدینه را داشتند.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، مسلمانان را فرا خواند و با هزار نفر، خارج شد. شب، حرکت می</span>‌<span dir="rtl">کرد و روز، خود را پنهان می</span>‌<span dir="rtl">داشت. راه</span>‌<span dir="rtl">نمایی هم از بنی</span>‌<span dir="rtl">عُذره، به نام مذکور داشت که راه</span>‌<span dir="rtl">نمای بسیار ماهری بود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، سریع و از بیراهه می</span>‌<span dir="rtl">رفت. چون نزدیک دومَة الجَندَل رسید، به طوری که فاصله</span>‌<span dir="rtl">اش با آن به اندازۀ یک روز یا یک شب حرکت سریع شخص سواره بود، راه</span>‌<span dir="rtl">نما گفت: ای پیامبر خدا! دام</span>‌<span dir="rtl">های آنها، مشغول چریدن هستند. بنا بر این، شما بمانید تا من برایتان کسب خبر کنم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «باشد».</span>

<span dir="rtl">مرد عُذری، جلوتر رفت تا آن که ردّ شترها و گوسفندها را که دور رفته بودند، شناسایی کرد. سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله باز گشت و به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داد که مواضع آنها را شناسایی کرده است. پیامبر صلی الله علیه و آله به راه افتاد و به دام</span>‌<span dir="rtl">ها و چوپان</span>‌<span dir="rtl">های آنها حمله کرد و بعضی از چوپان</span>‌<span dir="rtl">ها را کُشت و بعضی هم به هر سو گریختند. چون این خبر به مردم دومَةُ الجَندَل رسید، پراکنده شدند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به میدان آنها وارد شد؛ امّا کسی را در آن جا نیافت. چند روزی آن جا ماند و گروه</span>‌<span dir="rtl">هایی را به جستجوی اطراف فرستاد و آنها، پس از یک روز، بدون آن که به کسی بر بخورند، باز گشتند و فقط گلّه</span>‌<span dir="rtl">ای شتر با خود آوردند.</span>

<span id="وقعة-الحديبية"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۸: وَقعةُ الحُدَيبِيَةِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۸: ماجرای حُدَیبیه</span>

<span dir="rtl">75.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن المسوّر ابن مخرمة و مروان بن الحكم</span>: <span dir="rtl">خَرَجَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله زَمانَ الحُدَيبِيَةِ في بِضعَ عَشرَةَ مِئَةً مِن أصحابِهِ، حَتّیٰ إذا كانوا بِذِي الحُلَيفَةِ قَلَّدَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله الهَديَ و أَشعَرَهُ و أَحرَمَ بِالعُمرَةِ، و بَعَثَ بَينَ يَدَيهِ عَيناً لَهُ مِن خُزاعَةَ يُخبِرُهُ عَن قُرَيشٍ، و سارَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله حَتّیٰ إذا كانَ بِغَديرِ الأَشطاطِ قَريباً مِن عُسفانَ</span><ref><span dir="rtl">عُسفان: منهلة من مناهل الطريق بين مكّة و الجُحفة (معجم البلدان: ج‌۴ ص‌۱۲۱</span>).</ref><span dir="rtl">، أتاهُ عَينُهُ الخُزاعِيُ فَقالَ: إنّي قَد تَرَكتُ كَعبَ بنَ لُؤَيٍّ و عامِرَ بنَ لُؤَيٍّ قَد جَمَعوا لَكَ الأَحابِشَ</span><ref><span dir="rtl">الظاهر: «الأحابيش» كما في بعض المصادر. قال الجوهري: الأحابيش: الجماعة من الناس ليسوا من قبيلة واحدة (الصحاح: ج‌۳ ص‌۹۹۹ «حبش</span>»).</ref> <span dir="rtl">و جَمَعوا لَكَ جُموعاً، و هُم مُقاتِلوكَ و صادّوكَ عَنِ البَيتِ... فَقالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: فَروحوا.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج‌۶ ص‌۴۹۶ ح‌۱۸۹۵۰، صحيح البخاري: ج‌۴ ص‌۱۵۳۱ ح‌۳۹۴۴ نحوه، صحيح ابن حبّان: ج‌۱۱ ص‌۲۱۶ ح‌۴۸۷۲، السنن الكبرى: ج‌۹ ص‌۳۶۶ ح‌۱۸۸۰۷، السنن الكبرى للنسائي: ج‌۵ ص‌۲۶۳ ح‌۸۸۴۰، كنز العمّال: ج‌۱۰ ص‌۴۸۹ ح‌۳۰۱۵۴؛ مجمع البيان: ج‌۹ ص‌۱۷۷، بحار الأنوار: ج‌۲۰</span> <span dir="rtl">ص‌۳۳۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">75.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل</span> - <span dir="rtl">به نقل از مُسوّر بن مَخرِمه و مروان بن حکم</span> -<span dir="rtl">: در ماجرای حدیبیه، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با چند صد نفر از یارانش حرکت کرد. چون به ذو الحلیفه رسیدند، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، شترهای قربانی را علامت</span>‌<span dir="rtl">گذاری</span> ‌<span dir="rtl">کرد و به گردن آنها قلّاده بست و برای عمره، مُحرم شد و یکی از افراد خُزاعه را به عنوان خبرچین، پیشاپیش فرستاد تا از قریش، برایش کسب خبر کند و خود ایشان، ره</span>‌<span dir="rtl">سپار شد تا آن که به بِرکۀ الأشطاط، نزدیک عَسفان رسید. در آن جا خبرچین خزاعی نزد او آمد و گفت: کعب بن لُؤی و عامر بن لُؤی را دیدم که احابیش</span><ref><span dir="rtl">مردمانی از قبیله</span>‌<span dir="rtl">های مختلف</span>.</ref> <span dir="rtl">و گروه</span>‌<span dir="rtl">های دیگری را جمع کرده است و می</span>‌<span dir="rtl">خواهند با شما بجنگند و مانع رفتن شما به زیارت کعبه شوند.… پیامبر صلی الله علیه و آله،</span>‌ <span dir="rtl">[به یارانش] دستور حرکت داد.</span>

<span dir="rtl">76.</span> <span dir="rtl">دعائم الإسلام</span>: <span dir="rtl">عَن عَلِيٍ علیه السلام أنَّهُ رَأیٰ بَعثَةَ العُيونِ وَ الطَّلائِعِ بَينَ أيدِي الجُيوشِ، و قالَ: إنَّ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله بَعَثَ عامَ الحُدَيبِيَةِ بَينَ يَدَيهِ عَيناً لَهُ مِن خُزاعَةَ.</span><ref><span dir="rtl">دعائم الإسلام: ج‌۱ ص‌۳۶۹، مستدرك الوسائل: ج‌۱۱ ص‌۱۲۷ ح‌۱۲۶۱۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">76.</span> <span dir="rtl">دعائم الإسلام</span>: <span dir="rtl">نظر علی علیه السلام این بود که گروه تجسّس و پیش</span>‌<span dir="rtl">قراولان را در جلو (با فاصله کم) سپاهیان، قرار دهند. نیز فرمود: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، در سال حُدَیبیه، خبرچینی از قبیلۀ خُزاعه را [برای کسب خبر از دشمن] پیشاپیش خود فرستاد.</span>

<span dir="rtl">77. الإصابة عن ابن عبّاس: لَمّا تَوَجَّهَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله يُريدُ مَكَّةَ في عامِ الحُدَيبِيَةِ، قَدِمَ عَلَيهِ بِشرُ بنُ سُفيانَ العَتَكِيُّ فَسَلَّمَ عَلَيهِ، فَقالَ لَهُ: يا بِشرُ، هَل عِندَكَ عِلمٌ أنَّ أهلَ مَكَّةَ عَلِموا بِمَسيري؟ فَقالَ: بِأَبي أنتَ و اُمّي يا رَسولَ اللهِ، إنّي لأَطوفُ بِالبَيتِ في لَيلَةِ كَذا - و سَمَّى اللَّيلَةَ الَّتي أنشَؤوا فيهَا السَّفَرَ - و قُرَيٌش في أندِيَتِها، إذ صَرَخَ صارِخٌ في أعلیٰ أبي قُبَيسٍ بِصَوتٍ أسمَعَ قاصِيَهُم و دانِيَهُم يَقولُ:</span>

<span dir="rtl">سيروا فَصاحِبُكُم قَد سارَ نَحوَكُم سيروا إلَيهِ و كونوا مَعشَراً كَرَما</span>

<span dir="rtl">فَذَكَرَ أبياتا فَارتَجَّت مَكَّةُ، وَ اجتَمَعوا عِندَ الكَعبَةِ، فَتَحالَفوا و تَعاقَدوا ألّا تَدخُلَها عَلَيهِم.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: هٰذا شَيطانُ الأَصنامِ يوشِكُ أن يَقتُلَهُ اللهُ. ثُمَّ ذَكَرَ إرسالَهُ إلیٰ مَكَّةَ يَتَحَسَّسُ أخبارَهُم.</span><ref><span dir="rtl">الإصابة: ج‌۱ ص‌۴۲۹ الرقم ۶۶۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">77.</span> <span dir="rtl">الإصابه</span> - <span dir="rtl">به نقل از ابن عبّاس</span> -<span dir="rtl">: در سال حُدَیبیه، چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به سوی مکّه حرکت کرد، بِشر بن سفیان عَتَکی، نزدش آمد و سلام کرد. ایشان به او فرمود: ای بِشر! آیا تو خبر داری که اهالی مکّه، از حرکت من مطّلع هستند؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: پدر و مادرم به فدایت، ای پیامبر خدا! من در فلان شب - نام شبی را که مسلمانان در آن حرکت کرده بودند، برد -، طواف می</span>‌<span dir="rtl">کردم و قریش، در انجمن</span>‌<span dir="rtl">هایشان بودند که فریادزننده</span>‌<span dir="rtl">ای در بالای کوه ابو قُبیس، با صدایی که دور و نزدیک می</span>‌<span dir="rtl">شنیدند، فریاد زد و گفت:</span>

<span dir="rtl">به پا خیزید که همشهری شما، به سوی شما حرکت کرده است /</span>

<span dir="rtl">به سوی او روید و گروهی ارجمند باشید.</span>

<span dir="rtl">همچنین ابیاتی را خواند که مکّه لرزید و مردم، کنار کعبه جمع شدند و هم</span>‌<span dir="rtl">سوگند و هم</span>‌<span dir="rtl">پیمان شدند که اجازه ندهند تو وارد مکّه شوی.</span>

<span dir="rtl">پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «او، شیطان بت</span>‌<span dir="rtl">ها بوده است و به زودی خداوند، او را خواهد کُشت».</span>

<span dir="rtl">سپس ابن عباس گفت که پیامبر صلی الله علیه و آله بشر را برای تجسّس از اخبار مکّیان به مکّه فرستاد.</span>

<span dir="rtl">78.</span> <span dir="rtl">المغازي</span> - <span dir="rtl">في غَزوَةِ الحُدَيبِيَةِ</span> -<span dir="rtl">: دَعا رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَبّادَ بنَ بِشرٍ، فَقَدَّمَهُ أمامَهُ طَليعَةً في خَيلِ المُسلِمينَ عِشرينَ فاِرساً، و كانَ فيها رِجالٌ مِنَ المُهاجِرينَ وَ الأنصارِ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۲ ص‌۵۷۴، الطبقات الكبرىٰ: ج‌۲ ص‌۹۵، إمتاع الأسماع: ج‌۹ ص‌۲۳۰ كلاهما نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">78.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">در بارۀ غزوۀ حُدَیبیه</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله عبّاد بن بِشر را فرا خوانْد و او را با بیست سوار از سواران مسلمانان، به عنوان طلایه</span>‌<span dir="rtl">دار خود فرستاد. در میان آنان، از مهاجران و انصار بودند.</span>

<span id="غزوة-بني-المصطلق"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۹: غَزوَةُ بَنِي المُصطَلِقِ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۹: غزوۀ بنی مُصطَلِق</span>

<span dir="rtl">79.</span> <span dir="rtl">المغازي</span>: <span dir="rtl">إنَّ بَلمُصطَلِقَ مِن خُزاعَةَ كانوا يَنزِلونَ ناحِيَةَ الفَرعِ، و هُم حُلَفاءُ في بَني مُدلِجٍ، و كانَ رَأسُهُم و سَيِّدُهُم الحارِثَ بنَ أبي ضِرارٍ، و كانَ قَد سارَ في قَومِهِ و مَن قَدَرَ عَلَيهِ مِنَ العَرَبِ، فَدَعاهُم إلیٰ حَربِ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَابتاعوا خَيلاً و سِلاحاً، و تَهَيَّؤوا لِلمَسيرِ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله. و جَعَلَتِ الرُّكبانُ تَقدَمُ مِن ناحِيَتِهِم فَيُخبِرونَ بِمَسيرِهِم، فَبَلَغَ ذٰلِكَ رَسَولَ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَبَعَثَ بُرَيدَةَ بنَ الحَصيبِ الأسلَمِيَّ يَعلَمُ عِلمَ ذٰلِكَ، وَ استَأذَنَ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله أن يَقولَ فَأَذِنَ لَهُ.</span>

<span dir="rtl">فَخَرَجَ حَتّیٰ وَ رَدَ عَلَيهِم ماءَهُم، فَوَجَدَ قَوماً مَغرورينَ قَد تَأَلَّبوا و جَمَعُوا الجُموعَ، فَقالوا: مَنِ الرَّجُلُ؟ قالَ: رَجُلٌ مِنكُم، قَدِمتُ لِما بَلَغَني عَن جَمعِكُم لِهٰذَا الرَّجُلِ، فَأَسيرُ في قَومي و مَن أطاعَني فَتَكونُ يَدُنا واحِدَةً حَتّیٰ نَستَأصِلَهُ. قالَ الحارِثُ بنُ أبي ضِرارٍ: فَنَحنُ عَلیٰ ذٰلِكَ، فَعَجِّل عَلَينا. قالَ بُرَيدَةُ: أركَبُ الآنَ فَآتيكُم بِجَمعِ كَثيفٍ مِن قَومي و مَن أطاعَني، فَسُرّوا بِذٰلِكَ مِنهُ. و رَجَعَ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله فَأَخبَرَهُ خَبَرَ القَومِ، فَنَدَبَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله النّاسَ و أَخبَرَهُم خَبَرَ عَدُوِّهِم، فَأَسرَعَ النّاسُ لِلخُروجِ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۱ ص‌۴۰۴ و راجع تاريخ الإسلام للذهبي: ج‌۲ ص‌۲۵۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">79.</span> <span dir="rtl">المغازی</span>: <span dir="rtl">بنی مصطلق که طایفه</span>‌<span dir="rtl">ای از قبیلۀ خُزاعه و هم</span>‌<span dir="rtl">پیمان بنی مُدلِج بودند، در ناحیۀ فَرع به سر می</span>‌<span dir="rtl">بردند و سرکرده و سالارشان، حارث بن ابی ضِرار بود. او با قوم خود و عرب</span>‌<span dir="rtl">های تحت سلطه</span>‌<span dir="rtl">اش، به راه افتاد و آنها را به جنگ با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرا خواند. آنها اسب و جنگ</span>‌<span dir="rtl">افزار خریدند و برای حرکت به سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، آماده شدند. کاروان</span>‌<span dir="rtl">هایی از ناحیۀ آنها می</span>‌<span dir="rtl">آمدند و خبر حرکتشان را [برای پیامبر صلی الله علیه و آله] می</span>‌<span dir="rtl">آوردند. چون این اخبار به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسید، بُرَیدة بن حَصیب اَسلَمی را برای کسب خبر فرستاد. او از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه خواست که [هرچه لازم باشد] بگوید و پیامبر صلی الله علیه و آله به او اجازه داد. بُرَیده، [از مدینه] خارج شد تا این که به آبگاه بنی مصطلق رسید. در آن جا مردمانی فریب</span>‌<span dir="rtl">خورده را دید که جمع شده</span>‌<span dir="rtl">اند و لشکر فراهم آورده</span>‌<span dir="rtl">اند. گفتند: تو کیستی؟ گفت: مردی از خود شما هستم. چون شنیدم که برای جنگ با این مرد جمع شده</span>‌<span dir="rtl">اید، آمدم تا با قوم خود و کسانی که از من فرمان</span>‌<span dir="rtl">برداری دارند، به شما بپیوندیم و همگی متّحد شویم و ریشۀ او را بر کَنیم.</span>

<span dir="rtl">حارث بن ابی ضِرار گفت: ما هم برای همین جمع شده</span>‌<span dir="rtl">ایم. پس شتاب کن.</span>

<span dir="rtl">بُرَیده گفت: هم اکنون، به تاخت می</span>‌<span dir="rtl">روم و با جمعیت انبوهی از قوم خود و فرمان</span>‌<span dir="rtl">بردارانم نزد شما برمی</span>‌<span dir="rtl">گردم.</span>

<span dir="rtl">آنها از این موضوع، خوش</span>‌<span dir="rtl">حال شدند. بُرَیده، نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برگشت و خبر آنها را به ایشان گزارش داد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، مسلمانان را فرا خواند و خبر دشمنشان را به آنها داد و مردم با شتاب، آمادۀ حرکت شدند.</span>

<span id="غزوة-حنين"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - 10: غَزوَةُ حُنَينٍ</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۱۰: غزوۀ حُنَین</span>

<span dir="rtl">80.</span> <span dir="rtl">المغازي</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ غَزوَةِ حُنَينٍ</span> -<span dir="rtl">: دَعا رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله ابنَ أبي حَدرَدٍ الأَسلَمِيَّ، فَقالَ: اِنطَلِق فَادخُل فِي النّاسِ حَتّیٰ تَأتِيَ بِخَبَرٍ مِنهُم، و ما يَقولُ مالِكٌ.</span>

<span dir="rtl">فَخَرَجَ عَبدُ اللهِ فَطافَ في عَسكَرِهِم، ثُمَّ انتَهیٰ إلَى ابنِ عَوفٍ، فَيَجِدُ عِندَهُ رُؤَساءَ هَوازِنَ، فَسَمِعَهُ يَقولُ لأَصحابِهِ: إنَّ مُحَمَّداً لم يُقاتَل قَطُّ قَبلَ هٰذِهِ المَرَّةِ، و إنَّما كانَ يَلقیٰ قَوماً أغماراً</span><ref><span dir="rtl">الأغمار: جمع غُمر - بالضمّ - و هو الجاهل الغرّ الذي لم يجرّب الاُمور (لسان العرب: ج‌۵ ص‌۳۲ «غمر</span>»).</ref> <span dir="rtl">لا عِلمَ لَهُم بِالحَربِ فَيُنصَرُ عَلَيهِم، فَإِذا كانَ فِي السَّحَرِ فَصُفّوا مَواشِيَكُم و نِساءَكُم و أَبناءَكُم مِن وَ رائِكُم، ثُمَّ صُفّوا صُفوفَكُم، ثُمَّ تَكونُ الحَملَةُ مِنكُم، وَ اكسِروا جُفونَ سُيوفِكُم فَتَلقَونَهُ بِعِشرينَ ألفَ سَيفٍ مَكسورِ الجَفنِ، وَ احمِلوا حَملَةَ رَجُلٍ واحِدٍ، وَ اعلَموا أنَّ الغَلَبَةَ لِمَن حَمَلَ أوَّلاً!</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا وَعیٰ ذٰلِكَ عَبدُ اللهِ بنُ أبي حَدرَدٍ، رَجَعَ إلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَأَخبَرَ بِكُلِّ ما سَمِعَ. فَدَعا رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عُمَرَ بنَ الخَطّابِ فَأَخبَرَهُ بِما قالَ، فَقالَ: كَذَبَ ابنُ أبي حَدرَدٍ، فَقالَ ابنُ أبي حَدرَدٍ: لَئِن كَذَّبتَني لَرُبَّما كَذَّبتَ بِالحَقِّ! فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، اسمَع ما يَقولُ ابنُ أبي حَدرَدٍ! قالَ: صَدَقَ، كُنتَ ضالّاً فَهَداكَ اللهُ!</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۳ ص‌۸۹۳، سبل الهدى و الرشاد: ج‌۵ ص‌۳۱۳ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">80.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">در یادکرد از غزوۀ حُنَین</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، ابن ابی حَدرَد اَسلَمی را فراخواند و فرمود: «به میان این مردم (دشمن) برو و خبری از آنها برایم بیاور و ببین مالک، چه می</span>‌<span dir="rtl">گوید؟».</span>

<span dir="rtl">عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">رفت و در میان لشکر دشمن، گشتی زد و خود را به کنار ابن عوف رساند و دید که رؤسای هوازِن، نزد او هستند. شنید که او به یارانش می</span>‌<span dir="rtl">گوید: محمّد تا کنون هرگز [با مردمی جنگاور] نجنگیده است؛ بلکه همیشه با مردمانی خام و بی</span>‌<span dir="rtl">اطّلاع از فنون جنگ، رو به رو شده و از این رو، پیروز شده است. سحر که شد، چارپایان و زنان و کودکان خود را پشت سر (/ پیشاپیش) خود قرار دهید، آن گاه، صفوف خود را منظّم کنید. و حمله را شما آغاز کنید. نیام شمشیرهایتان را بشکنید و با بیست هزار شمشیر نیام</span>‌<span dir="rtl">شکسته، با آنها رو به رو شوید و همه با هم حمله برید و بدانید که پیروزی، از آنِ کسی است که اوّل، حمله کند.</span>

<span dir="rtl">چون عبد اللّٰه</span>‌ <span dir="rtl">بن ابی حَدرَد، این سخنان را شنید، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله باز گشت و آنچه را شنیده بود، گزارش داد.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، عمر بن خطّاب را فرا خواند و آنچه را ابن ابی حَدرَد گفته بود، به اطّلاع او رساند. عمر گفت: پسر ابی حَدرَد، دروغ می</span>‌<span dir="rtl">گوید.</span>

<span dir="rtl">ابن ابی حَدرَد گفت: مرا دروغگو می</span>‌<span dir="rtl">خوانی؟ تو همان کسی هستی که [دین] حق را تکذیب می</span>‌<span dir="rtl">کردی!</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: ای پیامبر خدا! بشنو پسر ابی حَدرَد چه می</span>‌<span dir="rtl">گوید! ایشان فرمود: «او راست می</span>‌<span dir="rtl">گوید. تو گم</span>‌<span dir="rtl">راه بودی و خدا هدایتت فرمود».</span>

<span id="جیش-اسامة"></span>
=== <span dir="rtl">۲ / ۵ - ۱۱: جیش اُسامة</span> ===

<span dir="rtl">۲ / ۵ - ۱۱: سپاه اُسامه</span>

<span dir="rtl">81.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">مِن وَ صاياهُ لِجَيشِ اُسامَةَ</span> -<span dir="rtl">: يا اُسامَةُ، سِر عَلَى اسمِ اللهِ و بَرَكَتِهِ حَتّیٰ تَنتَهِيَ إلیٰ مَقتَلِ أبيكَ، فَأَوطِئهُمُ الخَيلَ، فَقَد وَلَّيتُكَ عَلیٰ هٰذَا الجَيشِ، فَأَغِر صَباحاً عَلیٰ أهلِ اُبنیٰ</span><ref><span dir="rtl">اُبنى - بوزن حُبلى -: موضع بالشام من جهة البلقاء (معجم البلدان: ج‌۱ ص‌۷۹</span>).</ref><span dir="rtl">، و حَرِّق عَلَيهِم، و أَسرِعِ السَّيرَ تَسبِقِ الخَبَرَ، فَإِن أَظفَرَكَ اللهُ فَأَقلِل اللَّبثَ فيهِم، و خُذ مَعَكَ الَادِلّاءَ، و قَدِّمِ العُيونَ أمامَك وَ الطَّلائِعَ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۳ ص‌۱۱۱۷، الطبقات الكبریٰ: ج‌۲ ص‌۱۹۰، تاريخ الإسلام للذهبي: ج‌۲ ص‌۷۱۳ كلاهما نحوه، تاريخ دمشق: ج‌۲ ص‌۵۴ ح‌۴۴۵، فتح الباري: ج‌۸ ص‌۱۵۲ ح‌۴۴۶۹ نحوه؛ بحار الأنوار: ج‌۲۱ ص‌۴۱۰ ذيل ح‌۴۱ نقلاً عن الكازروني</span>.</ref>

<span dir="rtl">81.</span> <span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله</span> - <span dir="rtl">از سفارش</span>‌<span dir="rtl">های ایشان به سپاه اُسامه</span> -<span dir="rtl">: ای اُسامه! به نام خدا و به امید او حرکت کن تا به محلّ کشته شدن پدرت برسی. پس سوارگان را بر آنان بتازان که من، تو را فرمانده این لشکر قرار داده</span>‌<span dir="rtl">ام. صبحگاهان، به مردم اُبنیٰ،</span><ref><span dir="rtl">نام منطقه</span>‌<span dir="rtl">ای در شام در سمت بلقاء</span>.</ref> <span dir="rtl">حمله کن و بر آنان، آتش افروز و به سرعت، حرکت کن تا از اخبار، پیشی گیری [و دشمن از حرکت تو زودتر خبردار شود]. اگر خداوند، پیروزت کرد، میان ایشان، اندکی بیش درنگ مکن.… با خود، راه</span>‌<span dir="rtl">نمایانی بردار و جاسوسان و پیش</span>‌<span dir="rtl">قراولان را پیشاپیش خود روانه ساز.</span>

<span id="الفصل-الثالث-حكم-الجاسوس"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثّالث: حُكمُ الجاسوسِ</span> =

<span dir="rtl">فصل سوم: حکم جاسوس</span>

<span dir="rtl">82.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن سلمة بن الأكوع</span>: <span dir="rtl">أتَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله عَينٌ مِنَ المُشرِكينَ و هُوَ في سَفَرٍ، فَجَلَسَ عِندَ أصحابِهِ ثُمَّ انسَلَّ. فَقالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: اُطلُبوهُ فَاقتُلوهُ. قالَ: فَسَبَقتُهُم إلَيهِ فَقَتَلتُهُ، و أَخَذتُ سَلَبَهُ فَنَفَّلَني</span><ref><span dir="rtl">النَفلُ: الغنيمة و أراد: منحني أيّاه (اُنظر: النهاية: ج‌۵ ص‌۹۹ «نفل</span>»).</ref> <span dir="rtl">إيّاهُ.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۳ ص‌۴۸ ح‌۲۶۵۳، صحيح البخاري: ج‌۳ ص‌۱۱۱۰ ح‌۲۸۸۶ نحوه، السنن الكبرى: ج‌۶ ص‌۵۰۰ ح‌۱۲۷۶۴، المعجم الكبير: ج‌۷ ص‌۲۶ ح‌۶۲۷۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">82.</span> <span dir="rtl">سنن أبی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از سَلَمة بن اَکوَع</span> -<span dir="rtl">: در یکی از سفرهای پیامبر صلی الله علیه و آله، جاسوسی از قریش نزد ایشان آمد و کنار اصحاب ایشان نشست و سپس، ناپدید شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «او را پیدا کنید و بکشید». من زودتر از دیگران خود را به آن مرد رساندم و او را کشتم و تجهیزاتش را برداشتم و پیامبر صلی الله علیه و آله، آنها را به من بخشید.</span>

<span dir="rtl">83.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن سلمة</span>: <span dir="rtl">غَزَوتُ مَعَ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله هَوازِنَ، قالَ: فَبَينَما نَحنُ نَتَضَحّیٰ و عامَّتُنا مُشاةٌ و فينا ضَعَفَةٌ، إذ جاءَ رَجُلٌ عَلیٰ جَمَلٍ أحمَرَ، فَانتَزَعَ طَلَقاً</span><ref><span dir="rtl">الطَّلَقُ: قيد من جلود (النهاية: ج‌۳ ص‌۱۳۴ «طلق</span>»).</ref> <span dir="rtl">مِن حَقوِ</span><ref><span dir="rtl">الحقو: في الأصل معقد الإزار، ثمّ سُمّي به الإزار للمجاورة (النهاية: ج‌۱ ص‌۴۱۷ «حقا</span>»).</ref> <span dir="rtl">البَعيرِ، فَقَيَّدَ بِهِ جَمَلَهُ، ثُمَّ جاءَ يَتَغَدّی مَعَ القَومِ، فَلَمّا رَأیٰ ضَعَفَتَهُم و رِقَّةَ ظَهرِهِم خَرَجَ يَعدو إلیٰ جَمَلِهِ فَأَطلَقَهُ، ثُمَّ أناخَهُ فَقَعَدَ عَلَيهِ، ثُمَّ خَرَجَ يَركُضُهُ.</span>

<span dir="rtl">وَ اتَّبَعَهُ رَجُلٌ مِن أسلَمَ عَلیٰ ناقَةٍ وَ رقاءَ هِيَ أمثَلُ ظَهرِ القَومِ. قالَ: فَخَرَجتُ أعدو، فَأَدرَكتُهُ و رَأسُ النّاقَةِ عِندَ وَ رِكِ</span><ref><span dir="rtl">الوَرِك: ما فوق الفخذ، كالكتف فوق العضد (لسان العرب: ج‌۱۰ ص‌۵۰۹ «ورك</span>»).</ref> <span dir="rtl">الجَمَلِ، و كُنتُ عِندَ وَرِكِ النّاقَةِ، ثُمَّ تَقَدَّمتُ حَتّیٰ كُنتُ عِندَ وَرِكِ الجَمَلِ، ثُمَّ تَقَدَّمتُ حَتّیٰ أخذَتُ بِخِطامِ</span><ref><span dir="rtl">الخطام: الزمام، أو هو كلّ حبل يعلّق في حلق البعير ثمّ يعقد على أنفه (لسان العرب: ج‌۱۲ ص‌۱۸۶ «خطم</span>»).</ref> <span dir="rtl">الجَمَلِ فَأَنَختُهُ، فَلَمّا وَضَعَ رُكبَتَهُ بِالأرضِ اختَرَطتُ سَيفي فَأَضرِبُ رَأسَهُ فَنَدَرَ</span><ref><span dir="rtl">نَدَرَ الشيء: سقط (لسان العرب: ج‌۵ ص‌۱۹۹ «ندر</span>»).</ref><span dir="rtl">، فَجِئتُ بِراحِلَتِهِ و ما عَلَيها أقودُها، فَاستَقبَلَني رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فِي النّاسِ مُقبِلاً، فَقالَ: مَن قَتَلَ الرَّجُلَ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالوا: سَلَمَةُ بنُ الأكوَعِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: لَهُ سَلَبُهُ أجمَعُ.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۳ ص‌۴۹ ح‌۲۶۵۴، صحيح مسلم: ج‌۳ ص‌۱۳۷۴ ح‌۴۵، مسند ابن حنبل: ج‌۵ ص‌۵۵۳ ح‌۱۶۵۲۳، المصنّف لابن أبي شيبة: ج‌۸ ص‌۵۵۵ ح‌۱۸، تفسير القرطبي: ج‌۸ ص‌۶ نحوه، كنز العمّال: ج‌۱۰ ص‌۵۴۳ ح‌۳۰۲۱۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">83.</span> <span dir="rtl">سنن أبی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از سلمه</span> -<span dir="rtl">: با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، مشغول خوردن چاشت بودیم و بیشتر ما پیاده بودیم و افراد ناتوانی هم در میان ما بودند که مردی سوار بر جملی سرخ</span>‌<span dir="rtl">مو آمد و بندی چرمی از تنگ شترش باز کرد و شتر خود را با آن بست. سپس آمد و با جمع، به خوردن چاشت پرداخت. چون ناتوانی و فقر و اندک بودن مَرکب</span>‌<span dir="rtl">هایشان را دید، به سوی شترش دوید و آن را باز کرد و خوابانْد و سوارش شد و به تاخت، حرکت کرد.</span>

<span dir="rtl">مردی از طایفۀ اَسلَم بر ناقه</span>‌<span dir="rtl">ای خاکستری که بهترین مَرکب</span>‌<span dir="rtl">ها بود، نشست و به تعقیب آن مرد پرداخت. من هم به دنبالش تاختم و به او رسیدم، در حالی که سرِ ناقه کنار کَفْل جمل بود، من نزدیک کَفْل ناقه بودم و از او جلو زدم و به نزدیک کَفْل جمل رسیدم. جلوتر رفتم و مهار جمل را گرفتم و آن را به خوابیدن، وا داشتم. همین که زانویش را بر زمین نهاد،</span>

<span dir="rtl">شمشیرم را کشیدم و سر آن مرد را زدم و او بر زمین افتاد. من شترش را با آنچه بارِ آن بود، برداشتم و در حالی که آن را دنبال خود می</span>‌<span dir="rtl">کشیدم، آمدم. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، با مسلمانان به استقبال من آمد و فرمود: «چه کسی آن مرد را کشت؟».</span>

<span dir="rtl">گفتند: سلمة بن اَکوَع.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «تمام غنایمش، از آنِ اوست».</span>

<span dir="rtl">84.</span> <span dir="rtl">المغازي</span> - <span dir="rtl">في ذِكرِ غَزوَةِ بَنِي المُصطَلِقِ</span> -<span dir="rtl">: فَلَمّا نَزَلَ [رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله] بِبَقعاءَ أصابَ عَيناً لِلمُشرِكينَ، فَقالوا لَهُ: ما وَراءَكَ؟ أينَ النّاسُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: لا عِلمَ لي بِهِم.…</span>

<span dir="rtl">قالَ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ: لَتَصدُقَنَّ أو لأَضرِبَنَّ عُنُقَكَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَأَنَا رَجُلٌ مِن بَلمُصطَلَقَ، تَرَكتُ الحارِثَ بنَ أبي ضِرارٍ قَد جَمَعَ لَكُمُ الجُموعَ، و تَجَلَّبَ إلَيهِ ناسٌ كَثيرٌ، و بَعَثَني إلَيكُم لِآتِيَهُ بِخَبَرِكُم و هَل تَحَرَّكتُم مِنَ المَدينَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَأَتیٰ عُمَرُ بِذٰلِكَ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله فَأَخبَرَهُ الخَبَرَ، فَدَعاهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إلَى الإِسلامِ و عَرَضَهُ عَلَيهِ، فَأَبیٰ و قالَ: لَستُ بِمُتَّبِعٍ دينَكُم حَتّیٰ أنظُرَ ما يَصنَعُ قَومي؛ إن دَخَلوا في دينِكُم كُنتُ كَأَحَدِهِم، و إن ثَبَتوا عَلی دينِهِم فَأَنَا رَجُلٌ مِنهُم.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عُمَرُ: يا رَسولَ اللهِ! أضرِبُ عُنُقَهُ!</span>

<span dir="rtl">فَقَدَّمَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فَضَرَبَ عُنُقَهُ.</span><ref><span dir="rtl">المغازي: ج‌۱ ص‌۴۰۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">84.</span> <span dir="rtl">المغازی</span> - <span dir="rtl">در یادکرد از غزوه بنی مُصطَلِق</span> -<span dir="rtl">: چون [پیامبر خدا صلی الله علیه و آله] در بَقعاء</span><ref><span dir="rtl">نام سرزمینی در 24 میلی مدینه (وفاء الوفاء: ج 12 ص 264</span>).</ref> <span dir="rtl">اتراق کرد، به جاسوسی از مشرکان بر خورد. [مسلمانان] به او گفتند: پشت سرت، چه خبر بود؟ مردم (دشمن) کجایند؟</span>

<span dir="rtl">گفت: من از آنها اطّلاعی ندارم.…</span>

<span dir="rtl">عمر بن خطّاب گفت: یا راستش را می</span>‌<span dir="rtl">گویی یا گردنت را می</span>‌<span dir="rtl">زنم.</span>

<span dir="rtl">گفت: من مردی از بَلمُصطَلَق هستم و از نزد حارث بن ابی ضِرار می</span>‌<span dir="rtl">آیم. او جمع فراوانی را برای جنگ با شما گِرد آورده است و مردم بسیاری به او پیوسته</span>‌<span dir="rtl">اند. مرا فرستاده است تا از شما و این که آیا از مدینه حرکت کرده</span>‌<span dir="rtl">اید، برایش خبر ببرم.</span>

<span dir="rtl">عمر، او را نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برد و موضوع را به اطّلاع ایشان رساند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، آن مرد را به اسلام دعوت کرد و آن را به او عرضه داشت؛ ولی او نپذیرفت و گفت: من، پیرو دین شما نمی</span>‌<span dir="rtl">شوم تا آن که ببینم قومم چه می</span>‌<span dir="rtl">کنند. اگر آنها به دین شما در آمدند، من هم یکی از آنها هستم و اگر بر دین خود ماندند، من نیز می</span>‌<span dir="rtl">مانم.</span>

<span dir="rtl">عمر گفت: ای پیامبر خدا! گردنش را بزنم؟</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، او را تحویل عمر داد و او گردنش را زد.</span>

<span dir="rtl">85.</span> <span dir="rtl">الإرشاد</span> - <span dir="rtl">في ذِکرِ غَزوَةِ حُنَينٍ</span> -<span dir="rtl">: أمَرَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله بِالكَفِّ، و نادیٰ أن لا يُقتَلَ أسيرٌ مِنَ القَومِ.</span>

<span dir="rtl">و كانَت هُذَيلٌ بَعَثَت رَجُلاً يُقالُ لَهُ ابنُ الأَكوَعِ أيّامَ الفَتحِ عَيناً عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله حَتّیٰ عَلِمَ عِلمَهُ، فَجاءَ إلیٰ هُذَيلٍ بِخَبَرِهِ، فَاُسِرَ يَومَ حُنَينٍ، فَمَرَّ بِهِ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ، فَلَمّا رَآهُ أقبَلَ عَلیٰ رَجُلٍ مِنَ الأنصارِ و قالَ: عَدُوُّ اللهِ الَّذي كانَ عَيناً عَلَينا ها هُوَ أسيرٌ فاَقتُلهُ.</span>

<span dir="rtl">فَضَرَبَ الأنصارِيُّ عُنُقَهُ!</span>

<span dir="rtl">و بَلَغَ ذٰلِكَ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله فَكَرِهَهُ، و قالَ: أ لَم آمُركُم إلّا تَقتُلوا أسيراً؟</span><ref><span dir="rtl">الإرشاد: ج‌۱ ص‌۱۴۴، بحار الأنوار: ج‌۲۱ ص‌۱۵۸ ح‌۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">85.</span> <span dir="rtl">الإرشاد</span> - <span dir="rtl">در غزوۀ حُنَین</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دستور خویشتنداری داد و بانگ زد که: «هیچ اسیری از دشمن، کشته نشود».</span>

<span dir="rtl">قبیلۀ هُذَیل در ایام فتح [مکّه]، مردی به نام ابن اَکوَع را فرستاده بود تا از پیامبر صلی الله علیه و آله، جاسوسی و کسب اطّلاع کند و او اخبارش را برای هُذَیل بیاورد. این شخص در روز حُنَین، اسیر شد. عمر بن خطّاب، به او برخورد و چون وی را دید، رو به مردی از انصار کرد و گفت: این دشمن خدا که جاسوسی ما را می</span>‌<span dir="rtl">کرد، اینک اسیر شده است. او را بکش!</span>

<span dir="rtl">مرد انصاری، گردن او را زد. خبر به پیامبر صلی الله علیه و آله رسید. ایشان، ناراحت شد و فرمود: «مگر به شما دستور ندادم که اسیری را نکشید؟».</span>

<span dir="rtl">86.</span> <span dir="rtl">سنن أبي داود عن فرات بن حيّان</span>: <span dir="rtl">أنَّ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله أمَرَ بِقَتلِهِ و كانَ عَيناً لأَبي سُفيانَ، و كانَ حَليفاً لِرَجُلٍ مِنَ الأَنصارِ، فَمَرَّ بِحَلقَةٍ مِنَ الأَنصارِ فَقالَ: إنّي مُسلِمٌ، فَقالَ رَجُلٌ مِن الأنصارِ: يا رَسولَ اللهِ، إنَّهُ يَقولُ: إنّي مُسلِمٌ. فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: إنَّ مِنكُم رِجالاً نَكِلُهُم إلیٰ إيمانِهِم، مِنهُم فُراتُ بنُ حَيّانَ.</span><ref><span dir="rtl">سنن أبي داود: ج‌۳ ص‌۴۸ ح‌۲۶۵۲، مسند ابن حنبل: ج‌۷ ص‌۱۱ ح‌۱۸۹۸۷، المستدرك على الصحيحين: ج‌۲ ص‌۱۲۶ ح‌۲۵۴۲، السنن الكبرى: ج‌۸ ص‌۳۴۲ ح‌۱۶۸۳۱ كلّها نحوه، المجموع للنووي: ج‌۱۹ ص‌۳۴۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">86.</span> <span dir="rtl">سنن أبی داوود</span> - <span dir="rtl">به نقل از فرات بن حیّان</span> -<span dir="rtl">: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، دستور قتل او (فرات) را، چون جاسوس ابو سفیان بود، صادر کرد. او هم</span>‌<span dir="rtl">پیمان مردی از انصار بود. پس با گروهی از انصار مواجه شد و گفت: من، مسلمان هستم. مردی از انصار گفت: ای پیامبر خدا! او می</span>‌<span dir="rtl">گوید: من، مسلمانم.</span>

<span dir="rtl">پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «افرادی از شما هستند که آنها را به ایمانشان وا می</span>‌<span dir="rtl">گذاریم.</span><ref><span dir="rtl">یعنی چون اظهار ایمان و اسلام می</span>‌<span dir="rtl">کنند، از کشتن آنها صرف نظر می</span>‌<span dir="rtl">کنیم. م</span></ref> <span dir="rtl">یکی از آنها فرات بن حیان است».</span>

<span dir="rtl">87.</span> <span dir="rtl">أنساب الأشراف</span>: <span dir="rtl">كانَ نُعَيمُ بنُ هُبَيرَةَ أخو مَصقَلَةَ مِن شيعَةِ عَلِيٍّ، فَكَتَبَ إلَيهِ (أخوهُ مَصقَلَةُ): أن صِر إلَيَّ فَقَد كَلَّمتُ مُعاوِيَةَ في تَأميرِكَ وَ اختِصاصِكَ، و وَطَّأتُ لَكَ عِندَهُ ما تُحِبُّ. و بَعَثَ بِالكِتابِ مَعَ نَصرانِيٍّ مِن نَصاریٰ تَغلِبَ يُقالُ لَهُ: جلوانُ، فَظَهَرَ عَلِيٌّ عَلَيهِ و عَلَى الكِتابِ، و رُفِعَ إلَيهِ أيضاً أنَّهُ يَتَجَسَّسُ، فَأَمَرَ بِهِ فَقُطِعَت يَدُهُ فَماتَ.</span><ref><span dir="rtl">أنساب الأشراف: ج‌۳ ص‌۱۸۳، تاريخ الطبري: ج‌۵ ص‌۱۳۰، تاريخ دمشق: ج‌۵۸ ص‌۲۷۲ كلاهما عن ذهل بن الحارث؛ الغارات: ج‌۱ ص‌۳۶۶، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۴۱۷ ح‌۶۲۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">87.</span> <span dir="rtl">أنساب الأشراف</span>: <span dir="rtl">نُعَیم بن هُبَیره، برادر مَصقَله، از شیعیان علی بود. [برادرش مَصقله] به او نوشت: نزد من بیا؛ زیرا من با معاویه صحبت کرده</span>‌<span dir="rtl">ام که تو را از امیران و نزدیکان خود قرار دهد و زمینه را آماده ساخته</span>‌<span dir="rtl">ام که به آنچه دوست داری، نزد او برسی.</span>

<span dir="rtl">وی، نامه را توسّط یکی از نصارای تَغلِب به نام جلوان فرستاد. علی علیه السلام او را دستگیر کرد و از نامه، مطّلع شد. از طرف دیگر، به ایشان خبر داده بودند که آن مرد، جاسوسی می</span>‌<span dir="rtl">کند. پس امام علیه السلام دستور دارد دستش را قطع کردند و او مُرد.</span>

<span dir="rtl">88.</span> <span dir="rtl">الإرشاد</span>: <span dir="rtl">لَمّا بَلَغَ مُعاوِيَةَ بنَ أبي سُفيانَ وَفاةُ أميرِ المُؤمِنينَ علیه السلام و بَيعَةُ النّاسِ ابنَهُ الحَسَنَ علیه السلام، دَسَّ رَجُلاً مِن حِميَرٍ إلَى الكوفَةِ و رَجُلاً مِن بَلقَينَ إلَى البَصرَةِ؛ لِيَكتُبا إلَيهِ بِالَاخبارِ و يُفسِدا عَلَى الحَسَنِ علیه السلام، الاُمورَ، فَعَرَفَ ذٰلِكَ الحَسَنُ علیه السلام فَأَمَرَ بِاستِخراجِ الحِميَرِيِّ مِن عِندِ حَجّامٍ بِالكوفَةِ، فَاُخرِجَ و أَمَرَ بِضَربِ عُنُقِهِ، و كَتَبَ إلَى البَصرَةِ بِاستِخراجِ القَينِيِّ مِن بَني سُلَيمٍ و ضُرِبَت عُنُقُهُ، و كَتَبَ الحَسَنُ علیه السلام إلیٰ مُعاوِيَةَ:</span>

<span dir="rtl">أمّا بَعدُ، فَإِنَّكَ دَسَستَ الرِّجالَ لِلاِحتِيالِ وَ الاِغتِيالِ و أَرصَدتَ العُيونَ كَأَنَّكَ تُحِبُّ اللِّقاءَ، و ما أوشَكَ ذٰلِكَ، فَتَوَقَّعهُ إن شاءَ اللهُ تَعالیٰ.</span><ref><span dir="rtl">الإرشاد: ج‌۲ ص‌۹، كشف الغمّة: ج‌۲ ص‌۱۶۴ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۴۴ ص‌۴۵ ح‌۵؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۶ ص‌۳۱ نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">88.</span> <span dir="rtl">الارشاد</span>: <span dir="rtl">چون خبر درگذشت امیرمؤمنان علیه السلام و بیعت مردم با فرزندش حسن علیه السلام به معاویة بن ابی سفیان رسید، مخفیانه، مردی از حِمیَر را به کوفه و مردی از بنی بَلقَین را به بصره فرستاد تا اخبار را برایش بنویسند و بر ضدّ حسن علیه السلام، فتنه</span>‌<span dir="rtl">انگیزی کنند. حسن علیه السلام، از این موضوع، آگاه شد و دستور داد مرد حِمیَری را که نزد حجامتگری در کوفه بود، دستگیر کردند و سپس امر کرد گردنش را بزنند. به بصره نیز نوشت مرد قَینی را از نزد بنی سلیم، بیرون آورند و او را هم گردن زدند. حسن علیه السلام به معاویه نوشت: «تو افرادی را مخفیانه برای توطئه و ترور کردن فرستاده</span>‌<span dir="rtl">ای و جاسوس گماشته</span>‌<span dir="rtl">ای. گویا رویارویی را دوست داری. به زودی واقع خواهد شد. پس منتظر باش، إن شاء اللّٰه تعالی!».</span>

<span dir="rtl">89.</span> <span dir="rtl">دعائم الاسلام</span>: <span dir="rtl">الجاسوسُ وَ العَينُ إذا ظُفِرَ بِهِما قُتِلا، كَذٰلِكَ رُوّينا عَن أهلِ البَيتِ علیهم السلام.</span><ref><span dir="rtl">دعائم الإسلام: ج‌۱ ص‌۳۹۸، مستدرك الوسائل: ج‌۱۱ ص‌۹۸ ح‌۱۲۵۱۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">89.</span> <span dir="rtl">دعائم الإسلام</span>: <span dir="rtl">در صورت دست یافتن به جاسوس و خبرچین، باید آنها را کشت. از اهل بیت علیهم السلام این گونه برای ما روایت شده است.</span>

<references />