نمایش مبدأ برای ت و ب / التوبة

[[رده:ت]]
<span id="التوبة-نسخه-آزمایشی"></span>
= <span dir="rtl">التوبة (نسخه آزمایشی)</span> =

<span dir="rtl">توبه</span>

= <span dir="rtl">درآمد</span> =

<span id="واژهشناسى-توبه"></span>
== <span dir="rtl">واژه</span>‌<span dir="rtl">شناسى «توبه»</span> ==

<span dir="rtl">كلمه «توبه»، مصدر است از ريشه «ت و ب» به معناى رجوع و باز گشتن. ابن فارِس در اين باره آورده:</span>

<span dir="rtl">التّاءُ وَالواوُ وَالباءُ كَلِمَةٌ واحِدَةٌ، تَدُلُّ عَلَى الرُّجوعِ.</span><ref><span dir="rtl">معجم مقاييس اللغة: ج1 ص357 «توب».</span></ref>

<span dir="rtl">تاء و واو و باء يك معناى اصلى دارد، و بر بازگشتن و رجوع دلالت مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">گفتنى است كه كثرت كاربرد اين كلمه در بازگشت از گناه و كارهاى زشت، سبب شده كه حقيقت ثانوى در اين معنا گردد، چنان كه واژه</span>‌<span dir="rtl">شناسان، نوعا توبه را به معناى بازگشت از گناه تفسير كرده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: لسان العرب: ج1 ص3 23 «توب».</span></ref>

<span dir="rtl">گرچه «تَوْب» و «توبه»، هر دو مصدر عام هستند، نه آن كه «توبة» بر يك بار توبه</span>‌<span dir="rtl">كردن دلالت داشته باشد ـ چنان كه از گفتار لغويان و گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى كاربرد آن دو در متون اسلامى نمايان مى</span>‌<span dir="rtl">شود ـ؛ ليكن گاهى «توبه» و «توب» به معناى اسم هم به كار مى</span>‌<span dir="rtl">روند كه مقصود از آن، مورد يا موارد توبه است. در اين صورت، «ة» در «توبة» را مى</span>‌<span dir="rtl">توان «ة» وحدت شمرد و «تَوْب» را نيز اسم جنس دانست.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: لسان العرب: ج1 ص233، تاج العروس: ج1 ص328، المصباح المنير: ص78.</span></ref>

<span id="توبه-در-قرآن-و-حديث"></span>
== <span dir="rtl">«توبه» در قرآن و حديث</span> ==

<span dir="rtl">«توبه» در قرآن و حديث، گاه در مورد انسان به كار رفته و گاه در مورد خداوند متعال. هر چند هر دو كاربرد ريشه لغوى آن مورد عنايت است؛ ليكن اين واژه هنگامى كه در باره خدا به كار رود، مفهوم متفاوتى با مفهوم آن در مورد انسان دارد، و اينك توضيح مفهوم اين دو نوع توبه:</span>

<span id="مفهوم-توبه-انسان"></span>
=== <span dir="rtl">مفهوم توبه انسان</span> ===

<span dir="rtl">در قرآن كريم، كلمه «توبه» و واژه</span>‌<span dir="rtl">هاى برگرفته از ريشه آن، 52 بار</span><ref><span dir="rtl">در قرآن كلمه توبه و مشتقّات آن در باره انسان 52 بار با شكل</span>‌<span dir="rtl">هاى زير استعمال شده است:</span>

<span dir="rtl">«تابَ» در مائده: آيه 39، انعام: آيه 54، هود: آيه 112، مريم: آيه 60، طه: آيه 82، فرقان: آيه 70 و 71، قصص: آيه 67. «تابا» در نساء: آيه 16. «تابوا» در بقره: آيه 160، آل عمران: آيه 89، نساء: آيه 146، مائده: آيه 34، اعراف: آيه 153، توبه: آيه 5 و 11، نحل: آيه 119، نور: آيه 5، غافر: آيه 7. «تُبتُم» در بقره: آيه 279، توبه: آيه 3. «تُبتُ» در نساء: آيه 18، اعراف: آيه 143، احقاف: آيه 15.</span> «<span dir="rtl">يتوب» در فرقان: آيه 71. «يتب» در حجرات: آيه 11. «يتوبون» در نساء: آيه 17، مائده: آيه 74، توبه: آيه 126. «يتوبوا» در توبه: آيه 74، بروج: آيه 10. «ليتوبوا» در توبه: آيه 118. «تتوبا» در تحريم: آيه 4. «توبوا» در هود: آيه 3 و 52 و 61 و 90، نور: آيه 31، تحريم: آيه 8. «فتوبوا» در بقره: آيه 54. «التوب» در غافر: آيه 3. «التوبة» در نساء: آيه 18، توبه: آيه 104، شورا: آيه 25. «توبة» در نساء: آيه 92، تحريم: آيه 8. «توبتهم» در آل عمران: آيه 90. «متاب» و «متابا» در رعد: آيه 30، فرقان: آيه 71. «التائبون» در توبه: آيه 112. «التوابين» در بقره: آيه 222. «تائبات» در تحريم: آيه 5.</span></ref> <span dir="rtl">به انسان نسبت داده شده است؛ مانند:</span>

<span dir="rtl">«وَإِذَا جَآءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِٔايَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">انعام: آيه 54.</span></ref>

<span dir="rtl">هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند، به آنها بگو: سلام بر شما. پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض كرده است. هر كس از شما كار بدى از روى نادانى كند، سپس توبه و اصلاح [و جبران] نمايد، [مشمول رحمت خدا مى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ چرا كه] او آمرزنده مهربان است.</span>

<span dir="rtl">مقصود از توبه انسان در اين آيه و آيات مشابه آن، بازگشت از گناه به منظور آمرزش الهى و زدودن آثار آن است.</span>

<span dir="rtl">به سخن ديگر، توبه عبارت است از بازگشت انسان از راه انحرافات اعتقادى، اخلاقى و عملى، به راه مستقيم الهى كه ضامن خوش</span>‌<span dir="rtl">بختى و سعادت انسان در دنيا و آخرت است.</span>

<span dir="rtl">انسان، در حقيقت، مسافرى است كه مقصد نهايى او، بهشت جاويد و ديدار با خداست:</span>

<span dir="rtl">«يَأَيُّهَا الاْءِنسَنُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَقِيهِ».</span><ref><span dir="rtl">انشقاق: آيه 6.</span></ref>

<span dir="rtl">اى انسان! يقيناً تو با كوشش و تلاشى سخت به سوى پروردگارت در حركتى، پس او را [در حالى كه مقام فرمانروايى مطلق و حكومت بر همه چيز ويژه اوست] ديدار مى</span>‌<span dir="rtl">كنى.</span>

<span dir="rtl">از نگاه قرآن، راهى كه خداوند متعال توسّط انبياى خود براى رسيدن انسان به سعادت جاويد، ارائه كرده، مستقيم و هماهنگ با عقل سليم و فطرت پاك آدمى است؛ امّا راه</span>‌<span dir="rtl">هاى ديگر، انحراف از راه درست زندگى و ناهمسو با مقتضاى عقل و فطرت است. لذا به همه انسان</span>‌<span dir="rtl">ها توصيه مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد:</span>

<span dir="rtl">«وَأَنَّ هَذَا صِرَ طِى مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَ لِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».</span><ref><span dir="rtl">انعام: آيه 153.</span></ref>

<span dir="rtl">اين راه مستقيم من است، از آن پيروى كنيد! و از راه</span>‌<span dir="rtl">هاى پراكنده (و انحرافى) پيروى نكنيد، كه شما را از طريق حق، دور مى</span>‌<span dir="rtl">سازد! اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش مى</span>‌<span dir="rtl">كند، شايد پرهيزگارى پيشه كنيد!» بنا بر اين، انسان براى رسيدن به مقصد نهايى آفرينش خود، بايد راه درست و مستقيم الهى را طى كند تا به مقصد برسد و در هر نقطه</span>‌<span dir="rtl">اى كه كم</span>‌<span dir="rtl">ترين انحرافى از اين راه پيدا كرد، بايد توبه كند و به صراط مستقيم الهى باز گردد كه در اين صورت، مورد لطف و رحمت حضرت حق قرار مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد، گناهانش آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود و كدورت</span>‌<span dir="rtl">هاى آن، از جانش زدوده مى</span>‌<span dir="rtl">گردد؛ بلكه گناهانش تبديل به حسنات مى</span>‌<span dir="rtl">گردد.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ج18 ص7 آثار و بركات توبه.</span></ref>

<span dir="rtl">بر اين اساس، افزون بر شرع،</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص489 وجوب توبه و فضيلت آن.</span></ref> <span dir="rtl">عقل نيز توبه را بر انسان واجب مى</span>‌<span dir="rtl">نمايد و به همين جهت، توبه از سپاهيان عقل، شمرده شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص463 ح1.</span></ref>

<span id="مفهوم-توبه-خدا"></span>
=== <span dir="rtl">مفهوم توبه خدا</span> ===

<span dir="rtl">همان</span>‌<span dir="rtl">طور كه اشاره شد، «توبه» در قرآن و حديث، نه تنها در مورد انسان، بلكه در مورد خداوند متعال نيز به كار رفته است. در قرآن، واژه</span>‌<span dir="rtl">هاى برگرفته از ريشه «توبه»، 35 بار</span><ref><span dir="rtl">كلمه توبه و مشتقّات آن در قرآن كريم، 35 بار با گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى زير به خداوند متعال، نسبت داده شده است: «تابَ» در مائده: آيه 71، توبه: آيه 117 دو بار، توبه: آيه 118، مجادله: آيه 13. «فَتابَ» در بقره: آيه 37 و 54 و 187، طه: آيه 122، مزمل: آيه 20.</span> «<span dir="rtl">يتوب» در آل عمران: آيه 128، نساء: آيه 17 و 26 و 27، مائده: آيه 39،توبه: آيه 15 و 27 و 102 و 106، احزاب: آيه 24 و 73. «أتوبُ» در بقره: آيه 160. «تُب» در بقره: آيه 12. «التوبة» در نساء: آيه 17. «التوّاب» در بقره: آيه 37 و 54 و 128 و 160،</span> <span dir="rtl">توبه: آيه 104 و 118. «توّاب» در نور: آيه 10، حجرات: آيه 12. «توّابا» در نساء: آيه 16 و 64، نصر: آيه 3.</span></ref> <span dir="rtl">به خدا نسبت داده شده است؛ مانند:</span>

<span dir="rtl">«لَقَد تَّابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِىِّ وَ الْمُهَجِرِينَ وَ الْأَنصَارِ».</span><ref><span dir="rtl">توبه: آيه 117.</span></ref>

<span dir="rtl">البته خداوند بر پيامبر و مهاجران و انصار عطف توجه نمود و توبه آنها را پذيرفت.</span>

<span dir="rtl">و نيز:</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ».</span><ref><span dir="rtl">توبه: آيه 118.</span></ref>

<span dir="rtl">همانا خداوند، بسيار توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير و مهربان است.</span>

<span dir="rtl">«وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَكِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">نور: آيه 10.</span></ref>

<span dir="rtl">خداوند، بسيار توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير و حكيم است.</span>

<span dir="rtl">مقصود از توبه خداوند عز و جل، در اين آيات و آيات مشابه، بازگشت لطف و رحمت او به سوى انسان، براى زدودن آثار گناهان اوست.</span>

<span dir="rtl">انسان، ذاتا نيازمند به خداست، همه نيكى</span>‌<span dir="rtl">هايى كه به او مى</span>‌<span dir="rtl">رسد، از جانب خداست</span><ref><span dir="rtl">«وَ مَا بِكُم مِّن نِّعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ» نحل: آيه 53.</span></ref> <span dir="rtl">و او از خود، هيچ ندارد. «توبه» نيز يكى از نيكى</span>‌<span dir="rtl">هايى است كه بدون عنايت او، امكان</span>‌<span dir="rtl">پذير نيست.</span>

<span dir="rtl">بر اين پايه، تا خداوند متعال، زمينه توبه گناهكار را فراهم نسازد و به او توفيق توبه ندهد، او موفق بدان نخواهد شد و پس از تحقّق توبه نيز اگر خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را نپذيرد و وى را مشمول رحمت واسعه خود قرار ندهد، توبه او به ثمر نخواهد نشست.</span>

<span dir="rtl">بنا بر اين، براى تحقّق توبه انسان گنهكار و بازگشت او به خدا و راه مستقيم الهى، ابتدا بايد عنايت و رحمت الهى به او باز گردد؛ زيرا گناه، نشانه خذلان و قطع عنايت حق تعالى است و تا گنهكار، مشمول عنايت او نشود، توفيق توبه پيدا نمى</span>‌<span dir="rtl">كند و پس از توبه انسان نيز بايد رحمت واسعه الهى به تائب باز گردد تا توبه او پذيرفته شود و آثار گناه از جانش زدوده گردد. از اين رو، براى هر بازگشت انسان از گناه، خداوند دو بار بايد با رحمت به او باز گردد و براى هر توبه تائب، خدا دو بار بايد توبه كند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: الميزان فى تفسير القرآن، ج4 ص244 كلام فى التوبة.</span></ref>

<span dir="rtl">بر اين اساس، يكى از صفات جمال حضرت حق ـ جلّ و علا ـ «توّاب» است؛ يعنى داراى اين ويژگى است كه بسيار با رحمت به بندگان، باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد. در قرآن، نُه بار اين صفت در كنار صفت رحمت، قرار گرفته و خداوند متعال، «التوّاب الرحيم؛ بسيار بازگشت كننده مهربان» ناميده شده، اشاره به اين كه مهر و رحمت الهى، علّت توّاب بودن اوست. يك بار نيز اين صفت در كنار صفت حكمت قرار گرفته و خداوند، «تواب حكيم؛ بسيار بازگشت كننده حكيم» ناميده شده، اشاره به اين كه توفيق او براى توبه و پذيرش آن، گزاف نيست؛ بلكه به مقتضاى حكمت بالغه الهى است.</span>

<span id="نكاتى-در-باره-توبه-از-گناه"></span>
=== <span dir="rtl">نكاتى در باره توبه از گناه</span> ===

<span dir="rtl">گفتنى است كه توبه منسوب به خداوند متعال، در مباحث خداشناسى مورد بررسى قرار گرفته است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه عقايد اسلامى، ج5، ص381 فصل دهم «توّاب».</span></ref> <span dir="rtl">آنچه در اين جا مطرح مى</span>‌<span dir="rtl">شود، مربوط به توبه انسان است؛ امّا پيش از طرح آيات و روايات مربوط، توجّه به اين نكات، مناسب است:</span>

<span id="ماهيت-توبه"></span>
==== <span dir="rtl">1. ماهيّت توبه</span> ====

<span dir="rtl">پيش از اين، توضيح داديم كه توبه در لغت، به معناى بازگشت از گناه است؛ امّا براى پاسخ به اين پرسش كه اين معنا از نگاه شارع، چگونه تحقّق مى</span>‌<span dir="rtl">يابد؟ و حقيقت توبه از نظر اسلام چيست؟ راهى جز مراجعه به روايات اهل بيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام نيست و بدين منظور، احاديث را به پنج دسته مى</span>‌<span dir="rtl">توان تقسيم كرد:</span>

<span dir="rtl">دسته اوّل، احاديثى كه توبه را نقطه مقابل اصرار مى</span>‌<span dir="rtl">دانند، مانند حديثى كه در تبيين سپاهيان عقل و جهل، توبه را از جنود عقل و ضدّ آن، يعنى اصرار بر گناه، عدم تصميم به بازگشت از گناه را از جنود جهل، شمرده است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص463 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">بر اين اساس، توبه در اصطلاح شرع نيز در همان معناى لغوى آن به كار رفته است. بنا بر اين، ترك گناه و تصميم بر عدم تكرار آن در تحقّق مفهوم شرعى توبه، كافى است.</span>

<span dir="rtl">دسته دوم، احاديثى كه توبه را به ندامت، تفسير كرده</span>‌<span dir="rtl">اند</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص463 ح3 ـ 5</span>.</ref> <span dir="rtl">و تصريح مى</span>‌<span dir="rtl">كنند كه ندامت، به خودى خود، استغفار شمرده مى</span>‌<span dir="rtl">شود</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص467 ح14 ـ 15</span>.</ref> <span dir="rtl">و پشيمانى گنهكار، حتّى قبل از استغفار او، موجب آمرزش الهى است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص463 ح7، 9 و 10</span>.</ref>

<span dir="rtl">دسته سوم، احاديثى كه اعتراف به گناه را توبه شمرده</span>‌<span dir="rtl">اند و آن را موجب مغفرت خداوند متعال مى</span>‌<span dir="rtl">دانند.</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص471 ح24 ـ 35</span>.</ref>

<span dir="rtl">دسته چهارم، احاديثى كه تصميم به عدم بازگشت به گناه را شرط توبه شمرده</span>‌<span dir="rtl">اند و ترك گناه را موجب آمرزش آن دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص475 ح38 و 39</span>.</ref>

<span dir="rtl">دسته پنجم، احاديثى كه استغفار و درخواست آمرزش زبانى را هم شرط توبه ذكر كرده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص479 ح45 و 46</span>.</ref>

<span dir="rtl">دسته ششم، احاديثى كه افزون بر موارد ياد شده، امور ديگرى مانند: اداى حقوق خدا و مردم را شرط توبه و يا از آثار آن دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span id="جمعبندى-احاديث-در-تبيين-ماهيت-توبه"></span>
===== <span dir="rtl">جمع</span>‌<span dir="rtl">بندى احاديث در تبيين ماهيّت توبه</span> =====

<span dir="rtl">با تأمّل دقيق در احاديثى كه بدان اشاره شد، مشخّص مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه نه تنها تعارضى ميان آنها در تبيين حقيقت توبه وجود ندارد، بلكه هر دسته از آنها به بُعدى از ابعاد اين حقيقت اشاره دارد.</span>

<span dir="rtl">به عبارت روشن</span>‌<span dir="rtl">تر، توبه، حقيقتى است داراى جسم و روح، و ظاهر و باطن. روح توبه، ندامت و پشيمانى است. احاديثى كه توبه را به پشيمانى تفسير كرده</span>‌<span dir="rtl">اند، به اين واقعيت، اشاره دارند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص463 (تفسير توبه و اركان آن / پشيمانى).</span></ref>

<span dir="rtl">ندامت حقيقى، گنهكار را وادار به بازگشت از انجام گناه و تصميم بر عدم تكرار آن مى</span>‌<span dir="rtl">نمايد.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص475 (تفسير توبه و اركان آن / تصميم به ترك بازگشت به گناه).</span></ref> <span dir="rtl">احاديثى كه توبه را ضدّ اصرار معرّفى كرده</span>‌<span dir="rtl">اند، به اين معنا اشاره نموده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص463 (تفسير توبه و اركان آن / ضدّ پايدارى).</span></ref>

<span dir="rtl">ندامت از نافرمانى خداوند متعال در پيشگاه او، روح استغفار است. لذا ندامت به استغفار، تفسير شده، به گونه</span>‌<span dir="rtl">اى كه حتّى بدون استغفار زبانى نيز، گنهكار نادم، مورد مغفرت الهى قرار مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد.</span>

<span dir="rtl">همچنين اعتراف مذنبِ نادم، در پيشگاه حق تعالى، نوعى عذرخواهى و آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى است و بدين جهت، توبه ناميده شده است.</span>

<span dir="rtl">احاديثى كه استغفار زبانى را شرط توبه مى</span>‌<span dir="rtl">دانند،</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص479 ح45 و 46</span>.</ref> <span dir="rtl">به اين معنا اشاره دارند كه نادم حقيقى، نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند از خداوند متعال، آمرزش نخواهد، هر چند خداى مهربان از روى لطف، پيش از آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى هم او را بخشيده باشد.</span>

<span dir="rtl">احاديثى كه اداى حقوق الهى و مردم و امورى ديگر</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص477 ح42، 43 و 45</span>.</ref> <span dir="rtl">را شرط توبه و يا از آثار آن مى</span>‌<span dir="rtl">دانند، به اين معنا اشاره دارند كه نادم حقيقى براى جبران گذشته خود، ملتزم به همه لوازم توبه خواهد بود و هر چه ندامت گنهكار بيشتر باشد، آثار افزون</span>‌<span dir="rtl">ترى در زندگى تائب، پديد خواهد آمد.</span>

<span id="توبه-نصوح"></span>
==== <span dir="rtl">2. توبه نصوح</span> ====

<span dir="rtl">قرآن، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى را اميدوار كننده مى</span>‌<span dir="rtl">داند كه از صفت «نصوح» برخوردار باشد. لذا خطاب به اهل ايمان مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد:</span>

<span dir="rtl">«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَئِّاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ».</span><ref><span dir="rtl">تحريم: آيه 8.</span></ref>

<span dir="rtl">اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى خالص، اميد است [با اين كار] پروردگارتان، گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ</span>‌<span dir="rtl">هايى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است، وارد كند.</span>

<span dir="rtl">«نصوح» از ريشه «نُصح» گرفته شده و توبه نصوح، عبارت است از توبه خالص، صحيح، صادق، محكم و خالى از هر گونه نقض و خلل.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: مفردات ألفاظ القرآن: ص808 «نصح»، معجم مقاييس اللّغة: ج5 ص435 «نصح».</span></ref>

<span dir="rtl">گفتنى است كه توبه با اين اوصاف، داراى درجات و مراتب مختلف است. هر چه ندامت تائب، بيشتر باشد، توبه، آثار و بركات بيشترى در ظاهر و باطن و زندگى مادّى و معنوى انسان خواهد داشت.</span>

<span dir="rtl">كمترين درجه توبه نصوح، اين است كه تائب، تصميم جدّى مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد كار زشتى را كه انجام داده، تكرار نكند. بدين جهت، بيشتر احاديثى كه توبه نصوح را تفسير كرده</span>‌<span dir="rtl">اند، آن را به معناى عدم بازگشت به گناه دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص485 ح51 ـ 56.</span></ref>

<span dir="rtl">امّا بايد توجّه داشت كه توبه نصوح، مراتب بالاترى هم دارد كه در آن، تائب، اقدامات بيشترى را در جهت پاك</span>‌<span dir="rtl">سازى خود از كدورت</span>‌<span dir="rtl">هاى گناه انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهد؛ مانند: گرفتن روزه</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص487 ح59</span>.</ref> <span dir="rtl">و دورى از لذايذ مادّى</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص477 ح42، 43 و 45</span>.</ref> <span dir="rtl">تا آن جا كه باطنش از ظاهرش برتر مى</span>‌<span dir="rtl">شود، چنان كه در حديثى از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمده:</span>

<span dir="rtl">التَّوبَةُ النَّصوحُ أن يَكونَ باطِنُ الرَّجُلِ كَظاهِرِهِ وأَفضَلَ.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص486 ح57.</span></ref>

<span dir="rtl">توبه نصوح، اين است كه باطن مرد، همچون ظاهر او و [بلكه] بهتر باشد.</span>

<span id="فرق-توبه-و-انابه"></span>
==== <span dir="rtl">3. فرق توبه و انابه</span> ====

<span dir="rtl">در واژه</span>‌<span dir="rtl">شناسى «توبه»، روشن شد كه اين كلمه به معناى رجوع و بازگشت است؛ امّا «انابه» از ريشه «ن و ب» به معناى عادت به بازگشت به مكانى خاص، تفسير شده است. ابن فارِس در اين باره مى</span>‌<span dir="rtl">گويد:</span>

<span dir="rtl">النّونُ وَالواوُ وَالباءُ، كَلِمَةٌ واحِدَةٌ تَدُلُّ عَلَى اعتِيادِ مَكانٍ وَالرُّجوعِ إلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: معجم مقاييس اللّغة: ج5 ص367 «نوب».</span></ref>

<span dir="rtl">نون و واو و باء يك معناى اصلى دارد، و بر عادت داشتن بر جايى و برگشتن به آنجا دلالت مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">همچنين راغب در توضيح اين واژه مى</span>‌<span dir="rtl">گويد:</span>

<span dir="rtl">النَّوبُ: رُجوعُ الشَّى</span>‌<span dir="rtl">ءِ مَرَّةً بَعدَ اُخرى، يُقالُ: نابَ نَوبا وَ نَوبَةً، وَ سُمِّىَ النَّحلُ نَوبا لِرُجوعِها إلى مَقارِّها، وَ نابَتهُ نائِبَةٌ أى</span>‌<span dir="rtl">ى حادِثَةٌ مِن شَأنِها أن</span>‌ <span dir="rtl">تَنوبَ دائِبا.</span><ref><span dir="rtl">مفردات ألفاظ القرآن: ص827 «نوب».</span></ref>

<span dir="rtl">«نوب» به معناى بازگشتن مجدد و مكرر است. گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: نابَ نَوبا وَ نَوبَةً، و زنبور عسل «نَوب» ناميده مى</span>‌<span dir="rtl">شود چون به كندوى خود باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد، و گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: «نابَتهُ نائِبَةٌ؛ گرفتارى براى او پيش آمد» يعنى حادثه</span>‌<span dir="rtl">اى براى او پيش آمده كه انتظار وقوع آن مى</span>‌<span dir="rtl">رفت.</span>

<span dir="rtl">بر اين اساس، مفهوم بازگشت در «اِنابه»، قوى</span>‌<span dir="rtl">تر از مفهوم آن در «توبه» است. از اين رو، تنها يك بار بازگشت از گناه، «توبه» ناميده مى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ ولى در «اِنابه»، بازگشت از گناه بايد به صورت عادت و ملكه شده باشد. بنا بر اين، مقام «منيب»، بالاتر از مقام «تائب» است و به همين جهت، اهل انابه، مشمول هدايت خاصّ الهى هستند.</span><ref><span dir="rtl">«وَ يَهْدِى إِلَيْهِ مَنْ أَنَابَ» رعد: آيه 27.</span></ref>

<span id="فرق-توبه-و-اوبه"></span>
==== <span dir="rtl">4. فرق توبه و اَوبه</span> ====

<span dir="rtl">ظاهرا از نظر واژه</span>‌<span dir="rtl">شناسى، فرقى ميان «توبه» و «اَوبه» نيست؛ زيرا هر دو به معناى رجوع و بازگشت</span>‌<span dir="rtl">اند؛</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: معجم مقاييس اللغة: ج1 ص357 «توب» و ج5 ص367 «نوب»، مفردات فى ألفاظ القرآن: ص169 «توب» و ص827 «نوب».</span></ref> <span dir="rtl">ليكن علاوه بر آن كه مادّه «أوب»، معنا و كاربردى اعمّ از مادّه «توب» دارد و به بازگشت از گناه محدود نمى</span>‌<span dir="rtl">شود، تأمّل در آيات و رواياتى كه كلمه «أوّاب» در آنها به كار رفته، نشان مى</span>‌<span dir="rtl">دهد كه اهل اوبه، داراى منزلتى والاتر از اهل توبه هستند و ظاهرا اين، بدان جهت است كه اَوّاب، صرفا بازگشت از گناه ندارد، بلكه با همه وجودش از غير خدا روى گردانده، به خداى متعال، رجوع مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به او مشغول مى</span>‌<span dir="rtl">گردد. بر پايه حديثى از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در تفسير آيه «فَإِنَّهُ كَانَ لِلْأَوَّ بِينَ غَفُورًا؛ قطعا او آمرزنده اوّابين است»:</span>

<span dir="rtl">هُمُ التَّوّابونَ المُتَعَبِّدونَ.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص510 ح92</span>.</ref>

<span dir="rtl">آنان توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگانِ عبادت</span>‌<span dir="rtl">پيشه</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">همچنين در حديثى ديگر، سجده</span>‌<span dir="rtl">هاى طولانى يكى از عادات «أوّابين» شمرده شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص510 ح93.</span></ref>

<span id="فرق-توبه-و-استغفار"></span>
==== <span dir="rtl">5. فرق توبه و استغفار</span> ====

<span dir="rtl">بى</span>‌<span dir="rtl">ترديد واژه</span>‌<span dir="rtl">هاى «توبه» و «استغفار»، داراى دو مفهوم متفاوت</span>‌<span dir="rtl">اند. «توبه» به معناى بازگشت از كارهاى زشت و «استغفار»، به معناى درخواست پوشش و آمرزش گناهان از خداوند متعال است.</span><ref><span dir="rtl">براى آشنايى كامل با معناى «استغفار»، به كتاب نهج الذكر، ج4، بخش نهم «استغفار»، مراجعه كنيد.</span></ref> <span dir="rtl">به همين جهت، در حديثى از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام توبه ضدّ اصرار، و استغفار، ضدّ اغترار شمرده شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص462 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">اين سخن، بدين معناست كه حقيقت توبه بدون استغفار هم تحقّق مى</span>‌<span dir="rtl">يابد؛ يعنى همين كه گنهكار از كردار خود پشيمان شد و تصميم به عدم بازگشت به گناه گرفت، توبه محقّق مى</span>‌<span dir="rtl">شود، چنان كه در حديث نبوى آمده:</span>

<span dir="rtl">النَّدَمُ تَوبَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص462 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">پشيمانى [از گناه]، توبه است.</span>

<span dir="rtl">و در حديثى ديگر از امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نقل شده:</span>

<span dir="rtl">النَّدَمُ استِغفارٌ.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص466 ح14.</span></ref>

<span dir="rtl">پشيمانى [از گناه]، خود، طلب آمرزش است.</span>

<span dir="rtl">بنا بر اين، تصميم بر عدم بازگشت به گناه ـ كه حاصل ندامت قلبى است ـ براى تحقّق توبه، كافى است؛ ليكن استغفار زبانى هم براى پيشگيرى از مغرور شدن به رحمت الهى ضرور است، بلكه همان</span>‌<span dir="rtl">طور كه پيش از اين توضيح داديم، ندامت قلبى حقيقى، از استغفار زبانى جدا نيست. بنا بر اين، همان</span>‌<span dir="rtl">طور كه برخى از محقّقان آورده</span>‌<span dir="rtl">اند،</span><ref><span dir="rtl">كتاب الشهادات، گلپايگانى: ص221.</span></ref> <span dir="rtl">استغفار زبانى، مكمّل توبه است، نه شرط آن.</span>

<span id="نياز-همگان-به-توبه"></span>
==== <span dir="rtl">6. نياز همگان به توبه</span> ====

<span dir="rtl">از نگاه قرآن و احاديث اسلامى همه اهل ايمان، اعم از عوام و خواص، حتّى معصومان، نيازمند توبه و بازگشت به خدا هستند و لذا قرآن به همه اهل ايمان، دستور مى</span>‌<span dir="rtl">دهد:</span>

<span dir="rtl">«وَ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».</span><ref><span dir="rtl">نور: آيه 31.</span></ref>

<span dir="rtl">و همگى به سوى خدا بازگرديد اى مؤمنان، تا رستگار شويد.</span>

<span dir="rtl">همچنين حارث بن مغيره در حديثى از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نقل مى</span>‌<span dir="rtl">كند:</span>

<span dir="rtl">كانَ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَستَغفِرُ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">عز و جل فى كُلِّ يَومٍ سَبعينَ مَرَّةً، وَ يَتوبُ إلَى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">عز و جل سَبعينَ مَرَّةً. قالَ: قُلتُ: كانَ يَقولُ: أستَغفِرُ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">وَ أتوبُ إلَيهِ؟ قالَ: كانَ يَقولُ: «أستَغفِرُ اللّه</span>‌<span dir="rtl">، أستَغفِرُ اللّه</span>‌<span dir="rtl">» سَبعينَ مَرَّةً، وَ يَقولُ: «وَ أتوبُ إلَى اللّه</span>‌<span dir="rtl">، وَ أتوبُ إلَى اللّه</span>‌<span dir="rtl">» سَبعينَ مَرَّةً.</span><ref><span dir="rtl">الكافى: ج2 ص505 ح5، مكارم الأخلاق: ج2 ص92 ح2260، الزهد، حسين بن سعيد: ص73ح 195، عدّة الداعى: ص250، بحار الأنوار: ج86 ص297 ح58.</span></ref>

<span dir="rtl">پيامبر خدا، روزى هفتاد بار از خداوند عز و جل آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبيد و هفتاد بار به درگاه او، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كرد. گفتم: آيا او مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: «از خدا آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم و به درگاه او، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم»؟</span><ref><span dir="rtl">يعنى: اين دو جمله را، با هم، هفتاد بار مى</span>‌<span dir="rtl">گفت؟</span></ref> <span dir="rtl">فرمود: «[نه، بلكه] هفتاد بار مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: &quot;از خدا، آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم. از خدا، آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم&quot; و هفتاد بار مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: &quot;و به درگاه خدا، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">برم. به درگاه خدا، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">برم&quot;».</span>

<span dir="rtl">و در حديثى ديگر از پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمده:</span>

<span dir="rtl">إنَّهُ لَيُغانُ</span><ref><span dir="rtl">غين، واژه</span>‌<span dir="rtl">اى است درباره فضاى ابرى و تيره. غان على قلبى كذا، يعنى فلان چيز دلم را تار كرد...قاضى گفته است: با اين كه قلب پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله كامل</span>‌<span dir="rtl">ترين صفا و روشنى را داشت،... و با چنين ويژگى، بيان</span>‌<span dir="rtl">كننده شريعت دين و بنيان گذار سنّت بود. آسان</span> <span dir="rtl">گير بود و سخت</span>‌<span dir="rtl">گير نبود، در عين حال، ناگزير از نظر داشت رخصت</span>‌<span dir="rtl">هايى بود، و به نصيب</span>‌<span dir="rtl">هاى نفس توجه داشت، و از احكام بشرى هم بهره مى</span>‌<span dir="rtl">گرفت. گويى وقتى با اين امور داد و ستد مى</span>‌<span dir="rtl">كرد، به خاطر اوج رقّت و كمال نورانيتش، تيرگى بر قلبش عارض مى</span>‌<span dir="rtl">شد... و چون اندكى</span> <span dir="rtl">از چنين حالتى را در خود احساس مى</span>‌<span dir="rtl">كرد، آن را گناه به شمار مى</span>‌<span dir="rtl">آورد و براى آن درخواست آموزش مى</span>‌<span dir="rtl">نمود.</span></ref> <span dir="rtl">عَلى قَلبى، وَ إنّى لَأَستَغفِرُ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">فِى اليَومِ مِئَةَ مَرَّةٍ.</span><ref><span dir="rtl">صحيح مسلم: ج4 ص2075 ح41، سنن أبى داوود: ج2 ص85 ح1515، السنن الكبرى، نسايى: ج6 ص116 ح10276، مسند ابن حنبل: ج6 ص256 ح7865، كنز العمّال: ج1 ص476 ح2075؛ المجازات النبويّة: ص390 ح306، جامع الأخبار: ص147 ح331، بحار الأنوار: ج93 ص282 ح23.</span></ref>

<span dir="rtl">گاه دلم را تيرگى مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد و من، روزى صد بار، از خدا آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبم.</span>

<span dir="rtl">دعاهاى فراوانى كه از معصومان عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام در زمينه استغفار و توبه نقل شده</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ج18 ص107 (نمونه</span>‌<span dir="rtl">هاى از دعاهاى روايت شده در طلب توبه). و نهج الذكر: ج4 ص241 (استغفار / آمرزش خواهى</span>‌<span dir="rtl">هاى رسيده از پيامبر و اهل بيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام).</span></ref> <span dir="rtl">نيز به روشنى دلالت دارند كه همه انسان</span>‌<span dir="rtl">ها در اين جهان، در معرض دورى از ساحت قدس ربوبى هستند، چيزى كه هست، توبه عامّه مردم، به معناى بازگشت از گناهانى است كه انجام دادن آنها موجب عذاب الهى است و توبه خواص، به معناى بازگشت از انجام دادن مكروهات است و توبه معصومان، بازگشت از ترك اَولى و امورى است كه احيانا ضرورت</span>‌<span dir="rtl">هاى زندگى مادّى ايجاب مى</span>‌<span dir="rtl">نمايد؛ ولى به هر حال، از شدّت قرب آنها به ساحت حق تعالى مى</span>‌<span dir="rtl">كاهد.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ج18 ص57 (انواع توبه / توبه خاص و توبه عام).</span></ref>

<span dir="rtl">گفتنى است كه نكات ديگرى در باره توبه وجود دارد كه ضمن مباحث آينده خواهد آمد. همچنين بخشى از آيات و روايات مرتبط با اين مبحث، در كتاب نهج الذكر، ذيل عنوان «الاستغفار» آمده كه بر اساس حروف ابجد، در ادامه دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه قرآن و حديث نيز خواهد آمد. إن شاء اللّه</span>‌<span dir="rtl">!</span>

<span id="الفصل-الأول-تفسير-التوبة-وأركانها"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الأوّل: تَفسيرُ التَّوبَةِ وأَركانُها</span> =

<span dir="rtl">فصل يكم: تفسير توبه و اركان آن</span>

<span id="ضد-الإصرار"></span>
== <span dir="rtl">1 / 1: ضِدُّ الإِصرارِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 1: ضدّ پايدارى</span>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فى بَيانِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ ـ</span>:<span dir="rtl">... السَّعادَةُ وضِدُّهَا الشَّقاوَةُ، وَالتَّوبَةُ وضِدُّهَا الإِصرارُ، وَالاِستِغفارُ وضِدُّهُ الاِغتِرارُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج1 ص22 ح14، الخصال: ص591 ح13، علل الشرائع: ص115 ح10، المحاسن: ج1ص 314 ح620، مشكاة الأنوار: ص443 ح1485 كلّها عن سماعة بن مهران، بحار الأنوار: ج1 ص111 ح7. 2. الصحيفة السجاديّة: ص47 الدعاء 9.</span></ref>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در بيان سپاهيان خِرد و نادانى ـ</span>:<span dir="rtl">... خوش</span>‌<span dir="rtl">بختى كه ضدّ آن نگون</span>‌<span dir="rtl">بختى است؛ توبه كه ضدّ آن پايدارى [بر گناه] است؛ آمرزش خواستن كه ضدّ آن غفلت است.</span>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وصَيِّرنا إلى مَحبوبِكَ مِنَ التَّوبَةِ، وأَزِلنا عَن مَكروهِكَ مِنَ الإِصرارِ.</span>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندانش، درود فرست و ما را به سوى توبه ـ كه محبوب توست ـ، روان بگردان و از پايدارى بر گناه ـ كه منفور توست ـ، بر كنارمان دار.</span>

<span id="الندم"></span>
== <span dir="rtl">1 / 2: النَّدَمُ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 2: پشيمانى</span>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">النَّدَمُ تَوبَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج4 ص380 ح5811، تحف العقول: ص55، بحار الأنوار: ج77ص 159 ح154؛ مسند ابن حنبل: ج2 ص106 ح4014، صحيح ابن حبّان: ج2 ص380 ح614 كلاهما عن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مسعود، المعجم الكبير: ج22 ص41 ح101 عن وائل بن حجر، كنز العمّال: ج4 ص232 ح10301.</span></ref>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">پشيمانى، توبه است.</span>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كَفى بِالنَّدَمِ تَوبَةً.</span><ref><span dir="rtl">التوحيد: ص408 ح6، مشكاة الأنوار: ص566 ح1904 كلاهما عن محمّد بن أبي عمير عن الإمامالكاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام و ص201 ح528 عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، الكافي: ج2 ص426 ح1 عن عليّ الأحمسي عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، الخصال: ص16 ح57 عن عليّ الجهضمي عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج6 ص20 ح9.</span></ref>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">براى توبه كردن، پشيمانى كافى است.</span>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن معقل بن مقرن</span>: <span dir="rtl">دَخَلتُ مَعَ أبي عَلى عَبدِ اللّهِ بنِ مَسعودٍ فَقالَ: أنتَ سَمِعتَ النَّبِيَ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: «النَّدَمُ تَوبَةٌ»؟ قالَ: نَعَم.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج2 ص10 ح3568، سنن ابن ماجة: ج2 ص1420 ح4252، المستدرك علىالصحيحين: ج4 ص271 ح7613 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مغفل، السنن الكبرى: ج10 ص259 ح20558، صحيح ابن حبان: ج2 ص377 ح612 عن خيثمة وكلّها نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل ـ به نقل از عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن معقل بن مقرن ـ</span>: <span dir="rtl">با پدرم نزد عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مسعود رفتيم. پدرم به او گفت: تو از پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدى كه فرمود: «پشيمانى، خود، توبه است»؟ گفت: آرى.</span>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كَفّارَةُ الذَّنبِ النَّدامَةُ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج1 ص620 ح2623، المعجم الكبير: ج12 ص134 ح12795، المعجمالأوسط: ج5 ص199 ح5072، مسند الشهاب: ج1 ص81 ح77، تفسير ابن كثير: ج7 ص100، كلّها عن ابن عبّاس، كنز العمّال: ج4 ص215 ح10218.</span></ref>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كفّاره گناه، پشيمانى است.</span>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَن ساءَتهُ خَطيئَتُهُ غُفِرَ لَهُ وإن لَم يَستَغفِر.</span><ref><span dir="rtl">مسند الشهاب: ج1 ص264 ح428 عن الحسن، تاريخ دمشق: ج10 ص171 ح2532 و 2533كلاهما عن عائشة نحوه، الفردوس: ج3 ص558 ح5753 عن أنس، كنز العمّال: ج4 ص227 ح10282.</span></ref>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر كس از گناهى كه كرده است، ناراحت باشد، آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود، اگر چه طلب آمرزش نكند.</span>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ العَبدَ لَيَعمَلُ الذَّنبَ فَإِذا ذَكَرَهُ أحزَنَهُ، وإذا نَظَرَ اللّهُ إلَيهِ قَد أحزَنَهُ غَفَرَ لَهُ ما صَنَعَ قَبلَ أن يَأخُذَ في كَفّارَتِهِ، بِلا صَلاةٍ ولا صِيامٍ.</span><ref><span dir="rtl">حلية الأولياء: ج6 ص176 الرقم 365 و ص275 الرقم 383، المغني عن حمل الأسفار: ج2ص 985 ح3596، تاريخ دمشق: ج13 ص29 ح3034 كلّها عن أبي هريرة، كنز العمّال: ج4 ص210 ح10190.</span></ref>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">همانا بنده گناهى مى</span>‌<span dir="rtl">كند، پس هر گاه به ياد آن گناه مى</span>‌<span dir="rtl">افتد و ناراحت مى</span>‌<span dir="rtl">شود و خداوند مى</span>‌<span dir="rtl">بيند كه از آن گناه ناراحت است، گناهش را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد، پيش از آن كه با نماز يا روزه</span>‌<span dir="rtl">اى، كفّاره آن گناه را بپردازد.</span>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ما أذنَبَ عَبدٌ ذَنبا فَنَدِمَ عَلَيهِ، إلاّ كَتَبَ اللّهُ لَهُ مَغفِرَةً قَبلَ أن يَستَغفِرَهُ.</span><ref><span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين: ج1 ص695 ح1894، المعجم الأوسط: ج4 ص385 ح4503،الفردوس: ج4 ص60 ح6188 كلّها عن عائشة، كنز العمّال: ج3 ص263 ح6466.</span></ref>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست كه گناهى كند و سپس از آن پشيمان شود، مگر اين كه خداوند براى او، پيش از آن كه طلب آمرزش كند، آمرزش بنويسد.</span>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ما عَلِمَ اللّهُ مِن عَبدٍ نَدامَةً عَلى ذَنبٍ إلاّ غَفَرَ لَهُ قَبلَ أن يَستَغفِرَهُ مِنهُ.</span><ref><span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين: ج4 ص282 ح7646، شعب الإيمان: ج4 ص92 ح4379، الشكر: ص 33 ح47، تفسير الثعالبي: ج1 ص357، كلّها عن عائشة، كنز العمّال: ج4 ص216 ح10231.</span></ref>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر گاه خداوند بداند كه بنده</span>‌<span dir="rtl">اى از گناهى پشيمان است، پيش از آن كه براى آن گناه از او طلب آمرزش كند، او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد.</span>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">الكافي عن أبي حمزة عن الإمام الباقر عن أبيه عليهماالسلام</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: مَن صامَ شَعبانَ كانَ لَهُ طُهرا مِن كُلِّ زَلَّةٍ ووَصمَةٍ وبادِرَةٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ أبو حَمزَةَ: قُلتُ لِأَبي جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: مَا الوَصمَةُ؟ قالَ: اليَمينُ فِي المَعصِيَةِ، وَالنَّذرُ</span><ref><span dir="rtl">في كتاب من لا يحضره الفقيه: «اليمينُ في المعصية والنذرُ، ولا نذر في المعصية».</span></ref> <span dir="rtl">فِي المَعصِيَةِ. قُلتُ. فَمَا البادِرَةُ؟ قالَ: اليَمينُ عِندَ الغَضَبِ، وَالتَّوبَةُ مِنهَا النَّدَمُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج4 ص93 ح8، تهذيب الأحكام: ج4 ص308 ح928، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج2ص 92 ح1823، معاني الأخبار: ص169 ح1، مصباح المتهجد: ص825 كلاهما عن أبي حمزة الثمالي عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحار الأنوار: ج97 ص73 ح21.</span></ref>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از ابو حمزه از امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام از پدرش عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «هر كس ماه شعبان را روزه بگيرد، آن روزه، پاك كننده او از هر لغزش و وَصْمه و بادِره</span>‌<span dir="rtl">اى است».</span>

<span dir="rtl">ابو حمزه مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: به امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفتم: وَصْمه چيست؟ فرمود: «سوگند خوردن براى [ارتكاب] گناه و نذر كردن براى گناه». گفتم: بادِره چيست؟ فرمود: «سوگند خوردن در هنگام خشم، و توبه از آن، پشيمانى از آن است».</span>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن نَدِمَ فَقَد تابَ. مَن تابَ فَقَد أنابَ</span><ref><span dir="rtl">الإنابَةُ: الرجوع إلى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بالتوبة النهاية: ج5 ص123 «نوب».</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج5 ص175 ح7843 و 7844، عيون الحكم والمواعظ: ص453 ح8113 و 8114،مستدرك الوسائل: ج12 ص118 ذيل ح13674.</span></ref>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">آن كه پشيمان شود، توبه كرده است. هر كه توبه كند، به سوى خدا باز گشته است.</span>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">النَّدَمُ أحَدُ التَّوبَتَينِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج2 ص28 ح1689، مستدرك الوسائل: ج12 ص118 ذيل ح13674.</span></ref>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پشيمانى، يكى از دو توبه است.</span>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">النَّدَمُ استِغفارٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص51 ح178، عيون الحكم والمواعظ: ص60 ح1539، مستدرك الوسائل: ج 12 ص118 ح13674.</span></ref>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پشيمانى [از گناه]، خود، طلب آمرزش است (/ نوعى استغفار است).</span>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">النَّدَمُ عَلَى الخَطيئَةِ استِغفارٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص318 ح1211، عيون الحكم والمواعظ: ص29 ح424، مستدرك الوسائل: ج 12 ص118 ذيل ح13674.</span></ref>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پشيمانى از گناه، خود، نوعى آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى است.</span>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">نَدَمُ القَلبِ يُكَفِّرُ الذَّنبَ، ويُمَحِّصُ الجَريرَةَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص175 ح9973، عيون الحكم والمواعظ: ص498 ح9171 نحوه، مستدركالوسائل: ج12 ص118 ذيل ح13674.</span></ref>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پشيمانىِ دل، گناه را مى</span>‌<span dir="rtl">پوشانَد و جرم را پاك مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">النَّدَمُ عَلَى الخَطيئَةِ يَمحوها.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص225 ح894، عيون الحكم والمواعظ: ص31 ح527.</span></ref>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پشيمانى از گناه، گناه را محو مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إذا قارَفتَ ذَنبا فَكُن عَلَيهِ نادِما.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص132 ح4045، عيون الحكم والمواعظ: ص134 ح3031.</span></ref>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه گناهى كردى، از آن پشيمان باش.</span>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن دُعائِهِ في ذِكرِ التَّوبَةِ وطَلَبِها ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ إن يَكُنِ النَّدَمُ تَوبَةً إلَيكَ فَأَنَا أندَمُ النّادِمينَ، وإن يَكُنِ التَّركُ لِمَعصِيَتِكَ إنابَةً فَأَنَا أوَّلُ المُنيبينَ، وإن يَكُنِ الاِستِغفارُ حِطَّةً لِلذُّنوبِ فَإِنّي لَكَ مِنَ المُستَغفِرينَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجاديّة: ص128 الدعاء 31.</span></ref>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ از دعاى ايشان در بيان توبه و توبه</span>‌<span dir="rtl">خواهى ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! اگر پشيمانى، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى به درگاه توست، من پشيمان</span>‌<span dir="rtl">ترينِ پشيمانانم و اگر ترك معصيت تو، بازگشتى به سوى توست، من نخستين بازگشت</span>‌<span dir="rtl">كنندگانم و اگر آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى، گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">ريزد، من از تو آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم.</span>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">مشكاة الأنوار عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ العَبدَ لَيُذنِبُ الذَّنبَ فَيُغفَرُ لَهُ. قالَ [الرّاوي]: قُلتُ: فَكَيفَ ذاكَ؟ قالَ: لا يَزالُ نادِما عَلَيهِ مُستَغفِرا مِنهُ حَتّى يُغفَرَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">مشكاه</span>‌<span dir="rtl">الأنوار: ص200 ح525.</span></ref>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">مشكاة الأنوار به نقل از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: «بنده، گناهى مى</span>‌<span dir="rtl">كند و آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود». راوى گفت: چگونه؟ فرمود: «پيوسته از آن پشيمان است و برايش، طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كند تا اين كه آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما مِن عَبدٍ أذنَبَ ذَنبا فَنَدِمَ عَلَيهِ إلاّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ قَبلَ أن يَستَغفِرَ، وما مِن عَبدٍ أنعَمَ اللّهُ عَلَيهِ نِعمَةً فَعَرَفَ أنَّها مِن عِندِ اللّهِ إلاّ غَفَرَ اللّهُ لَهُ قَبلَ أن يَحمَدَهُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص427 ح8 عن أبان بن تغلب، بحارالأنوار: ج88 ص36 وراجع كشف الغمّة: ج3ص 140 والفصول المهمّة: ص271.</span></ref>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست كه گناهى كند و از آن پشيمان شود، مگر اين كه خداوند، او را پيش از استغفار كردن، بيامرزد، و هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست كه خداوند به او نعمتى دهد و او آن را از جانب خدا بداند، مگر اين كه خداوند، او را پيش از آن كه سپاسش گويد، بيامرزد.</span>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">الإمام الكاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ لاِبنِ أبي عُمَيرٍ حينَ سَأَلَهُ: كَيفَ تَكونُ الشَّفاعَةُ لِأَهلِ الكَبائِرِ وَاللّهُ تَعالى ذِكرُهُ يَقولُ: «وَ لاَ يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضَى وَ هُم مِّنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ»</span><ref><span dir="rtl">الأنبياء: 28.</span></ref><span dir="rtl">، ومَن يَرتَكِبُ الكَبائِرَ لا يَكونُ مُرتَضىً؟ ـ</span>: <span dir="rtl">يا أبا أحمَدَ، ما مِن مُؤمِنٍ يَرتَكِبُ ذَنبا إلاّ ساءَهُ ذلِكَ ونَدِمَ عَلَيهِ، وقَد قالَ النَّبِيُ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: «كَفى بِالنَّدَمِ تَوبَةً»، وقالَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: «مَن سَرَّتهُ حَسَنَتُهُ وساءَتهُ سَيِّئَتُهُ فَهُوَ مُؤمِنٌ».</span>

<span dir="rtl">فَمَن لَم يَندَم عَلى ذَنبٍ يَرتَكِبُهُ فَلَيسَ بِمُؤمِنٍ، ولَم تَجِب لَهُ الشَّفاعَةُ، وكانَ ظالِما، وَاللّهُ تَعالى ذِكرُهُ يَقولُ: «مَا لِلظَّلِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لاَ شَفِيعٍ يُطَاعُ»</span><ref><span dir="rtl">غافر: 18.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">التوحيد: ص408 ح6، مشكاة الأنوار: ص566 ح1904 كلاهما عن محمّد بن أبي عمير،بحارالأنوار: ج8 ص351 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ به ابن ابى عمير كه پرسيد: چگونه شفاعت، شامل حال مرتكبان گناهان كبيره مى</span>‌<span dir="rtl">شود، در حالى كه خداوند متعال مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «و جز براى كسى كه خدا بپسندد، شفاعت نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند و خود از بيم او هراسان</span>‌<span dir="rtl">اند»؟ كسى كه مرتكب گناه كبيره شود، مورد پسند و رضايت خدا نيست؟ ـ</span>: <span dir="rtl">اى ابو احمد! هيچ مؤمنى نيست كه گناهى مرتكب شود، مگر اين كه از آن ناراحت و پشيمان گردد.</span>

<span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرموده است: «براى توبه، پشيمانى كافى است» و فرمود: «هر كس از كار نيك خود، خوش</span>‌<span dir="rtl">حال و از كار بدش ناراحت شود، او مؤمن است».</span>

<span dir="rtl">بنا بر اين، هر كس از گناهى كه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، پشيمان نشود، مؤمن نيست و مستوجب شفاعت نيست و ستمكار است. خداوند متعال مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «براى ستمكاران، نه يارى است و نه شفاعت</span>‌<span dir="rtl">كننده</span>‌<span dir="rtl">اى كه شفاعتش پذيرفته شود».</span>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما مِن أحَدٍ يَرتَكِبُ كَبيرَةً مِنَ المَعاصي وهُوَ يَعلَمُ أنَّهُ سَيُعاقَبُ عَلَيها إلاّ نَدِمَ عَلى مَا ارتَكَبَ، ومَتى نَدِمَ كانَ تائِبا مُستَحِقّا لِلشَّفاعَةِ. ومَتى لَم يَندَم عَلَيها كانَ مُصِرّا، وَالمُصِرُّ لا يُغفَرُ لَهُ؛ لِأَ نَّهُ غَيرُ مُؤمِنٍ بِعُقوبَةِ مَا ارتَكَبَ، ولَو كانَ مُؤمِنا بِالعُقوبَةِ لَنَدِمَ، وقَد قالَ النَّبِيُ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: «لا كَبيرَةَ مَعَ الاِستِغفارِ، ولا صَغيرَةَ مَعَ الإِصرارِ».</span><ref><span dir="rtl">التوحيد: ص408 ح6، مشكاة الأنوار: ص566 ح1904 كلاهما عن محمّد بن أبي عمير، بحارالأنوار: ج8 ص352 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر كس در حالى مرتكب گناه كبيره</span>‌<span dir="rtl">اى شود كه مى</span>‌<span dir="rtl">داند براى آن مجازات خواهد شد، بى</span>‌<span dir="rtl">گمان، از گناهى كه كرده، پشيمان مى</span>‌<span dir="rtl">شود و هر گاه پشيمان شود، [در حقيقت،] توبه كرده و سزامند شفاعت است، و چنانچه از آن گناه پشيمان نشود، [در حقيقت] بر آن اصرار ورزيده است و اصرار كننده[ى بر گناه]، آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ زيرا [در حقيقت] به مجازات آنچه مرتكب شده است، ايمان ندارد، كه اگر ايمان به مجازات داشت، قطعا پشيمان مى</span>‌<span dir="rtl">شد. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرموده است: «با طلب آمرزش كردن، گناه كبيره</span>‌<span dir="rtl">اى نيست و با وجود اصرار [بر گناه]، گناه صغيره معنا ندارد».</span>

<span id="الاعتراف"></span>
== <span dir="rtl">1 / 3: الاِعتِرافُ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 3: اعتراف</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ ءَاخَرُونَ اعْتَرَفُواْ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُواْ عَمَلاً صَلِحًا وَ ءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 102.</span></ref>

<span dir="rtl">«و گروهى ديگر، به گناهان خود، اعتراف كردند و كار خوب و بد را به هم آميختند، اميد مى</span>‌<span dir="rtl">رود كه خداوند، توبه آنها را بپذيرد. به يقين، خداوند، آمرزنده و مهربان است».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">المُقِرُّ بِالذَّنبِ تائِبٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص266 ح1065، عيون الحكم والمواعظ: ص43 ح1044، مستدرك الوسائل: ج 12 ص116 ح13671.</span></ref>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">معترفِ به گناه، توبه</span>‌<span dir="rtl">كار است.</span>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَنِ اعتَرَفَ بِالجَريرَةِ استَحَقَّ المَغفِرَةَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج5 ص468 ح9212، عيون الحكم والمواعظ: ص431 ح7419.</span></ref>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كسى كه به گناه اعتراف كند، سزاوار آمرزش است.</span>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">حُسنُ الاِعتِرافِ يَهدِمُ الاِقتِرافَ.</span><ref><span dir="rtl">الإرشاد: ج1 ص299، كنزالفوائد: ج2 ص182، كشف اليقين: ص220 ح232، بحارالأنوار: ج 77 ص420 ح40.</span></ref>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اعتراف راستين، گناه را نابود مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">نِعمَ شافِعُ المُذنِبِ الإِقرارُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص166 ح9937، عيون الحكم والمواعظ: ص493 ح9093.</span></ref>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">نيكو شفيعى است اقرار براى گناهكار.</span>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">الإِقرارُ اعتِذارٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص51 ح179، عيون الحكم والمواعظ: ص60 ح1540، مستدرك الوسائل: ج 12 ص118 ذيل ح13674.</span></ref>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اعتراف [به گناه]، نوعى پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى است.</span>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شافِعُ المُذنبِ إقرارُهُ، وتَوبَتُهُ اعتِذارُهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج4 ص180 ح5761، عيون الحكم والمواعظ: ص297 ح5300، مستدرك الوسائل: ج 12 ص116 ذيل ح13671؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج20 ص283 ح247.</span></ref>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شفيع گنهكار، همان اعتراف اوست [به گناهان] و توبه او، همان پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى اوست.</span>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن أحسَنَ الاِعتِذارَ استَحَقَّ الاِغتِفارَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج5 ص470 ح9221.</span></ref>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كسى كه به راستى پوزش طلبد، سزاوار آمرزش و بخشش است.</span>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شافِعُ المُجرِمِ خُضوعُهُ بِالمَعذِرَةِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج4 ص180 ح5760، عيون الحكم والمواعظ: ص298 ح5319، تحف العقول: ص 214، الدرّ النظيم: ص374 وليس فيهما «بالمعذرة» نحوه، بحارالأنوار: ج78 ص53 ح86.</span></ref>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شفيع گنهكار، پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى عاجزانه اوست.</span>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما أذنَبَ مَنِ اعتَذَرَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص50 ح9455، عيون الحكم والمواعظ: ص476 ح8716، مستدرك الوسائل: ج 12 ص117 ذيل ح13671.</span></ref>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كسى كه عذرخواهى كند، [چنان است كه گويى] گناهى نكرده است.</span>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لاَ اعتِذارَ أمحى لِلذَّنبِ مِنَ الإِقرارِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص385 ح10671، عيون الحكم والمواعظ: ص539 ح9961.</span></ref>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هيچ عذرخواهى</span>‌<span dir="rtl">اى پاك كننده</span>‌<span dir="rtl">تر از اعتراف [به گناه] نيست.</span>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">وَاللّهِ! ما يَنجو مِنَ الذَّنبِ إلاّ مَن أقَرَّ بِهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص426 ح1 عن عليّ الأحمسي، الزهد للحسين بن سعيد: ص142 ح197، فلاحالسائل: ص90 ح23 عن معاوية بن عمّار عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، مشكاة الأنوار: ص201 ح527، تنبيه الخواطر: ج1 ص18، بحار الأنوار: ج6 ص36 ح56.</span></ref>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">به خدا سوگند از گناه نمى</span>‌<span dir="rtl">رَهَد، مگر كسى كه به آن اعتراف كند.</span>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لا وَاللّهِ! ما أرادَ اللّهُ تَعالى مِنَ النّاسِ إلاّ خَصلَتَينِ: أن يُقِرّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَيَزيدَهُم، وبِالذُّنوبِ فَيَغفِرَها لَهُم.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص426 ح2، مشكاة الأنوار: ص200 ح526، تنبيه الخواطر: ج1 ص18، بحارالأنوار: ج6 ص36 ح55.</span></ref>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">نه به خدا، خداوند متعال از مردم، جز دو كار نخواسته است: نعمت</span>‌<span dir="rtl">هايش را سپاس گزارند تا آن را برايشان افزايش دهد؛ و به گناهانشان اعتراف نمايند تا ايشان را بيامرزد.</span>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">الاختصاص</span>: <span dir="rtl">رُوِيَ عَنِ العالِمِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام أنَّهُ قالَ: المُستَتِرُ بِالحَسَنَةِ لَهُ سَبعونَ ضِعفا، وَالمُذيعُ لَهُ واحِدٌ. وَالمُستَتِرُ بِالسَّيِّئَةِ مَغفورٌ لَها، وَالمُذيعُ لَها مَخذولٌ.</span>

<span dir="rtl">المُقِرُّ بِذَنبِهِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ. وإذا كانَ الرَّجُلُ في جَوفِ اللَّيلِ في صَلاتِهِ يُقِرُّ للّه</span>‌ <span dir="rtl">بِذُنوبِهِ ويَسأَلُهُ التَّوبَةَ، وفي ضَميرِهِ أن لا يَرجِعَ إلَيهِ، فَاللّهُ يَغفِرُ إن شاءَ اللّهُ.</span><ref><span dir="rtl">الاختصاص: ص142، الكافي: ج2 ص428 ح2 عن اليسع بن حمزة عن الإمام الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وح 1،ثواب الأعمال: ص213 ح1 كلاهما عن عبّاس بن هلال عن الإمام الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، مشكاة الأنوار: ص275 ح822 عن الإمام الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وفيها جميعا صدره إلى «المقر بذنبه» ونحوه، بحارالأنوار: ج70 ص251 ح2.</span></ref>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">الاختصاص</span>: <span dir="rtl">از عالم (امام رضا) عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام روايت شده كه فرمود: كسى كه كار نيكى را پنهانى انجام دهد، برايش هفتاد برابر محسوب شود و كسى كه آن را آشكار سازد، يك برابر برايش به حساب مى</span>‌<span dir="rtl">آيد و كسى كه گناهى را پنهانى انجام دهد، آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود و كسى كه آشكارا آن را انجام دهد، به حال خود وا نهاده مى</span>‌<span dir="rtl">شود (توفيق، از او سلب شود).</span>

<span dir="rtl">كسى كه به گناهش اعتراف كند، چونان كسى است كه گناهى نكرده است. هر گاه انسان در دلِ شب، در نمازش به گناهان خويش در پيشگاه خدا اعتراف كند و از او درخواست توبه نمايد و در نيّتش اين باشد كه ديگر آن گناه را تكرار نكند، خداوند، او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد، ان شاء اللّه</span>‌<span dir="rtl">!</span>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ</span>:

<span dir="rtl">مَن عَدا ثُمَّ اعتَدى ثُمَّ اقتَرَف</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ ارعَوى</span><ref><span dir="rtl">اِرعوى: ارتَدعَ وَكَفَّ مجمع البحرين: ج2 ص712 «رعا».</span></ref> <span dir="rtl">ثُمَّ انتَهى ثُمَّ اعتَرَف</span>

<span dir="rtl">أبشِر بِقَولِ اللّهِ في آياتِهِإن يَنتَهوا يُغفَر لَهُم ما قَد سَلَف.</span><ref><span dir="rtl">الدّيوان المنسوب إلى الامام علي عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ص372 ح286.</span></ref>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ</span>:

<span dir="rtl">«هر كه از حد بگذرد و باز بگذرد و گناه كند</span>

<span dir="rtl">سپس خوددارى كند و باز ايستد و اعتراف كند</span>

<span dir="rtl">بشارتش باد به سخن خدا در آياتش:</span>

<span dir="rtl">اگر [از گناه] باز ايستند، گناهان گذشته</span>‌<span dir="rtl">شان بخشوده مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span id="العزم-على-ترك-العود"></span>
== <span dir="rtl">1 / 4: العَزمُ عَلى تَركِ العَودِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 4: تصميم براى بازنگشتن به گناه</span>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ مِنَ الذَّنبِ: أن يَتوبَ مِنهُ ثُمَّ لا يَعودَ فيهِ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج2 ص157 ح4264، تفسير ابن كثير: ج8 ص196 كلاهما عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مسعودوراجع كنزالعمّال: ج4 ص259 ح10423 ووسائل الشيعة: ج11 ص361 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">توبه از گناه، [يعنى] اين كه از آن توبه كند و ديگر تكرارش نكند.</span>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَرَّ عيسَى بنُ مَريَمَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَلى قَومٍ يَبكونَ، فَقالَ: عَلى ما يَبكي هؤُلاءِ؟ فَقيلَ: يَبكونَ عَلى ذُنوبِهِم. قالَ: فَليَدَعوها يُغفَر لَهُم.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للصدوق: ص585 ح804، ثواب الأعمال: ص163 ح1 كلاهما عن طلحة بن زيد، مشكاةالأنوار: ص273 ح817، بحار الأنوار: ج6 ص20 ح7؛ تاريخ دمشق: ج47 ص431 عن ابن شوذب من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">عيسى بن مريم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام بر عدّه</span>‌<span dir="rtl">اى گذشت كه مى</span>‌<span dir="rtl">گريستند. فرمود: «ايشان بر چه مى</span>‌<span dir="rtl">گريند؟». گفته شد: بر گناهانشان مى</span>‌<span dir="rtl">گريند. فرمود: «از آنها [گناهان] دست بردارند، آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شوند».</span>

<span id="هذه-الامور"></span>
== <span dir="rtl">1 / 5: هذِهِ الاُمورُ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 5: اين كارها</span>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن عائشة</span>: <span dir="rtl">قالَ لي رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يا عائِشَةُ، إن كُنتِ ألمَمتِ بِذَنبٍ فَاستَغفِرِي اللّهَ؛ فَإِنَّ التَّوبَةَ مِنَ الذَّنبِ النَّدَمُ وَالاِستِغفارُ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج10 ص127 ح26339، صحيح البخاري: ج2 ص945 ح2518، صحيحمسلم: ج4 ص2135 ح56، مسند الحميدي: ج1 ص136 ح284 والثلاثة الأخيرة نحوه، كنز العمّال: ج4 ص212 ح10202؛ الأمالي للشجري: ج1 ص200 نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل ـ به نقل از عايشه ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله به من فرمود: «اى عايشه! اگر به گناهى دست يازيدى، از خدا آمرزش بخواه؛ زيرا كه توبه از گناه، پشيمان شدن و آمرزش خواستن است».</span>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">إرشاد القلوب عن رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ العَبدَ لَيُذنِبُ فَيَدخُلُ بِهِ الجَنَّةَ. قيلَ: وكَيفَ ذلِكَ يا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ: يَكونُ نُصبَ عَينَيهِ، لا يَزالُ يَستَغفِرُ مِنهُ ويَندَمُ عَلَيهِ، فَيُدخِلُهُ اللّهُ بِهِ الجَنَّةَ، ولَم أرَ أحسَنَ مِن حَسَنَةٍ حَدَثَت بَعدَ ذَنبٍ قَديمٍ، «إِنَّ الْحَسَنَتِ يُذْهِبْنَ السَّئِّاتِ ذَ لِكَ ذِكْرَى لِلذَّ كِرِينَ»</span><ref><span dir="rtl">هود: 114</span>.</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">إرشاد القلوب: ص46، بحارالأنوار: ج69 ص401 ح100 وراجع الأمالي للمفيد: ص68 ح3 والزهد للحسين بن سعيد: ص76 ح31 و المعجم الكبير: ج12 ص135 ح12798 و نوادر الاُصول: ج2 ص55.</span></ref>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">إرشاد القلوب</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «بنده گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به سبب آن به بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">رود». گفته شد: چگونه اى پيامبر خدا؟ فرمود: «آن گناه، همواره پيشِ چشم اوست و پيوسته برايش طلب آمرزش و اظهار پشيمانى مى</span>‌<span dir="rtl">كند و بدين ترتيب، خداوند به واسطه آن گناه، او را به بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">برد. من چيزى نيكوتر از كار نيكى كه بعد از گناهى انجام شود، نديدم. «خوبى</span>‌<span dir="rtl">ها، بدى</span>‌<span dir="rtl">ها را از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">برند. اين براى پندگيرندگان، پندى است».</span>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">التّائِبُ إذا لَم يَستَبِن عَلَيهِ أثَرُ التَّوبَةِ فَلَيسَ بِتائِبٍ؛ يُرضِي الخُصَماءَ، ويُعيدُ الصَّلَواتِ، ويَتَواضَعُ بَينَ الخَلقِ، ويَقي</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «يتقى» وما في المتن من مستدرك الوسائل ج12 ص130 ح13709 نقلاً عن المصدر.</span></ref> <span dir="rtl">نَفسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ، ويُهَزِّلُ رَقَبَتَهُ بِصِيامِ النَّهارِ، ويُصَفِّرُ لَونَهُ بِقِيامِ اللَّيلِ، ويَخمُصُ بَطنَهُ بِقِلَّةِ الأَكلِ، ويُقَوِّسُ ظَهرَهُ مِن مَخافَةِ النّارِ، ويُذيبُ عِظامَهُ شَوقاً إلَى الجَنَّةِ، ويُرِقُّ قَلبَهُ مِن هَولِ مَلَكِ المَوتِ، ويُجَفِّفُ جِلدَهُ عَلى بَدَنِهِ بِتَفَكُّرِ الآخِرَةِ، فَهذا أثَرُ التَّوبَةِ</span><ref><span dir="rtl">يبدو أنّ هذه الآثار تتعلّق بالتوبة من بعض الذنوب بالخصوص؛ كالتوبة من أكل الحرام لمدّة طويلة بحيث أدّى إلى نموّ البدن وتغديته من الحرام.</span></ref><span dir="rtl">، وإذا رَأَيتُمُ العَبدَ عَلى هذِهِ الصِّفَةِ فَهُوَ تائِبٌ ناصِحٌ لِنَفسِهِ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص226 ح576، بحارالأنوار: ج6 ص35 ح51.</span></ref>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">اگر نشانِ توبه در توبه كننده آشكار نشود، توبه نكرده است: شاكيان [از خود] را راضى سازد، قضاى نمازها را به جاى آورَد، با مردمْ فروتنى كند، نفس خود را از خواهش</span>‌<span dir="rtl">ها نگه دارد، گردن خود را با روزه گرفتن لاغر كند، رنگش را با شب زنده</span>‌<span dir="rtl">دارى زرد كند، شكمش را از كم</span>‌<span dir="rtl">خورى لاغر سازد، پشتش را از ترس آتش [دوزخ] خميده گردانَد، استخوان</span>‌<span dir="rtl">هايش را از شوق بهشت آب كند، قلبش را از ترس فرشته مرگ نازك گردانَد و بر اثر انديشيدن به آخرت، پوست خود را بر بدن بخشكانَد. اينها اثر توبه است. هر گاه بنده</span>‌<span dir="rtl">اى را با اين خصوصيات ديديد، [بدانيد كه] او توبه كننده</span>‌<span dir="rtl">اى خيرخواه خويش است.</span>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">جامع الأخبار</span>: <span dir="rtl">قالَ [رَسولُ اللّهِ] صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: أ تَدرونَ مَنِ التّائِبُ؟ فَقالوا: اللّهُمَّ لا! قالَ: إذا تابَ العَبدُ ولَم يُرضِ الخُصَماءَ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يُغَيِّر مَجلِسَهُ وطَعامَهُ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يُغَيِّر رُفَقاءَهُ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يَزِد فِي العِبادَةِ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ وَ لَم يُغَيِّر لِباسَهُ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يُغَيِّر فِراشَهُ ووِسادَتَهُ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يَفتَح قَلبَهُ ولَم يُوَسِّع كَفَّهُ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يُقَصِّر أمَلَهُ ولَم يَحفَظ لِسانَهُ فَلَيسَ بِتائِبٍ، ومَن تابَ ولَم يُقَدِّم فَضلَ قوتِهِ مِن [بَينِ</span><ref><span dir="rtl">ما بين المعقوفين أثبتناه من مستدرك الوسائل: ج12 ص131 ح13709.</span></ref><span dir="rtl">] يَدَيهِ فَلَيسَ بِتائِبٍ، وإذَا استَقامَ عَلى هَذِهِ الخِصالِ فَذاكَ التّائِبُ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص227 ح578، بحارالأنوار: ج6 ص35 ح52.</span></ref>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">جامع الأخبار</span>: <span dir="rtl">[پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله] فرمود: «آيا مى</span>‌<span dir="rtl">دانيد توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده كيست؟». گفتند: خير، نمى</span>‌<span dir="rtl">دانيم. فرمود: «هر گاه بنده توبه كند و مدّعيانش را راضى نكند، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و جاى نشستن و خورد و خوراكش را تغيير ندهد، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و رفقايش را تغيير ندهد، توبه نكرده است، كسى كه توبه كند و بر عبادتش نيفزايد، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و جامه و پوشش خود را تغيير ندهد، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و بستر و بالش خود را تغيير ندهد، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و دست و دل</span>‌<span dir="rtl">باز نشود، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و آرزويش را كوتاه نكند و زبانش را نگه ندارد، توبه نكرده است. كسى كه توبه كند و مازاد خوراكش را نبخشد، توبه نكرده است. هر گاه اين كارها را كرد، او توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده[ى واقعى] است».</span>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">وأَمّا عَلامَةُ التّائِبِ فَأَربَعَةٌ: النَّصيحَةُ للّه</span>‌ <span dir="rtl">في عَمَلِهِ، وتَركُ الباطِلِ، ولُزومُ الحَقِّ، وَالحِرصُ عَلَى الخَيرِ.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص20، بحارالأنوار: ج1 ص120 ح11.</span></ref>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">نشانه توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده، چهار چيز است: اخلاص عمل براى خدا، فرو گذاشتن باطل، پايبندى به حق، و علاقه شديد به نيكى.</span>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">تحف العقول عن كميل بن زياد</span>: <span dir="rtl">قُلتُ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، العَبدُ يُصيبُ الذَّنبَ فَيَستَغفِرُ اللّهَ مِنهُ، فَما حَدُّ الاِستِغفارِ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: يَابنَ زِيادٍ: التَّوبَةُ. قُلتُ: بَس</span><ref><span dir="rtl">بَسْ: بمعنى حسبُ، ليس بعربي فارسيّة تقولها العامّة، وقد صحّحها بعضُ أئمّة اللّغة تاج العروس: ج 8 ص204 «بسس</span>».</ref><span dir="rtl">؟ قالَ: لا، قُلتُ: فَكَيفَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: إنَّ العَبدَ إذا أصابَ ذَنبا يَقولُ: «أستَغفِرُ اللّهَ» بِالتَّحريكِ.</span>

<span dir="rtl">قُلتُ: ومَا التَّحريكُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: الشَّفَتانِ وَاللِّسانُ، يُريدُ أن يَتبَعَ ذلِكَ بِالحَقيقَةِ.</span>

<span dir="rtl">قُلتُ: ومَا الحَقيقَةُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: تَصديقٌ فِي القَلبِ، وإضمارُ أن لا يَعودَ إلَى الذَّنبِ الَّذِي استَغفَرَ مِنهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ كُمَيلٌ: فَإِذا فَعَلتُ ذلِكَ فَأَنَا مِنَ المُستَغفِرينَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: لا.</span>

<span dir="rtl">قالَ كُمَيلٌ: فَكَيفَ ذاكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: لِأَ نَّكَ لَم تَبلُغ إلَى الأَصلِ بَعدُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ كُمَيلٌ: فَأَصلُ الاِستِغفارِ ما هُوَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: الرُّجوعُ إلَى التَّوبَةِ مِنَ الذَّنبِ الَّذِي استَغفَرتَ مِنهُ، وهِيَ أوَّلُ دَرَجَةِ العابِدينَ، وتَركُ الذَّنبِ وَالاِستِغفارُ اسمٌ واقِعٌ لِمَعانٍ سِتٍّ: أوَّلُها: النَّدَمُ عَلى ما مَضى، وَالثاني: العَزمُ عَلى تَركِ العَودِ أبَدا، وَالثّالِثُ: أن تُؤَدِّيَ حُقوقَ المَخلوقينَ الَّتي بَينَكَ وبَينَهُم، وَالرّابِعُ: أن تُؤَدِّيَ حَقَّ اللّهِ في كُلِّ فَرضٍ، وَالخامِسُ: أن تُذيبَ اللَّحمَ الَّذي نَبَتَ عَلَى السُّحتِ وَالحَرامِ حَتّى يَرجِعَ الجِلدُ إلى عَظمِهِ، ثُمَّ تُنشِئَ فيما بَينَهُما لَحما جَديدا، وَالسّادِسُ: أن تُذيقَ البَدَنَ ألَمَ الطّاعاتِ، كَما أذَقتَهُ لَذّاتِ المَعاصي.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص197، بحار الأنوار: ج6 ص27 ح28 وراجع نهج البلاغة: الحكمة 417 ومكارمالأخلاق: ج2 ص91 ح2258.</span></ref>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">تحف العقول ـ به نقل از كميل بن زياد ـ</span>: <span dir="rtl">گفتم: اى امير مؤمنان! بنده، گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و براى آن از خدا آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبد. معناى آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى چيست؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «توبه، اى پسر زياد!».</span>

<span dir="rtl">گفتم: همين و بس؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «نه».</span>

<span dir="rtl">گفتم: پس چه؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «بنده، هر گاه گناهى كند، بگويد: &quot;از خدا آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم&quot; با به حركت آوردن».</span>

<span dir="rtl">گفتم: به حركت درآوردنِ چه؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «لب</span>‌<span dir="rtl">ها و زبان، و قصدش اين باشد كه آن را به حقيقت، پيوند بزند».</span>

<span dir="rtl">گفتم: حقيقت چيست؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «باور داشتن در دل و تصميم گرفتن بر اين كه گناهى را كه از آن آمرزش خواسته است، ديگر تكرار نكند».</span>

<span dir="rtl">كميل گفت: اگر چنين كردم، آن گاه، من از آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهان هستم؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «نه».</span>

<span dir="rtl">كميل گفت: چرا؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «چون هنوز به اصل [آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى] نرسيده</span>‌<span dir="rtl">اى».</span>

<span dir="rtl">كميل گفت: اصل آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى چيست؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «روى آوردن به توبه از گناهى كه از آن، آمرزش خواسته</span>‌<span dir="rtl">اى و اين، نخستين درجه عبادت</span>‌<span dir="rtl">پيشگان و ترك كردن گناه است. آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى، نامى است داراى شش معنا: اوّل، پشيمانى از گذشته؛ دوم، تصميم بر اين كه ديگر، هرگز بدان گناه برنگردى؛ سوم، اين كه حقوق هر مخلوقى را كه برگردن توست، ادا كنى؛ چهارم، اين كه حقّ خدا را در هر واجبى به جا آورى؛ پنجم، اين كه گوشتى را كه از ناروا و حرام بر تنت روييده است، آب كنى، چندان كه پوست به استخوان بچسبد و سپس، گوشت تازه ميان آنها بِرويد؛ و ششم، اين كه رنج طاعات را به بدنت بچشانى، چنان كه لذّت گناهان را به آن چشانده</span>‌<span dir="rtl">اى».</span>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ عَلى أربَعِ دَعائِمَ: نَدَمٌ بِالقَلبِ، وَاستِغفارٌ بِاللِّسانِ، وعَمَلٌ بِالجَوارِحِ، وعَزمُ أن لا يَعودَ.</span><ref><span dir="rtl">كشف الغمة: ج3 ص141، غرر الحكم: ج2 ص126 ح2072، عيون الحكم و المواعظ: ص20ح 109 وليس فيهما «على أربع دعائم» وفيهما «ترك» بدل «عمل» و«إضمار» بدل «عزم»، بحارالأنوار: ج78 ص81 ح74.</span></ref>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه، بر چهار ستونْ استوار است: پشيمانى در دل، آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى به زبان، تحقّق بخشيدن [به آن] در عمل، و تصميم گرفتن به تكرار نكردن [گناه.]</span>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِجابِرِ بنِ يَزيدَ الجُعفِيِّ ـ</span>: <span dir="rtl">إيّاكَ وَالتَّوانِيَ فيما لا عُذرَ لَكَ فيهِ، فَإِلَيهِ يَلجَأُ النّادِمونَ. وَاستَرجِع سالِفَ الذُّنوبِ بِشِدَّةِ النَّدَمِ، وكَثرَةِ الاِستِغفارِ.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص285، بحارالأنوار: ج78 ص164 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در توصيه</span>‌<span dir="rtl">هايش به جابر بن يزيد جُعْفى ـ</span>: <span dir="rtl">از سستى كردن در آنچه كه تو را در آن عذرى نيست، بپرهيز؛ زيرا كه پشيمانان به آن پناه مى</span>‌<span dir="rtl">برند. با پشيمانىِ شديد و آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهىِ فراوان، گناهان گذشته را محو كن.</span>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يَنبَغي لِلتّائِبِ أن يَكونَ فِي النّاسِ كَظَبيَةٍ مَجروحَةٍ فِي الظِّباءِ.</span><ref><span dir="rtl">مستدرك الوسائل: ج12 ص136 ح13713 نقلاً عن القطب الراوندي في لبّ اللباب.</span></ref>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه كننده بايد در ميان مردم، چونان ماده آهوى زخمى در ميان آهوان باشد.</span>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">التَّنَزُّهُ عَنِ المَعاصي عِبادَةُ التَّوّابينَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص41 ح1758، عيون الحكم والمواعظ: ص53 ح1369، مستدرك الوسائل: ج 11 ص338 ذيل ح13208.</span></ref>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">دورى كردن از گناهان، عبادت توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان است.</span>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في دُعاءِ يَومِ عَرَفَةَ ـ</span>: <span dir="rtl">فَها أنَا ذا، عَبدُكَ المُقِرُّ بِذَنبي، الخاضِعُ لَكَ بِذُلّي، المُستَكينُ لَكَ بِجُرمي، مُقِرٌّ لَكَ بِجِنايَتي، مُتَضَرِّعٌ إلَيكَ، راجٍ لَكَ في مَوقِفي هذا، تائِبٌ إلَيكَ مِن ذُنوبي ومِنِ اقتِرافي، ومُستَغفِرٌ لَكَ مِن ظُلمي لِنَفسي.</span><ref><span dir="rtl">مصباح المتهجّد: ص693 ح771، المزار للمفيد: ص158، المزار الكبير: ص451 كلاهما من دونإسناد إلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، الإقبال: ج2 ص106، المصباح للكفعمي: ص883، بحارالأنوار: ج98 ص231.</span></ref>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در دعاى روز عرفه ـ</span>: <span dir="rtl">اينك منم، بنده تو كه به گناهم معترفم. ذليلانه در برابرت خضوع مى</span>‌<span dir="rtl">كنم. مجرمم و در پيشگاهت سرِ تسليم فرود مى</span>‌<span dir="rtl">آورم و در برابرت به بزهكارى خويش، اقرار مى</span>‌<span dir="rtl">نمايم و به درگاه تو، زارى و التماس مى</span>‌<span dir="rtl">كنم و در اين موقعيّت به تو اميدوارم. از گناهانم و بزهكارى</span>‌<span dir="rtl">ام، به درگاهت توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم و از ستمى كه به خود كرده</span>‌<span dir="rtl">ام، از تو آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبم.</span>

<span dir="rtl">راجع: نهج الذكر: ج2 ص325 (القسم التاسع / الفصل الأوّل: حقيقة الاستغفار).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: نهج الذكر (با ترجمه فارسى): ج4 ص17 (بخش نهم / فصل يكم: حقيقت آمرزش خواهى).</span>

<span id="معنى-التوبة-النصوح"></span>
== <span dir="rtl">1 / 6: مَعنَى التَّوبَةِ النَّصوحِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 6: معناى توبه نصوح</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا عَسَى رَبُّكُمْ أَن يُكَفِّرَ عَنكُمْ سَئِّاتِكُمْ وَ يُدْخِلَكُمْ جَنَّتٍ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ يَوْمَ لاَ يُخْزِى اللَّهُ النَّبِىَّ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ مَعَهُ نُورُهُمْ يَسْعَى بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ بِأَيْمَنِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَ اغْفِرْ لَنَا إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَىْ</span>‌<span dir="rtl">ءٍ قَدِيرٌ».</span><ref><span dir="rtl">التحريم: 8.</span></ref>

<span dir="rtl">«اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى خالص، اميد است [با اين كار] پروردگارتان، گناهانتان را ببخشد و شما را در باغ</span>‌<span dir="rtl">هايى از بهشت كه نهرها از زير درختانش جارى است، وارد كند، در آن روزى كه خداوند، پيامبر و كسانى را كه با او ايمان آوردند، خوار نمى</span>‌<span dir="rtl">كند. اين در حالى است كه نورشان، پيشاپيشِ آنان و از سوى راستشان در حركت است و مى</span>‌<span dir="rtl">گويند: «پروردگارا! نور ما را كامل كن و ما را ببخش كه تو بر هر چيز، توانايى!».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">الكافي عن أبي بصير</span>: <span dir="rtl">قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا»؟ قالَ: هُوَ الذَّنبُ الَّذي لا يَعودُ فيهِ أبَداً.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص432 ح4. معاني الأخبار: ص174 ح3 من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامنحوه، الزهد للحسين بن سعيد: ص141 ح195، بحارالأنوار: ج6 ص39 ح69.</span></ref>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از ابو بصير ـ</span>: <span dir="rtl">از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در باره آيه «اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به سوى خدا توبه كنيد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى نصوح»، پرسيدم، فرمود: «يعنى توبه كردن از گناه، به طورى كه هرگز به آن باز نگردد».</span>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">الكافي عن أبي الصبّاح الكِنانيّ</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا»، قالَ: يَتوبُ العَبدُ مِنَ الذَّنبِ ثُمَّ لا يَعودُ فيهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص432 ح3، معاني الأخبار: ص174 ذيل ح3 من دون إسناد إلى أحد من أهلالبيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامنحوه، الاُصول الستّة عشر: ص178 ح137 عن أبي بصير عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج6 ص39 ح68؛ السنن الكبرى: ج10 ص260 ح20566، المصنّف لابن أبي شيبة: ج8 ص164 كلاهما عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مسعود من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامنحوه، الدرّ المنثور: ص8 ح227.</span></ref>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">كافى ـ به نقل از ابو صباح كِنانى ـ</span>: <span dir="rtl">از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در باره آيه «اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به سوى خدا، توبه كنيد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى نصوح» ـ: پرسيدم، فرمود مقصود، آن است كه بنده از گناه، توبه كند و ديگر به آن باز نگردد.</span>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">الإمام الكاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِ اللّهِ: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا»: يَتوبُ العَبدُ ثُمَّ لا يَرجِعُ فيهِ، وإنَّ أحَبَّ عِبادِ اللّهِ إلَى اللّهِ المُتَّقِي التّائِبُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج2 ص377، بحارالأنوار: ج6 ص20 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در تفسير آيه «اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به سوى خدا توبه كنيد؛ توبه</span>‌<span dir="rtl">اى نصوح» ـ</span>: <span dir="rtl">مقصود آن است كه بنده، توبه كند و ديگر به گناه، باز نگردد. محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترينِ بندگان در نزد خداوند، پرهيزگارِ توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده است.</span>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ لَمّا سُئِلَ عَنِ التَّوبَةِ النَّصوحِ ـ</span>: <span dir="rtl">هُوَ النَّدَمُ عَلَى الذَّنبِ حينَ يَفرُطُ</span><ref><span dir="rtl">فَرَطَ منه: أي بَدَرَ وسَبَقَ لسان العرب: ج7 ص369 «فرط».</span></ref> <span dir="rtl">مِنكَ، فَتَستَغفِرُ اللّهَ عز و جل بِنَدامَتِكَ عِندَ الحافِرِ</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «الحاقّة»، وفي هامش المصدر عن نسخة: «الخافر»، وما في المتن أثبتناه من المصادرالاُخرى. قال ابن الأثير: قيل: كانوا لكرامة الفرس عندهم ونفاستهم بها لا يبيعونها إلاّ بالنقد، فقالوا: النقد عند الحافر؛ أي عند بيع ذات الحافر، وسيّروه مثلاً. هذا هو الأصل، ثمّ كثر حتّى استعمل في كلّ أوّليّة، فقيل: رجع إلى حافره وحافرته، وفعل كذا عند الحافر والحافرة. والمعنى: تنجيز الندامة والإستغفار عند مواقعة الذنب من غير تأخير؛ لأنّ التأخير من الإصرار النهاية: ج1 ص406 «حفر».</span></ref><span dir="rtl">، ثُمَّ لا تَعودُ إلَيهِ أبَدا.</span><ref><span dir="rtl">شعب الإيمان: ج4 ص375 ح5457، النهاية: ج1 ص406، تفسير ابن أبي حاتم: ج10 ص3362 ح18926، تفسير ابن كثير: ج8 ص196 كلّها عن اُبيّ بن كعب، كنز العمال: ج4 ص227 ح10283.</span></ref>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ در پاسخ سؤال از توبه نصوح ـ: توبه نصوح، پشيمانى از گناه است آن گاه كه از تو سر مى</span>‌<span dir="rtl">زند. پس فورا با پشيمانىِ خود، از خدا آمرزش بخواهى و ديگر هرگز به آن بر نگردى.</span>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">مجمع البيان عن ابن عبّاس</span>: <span dir="rtl">قالَ مُعاذُ بنُ جَبَلٍ: يا رَسولَ اللّهِ! مَا التَّوبَةُ النَّصوحُ؟ قالَ: أن يَتوبَ التّائِبُ ثُمَّ لا يَرجِعَ في ذَنبٍ، كَما لا يَعودُ اللَّبَنُ إلَى الضَّرعِ.</span><ref><span dir="rtl">مجمع البيان: ج10 ص477؛ تاريخ الطبري: ج1 ص73، تفسير الثعلبي: ج4 ص209 ح162،تفسير الآلوسي: ج28 ص157 كلّها نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">مجمع البيان ـ به نقل از ابن عبّاس ـ</span>: <span dir="rtl">مُعاذ بن جَبَل گفت: اى پيامبر خدا! توبه نصوح چيست؟ فرمود: «اين كه انسان، توبه كند و ديگر به گناهى برنگردد، چنان كه شير [دوشيده] به پستان باز نمى</span>‌<span dir="rtl">گردد».</span>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ عِندَما قيلَ لَهُ: مَا التَّوبَةُ النَّصوحُ؟ ـ</span>: <span dir="rtl">نَدَمٌ بِالقَلبِ، وَاستِغفارٌ بِاللِّسانِ، وَالقَصدُ عَلى أن لا يَعودَ.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص210، عيون الحكم والمواعظ: ص20 ح109، مجمع البحرين: ج3 ص1789 مندون اسناد إلى احد من اهل بيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام وكلاهما نحوه، بحارالأنوار: ج78 ص48 ح66؛ زاد المسير: ج8 ص54 عن الحسن البصرى من دون اسناد إلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در پاسخ به اين سؤال كه توبه نصوح چيست؟ ـ</span>: <span dir="rtl">پشيمانى در دل، آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى به زبان، و تصميم بر باز نگشتن [به گناه.]</span>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ النَّصوحُ: أن يَكونَ باطِنُ الرَّجُلِ كَظاهِرِهِ وأَفضَلَ.</span><ref><span dir="rtl">معاني الأخبار: ص174 ح3 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن سنان وغيره، بحارالأنوار: ج6 ص22 ح22.</span></ref>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه نصوح، اين است كه باطن مرد، همچون ظاهر او و [بلكه] بهتر باشد.</span>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">معاني الأخبار عن أحمد بن هلال</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ الأَخيرَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span> <ref><span dir="rtl">أي الإمام الهادي عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام. 7. معاني الأخبار: ص174 ح1، بحار الأنوار: ج6 ص22 ح20.</span></ref> <span dir="rtl">عَنِ التَّوبَةِ النَّصوحِ ما هِيَ؟ فَكَتَبَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: أن يَكونَ الباطِنُ كَالظّاهِرِ، وأَفضَلَ مِن ذلِكَ.</span>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">معانى الأخبار ـ به نقل از احمد بن هلال ـ</span>: <span dir="rtl">از امام هادى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، پرسيدم: توبه نصوح چيست؟ نوشت: «توبه نصوح، اين است كه باطن، همچون ظاهر و بهتر از آن شود».</span>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل: «تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا» ـ: هُوَ صَومُ يَومِ الأَربِعاءِ ويَومِ الخَميسِ ويَومِ الجُمُعَةِ</span><ref><span dir="rtl">قال مصنّف هذا الكتاب [الصدوق رحمه</span>‌<span dir="rtl">الله]: معناه أن يصوم هذه الأيّام ثمّ يتوب.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">معاني الأخبار: ص174 ح2 عن أبي بصير، بحار الأنوار: ج6 ص22 ح21.</span></ref>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ـ در باره فرموده خداى عز و جل: «به درگاه خدا توبه كنيد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى نصوح» ـ</span>: <span dir="rtl">توبه نصوح، عبارت است از روزه گرفتن در روز چهارشنبه و پنج</span>‌<span dir="rtl">شنبه و جمعه.</span><ref><span dir="rtl">مؤلّف اين كتاب [شيخ صدوق رحمه</span>‌<span dir="rtl">الله] مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: يعنى اين سه روز را روزه بگيرد و سپس توبه كند</span>.</ref>

<span dir="rtl">راجع: ج18 ص22 ح235.</span>

<span dir="rtl">ر. ك: ج18 ص23 ح235.</span>

<span id="الفصل-الثانيالحث-على-التوبة-والنهي-عن-تركها-والتسويف-فيها"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثاني:الحَثُّ عَلَى التَّوبَةِ وَالنَّهيُ عَن تَركِها وَالتَّسويفِ فيها</span> =

<span dir="rtl">فصل دوم: ترغيب به توبه و نهى از ترك توبه و تعلّل در آن</span>

<span id="وجوب-التوبة-وفضلها"></span>
== <span dir="rtl">2 / 1: وُجوبُ التَّوبَةِ وفَضلُها</span> ==

<span dir="rtl">2 / 1: وجوب توبه و فضيلت آن</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».</span><ref><span dir="rtl">النور: 31 2. التوبة: 126.</span></ref>

<span dir="rtl">«و همگى به سوى خدا بازگرديد اى مؤمنان، تا رستگار شويد».</span>

<span dir="rtl">«أَوَ لاَ يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِى كُلِّ عَامٍ مَّرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لاَ يَتُوبُونَ وَ لاَهُمْ يَذَّكَّرُونَ».</span>

<span dir="rtl">«و آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">بينند كه در هر سال يك يا دو بار (به سبب پيدايش جنگ يا حوادث ديگر) آزمايش مى</span>‌<span dir="rtl">شوند؟ اما نه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و نه متذكر مى</span>‌<span dir="rtl">گردند».</span>

<span dir="rtl">«أَفَلاَ يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">المائدة: 74. 4. هود: 90.</span></ref>

<span dir="rtl">«آيا به سوى خدا باز نمى</span>‌<span dir="rtl">گردند، و از او طلب آمرزش نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند[، در حالى كه] خداوند، آمرزنده مهربان است»؟</span>

<span dir="rtl">«وَ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّى رَحِيمٌ وَدُودٌ».</span>

<span dir="rtl">«از پروردگار خود، آمرزش بطلبيد و به سوى او باز گرديد كه پروردگارم، مهربان و دوستدار [بندگان توبه</span>‌<span dir="rtl">كار] است».</span>

<span dir="rtl">«فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّى قَرِيبٌ مُّجِيبٌ».</span><ref><span dir="rtl">هود: 61.</span></ref>

<span dir="rtl">«از او آمرزش بطلبيد، سپس به سوى او باز گرديد كه پروردگارم [به بندگان خود] نزديك و اجابت كننده [خواسته</span>‌<span dir="rtl">هاى آنها]است».</span>

<span dir="rtl">راجع: هود: 3، التوبة: 74.</span>

<span dir="rtl">ر. ك: هود: 3 و توبه: 74.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل: «فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ»</span><ref><span dir="rtl">البقرة: 275.</span></ref> <span dir="rtl">ـ</span>: <span dir="rtl">المَوعِظَةُ: التَّوبَةُ</span><ref><span dir="rtl">قال العلاّمة الطباطبائي: إنّ المرادَ من مجيء الموعظة بلوغُ الحكم الذي شرّعه اللّه</span>‌ <span dir="rtl">تعالى، ومن الانتهاءالتوبةُ وتركُ الفعل المنهيّ عنه انتهاءً عن نهيه تعالى، ومن كون ما سلف لهم عدم انعطاف الحكم وشمولِه لِما قبل زمان بلوغه... الميزان في تفسير القرآن: ج2 ص417.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تهذيب الأحكام: ج7 ص16 ح68، الكافي: ج2 ص432 ح2 وفيه «عن أحدهما»، تفسير العياشي: ج1 ص152 ح506 كلّها عن محمّد بن مسلم، النوادر للأشعري: ص161 ح413، بحار الأنوار: ج103 ص117 ح14 نقلاً عن فقه الرضا.</span></ref>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در باره فرموده خداى عز و جل: «هر كس اندرزى از جانب پروردگارش به او رسد و [از رباخوارى]باز ايستد، آنچه گذشته، از آنِ اوست». اندرز، يعنى توبه.</span><ref><span dir="rtl">علاّمه طباطبايى مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: مراد از «رسيدن اندرز»، رسيدن حكمى است كه خداوند، وضع كرده است ومراد از «باز ايستادن»، توبه و ترك فعلى است كه خداوند از آن نهى كرده است و مراد از «آنچه گذشته»، اين است كه اين حكم، عطف به ماسبق و شامل آنچه پيش از رسيدن اندرز باشد، نمى</span>‌<span dir="rtl">شود.…</span></ref>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">اِعتَرِفوا بِنِعَمَةِ اللّهِ رَبِّكُم عز و جل وتوبوا إلَيهِ مِن جَميعِ ذُنوبِكُم؛ فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الشّاكِرينَ مِن عِبادِهِ.</span><ref><span dir="rtl">مهج الدعوات: ص275 عن أبي الوضاح عن أبيه عن الإمام الكاظم عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج48ص 153 ح25.</span></ref>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">سپاس</span>‌<span dir="rtl">گزارِ نعمت پروردگارتان باشيد و از همه گناهانتان به درگاه او توبه نماييد كه خداوند، بندگان سپاس</span>‌<span dir="rtl">گزارش را دوست دارد.</span>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">بابُ التَّوبَةِ مَفتوحٌ لِمَن أرادَها، فَتوبوا إلَى اللّهِ تَوبَةً نَصوحا.</span><ref><span dir="rtl">كنز الفوائد: ج1 ص352، الخصال: ص623 ح10 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عنآبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، تحف العقول: ص114 عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحار الأنوار: ج10 ص102 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">درِ توبه به روى كسى كه خواهان آن باشد، باز است. پس به درگاه خدا خالصانه توبه كنيد.</span>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ في يَومِ الجُمُعَةِ ـ</span>: <span dir="rtl">يا أيُّهَا النّاسُ! توبوا إلَى اللّهِ قَبلَ أن تَموتوا، وبادِروا بِالأَعمالِ الصّالِحَةِ قَبلَ أن تُشغَلوا.</span><ref><span dir="rtl">سنن ابن ماجة: ج1 ص343 ح1081، السنن الكبرى: ج3 ص244 ح5570، مسند أبي يعلى: ج 2 ص341 ح1851، وليس في الأخيرين «قبل أن تشغلوا» وكلّها عن جابر بن عبداللّه</span>‌<span dir="rtl">، كنز العمّال: ج7 ص721 ح21092؛ الدعوات: ص237 ح659 وفيه «الزاكية» بدل «الصالحة»، أعلام الدين: ص333 عن أبي الدرداء، بحارالأنوار: ج6 ص19 ح5.</span></ref>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ در خطبه روز جمعه ـ</span>: <span dir="rtl">اى مردم! پيش از آن كه بميريد، به درگاه خدا توبه ببريد و به كارهاى نيك، مبادرت كنيد، پيش از آن كه [بر اثر بيمارى و پيرى... از آنها] باز داشته شويد.</span>

<span dir="rtl">64.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إذا زَلَلتَ فَارجِع، وإذا نَدِمتَ فَأَقلِع، وإذا أسَأتَ فَاندَم، وإذا مَنَنتَ فَاكتُم، وإذا مَنَعتَ فَأَجمِل، ومَن يُسلِفِ المَعروفَ يَكُن رِبحُهُ الحَمدَ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج20 ص316 ح633؛ كنزالفوائد: ج1 ص305 من دون إسنادإلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">64.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه لغزيدى، [از لغزشت] برگرد و هر گاه [از گناهت] پشيمان شدى، [آن را] رها كن. هر گاه بدى كردى، پشيمان شو. هر گاه احسانى كردى، آن را پوشيده بدار و اگر نكردى با روى خوش باش. هر كس نيكى قرض دهد، سودش ستايش باشد.</span>

<span dir="rtl">65.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لا شَفيعَ أنجَحُ مِنَ التَّوبَةِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج8 ص19 ح4 عن جابر بن يزيد عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج3ص 574 ح4965 و ج4 ص385 ح5834، نهج البلاغة: الحكمة 371، بحارالأنوار: ج69 ص411 ح128؛ دستور معالم الحكم: ص30، المناقب للخوارزمي: ص375 ح395.</span></ref>

<span dir="rtl">65.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هيچ شفيعى كاراتر از توبه نيست.</span>

<span dir="rtl">66.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ ـ</span>: <span dir="rtl">ألا وإنَّ المِضمارَ اليَومَ وَالسِّباقَ غَدا، ألا وإنَّ السُّبقَةَ الجَنَّةُ وَالغايَةَ النّارُ. أفَلا تائِبٌ مِن خَطيئَتِهِ قَبلَ يَومِ مَنِيَّتِهِ؟! ألا عامِلٌ لِنَفسِهِ قَبلَ يَومِ بُؤِهِ وفَقرِهِ؟! جَعَلَنَا اللّهُ وإيّاكُم مِمَّن يَخافُهُ ويَرجو ثَوابَهُ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج1 ص516 ح1482، نهج البلاغة: الخطبة 28 وليس فيه ذيله من«وفقره»، مصباح المتهجد: ص661 ح728 عن جندب بن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">الأزدي عن أبيه وكلاهما نحوه، بحارالأنوار: ج77 ص333 ح21؛ مطالب السؤول: ص242، جواهر المطالب: ج1 ص30</span>6 <span dir="rtl">نحوه وليس فيهما ذيله من «وفقره».</span></ref>

<span dir="rtl">66.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در خطبه</span>‌<span dir="rtl">اى ـ</span>: <span dir="rtl">بدانيد كه امروز، روز تمرين [و آمادگى] است و فردا، روز مسابقه دادن. جايزه اين مسابقه، بهشت است و [خطّ] پايان [بازنده]، آتش است. پس آيا كسى نيست كه پيش از فرا رسيدن روز مرگش توبه كند؟ آيا كسى نيست كه پيش از رسيدن روز تنگ</span>‌<span dir="rtl">دستى و بدبختى</span>‌<span dir="rtl">اش براى خود، كارى كند؟! خداوند، ما و شما را از كسانى قرار دهد كه از او بيم و به پاداش او اميد دارند.</span>

<span dir="rtl">67.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ ـ</span>: <span dir="rtl">فَاعمَلوا وَالعَمَلُ يُرفَعُ، وَالتَّوبَةُ تَنفَعُ، وَالدُّعاءُ يُسمَعُ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 230، بحارالأنوار: ج73 ص83 ح46.</span></ref>

<span dir="rtl">67.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در خطبه</span>‌<span dir="rtl">اى ـ</span>: <span dir="rtl">تا آن گاه كه عمل [به درگاه خدا] بالا برده مى</span>‌<span dir="rtl">شود و توبه، سود مى</span>‌<span dir="rtl">بخشد و دعا شنيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود، عمل كنيد.</span>

<span dir="rtl">68.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ ـ</span>: <span dir="rtl">فَاعمَلوا وأَنتُم في نَفَسِ</span><ref><span dir="rtl">في نفس البقاء: أي في سعته (شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج13 ص307).</span></ref> <span dir="rtl">البَقاءِ، وَالصُّحفُ مَنشورَةٌ، وَالتَّوبَةُ مَبسوطَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 237، الأمالي للطوسي: ص217 ح381 عن ثعلبة بن يزيد الحمّاني وفيه ذيلهفقط، بحارالأنوار: ج71 ص191 ح56؛ المعيار والموازنة: ص102 و فيه ذيله فقط.</span></ref>

<span dir="rtl">68.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در خطبه</span>‌<span dir="rtl">اى ـ</span>: <span dir="rtl">اكنون كه در فراخناى زندگى هستيد و نامه</span>‌<span dir="rtl">هاى عملتان گشوده و بساط توبه گسترده است، عمل كنيد.</span>

<span dir="rtl">69.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ ـ</span>: <span dir="rtl">الآنَ ـ عِبادَ اللّهِ ـ وَالخِناقُ مُهمَلٌ، وَالرّوحُ مُرسَلٌ، في فَينَةِ الإِرشادِ، وراحَةِ الأَجسادِ، وباحَةِ الاِحتِشادِ، ومَهَلِ البَقِيَّةِ، واُنُفِ المَشِيَّةِ، وإنظارِ التَّوبَةِ، وَانفِساحِ الحَوبَةِ، قَبلَ الضَّنكِ وَالمَضيقِ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 83، عيون الحكم والمواعظ: ص109 ح2399 بزيادة «ألا فاعملوا» في أوّله،بحارالأنوار: ج77 ص430 ح44.</span></ref>

<span dir="rtl">69.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در خطبه</span>‌<span dir="rtl">اى ـ</span>: <span dir="rtl">اكنون را ـ اى بندگان خدا ـ دريابيد كه مرگ، طناب از گلويتان باز داشته و روح، آزاد است؛ در وقت باليدن و راحت جسم و مَجال گِرد آمدن، كه مهلتى باقى و مجالى براى اراده و فرصتى براى توبه و زمانى است براى بيان نياز، پيش از تنگى و گرفتارى و ترس و مرگ.</span>

<span dir="rtl">70.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ ـ</span>: <span dir="rtl">اِعمَلوا ـ رَحِمَكُمُ اللّهُ ـ عَلى أعلامٍ بَيِّنَةٍ، فَالطَّريقُ نَهجٌ، يَدعو إلى دارِ السَّلامِ، وأَنتُم في دارٍ مُستَعتَبٍ عَلى مَهَلٍ وفَراغٍ، وَالصُّحُفُ مَنشورَةٌ، وَالأَقلامُ جارِيَةٌ، وَالأَبدانُ صَحيحَةٌ، وَالأَلسُنُ مُطلَقَةٌ، وَالتَّوبَةُ مَسموعَةٌ، وَالأَعمالُ مَقبولَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 94، بحارالأنوار: ج71 ص190 ح56.</span></ref>

<span dir="rtl">70.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در خطبه</span>‌<span dir="rtl">اى ـ</span>: <span dir="rtl">خدايتان رحمت كند! با توجّه به نشانه</span>‌<span dir="rtl">هاى آشكار [حق]، عمل كنيد؛ چرا كه اين راه (اسلام)، راه روشنى است كه به سراى سلامت مى</span>‌<span dir="rtl">خوانَد و شما هنوز در سرايى هستيد كه فرصت و فراغت در پى داريد تا [خشنودى پروردگارتان را به دست آوريد]. نامه</span>‌<span dir="rtl">ها[ى اعمال]، باز هستند و قلم</span>‌<span dir="rtl">ها [براى نوشتن اعمال] در كارند و بدن</span>‌<span dir="rtl">ها سالم هستند و زبان</span>‌<span dir="rtl">ها، آزاد [و از كار نيفتاده] اند و توبه شنيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود و اعمال، پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شوند.</span>

<span dir="rtl">71.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">فَطوبى لِذي قَلبٍ سَليمٍ أطاعَ مَن يَهديهِ، وتَجَنَّبَ مَن يُرديهِ... وَاستَفتَحَ التَّوبَةَ، وأَماطَ الحَوبَةَ، فَقَد اُقيمَ عَلَى الطَّريقِ، وهُدِيَ نَهجَ السَّبيلِ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 214، بحارالأنوار: ج69 ص311 ح32.</span></ref>

<span dir="rtl">71.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خوشا به حال آن كه دلى پاك دارد: از آن كه هدايتش كند، پيروى مى</span>‌<span dir="rtl">كند و از آن كس كه او را به نابودى مى</span>‌<span dir="rtl">كشانَد، دورى مى</span>‌<span dir="rtl">گزيند... قدم در راه توبه گذاشته و گناه را كنار نهاده است؛ زيرا كه در راه [درست]قرار داده شده و راه راست به او نشان داده شده است.</span>

<span dir="rtl">72.</span> <span dir="rtl">جامع الأخبار</span>: <span dir="rtl">جاءَ رَجُلٌ الى أميرِ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقالَ: جِئتُكَ لِأَسأَلَ عَن أربَعَةِ مَسائِلَ، فَقالَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: سَل وإن كانَت أربَعينَ! فَقالَ: أخبِرني... مَا الواجِبُ، ومَا الأَوجَبُ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام:... الواجِبُ هُوَ التَّوبَةُ، وتَركُ الذُّنوبِ هُوَ الأَوجَبُ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الاخبار: ص382 ح1070، بحار الأنوار: ج78 ص31 ح98.</span></ref>

<span dir="rtl">72.</span> <span dir="rtl">جامع الأخبار</span>: <span dir="rtl">مردى نزد امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد و گفت: نزدتان آمده</span>‌<span dir="rtl">ام تا چهار مسئله بپرسم. على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «بپرس، اگر چه چهل مسئله باشد!». گفت: به من خبر دهيد كه... واجب چيست و واجب</span>‌<span dir="rtl">تر كدام است؟ فرمود: «... واجب، توبه است و گناه نكردن، واجب</span>‌<span dir="rtl">تر».</span>

<span dir="rtl">73.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">رَحِمَ اللّهُ عَبداً لَم يَرضَ مِن نَفسِهِ أن يَكونَ إبليسُ نَظيرا لَهُ في دينِهِ، وفي كِتابِ اللّهِ نَجاةٌ مِنَ الرَّدى، وبَصيرَةٌ مِنَ العَمى، ودَليلٌ إلَى الهُدى، وشِفاءٌ لِما فِي الصُّدورِ؛ فيما أمَرَكُمُ اللّهُ بِهِ مِنَ الاِستِغفارِ مَعَ التَّوبَةِ، قالَ اللّهُ: «وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَحِشَةً أَوْظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ»</span><ref><span dir="rtl">آل عمران: 135.</span></ref><span dir="rtl">، وقالَ: «وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 110.</span></ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">فَهذا ما أمَرَ اللّهُ بِهِ مِنَ الاِستِغفارِ، وَاشتَرَطَ مَعَهُ بِالتَّوبَةِ وَالإِقلاعِ عَمّا حَرَّمَ اللّهُ، فَإِنَّهُ يَقولُ: «إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّلِحُ يَرْفَعُهُ»</span><ref><span dir="rtl">فاطر: 10.</span></ref><span dir="rtl">، وهذِهِ الآيَةُ تَدُلُّ عَلى أنَّ الاِستِغفارَ لا يَرفَعُهُ إلَى اللّهِ إلاَّ العَمَلُ الصّالِحُ وَالتَّوبَةُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص198 ح143 عن أبي عمرو الزبيري، بحار الأنوار: ج6 ص32 ح39.</span></ref>

<span dir="rtl">73.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">رحمت خدا بر آن بنده</span>‌<span dir="rtl">اى كه اجازه نداده است ابليس، همكيش او باشد، در حالى كه در كتاب خداست [مايه</span>‌<span dir="rtl">هاى] رهيدن از نابودى و بينش</span>‌<span dir="rtl">يابى و راه</span>‌<span dir="rtl">نمايى و شفاى بيمارى</span>‌<span dir="rtl">هاى دل</span>‌<span dir="rtl">ها. خداوند، شما را به آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى همراه با توبه، فرمان داده و فرموده است: «و آنان كه هر گاه كار زشتى كنند يا به خود ستم نمايند، خدا را به ياد مى</span>‌<span dir="rtl">آورند و براى گناهانشان آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهند، و چه كسى جز خدا، گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؟ و بر آنچه مرتكب شده</span>‌<span dir="rtl">اند، پافشارى نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند، در حالى كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانند»و فرموده است: «و هر كس كار بدى كند يا به خويشتن ستم نمايد، سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت».</span>

<span dir="rtl">پس، خداوند به آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى فرمان داده و شرط آن را توبه كردن و دست شستن از حرام</span>‌<span dir="rtl">هاى خدا قرار داده است؛ زيرا مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «و سخن پاك به سوى او بالا مى</span>‌<span dir="rtl">رود و كردار نيك، بالايش مى</span>‌<span dir="rtl">برد». اين آيه دلالت بر آن دارد كه آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى را فقط كردار نيك و توبه، به درگاه خدا فراز مى</span>‌<span dir="rtl">برد.</span>

<span id="گفتارى-در-باره-واجب-بودن-توبه152"></span>
=== <span dir="rtl">گفتارى در باره واجب بودن توبه</span><ref><span dir="rtl">اين بيان از علامه مجلسى رحمه</span>‌<span dir="rtl">الله است.</span></ref> ===

<span dir="rtl">در اين كه توبه به طور كلّى واجب است، اختلافى [ميان علما] نيست. روشن</span>‌<span dir="rtl">ترين معنايى كه در اين زمينه از آيات و روايات به دست مى</span>‌<span dir="rtl">آيد، آن است كه توبه از گناهانى واجب است كه تكفير نمى</span>‌<span dir="rtl">شوند، مانند گناهان كبيره و گناهان صغيره</span>‌<span dir="rtl">اى كه با اصرار همراه باشند؛ زيرا اين گناهان هم به كباير ملحق مى</span>‌<span dir="rtl">شوند و گناهان صغيره</span>‌<span dir="rtl">اى كه در كنار آنها گناه كبيره هم به جا آورده شود؛ امّا در صورت اجتناب از گناهان كبيره، اين گناهان صغيره در صورتى كه به آنها مداومت و اصرار نشود، تكفير مى</span>‌<span dir="rtl">شوند و نيازى به توبه ندارند. دليلش هم اين فرموده خداوند متعال است: «اگر از گناهان بزرگى كه از آنها نهى شده</span>‌<span dir="rtl">ايد، دورى گزينيد، بدى</span>‌<span dir="rtl">هاى شما را مى</span>‌<span dir="rtl">زداييم». تحقيق مطلب در اين باره، به خواست خدا، در باب گناهان كبيره خواهد آمد.</span>

<span dir="rtl">محقّق طوسى ـ قدّس اللّه</span>‌ <span dir="rtl">روحه ـ در كتاب التجريد مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: «توبه واجب است، چون اوّلاً دفع ضرر مى</span>‌<span dir="rtl">كند [و دفع ضرر، عقلاً واجب است]. ثانيا نادم و پشيمان شدن از انجام دادن هر كار زشتى يا ترك واجبى، واجب است».</span>

<span dir="rtl">علاّمه [حلّى] رحمه</span>‌<span dir="rtl">الله در شرح اين عبارت، گفته است: توبه، عبارت است از پشيمانى از گناه، از آن جهت كه گناه است و تصميم به تكرار نكردن آن درآينده؛ زيرا تصميم نگرفتن براى اين كار، نشانه پشيمان نبودن است و توبه، به اجماع علما، واجب است؛ امّا در چند و چون آن، اختلاف</span>‌<span dir="rtl">نظر است: گروهى از معتزله معتقدند كه توبه از گناهان كبيره، كه كبيره بودن آنها معلوم و يا مظنون است، واجب است و از گناهان صغيره كه صغيره بودنشان معلوم است، واجب نيست. عدّه</span>‌<span dir="rtl">اى ديگر گفته</span>‌<span dir="rtl">اند: توبه كردن از گناهانى كه قبلاً از آنها توبه كرده است، واجب نيست و عدّه</span>‌<span dir="rtl">اى ديگر گفته</span>‌<span dir="rtl">اند: توبه كردن از هر گناه كوچك يا بزرگى و يا اخلال به واجب [مانند ترك نماز و زكات]، واجب است؛ خواه قبلاً از آنها توبه كرده [و توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را شكسته] باشد يا نكرده باشد.</span>

<span dir="rtl">مصنّف (محقّق طوسى) بر وجوب توبه، دو دليل آورده است: اوّل، توبه، دافع ضرر است كه عبارت باشد از كيفر و مجازات الهى، يا ترس از افتادن در ضرر، و دفع ضرر هم واجب است [پس، توبه واجب است]. دوم، ما قطعا مى</span>‌<span dir="rtl">دانيم كه ندامت و پشيمانى از انجام دادن عمل زشت يا خلل رساندن به واجب، واجب است. حال كه اين معلوم شد، مى</span>‌<span dir="rtl">گوييم: توبه كردن از هر گناهى، واجب است؛ چون از معصيت، از آن جهت كه معصيت است و از اخلال به واجب، از آن جهت كه اخلال به واجب است، واجب است و اين در هر گناه و اخلال به واجبى، عموميت دارد. تمام شد سخن محقّق طوسى و علاّمه.</span>

<span dir="rtl">من (علاّمه مجلسى) مى</span>‌<span dir="rtl">گويم: ظاهر سخن ايشان، دلالت دارد بر وجوب توبه، حتّى از گناهى كه قبلاً از آن توبه كرده [ولى دوباره مرتكبش شده است]. شايد نظر به اين داشته كه پشيمان شدن از كار زشت در همه حال، واجب است. همچنين ترك تصميم به كار حرام نيز هميشه واجب است. امّا ايرادى كه به اين سخن وارد شده، اين است كه: حرام تا زمانى كه به جا آورده نشود، گناهى بر آن مترتّب نيست، چنان كه اخبار فراوانى دلالت بر اين نكته دارند: مگر آن كه بگويد: بخشيدن او از سرِ تفضّل، منافاتى با منهى بودن آن گناه ندارد، مانند صغاير كه مكفّر هستند؛ امّا ندامت از آنچه از او سر زده و معلوم شده كه از آن پشيمان است و عِقاب ساقط شده، قبول نداريم كه توبه از آن واجب باشد، هر چند قول به وجوب آن، قوى</span>‌<span dir="rtl">تر است.</span><ref><span dir="rtl">بحار الأنوار: ج6 ص42.</span></ref>

<span id="شدة-فرح-الله-بتوبة-عبده"></span>
== <span dir="rtl">2 / 2: شِدَّةُ فَرَحِ اللّهِ بِتَوبَةِ عَبدِهِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 2: شدّت شادى خدا از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش</span>

<span dir="rtl">74.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">وَاللّهِ! لَلّهُ أفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ مِن أحَدِكُم بِضالَّتِهِ بِأَرضِ المَهلِكِ، يَخافُ أن يَقتُلَهُ فيهَا العَطَشُ.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ بغداد: ج12 ص446 الرقم 6921 عن أنس، السنن الكبرى للنسائي: ج6 ص453ح 11475، سير أعلام النبلاء: ج8 ص309 الرقم 81، تفسير ابن كثير: ج7 ص192 كلّها عن أبي هريرة نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">74.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">به خدا سوگند كه خداوند، از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش شادتر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن يكى از شما از يافتن شتر گم</span>‌<span dir="rtl">شده</span>‌<span dir="rtl">اش در بيابانى مهلك كه مى</span>‌<span dir="rtl">ترسد در آن تشنگى او را پاى درآورد.</span>

<span dir="rtl">75.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ جَلَّ وعَلا يَفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ إذا تابَ، كَما يَفرَحُ أحَدُكُم بِضالَّتِهِ إذا وَجَدَها.</span><ref><span dir="rtl">مشكاة الأنوار: ص199 ح520 عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، الكافي: ج2 ص436 ح13 عنابن القدّاح عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام بزيادة «المؤمن» بعد «عبده»، صحيح مسلم: ج4 ص2102 ح2، سنن ابن ماجة: ج2 ص1419 ح4247، سنن الترمذي: ج5 ص547 ح3538 كلّها عن أبي هريرة نحوه، كنزالعمّال: ج4 ص205 ح10162. 3. سُجّي: أي غُطِّيَ النهاية: ج2 ص344 «سجا».</span></ref>

<span dir="rtl">75.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند ـ تبارك و تعالى ـ از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش خوش</span>‌<span dir="rtl">حال مى</span>‌<span dir="rtl">شود، چنان</span>‌<span dir="rtl">كه يكى از شما از پيدا كردن گم</span>‌<span dir="rtl">شده</span>‌<span dir="rtl">اش خوش</span>‌<span dir="rtl">حال مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">76.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لَلّهُ أفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ مِن رَجُلٍ أضَلَّ راحِلَتَهُ بِفَلاةٍ مِنَ الأَرضِ فَطَلَبَها فَلَم يَقدِر عَلَيها، فَتَسَجّى لِلمَوتِ، فَبَينا هُوَ كَذلِكَ إذ سَمِعَ وَجبَةَ</span><ref><span dir="rtl">وجبَة: صوتُ السقوط النهاية: ج5 ص154 «وجب».</span></ref> <span dir="rtl">الرّاحِلَةِ حينَ بَرَكَت، فَكَشَفَ عَن وَجهِهِ فَإِذا هُوَ بِراحِلَتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج4 ص166 ح11791، سنن ابن ماجة: ج2 ص1419 ح4249 نحوه، مسندأبي يعلى: ج2 ص102 ح1297، مسند ابن الجعد: ص299 ح2030 كلّها عن أبي سعيد الخدري، كنز العمّال: ج4 ص205 ح10163.</span></ref>

<span dir="rtl">76.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر آينه، خداوند از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش شادمان</span>‌<span dir="rtl">تر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن مردى كه در بيابانى شترش را گم كرده و گشته آن را نيافته است و پارچه</span>‌<span dir="rtl">اى براى مرگ بر خود كشيده، امّا ناگهان صداى زانو زدن شترش را مى</span>‌<span dir="rtl">شنود و پارچه</span>‌<span dir="rtl">ى را از صورتش كنار مى</span>‌<span dir="rtl">زند و مى</span>‌<span dir="rtl">بيند شتر اوست.</span>

<span dir="rtl">77.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن أبي هريرة</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: أيَفرَحُ أحَدُكُم بِراحِلَتِهِ إذا ضَلَّت مِنهُ ثُمَّ وَجَدَها؟ قالوا: نِعمَ يا رَسولَ اللّهِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: وَالَّذي نَفسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ! لَلّهُ أشَدُّ فَرَحا بِتَوبَةِ عَبدِهِ إذا تابَ، مِن أحَدِكُم بِراحِلَتِهِ إذا وَجَدَها.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج3 ص196 ح8199، الأربعون الصغرى: ص20 ح9، كنز العمّال: ج4 ص224ح10270</span>.</ref>

<span dir="rtl">77.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل ـ به نقل از ابوهريره ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آيا كسى از شما از يافتن شتر گم</span>‌<span dir="rtl">شده</span>‌<span dir="rtl">اش شاد مى</span>‌<span dir="rtl">شود؟». گفتند: آرى، اى پيامبر خدا!</span>

<span dir="rtl">فرمود: «سوگند به آن كه جان محمّد در دست اوست، خداوند از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش شادتر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا يكى از شما از يافتن شترش».</span>

<span dir="rtl">78.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لَلّهُ أشَدُّ فَرَحا بِتَوبَةِ عَبدِهِ المُؤمِنِ مِن رَجُلٍ في أرضٍ دَوِيَّةٍ مَهلِكَةٍ مَعَهُ راحِلَتُهُ، عَلَيها طَعامُهُ وشَرابُهُ، فَنامَ فَاستَيقَظَ وقَد ذَهَبَت، فَطَلَبَها حَتّى أدرَكَهُ العَطَشُ، ثُمَّ قالَ: أرجِعُ إلى مَكانِيَ الَّذي كُنتُ فيهِ، فَأَنامُ حَتّى أموتَ! فَوَضَعَ رَأسَهُ عَلى ساعِدِهِ لِيَموتَ، فَاستَيقَظَ وعِندَهُ راحِلَتُهُ وعَلَيها زادُهُ وطَعامُهُ وشَرابُهُ. فَاللّهُ أشَدُّ فَرَحا بِتَوبَةِ العَبدِ المُؤمِنِ مِن هذا بِراحِلَتِهِ وزادِهِ.</span><ref><span dir="rtl">صحيح مسلم: ج4 ص2103 ح3، صحيح البخاري: ج5 ص2325 ح5949، سنن الترمذي: ج4ص 659 ح2498، السنن الكبرى للنسائي: ج4 ص415 ح7742 كلّها عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">نحوه، كنزالعمّال: ج4 ص204 ح10161؛ الطرائف: ص324 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مسعود.</span></ref>

<span dir="rtl">78.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر آينه، خداوند از توبه بنده مؤمنش شادتر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن مردى كه در بيابانى خطرناك و مهلك، شترى با خود دارد و آب و غذايش بار شتر است و مى</span>‌<span dir="rtl">خوابد و از خواب بيدار مى</span>‌<span dir="rtl">شود، مى</span>‌<span dir="rtl">بيند شترش رفته است و در جستجويش برمى</span>‌<span dir="rtl">آيد تا آن كه تشنه مى</span>‌<span dir="rtl">شود و مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: «به جايى كه بودم، برمى</span>‌<span dir="rtl">گردم و مى</span>‌<span dir="rtl">خوابم تا بميرم!». دستش را زير سرش مى</span>‌<span dir="rtl">گذارد تا بميرد؛ امّا بيدار مى</span>‌<span dir="rtl">شود و مى</span>‌<span dir="rtl">بيند شترش با بار و آب و غذايش كنار اوست. خداوند از توبه بنده مؤمنش شادتر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن چنين مردى از يافتن شتر و توشه</span>‌<span dir="rtl">اش.</span>

<span dir="rtl">79.</span> <span dir="rtl">تاريخ بغداد عن زيد بن أرقم</span>: <span dir="rtl">أتَى النَّبِيَّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله أعرابِيٌّ وهُوَ شادٌّ عَلَيهِ رُدنَهُ ـ أو قالَ: عَباءَهُ ـ فَقالَ: أيُّكُم مُحَمَّدٌ؟ فَقالوا: صاحِبُ الوَجهِ الأَزهَرِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: إن يَكُن نَبِيّا فَما مَعِيَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: إن أخبَرتُكَ فَهَل تُقِرُّ بِالشَّهادَةِ؟ قالَ: نَعَم!</span>

<span dir="rtl">قالَ: إنَّكَ مَرَرتَ بِوادي آلِ فُلانٍ ـ أو قالَ: شِعبِ آلِ فُلانٍ ـ وإنَّكَ بَصُرتَ فيهِ بِوَكرِ حَمامَةٍ فيهِ فَرخانِ لَها، وإنَّكَ أخَذتَ الفَرخَينِ مِن وَكرِها، وإنَّ الحَمامَةَ أتَت إلى وَكرِها فَلَم تَرَ فَرخَيها، فَصَفَقَت فِي البادِيَةِ فَلَم تَرَ غَيرَكَ، فَرَفرَفَت عَلَيكَ، فَفَتَحتَ لَها رُدنَكَ ـ أو قالَ: عَباءَكَ ـ فَانقَضَّت فيهِ، فَها هِيَ ناشِرَةٌ جَناحَيها، مُقبِلَةٌ عَلى فَرخَيها.</span>

<span dir="rtl">فَفَتَحَ الأَعرابِيُّ رُدنَهُ ـ أو قالَ: عَباءَهُ ـ فَكانَ كَما قالَهُ النَّبِيُ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله. فَعَجِبَ أصحابُ رَسولِ اللّهِ مِنها وإقبالِها عَلى فَرخَيها.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: أتَعجَبونَ مِنها وإقبالِها عَلى فَرخَيها؟ فَاللّهُ أشَدُّ فَرَحا وأَشَدٌّ إقبالاً عَلى عَبدِهِ المُؤمِنِ حينَ تَوبَتِهِ مِن هذِهِ بِفَرخَيها.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ بغداد: ج3 ص168 الرقم 1213.</span></ref>

<span dir="rtl">79.</span> <span dir="rtl">تاريخ بغداد ـ به نقل از زيد بن اَرقَم ـ</span>: <span dir="rtl">باديه</span>‌<span dir="rtl">نشينى نزد پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و سرِ آستين ـ يا گفت: عباى ـ خود را بسته بود. گفت: كدام يك از شما محمّد است؟ گفتند: صاحب چهره نورانى. گفت: اگر پيامبر است، من با خود چه چيز دارم؟ پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «اگر بگويم، آيا [به خدا و نبوّت من] شهادت مى</span>‌<span dir="rtl">دهى؟». گفت: آرى. فرمود: «تو بر وادى خاندان فلان ـ يا فرمود: درّه خاندان فلان ـ گذشتى و در آن</span>‌<span dir="rtl">جا آشيانه كبوترى را ديدى كه دو جوجه</span>‌<span dir="rtl">اش در آن بود و جوجه</span>‌<span dir="rtl">ها را از آشيانه</span>‌<span dir="rtl">اش برداشتى. كبوتر به آشيانه</span>‌<span dir="rtl">اش آمد، ديد جوجه</span>‌<span dir="rtl">هايش نيست. پس در وادى به پرواز درآمد و جز تو كسى را نديد و بر فراز سرت، بال بال زد و تو آستينت ـ يا فرمود: عبايت ـ را گشودى و او، خودش را در آن انداخت و اكنون بر روى دو جوجه</span>‌<span dir="rtl">اش بال گسترده است».</span>

<span dir="rtl">باديه</span>‌<span dir="rtl">نشين، سرِ آستين ـ يا گفت: عباى ـ خود را گشود و همان گونه بود كه پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود. ياران پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله از كار آن كبوتر و توجّهش به جوجه</span>‌<span dir="rtl">هايش شگفت</span>‌<span dir="rtl">زده شدند. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آيا از آن و توجّهش به جوجه</span>‌<span dir="rtl">هايش در شگفت شديد؟ همانا شادى و رويكرد خداوند به بنده مؤمنش، زمانى كه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، بيشتر از شادى و توجّه اين كبوتر به جوجه</span>‌<span dir="rtl">هايش است».</span>

<span dir="rtl">80.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ تَعالى أفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ المُؤمِنِ مِنَ الضّالِّ الواجِدِ، ومِنَ العَقيمِ الوالِدِ، ومِنَ الظَّمآنِ الوارِدِ، فَمَن تابَ إلَى اللّهِ تَعالى تَوبَةً نَصوحا أنسَى اللّهُ حافِظَيهِ وبِقاعَ الأَرضِ خَطاياهُ وذُنوبَهُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير الثعلبي: ج8 ص316 ح182 عن أبي هريرة، كنز العمّال: ج4 ص225 ح10273 نقلاً عنكتاب التائبين عن الذنوب لاحمد بن ابراهيم الهمذاني.</span></ref>

<span dir="rtl">80.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند متعال از توبه بنده مؤمن خود، شادمان</span>‌<span dir="rtl">تر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن گم شده [اى كه گم كرده</span>‌<span dir="rtl">هايش را] يافته، و نازايى كه بچّه</span>‌<span dir="rtl">دار مى</span>‌<span dir="rtl">شود، و تشنه</span>‌<span dir="rtl">اى كه به آب مى</span>‌<span dir="rtl">رسد. پس، هر كه به درگاه خدا خالصانه توبه كند، خداوند، خطاها و گناهان او را از ياد دو فرشته نگهبانش و اماكن زمين [كه در آنها مرتكب خطا و گناه شده است]مى</span>‌<span dir="rtl">بَرد.</span>

<span dir="rtl">81.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ تَعالى أشَدُّ فَرَحاً بِتَوبَةِ عَبدِهِ مِن رَجُلٍ أضَلَّ راحِلَتَهُ وزادَهُ في لَيلَةٍ ظَلماءَ فَوَجَدَها، فَاللّهُ أشَدُّ فَرَحاً بِتَوبَةِ عَبدِهِ مِن ذلِكَ الرَّجُلِ بِراحِلَتِهِ حينَ وَجَدَها.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص435 ح8 عن أبي عبيدة الحذّاء، بحارالأنوار: ج6 ص40 ح73.</span></ref>

<span dir="rtl">81.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شاد شدن خداوند از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش بيشتر است تا شاد شدن مردى كه در شبى تار، شتر و ره</span>‌<span dir="rtl">توشه خود را گم كند و سپس آن را بيابد. خداوند از توبه بنده خود شادتر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن آن مرد از پيدا كردن شترش.</span>

<span dir="rtl">82.</span> <span dir="rtl">الزهد للحسين بن سعيد عن أبي عبيدة الحذّاء عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ألا إنَّ اللّهَ أفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ حينَ يَتوبُ، مِن رَجُلٍ ضَلَّت راحِلَتُهُ في أرضٍ قَفرٍ وعَلَيها طَعامُهُ وشَرابُهُ، فَبَينَما هُوَ كَذلِكَ لا يَدري ما يَصنَعُ ولا أينَ يَتَوَجَّهُ، حَتّى وَضَعَ رَأسَهُ لِيَنامَ، فَأَتاهُ آتٍ فَقالَ: يا هذا، هَل لَكَ في راحِلَتِكَ؟ قالَ: نَعَم، قالَ: هِيَ ذِه فَاقبِضها، فَقامَ إلَيها فَقَبَضَها.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: وَاللّهُ أفرَحُ بِتَوبَةِ عَبدِهِ حينَ يَتوبُ مِن ذلِكَ الرَّجُلِ حينَ وَجَدَ راحِلَتَهُ.</span><ref><span dir="rtl">الزهد للحسين بن سعيد: ص142 ح198، بحارالأنوار: ج6 ص38 ح67 وراجع صحيح مسلم: ج4ص 2104 ح7.</span></ref>

<span dir="rtl">82.</span> <span dir="rtl">الزهد، حسين بن سعيد ـ به نقل از أبو عبيده حذّاء ـ: امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: هان! خداوند از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش، زمانى كه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، شادمان</span>‌<span dir="rtl">تر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شاد شدن مردى كه در بيابانى بى</span>‌<span dir="rtl">آب و علف، شترش را كه آب و غذايش هم بار آن بوده است، گم كرده و نمى</span>‌<span dir="rtl">داند چه كند و به كدام سو برود و [از شدّت خستگى و يأس]سرش را مى</span>‌<span dir="rtl">گذارد تا بخوابد، امّا ناگهان كسى مى</span>‌<span dir="rtl">آيد و مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: اى مرد! آيا شترت را مى</span>‌<span dir="rtl">خواهى؟ مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: آرى. مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: او همين است، بگيرش و او سوى شتر مى</span>‌<span dir="rtl">رود و آو را مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد.</span>

<span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: خداوند از توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش، زمانى كه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، خوش</span>‌<span dir="rtl">حال</span>‌<span dir="rtl">تر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا خوش</span>‌<span dir="rtl">حال شدن آن مرد، زمانى كه شترش را مى</span>‌<span dir="rtl">يابد.</span>

<span id="فضل-التائب"></span>
== <span dir="rtl">2 / 3: فَضلُ التّائِبِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 3: ارزش توبه كننده</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«التَّلءِبُونَ الْعَبِدُونَ الْحَمِدُونَ السَّلءِحُونَ الرَّ كِعُونَ السَّجِدُونَ الاْمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَ الْحَفِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ».</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 112. 2. المؤمن: 7.</span></ref>

<span dir="rtl">«توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، عبادت</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، سپاس</span>‌<span dir="rtl">گزاران، روزه</span>‌<span dir="rtl">داران، ركوع</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، سجده</span>‌<span dir="rtl">آوران، آمران به معروف، نهى</span>‌<span dir="rtl">كنندگان از منكر و حافظان حدود [و مرزهاى] الهى، [مؤمنان حقيقى</span>‌<span dir="rtl">اند] و بشارت ده به [اين</span>‌<span dir="rtl">چنين] مؤمنانى».</span>

<span dir="rtl">«الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْ</span>‌<span dir="rtl">ءٍ رَّحْمَةً وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُواْ وَ اتَّبَعُواْ سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ».</span>

<span dir="rtl">«فرشتگانى كه حاملان عرش</span>‌<span dir="rtl">اند و آنهايى كه گرداگرد آن [طواف مى</span>‌<span dir="rtl">كنند] تسبيح و حمد پروردگارشان را مى</span>‌<span dir="rtl">گويند و به او ايمان دارند و براى مؤمنان، استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كنند [و مى</span>‌<span dir="rtl">گويند:] پروردگارا! رحمت و علم تو، همه چيز را فراگرفته است. پس كسانى را كه توبه كرده و از راه تو پيروى مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، بيامرز، و آنان را از عذاب دوزخ، نگاه دار!».</span>

<span dir="rtl">«فَأَمَّا مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا فَعَسَى أَن يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ».</span><ref><span dir="rtl">القصص: 67. 4. الفرقان: 71.</span></ref>

<span dir="rtl">«امّا كسى كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالحى انجام دهد، اميد است از رستگاران باشد!».</span>

<span dir="rtl">«وَ مَن تَابَ وَ عَمِلَ صَلِحًا فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتَابًا».</span>

<span dir="rtl">«و كسى كه توبه كند و عمل صالح انجام دهد، به سوى خدا بازگشت مى</span>‌<span dir="rtl">كند [و پاداش خود را از او مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد]».</span>

<span dir="rtl">راجع: النساء: 146، مريم: 60، التحريم: 5.</span>

<span dir="rtl">ر. ك: نساء: آيه 146، مريم: آيه 60، تحريم: آيه 5.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">83.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ المُؤمِنَ مُفَتَّنٌ تَوّابٌ، أما سَمِعتَ قَولَ اللّهِ عز و جل: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّ بِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ»</span><ref><span dir="rtl">البقرة: 222. 6. هود: 3.</span></ref><span dir="rtl">، وقالَ: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ»؟</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص424 ح1، تفسير العيّاشي: ج1 ص109 ح327 كلاهما عن سلام بن المستنير، بحارالأنوار: ج6 ص42 ح78.</span></ref>

<span dir="rtl">83.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مؤمن، فريب [شيطان و نفس] را مى</span>‌<span dir="rtl">خورد، ولى توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند. آيا نشنيده</span>‌<span dir="rtl">اى فرموده خداى عز و جل را كه: «خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان و پاكيزگان را دوست دارد...» و نيز فرموده است: «از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و سپس به درگاه او توبه كنيد»؟</span>

<span dir="rtl">84.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كُلُّ ابنِ آدَمََخطّاءٌ، وخَيرُ الخَطّائينَ التَّوّابونَ.</span><ref><span dir="rtl">سنن الترمذي: ج4 ص659 ح2499، سنن ابن ماجة: ج2 ص1420 ح4251، المستدرك علىالصحيحين: ج4 ص273 ح7617 وفيهما «بني آدم» بدل «ابن آدم»، مسند ابن حنبل: ج4 ص395 ح13048، المصنف لابن أبي شيبة: ج8 ص108 ح18 كلّها عن أنس، كنزالعمّال: ج4 ص215 ح10220.</span></ref>

<span dir="rtl">84.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">همه آدميان، خطاكارند؛ ولى بهترين خطاكاران، توبه كنندگان</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">85.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">عاصٍ يُقِرُّ بِذَنبِهِ خَيرٌ مِن مُطيعٍ يَفتَخِرُ بِعَمَلِهِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج4 ص363 ح6334.</span></ref>

<span dir="rtl">85.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">گنهكارى كه به گناه خويش اعتراف كند، بهتر از فرمان</span>‌<span dir="rtl">بُردارى است كه به طاعت خويش ببالد.</span>

<span dir="rtl">86.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لا خَيرَ فِي الدُّنيا إلاّ لِرَجُلَينِ: رَجُلٌ أذنَبَ ذُنوبا فَهُوَ يَتَدارَكُها بِالتَّوبَةِ، ورَجُلٌ يُسارِعُ فِي الخَيراتِ. ومَن اُعطِيَ التَّوبَةَ لَم يُحرَمِ القَبولَ، ومَن اُعطِيَ الاِستِغفارَ لَم يُحرَمِ المَغفِرَةَ.</span>

<span dir="rtl">وتَصديقُ ذلِكَ في كِتابِ اللّهِ عز و جل: «وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 110.</span></ref><span dir="rtl">، وقالَ تَعالى: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُوْلَلءِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 17.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">مكارم الأخلاق: ج2 ص92 ح2259، نهج البلاغة: الحكمة 94 وفيه صدره إلى «الخيرات»، روضةالواعظين: ص525، بحارالأنوار: ج6 ص38 ح62.</span></ref>

<span dir="rtl">86.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">در دنيا جز براى دو كس خيرى نيست: يكى آن كه گناهى كند و با توبه، آن را جبران نمايد، و ديگرى، كسى كه در كارهاى نيك، شتاب ورزد. به هر كس [توفيق] توبه داده شود، از قبول آن محروم نمى</span>‌<span dir="rtl">شود و به هر كس [توفيق] استغفار عطا گردد، از آمرزش، محروم نمى</span>‌<span dir="rtl">مانَد.</span>

<span dir="rtl">تأييد اين سخن، در كتاب خداى عز و جل چنين است: «و هر كس كار بدى كند يا به خويشتن ستم نمايد، سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت». و خداى متعال فرمود: «همانا پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى كسانى است كه كار بدى را از روى جهالت انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند، سپس زود توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. خداوند، توبه چنين اشخاصى را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و خدا، دانا و حكيم است».</span>

<span dir="rtl">87.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لا خَيرَ فِي الدُّنيا إلاّ لِأَحَدِ رَجُلَينِ: رَجُلٌ أذنَبَ ذُنوبا فَهُوَ يَتَدارَكُها بِالتَّوبَةِ، ورَجُلٌ يُجاهِدُ نَفسَهُ عَلى طاعَةِ اللّهِ سُبحانَهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص427 ح10885.</span></ref>

<span dir="rtl">87.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">در دنيا خيرى نيست، مگر براى دو كس: يكى آن كه گناهانى كرده و با توبه آنها را جبران مى</span>‌<span dir="rtl">كند، و ديگر، كسى كه با نفس خود در طاعت خداى سبحان، جهاد مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">88.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ يُحِبُّ العَبدَ المُفَتَّنَ التَّوّابَ، ومَن لَم يَكُن ذلِكَ مِنهُ كانَ أفضَلَ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص435 ح9 عن أبي جميلة، بحارالأنوار: ج6 ص40 ح74.</span></ref>

<span dir="rtl">88.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خداوند، بنده گول خورده [گناهكار] توبه</span>‌<span dir="rtl">كار را دوست دارد، و كسى كه چنين نيست از او برتر است [كسى كه گناه نكرده از گناهكار توبه</span>‌<span dir="rtl">كار برتر است].</span>

<span dir="rtl">89.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شَفاعَتُنا لِأَهلِ الكَبائِرِ مِن شيعَتِنا، وأَمَّا التّائِبونَ فَإِنَّ اللّهَ عز و جل يَقولُ: «مَا عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِن سَبِيلٍ»</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 91.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج3 ص574 ح4964، وسائل الشيعة: ج11 ص264 ح20669.</span></ref>

<span dir="rtl">89.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">شفاعت ما براى آن دسته از شيعيان ماست كه مرتكب گناه كبيره مى</span>‌<span dir="rtl">شوند. امّا توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «و بر نيكوكاران، ايرادى نيست».</span>

<span dir="rtl">90.</span> <span dir="rtl">شعب الإيمان عن بكر بن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">المزني</span>: <span dir="rtl">إنَّ قَصّابا اُولِعَ بِجارِيَةٍ لِبَعضِ جيرانِهِ، فَأَرسَلَها أهلُها إلى حاجَةٍ لَهُم في قَريَةٍ اُخرى، فَتَبِعَها فَراوَدَها عَن نَفسِها، فَقالَت: لا تَفعَل، لَأَنَا أشَدُّ حُبّا لَكَ مِنكَ لي، ولكِنّي أخافُ اللّهَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَأَنتِ تَخافينَهُ وأَنَا لا أخافُهُ؟ فَرَجَعَ تائِبا، فَأَصابَهُ العَطَشُ حَتّى كادَ يَنقَطِعَ عُنُقُهُ، فَإِذا هُوَ بِرَسولٍ لِبَعضِ أنبِياءِ بَني اسرائيلَ فَسَأَلَهُ فَقالَ: ما لَكَ؟ قالَ: العَطَشُ، قالَ: تَعالَ حَتّى نَدعُوَ حَتّى تُظِلَّنا سَحابَةٌ، حَتّى نَدخُلَ القَريَةَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: ما لي مِن عَمَلٍ فَأَدعُوَ!</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَأَنَا أدعو فَأَمِّن أنتَ. قالَ: فَدَعَا الرَّسولُ وأَمَّنَ هُوَ، فَأَظَلَّتهُم سَحابَةٌ حَتَّى انتَهَوا إلَى القَريَةِ، فَأَخَذَ القَصّابُ إلى مَكانِهِ ومالَتِ السَّحابَةُ فَمالَت عَلَيهِ، ورَجَعَ الرَّسولُ فَقالَ لَهُ: زَعَمتَ أن لَيسَ لَكَ عَمَلٌ؟! وأَنَا الَّذي دَعَوتُ وأَنتَ أمَّنتَ فَأَظَلَّتنَا السَّحابَةُ ثُمَّ تَبِعَتكَ! لَتُخبِرُني ما أمرُكَ، فَأَخبَرَهُ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الرَّسولُ: التّائِبُ إلَى اللّهِ تَعالى بِمَكانٍ لَيسَ أحَدٌ مِنَ النّاسِ بِمَكانِهِ.</span><ref><span dir="rtl">شعب الإيمان: ج5 ص431 ح7163، حلية الأولياء: ج2 ص230 الرقم 183، المنتظم: ص177وفيه «قصّارا» بدل «قصّابا»، التوّابين: ص75 ح26، إحياء العلوم: ج3 ص159 عن أبي بكر بن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">المزني.</span></ref>

<span dir="rtl">90.</span> <span dir="rtl">شعب الإيمان ـ به نقل از بكر بن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">مزنى ـ</span>: <span dir="rtl">قصّابى دل</span>‌<span dir="rtl">باخته دختر يكى از همسايگانش شد. خانواده آن دختر، او را براى كارى به روستاى ديگرى فرستادند. قصّاب دنبالش رفت و از او كام خواست. دختر گفت: اين كار را نكن. عشق من به تو بيشتر از عشق تو به من است؛ امّا من از خدا مى</span>‌<span dir="rtl">ترسم.</span>

<span dir="rtl">قصّاب گفت: تو از او مى</span>‌<span dir="rtl">ترسى و من از او نترسم؟! توبه</span>‌<span dir="rtl">كنان باز گشت و در راه تشنه شد، به حدّى كه نزديك بود گردنش قطع شود. در اين هنگام، به پيك يكى از پيامبران بنى اسرائيل بر خورد.</span>

<span dir="rtl">پيك از او پرسيد: تو را چه شده است؟ گفت: تشنگى. گفت: بيا دعا كنيم ابرى بر ما سايه افكند تا به آبادى برويم. قصّاب گفت: من عملى ندارم كه [با اتّكا به آن]دعا كنم. پيك گفت: پس من دعا مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، تو آمين بگو. پيك، دعا كرد و قصّاب، آمين گفت. ابرى آمد و بر آن دو، سايه افكند تا به آبادى رسيدند. قصّاب به سوى محلّ خود رفت و ابر با او همسو شد. پيك برگشت و به قصّاب گفت: تو كه گفتى عملى ندارى؟! من دعا كردم و تو آمين گفتى و ابر بر ما سايه افكند و سپس ابر با تو آمد! بايد داستانت را برايم بگويى. قصّاب، ماجرا را به او گفت. پيك گفت: توبه كننده به درگاه خداوند متعال، منزلتى دارد كه احدى از مردم چنان منزلتى ندارد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ج18 ص16 (آثار التوبة وبركاتها / محبة اللّه</span>‌<span dir="rtl">)</span>

<span dir="rtl">ونهج الذكر: ج2 ص336 (فضل المستغفر).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: ج18 ص17 (آثار و بركات توبه / محبوبيت نزد خدا) عز و جل</span>

<span dir="rtl">و نهج الذكر: ج4 ص39 (فضيلت شخص آمرزش خواه).</span>

<span id="فضل-الأواب"></span>
== <span dir="rtl">2 / 4: فَضلُ الأَوّابِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 4: برترى بازگشت كننده</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«رَّبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِى نُفُوسِكُمْ إِن تَكُونُواْ صَلِحِينَ فَإِنَّهُ كَانَ لِلْأَوَّ بِينَ غَفُورًا».</span><ref><span dir="rtl">الإسراء: 25.</span></ref>

<span dir="rtl">«پروردگار شما از درون دل</span>‌<span dir="rtl">هايتان آگاه</span>‌<span dir="rtl">تر است [، اگر لغزشى در اين زمينه داشتيد]. هر گاه صالح باشيد [و جبران كنيد]، او آمرزنده بازگشت كنندگان است».</span>

<span dir="rtl">«وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ * هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ».</span><ref><span dir="rtl">ق: 31 ـ 32.</span></ref>

<span dir="rtl">«و [در آن روز] بهشت را به پرهيزگاران نزديك مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و فاصله</span>‌<span dir="rtl">اى از آنان ندارد. اين، چيزى است كه به شما وعده داده مى</span>‌<span dir="rtl">شود و براى كسانى است كه به سوى خدا باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردند و پيمان</span>‌<span dir="rtl">ها و احكام او را حفظ مى</span>‌<span dir="rtl">كنند».</span>

<span dir="rtl">«وَ وَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَيْمَنَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ».</span><ref><span dir="rtl">ص: 30.</span></ref>

<span dir="rtl">«ما سليمان را به داوود بخشيديم. چه بنده خوبى! زيرا [همواره] به سوى خدا بازگشت مى</span>‌<span dir="rtl">كرد [و به ياد او بود]!».</span>

<span dir="rtl">راجع: ص: 17 ـ 19 و 44.</span>

<span dir="rtl">ر. ك: ص17 ـ 19 و 44.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">91.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ لَمّا سُئِلَ عَنِ الأَوّابِ ـ</span>: <span dir="rtl">هُوَ الرَّجُلُ يَذكُرُ ذُنوبَهُ فِي الخَلاءِ فَيَستَغفِرُ اللّهَ تَعالى.</span><ref><span dir="rtl">تفسير الآلوسي: ج23 ص173 عن ابن عمر، المصنّف لابن أبي شيبة: ج8 ص230 ح23، الزهدلهنّاد: ج2 ص458 ح912، تفسير الطبري: ج9 الجزء 15 ص70 كلّها عن عبيد بن عمير من دون إسناد إليه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آلهنحوه، كنزالعمّال: ج2 ص39 ح3035 نقلاً عن الديلمي عن ابن عمر.</span></ref>

<span dir="rtl">91.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ در پاسخ به اين پرسش كه بازگشت كننده (اَوّاب) كيست؟ ـ</span>: <span dir="rtl">كسى كه در خلوت به ياد گناهان خود مى</span>‌<span dir="rtl">افتد و از خداوند متعال، طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">92.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «فَإِنَّهُ كَانَ لِلْأَوَّ بِينَ غَفُورًا» ـ</span>: <span dir="rtl">هُمُ التَّوّابونَ المُتَعَبِّدونَ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج2 ص286 ح42 عن أبي بصير، مشكاة الأنوار: ص199 ح518، بحار الأنوار: ج 6 ص34 ح47.</span></ref>

<span dir="rtl">92.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در باره فرموده خداى متعال: «قطعا او آمرزنده بازگشت</span>‌<span dir="rtl">كنندگان است» ـ</span>: <span dir="rtl">يعنى توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگانِ عبادت</span>‌<span dir="rtl">پيشه.</span>

<span dir="rtl">93.</span> <span dir="rtl">تفسير العيّاشي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يا أبا مُحَمَّدٍ، عَلَيكُم بِالوَرَعِ، وَالاِجتِهادِ، وأَداءِ الأَمانَةِ، وصِدقِ الحَديثِ، وحُسنِ الصُّحبَةِ لِمَن صَحِبَكُم، وطولِ السُّجودِ، كانَ ذلِكَ مِن سُنَنِ الأَوّابينَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ أبو بَصيرٍ: الأَوّابونَ: التَّوّابونَ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العياشي: ج2 ص286 ح43، علل الشرائع: ص340 نحوه، بحارالأنوار: ج69 ص395ح 80 وراجع مشكاة الأنوار: ص255 ح752. 4. القيامة: 5.</span></ref>

<span dir="rtl">93.</span> <span dir="rtl">تفسير العيّاشى ـ به نقل از ابو بصير ـ</span>: <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «اى ابو محمّد! بر شما باد پارسايى و كوشايى [در عبادت و عمل] و امانتدارى و راستگويى و حُسنِ همنشينى با همنشين و طول دادن سجده. اين [كارها] از روش</span>‌<span dir="rtl">هاى بازگشت</span>‌<span dir="rtl">كنندگان است».</span>

<span dir="rtl">ابو بصير گفت: بازگشت</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، يعنى توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان.</span>

<span id="تعجيل-التوبة"></span>
== <span dir="rtl">2 / 5: تَعجيلُ التَّوبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 5: پيش افكندن توبه</span>

<span dir="rtl">94.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يَابنَ مَسعودٍ، لا تُقَدِّمِ الذَّنبَ ولا تُؤخِّرِ التَّوبَةَ، ولكِن قَدِّمِ التَّوبَةَ وأَخِّر الذَّنبَ؛ فَإِنَّ اللّهَ تَعالى يَقولُ في كِتابِهِ: «بَلْ يُرِيدُ الاْءِنسَنُ لِيَفْجُرَ أَمَامَهُ».</span><ref><span dir="rtl">مكارم الأخلاق: ج2 ص353 ح2660 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مسعود، بحارالأنوار: ج77 ص104 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">94.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ به ابن مسعود ـ</span>: <span dir="rtl">اى پسر مسعود! گناه را پيش مينداز و توبه را به تأخير ميفكن؛ بلكه توبه را پيش افكن و گناه را به تأخير انداز؛ زيرا خداوند متعال در كتاب خود مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «بلكه انسان مى</span>‌<span dir="rtl">خواهد كه در پيشگاه او، فسادكارى كند».</span>

<span dir="rtl">95.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِلحَسَنِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">إن قارَفتَ سَيِّئَةً، فَعَجِّل مَحوَها بِالتَّوبَةِ.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص81، بحار الأنوار: ج77 ص228 ح2؛ دستور المعالم الحكم: ص24 وفيه«فعاجل» بدل «فعجّل»، كنز العمّال: ج16 ص178 ح42215 نقلاً عن وكيع والعسكري في المواعظ.</span></ref>

<span dir="rtl">95.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در سفارش به امام حسن عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">هر گاه گناهى مرتكب شدى، با توبه در محو آن بشتاب.</span>

<span dir="rtl">96.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">طوبى</span><ref><span dir="rtl">طوبى: اسم الجنّة، وقيل: هي شجرة فيها النهاية: ج3 ص141 «طوب».</span></ref> <span dir="rtl">لِعَبدٍ اتَّقى فيها</span><ref><span dir="rtl">أي الدنيا.</span></ref> <span dir="rtl">رَبَّهُ، وقَدَّمَ تَوبَتَهُ، وغَلَبَ شَهوَتَهُ، مِن قَبلِ أن تُلقِيَهُ الدُّنيا إلَى الآخِرَةِ، فَيُصبِحَ في بَطنٍ موحِشَةٍ غَبراءَ، مُدلَهِمَّةٍ ظَلماءَ، لا يَستَطيعُ أن يَزيدَ في حَسَنَةٍ، ولا يَنقُصُ مِن سَيِّئَةٍ، ثُمَّ يُنشَرُ فَيُحشَرُ؛ إمّا إلى جَنَّةٍ يَدومُ نَعيمُها، أو إلى نارٍ لا يَنفَدُ عَذابُها.</span><ref><span dir="rtl">أعلام الدين: ص343 ح32 عن معاوية، بحار الأنوار: ج77 ص185 ح32.</span></ref>

<span dir="rtl">96.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خوشا به حال بنده</span>‌<span dir="rtl">اى كه در دنيا از پروردگارش پروا دارد و پيشاپيش، توبه كند و بر خواهش</span>‌<span dir="rtl">هاى نفسانى</span>‌<span dir="rtl">اش چيره آيد، پيش از آن كه دنيا، او را به سوى آخرت افكند و در گورى خاكى و وحشتناك و تيره و تار كه نه مى</span>‌<span dir="rtl">تواند بر كار نيكى بيفزايد و نه از كار بدى بكاهد، گرفتار آيد و سپس برانگيخته شود و او را يا به سوى بهشتى كه نعمت</span>‌<span dir="rtl">هايش پاينده است، ببرند يا به سوى آتشى كه عذابش را پايانى نيست.</span>

<span dir="rtl">97.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ فِي المُبادَرَةِ إلى صالِحِ الأَعمالِ ـ</span>: <span dir="rtl">فَاتَّقُوا اللّهَ عِباد اللّهِ... تَزَوَّدوا فِي الدُّنيا مِنَ الدُّنيا ما تَحرُزونَ بِهِ أنفُسَكُم غَداً، فَاتَّقى عَبدٌ رَبَّهُ، نَصَحَ نَفسَهُ، وقَدَّمَ تَوبَتَهُ، وغَلَبَ شَهوَتَهُ، فَإِنَّ أجَلَهُ مَستُورٌ عَنهُ، وأَمَلَهُ خادِعٌ لَهُ، وَالشَّيطانُ مُوَكَّلٌ بِهِ، يُزَيِّنُ لَهُ المَعصِيَةَ لِيَركَبَها، ويُمَنِّيهِ التَّوبَةَ لِيُسَوِّفَها، حَتّى تَهجُمَ</span><ref><span dir="rtl">في الطبعة المعتمدة: «إذا هَجَمَت»، وما أثبتناه من طبعة مكتبة الروضة الحيدرية بالنجف الأشرف.</span></ref> <span dir="rtl">مَنِيَّتُهُ عَلَيهِ أغفَلَ ما يَكونُ عَنها، فَيا لَها حَسرَةً عَلى كُلِّ ذي غَفلَةٍ أن يَكونَ عُمُرُهُ عَلَيهِ حُجَّةً، وأَن تُؤدِّيَهُ أيّامُهُ إلى شِقوَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 64؛ تاريخ دمشق: ج33 ص300، جواهر المطالب: ج1 ص305.</span></ref>

<span dir="rtl">97.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ از خطبه ايشان در باره مبادرت ورزيدن به كارهاى شايسته ـ</span>: <span dir="rtl">اى بندگان خدا از خدا پروا كنيد...! در دنيا از دنيا توشه</span>‌<span dir="rtl">اى برگيريد كه فردا[ى قيامت] با آن خود را [از عذاب] نگه داريد. آن بنده</span>‌<span dir="rtl">اى [به راستى] از خدا پروا كرد كه خويش را پند داد و توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را پيش افكند و بر شهوتش غلبه كرد؛ چرا كه مرگش از او پوشيده است و آرزويش به او نيرنگ مى</span>‌<span dir="rtl">زند و شيطان، بر او گماشته شده، گناه را برايش مى</span>‌<span dir="rtl">آرايد تا آن را مرتكب شود و به توبه اميدوارش مى</span>‌<span dir="rtl">كند تا امروز و فردا كند تا آن كه مرگش، در غافل</span>‌<span dir="rtl">ترين لحظاتش از آن، بر او هجوم مى</span>‌<span dir="rtl">آورد. اندوه و حسرت بر هر غافلى كه عمرش بر او حجّت باشد و روزگارش او را به بدبختى بكشانَد!</span>

<span dir="rtl">98.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَم يَعمَلها كُتِبَت لَهُ حَسَنَةٌ، فَإِن عَمِلَها كُتِبَت لَهُ عَشرُ أمثالِها، ويُضاعِفُ اللّهُ لِمَن يَشاءُ إلى سَبعِمِئَةٍ. ومَن هَمَّ بِسَيِّئَةٍ فَلَم يَعمَلها لَم تُكتَب عَلَيهِ حَتّى يَعمَلَها، فَإِن لَم يَعمَلها كُتِبَت لَهُ حَسَنَةٌ بِتَركِهِ لِفِعلِها، وإن عَمِلَها اُجِّلَ تِسعَ ساعاتٍ؛ فَإِن تابَ ونَدِمَ عَلَيها لَم تُكتَب عَلَيهِ، وإن لَم يَتُب ولَم يَندَم عَلَيها كُتِبَت عَلَيهِ سَيِّئَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">التوحيد: ص408 ح7 عن حمزة بن حمران، الخصال: ص418 ح11 عن سليمان بن مهران نحوه،بحارالأنوار: ج71 ص246 ح2 وراجع الكافي: ج2 ص429 ح4؛ صحيح ابن حبّان: ج2 ص105 ح381.</span></ref>

<span dir="rtl">98.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر كس آهنگ كار نيكى كند، ولى آن را انجام ندهد، برايش يك كار نيك مى</span>‌<span dir="rtl">نويسند و اگر انجامش بدهد، برايش ده كار نيك مى</span>‌<span dir="rtl">نويسند و خداوند براى هر كه بخواهد تا هفتصد برابرش مى</span>‌<span dir="rtl">گردانَد، و هر كس آهنگِ كار بدى كند، ولى آن را انجام ندهد، آن را برايش نمى</span>‌<span dir="rtl">نويسند تا آن گاه كه انجامش دهد، اگر انجامش نداد، به سبب انجام ندادنش يك كار نيك برايش مى</span>‌<span dir="rtl">نويسند و اگر انجامش داد، تا نُه ساعت به او مهلت مى</span>‌<span dir="rtl">دهند. اگر از آن پشيمان شد و توبه كرد، آن را برايش نمى</span>‌<span dir="rtl">نويسند و اگر پشيمان نشد و توبه نكرد، يك گناه برايش مى</span>‌<span dir="rtl">نويسند.</span>

<span dir="rtl">99.</span> <span dir="rtl">الكافي عن حفص</span>: <span dir="rtl">سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام يَقولُ: ما مِن مُؤمِنٍ يُذنِبُ ذَنبا إلاّ أجَّلَهُ اللّهُ عز و جل سَبعَ ساعاتٍ مِنَ النَّهارِ؛ فَإِن هُوَ تابَ لَم يُكتَب عَلَيهِ شَيءٌ، وإن هُوَ لَم يَفعَل كَتَبَ اللّهُ عَلَيهِ سَيِّئَةً.</span>

<span dir="rtl">فَأَتاهُ عَبّادٌ البَصرِيُّ فَقالَ لَهُ: بَلَغَنا أنَّكَ قُلتَ: «ما مِن عَبدٍ يُذنِبُ ذَنبا إلاّ أجَّلَهُ اللّهُ عز و جل سَبعَ ساعاتٍ مِنَ النَّهارِ»! فَقالَ: لَيسَ هكَذا قُلتُ، ولكِنّي قُلتُ: «ما مِن مُؤمِنٍ» وكَذلِكَ كانَ قَولي.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص439 ح9، الزهد للحسين بن سعيد: ص139 ح189، قرب الإسناد: ص2 ح4 عنمسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق عن أبيه عليهماالسلاموليس فيه صدره إلى «سيئة» وكلاهما نحوه، مشكاة الأنوار: ص201 ح532 وليس فيه ذيله من «فأتاه عبّاد»، بحارالأنوار: ج</span>6 <span dir="rtl">ص38 ح63.</span></ref>

<span dir="rtl">99.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از حَفْص ـ</span>: <span dir="rtl">شنيدم كه امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «هيچ مؤمنى نيست كه گناهى كند، مگر آن كه خداوند عز و جل هفت ساعت از روز را به او مهلت مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. اگر توبه كرد، چيزى برايش نوشته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود، و اگر نكرد، خداوندْ يك گناه برايش مى</span>‌<span dir="rtl">نويسد».</span>

<span dir="rtl">عبّاد بصرى، نزد امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد و گفت: شنيده</span>‌<span dir="rtl">ايم كه شما گفته</span>‌<span dir="rtl">اى: «هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست كه گناهى كند، مگر آن كه خداوند عز و جل هفت ساعت از روز را به او مهلت مى</span>‌<span dir="rtl">دهد»؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «من چنين نگفته</span>‌<span dir="rtl">ام؛ بلكه گفته</span>‌<span dir="rtl">ام: &quot;هيچ مؤمنى نيست&quot;. سخن من، اين گونه بود».</span>

<span dir="rtl">100.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ العَبدَ إذا أذنَبَ ذَنبا اُجِّلَ مِن غُدوَةٍ</span><ref><span dir="rtl">الغُدوَةُ: ما بين صلاة الغداة وطلوع الشمس النهاية: ج3 ص346 «غدا».</span></ref> <span dir="rtl">إلَى اللَّيلِ؛ فَإِنِ استَغفَرَ اللّهَ لَم يُكتَب عَلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص437 ح1، الزهد للحسين بن سعيد: ص140 ح191 كلاهما عن زرارة، مكارمالأخلاق: ج2 ص91 ح2255 نحوه، بحارالأنوار: ج6 ص41 ح76.</span></ref>

<span dir="rtl">100.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه بنده، گناهى مرتكب شود، از بامداد تا شب به او مهلت داده مى</span>‌<span dir="rtl">شود. اگر از خدا آمرزش خواست، آن گناه برايش نوشته نمى شود.</span>

<span dir="rtl">101.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما مِن مُؤمِنٍ يُذنِبُ ذَنبا إلاّ اُجِّلَ سَبعَ ساعاتٍ؛ فَإِنِ استَغفَرَ اللّهَ غَفَرَ لَهُ، وإنَّهُ لَيَذكُرُ ذَنبَهُ بَعدَ عِشرينَ سَنَةً فَيَستَغفِرُ اللّهَ فَيَغفِرُ لَهُ. وإنَّ الكافِرَ لَيُنسى ذَنبَهُ؛ لِئَلاّ يَستَغفِرَ اللّهَ.</span><ref><span dir="rtl">الزهد للحسين بن سعيد: ص143 ح201 عن عيسى بن راشد، الكافي: ج2 ص437 ح3 عنعبدالصمد بن بشير نحوه، بحارالأنوار: ج6 ص34 ح49.</span></ref>

<span dir="rtl">101.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هيچ مؤمنى نيست كه گناهى مرتكب شود، مگر اين كه هفت ساعت به او مهلت مى</span>‌<span dir="rtl">دهند. اگر [در اين مدتّ] از خداوند طلب آمرزش كرد، آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود. او پس از بيست سال به ياد گناهش مى</span>‌<span dir="rtl">افتد و از خدا طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كند و خداوند، او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ امّا كافر، گناهش از ياد او بُرده مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا از خداوند، طلب آمرزش نكند.</span>

<span dir="rtl">102.</span> <span dir="rtl">الكافي عن عليّ بن عيسى رفعه</span>: <span dir="rtl">إنَّ موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ناجاهُ اللّهُ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ فَقالَ لَهُ في مناجاته:... يا موسى! عَجِّلِ التَّوبَةَ، وأَخِّرِ الذَّنبَ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج8 ص42 و 46 ح8، تحف العقول: ص493، عدّة الداعي: ص142، أعلام الدين: ص 220، بحارالأنوار: ج13 ص335 ح13.</span></ref>

<span dir="rtl">102.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از على بن عيسى، كه سند حديث را به معصوم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رسانده ـ</span>: <span dir="rtl">خداوند ـ تبارك و تعالى ـ با موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نجوا كرد و به او چنين فرمود: «... اى موسى! توبه را مقدّم دار و گناه را به تأخير انداز».</span>

<span id="تجديد-التوبة"></span>
== <span dir="rtl">2 / 6: تَجديدُ التَّوبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 6: تجديد توبه</span>

<span dir="rtl">103.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كانَ فيما وَعَظَ بِهِ لُقمانُ ابنَهُ:... وَاعلَم أنَّكَ سَتُسأَلُ غَداً إذا وَقَفتَ بَينَ يَدَيِ اللّهِ عز و جل عَن أربَعٍ: شَبابِكَ فيما أبلَيتَهُ، وعُمُرِكَ فيما أفنَيتَهُ، ومالِكَ مِمَّا اكتَسَبتَهُ، وفيما أنفَقتَهُ. فَتَأَهَّب لِذلِكَ وأَعِدَّ لَهُ جَواباً.</span>

<span dir="rtl">ولا تَأسَ عَلى ما فاتَكَ مِنَ الدُّنيا؛ فَإِنَّ قَليلَ الدُّنيا لا يَدومُ بَقاؤهُ، وكَثيرَها لا يُؤَنُ بَلاؤهُ، فَخُذ حِذرَكَ، وجِدَّ في أمرِكَ، وَاكشِفِ الغِطاءَ عَن وَجهِكَ، وتَعَرَّض لِمَعروفِ رَبِّكَ، وجَدِّدِ التَّوبَةَ في قَلبِكَ، وَاكمُش في فَراغِكَ قَبلَ أن يُقصَدَ قَصدُكَ، ويُقضى قَضاؤكَ، ويُحالَ بَينَكَ وبَينَ ما تُريدُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص134 ح20 عن يحيى بن عقبة الأزديّ، بحارالأنوار: ج13 ص425 ح19.</span></ref>

<span dir="rtl">103.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">در سفارش</span>‌<span dir="rtl">هاى لقمان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به پسرش آمده بود:... بدان كه فردا به هنگامى كه در پيشگاه خداوند عز و جل حاضر شوى، در باره چهار چيز مورد سؤال قرار خواهى گرفت: از جوانى</span>‌<span dir="rtl">ات كه در چه راهى به پيرى رساندى؟ از عمرت كه چگونه گذراندى؟ از مالت كه آن را از كجا به دست آوردى و در چه راهى هزينه كردى؟ بنا بر اين، خود را براى چنين روزى آماده كن و براى اين پرسش، پاسخى فراهم كن.</span>

<span dir="rtl">براى آنچه از دنيا كه از دست دادى، تأسّف نخور؛ زيرا اندكِ دنيا دوام ندارد و بسيار آن، از بلا و گرفتارى در امان نيست. پس بر حذر باش و در كارت بكوش و پرده[ى غفلت] را از روى خود، كنار بزن و در جستجوى احسان پروردگارت باش و در دلِ خود، توبه را تازه كن و تا فرصت دارى، بكوش، پيش از اين كه آهنگِ تو شود و مرگت فرا رسد و بين تو و خواسته</span>‌<span dir="rtl">هايت پرده افتد.</span>

<span dir="rtl">104.</span> <span dir="rtl">الدعوات عن زيد الشحّام</span>: <span dir="rtl">دَخَلتُ عَلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقالَ: يا زَيدُ، جَدِّد عِبادَةَ رَبِّكَ، وجَدِّدِ التَّوبَةَ. فَقُلتُ: نَعَيتَ إلَيَّ نَفسي؟ فَقالَ: ما عِندَنا خَيرٌ لَكَ وأَنتَ مِن شيعَتِنا، وَاللّهِ إنّا أرحَمُ بِكُم.</span><ref><span dir="rtl">الدعوات: ص248 ح696.</span></ref>

<span dir="rtl">104.</span> <span dir="rtl">الدعوات ـ به نقل از زيد شَحّام ـ</span>: <span dir="rtl">بر امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وارد شدم. به من فرمود: «اى زيد! عبادت پروردگارت را تازه كن. تجديد توبه كن».</span>

<span dir="rtl">گفتم: آيا خبر مرگم را مى</span>‌<span dir="rtl">دهى؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «آنچه در نزد ماست، براى تو بهتر است و تو از شيعيان ما هستى. به خدا سوگند، ما به شما مهربان</span>‌<span dir="rtl">تر [از خودتان] هستيم».</span>

<span id="تسويف-التوبة"></span>
== <span dir="rtl">2 / 7: تَسويفُ التَّوبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 7: امروز و فردا كردن در توبه</span>

<span dir="rtl">105.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إيّاكَ أن تُسلِفَ المَعصِيَةَ وتُسَوِّفَ</span><ref><span dir="rtl">التَسويفُ: المَطَلُ والتأخير النهاية: ج2 ص422 «سوف».</span></ref> <span dir="rtl">بِالتَّوبَةِ؛ فَتَعظُمَ لَكَ العُقوبَةُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج2 ص308 ح2710، عيون الحكم والمواعظ: ص99 ح2272.</span></ref>

<span dir="rtl">105.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مبادا گناه را پيش افكنى و توبه را به بعد موكول كنى كه كيفرت بزرگ مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">106.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لا تَكُن مِمَّن يَرجُو الآخِرَةَ بِغَيرِ العَمَلِ، ويُرَجِّي التَّوبَةَ بِطولِ الأَمَلِ، يَقولُ فِي الدُّنيا بِقَولِ الزّاهِدينَ، ويَعمَلُ فيها بِعَمَلِ الرّاغِبينَ... إن عَرَضَت لَهُ شَهوَةٌ أسلَفَ المَعصِيَةَ وسَوَّفَ التَّوبَةَ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الحكمة 150، خصائص الأئمّة: ص109، وليس فيه ذيله، بحارالأنوار: ج78 ص68ح 16؛ كنزالعمّال: ج16 ص205 ح44229 نقلاً عن ابن النجار وليس فيه ذيله وراجع الأمالي للمفيد: ص330 ح2 وتحف العقول: ص157 ودستور معالم الحكم: ص66.</span></ref>

<span dir="rtl">106.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">همانند آن كس نباشيد كه بدون عمل، آرزومندِ آخرت است و با بلندْآرزويى، توبه را به تأخير مى</span>‌<span dir="rtl">افكنَد؛ درباره دنيا همچون زاهدان سخن مى</span>‌<span dir="rtl">گويد و در آن همانند دنياگرايان در آن رفتار مى</span>‌<span dir="rtl">كند.… هر گاه با خواهشى نفسانى مواجه شود، گناه را پيش مى</span>‌<span dir="rtl">اندازد و توبه را به تأخير.</span>

<span dir="rtl">107.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مُسَوِّفُ نَفسِهِ بِالتَّوبَةِ مِن هُجومِ الأَجَلِ عَلى أعظَمِ الخَطَرِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص151 ح9876، مستدرك الوسائل: ج12 ص130 ذيل ح13707.</span></ref>

<span dir="rtl">107.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كسى كه توبه را به فردا حوالت دهد، از هجوم مرگ در معرض بزرگ</span>‌<span dir="rtl">ترين خطر است.</span>

<span dir="rtl">108.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لا دينَ لِمُسَوِّفٍ بِتَوبَتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص384 ح10660، عيون الحكم والمواعظ: ص538 ح9943.</span></ref>

<span dir="rtl">108.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كسى كه در توبه</span>‌<span dir="rtl">اش امروز و فردا كند، دين ندارد.</span>

<span dir="rtl">109.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في ذَمِّ مَن ذَمَّهُ ـ</span>: <span dir="rtl">إن عَرَضَت لَهُ مَعصِيَةٌ واقَعَها بِالاِتِّكالِ عَلَى التَّوبَةِ، إن عَزَمَ عَلَى التَّوبَةِ سَوَّفَها وأَصَرَّ عَلَى الحَوبَةِ، إن عوفِيَ ظَنَّ أن قَد تابَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص13 ح3731، عيون الحكم والمواعظ: ص163 ح3467.</span></ref>

<span dir="rtl">109.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در نكوهش كسى كه او را نكوهيد ـ</span>: <span dir="rtl">اگر گناهى برايش آيد، آن را با اتّكا به توبه، مرتكب مى</span>‌<span dir="rtl">شود و اگر آهنگ توبه كند، آن را به امروز و فردا مى</span>‌<span dir="rtl">افكند و به گناه ادامه مى</span>‌<span dir="rtl">دهد و اگر عافيت داده شود، گمان كند كه توبه كرده است [و از اين رو، به بلايى دچار نشده است].</span>

<span dir="rtl">110.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">فَلا يُلهِيَنَّكُمُ الأَمَلُ، ولا يَطولَنَّ عَلَيكُمُ الأَجَلُ؛ فَإِنَّما أهلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم أمَدُ أمَلِهِم، وتَغطِيَةُ الآجالِ عَنهُم، حَتّى نَزَلَ بِهِمُ المَوعودُ الَّذي تُرَدُّ عَنهُ المَعذِرَةُ، وتُرفَعُ عَنهُ التَّوبَةُ، وتَحُلُّ مَعَهُ القارِعَةُ</span><ref><span dir="rtl">القارعة: من شدائد الدهر، وهي الداهية لسان العرب: ج8 ص265 «قرع».</span></ref> <span dir="rtl">وَالنَّقِمَةُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج8 ص389 ح586، نهج البلاغة: الخطبة 147 وليس فيه صدره إلى «الاجل» نحوه، بحارالأنوار: ج77 ص368 ح34.</span></ref>

<span dir="rtl">110.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پس زنهار كه آرزو، شما را سرگرم نسازد و مدّت عمر به نظرتان طولانى نيايد؛ زيرا پيشينيان شما را همين آرزوى درازشان و پوشيده بودن اجل [و مدّت عمر] از آنها، نابودشان كرد، تا آن كه وعده[ى الهى، يعنى مرگ]بر آنان فرود آمد، وعده</span>‌<span dir="rtl">اى كه با آمدنش، عذرخواهى برداشته و درِ توبه بسته مى</span>‌<span dir="rtl">شود و همراه با آن، مصيبت و خشم و عذاب، فرود مى</span>‌<span dir="rtl">آيد.</span>

<span dir="rtl">111.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">تَأخيرُ التَّوبَةِ اغتِرارٌ، وطولُ التَّسويفِ حَيرَةٌ، وَالاِعتِلالُ عَلَى اللّهِ هَلَكَةٌ، وَالإِصرارُ عَلَى الذَّنبِ أمنٌ لِمَكرِ اللّهِ، ولا يَأمَنُ مَكرَ اللّهِ إلاَّ القَومُ الخاسِرونَ</span><ref><span dir="rtl">تضمين للآية 99 من سورة الأعراف.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الإرشاد: ج2 ص205، كنز الفوائد: ج2 ص33، مشكاة الأنوار: ص202 ح538، تحف العقول: ص 456 عن الإمام الجواد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج6 ص30 ح36؛ الفصول المهمّة لابن الصبّاغ: ص225 وراجع الدرة الباهرة: ص19.</span></ref>

<span dir="rtl">111.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">به تأخير افكندن توبه، غفلت است و امروز و فردا كردن بسيار، مايه حيرت است و بهانه تراشى براى خدا، موجب هلاكت است و مداومت بر گناه، ايمن پنداشتن خود از مكر خداست، و از مكر خدا خود را در امان نمى</span>‌<span dir="rtl">پندارند، مگر مردمان زيانكار.</span>

<span dir="rtl">112.</span> <span dir="rtl">عيسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">وَيلَكُم يا عُلَماءَ السَّوءِ! لا تُحَدِّثوا أنفُسَكُم أنَّ آجالَكُم تَستَأخِرُ مِن أجلِ أنَّ المَوتَ لَم يَنزِل بِكُم، فَكَأَ نَّهُ قَد حَلَّ بِكُم فَأَظعَنَكُم</span><ref><span dir="rtl">الظَّعن: السّير والارتحال (اُنظر: مجمع البحرين: ج2 ص1136 «ظعن»).</span></ref><span dir="rtl">، فَمِنَ الآنَ فَاجعَلُوا الدَّعوَةَ في آذانِكُم، ومِنَ الآنَ فَنوحوا عَلى أنفُسِكُم، ومِنَ الآنَ فَابكُوا عَلى خَطاياكُم، ومِنَ الآنَ فَتَجَهَّزوا وخُذوا اُهبَتَكُم، وبادِرُوا التَّوبَةَ إلى رَبِّكُم.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص507، بحارالأنوار: ج14 ص310 ح17.</span></ref>

<span dir="rtl">112.</span> <span dir="rtl">عيسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">واى بر شما، اى عالمان بدكردار! چون مرگ بر شما فرود نمى</span>‌<span dir="rtl">آيد، با خود نگوييد كه اجلتان به تأخير مى</span>‌<span dir="rtl">افتد، كه مى</span>‌<span dir="rtl">بينم بر شما در آمده و شما را كوچانده است. از هم اكنون، دعوت [مرگ] را در گوش</span>‌<span dir="rtl">هاى خود، فرو كنيد و از هم اكنون بر خود نوحه كنيد و از هم اكنون، بر خطاياى خود بگِرييد و از هم اكنون، بار بربنديد و مهيّاى رفتن گرديد و در توبه به درگاه پروردگارتان، بشتابيد.…</span>

<span dir="rtl">113.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لا تُؤخِّرِ التَّوبَةَ؛ فَإِنَّ المَوتَ يَأتي بَغتَةً.</span><ref><span dir="rtl">مستدرك الوسائل: ج12 ص124 ح13689 نقلاً عن لبّ اللباب لقطب الدين الراوندي، تنبيهالخواطر: ج2 ص231 عن لقمان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحار الأنوار: ج13 ص426 ح21؛ الزهد الكبير: ص227 ح590، شعب الإيمان: ج5 ص439 ح7198، تهذيب الكمال: ج19 ص370 كلّها</span> <span dir="rtl">عن عثمان بن زائدة عن لقمان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام.</span></ref>

<span dir="rtl">113.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">توبه را به تأخير مينداز؛ زيرا مرگ، ناگهان مى</span>‌<span dir="rtl">آيد.</span>

<span dir="rtl">114.</span> <span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن المغيرة</span>: <span dir="rtl">سَمِعتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام يَقولُ:</span>

<span dir="rtl">إنَّكَ في دارٍ لَها مُدَّةٌ</span>

<span dir="rtl">يُقبَلُ فيها عَمَلُ العامِلِ</span>

<span dir="rtl">ألا تَرَى المَوتَ مُحيطا بِها</span>

<span dir="rtl">يُكذَبُ فيها أمَلُ الآمِلِ</span>

<span dir="rtl">تُعَجِّلُ الذَّنبَ لِما تَشتَهي</span>

<span dir="rtl">وتَأمُلُ التَّوبَةَ في قابِلٍ</span>

<span dir="rtl">وَالمَوتُ يَأتي أهلَهُ بَغتَةً</span>

<span dir="rtl">ما ذَاكَ فِعلُ الحازِمِ العاقِل.</span><ref><span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج2 ص176 ح3، الاختصاص: ص98 نحوه، بحار الأنوار: ج73 ص95ح 77.</span></ref>

<span dir="rtl">114.</span> <span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ به نقل از عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن مغيره ـ</span>: <span dir="rtl">از ابو الحسن الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام شنيدم كه فرمود:</span>

<span dir="rtl">«تو در سرايى هستى مدّت</span>‌<span dir="rtl">دار</span>

<span dir="rtl">كه در آن، عمل عمل</span>‌<span dir="rtl">كنندگان پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود</span>

<span dir="rtl">آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">بينى كه مرگ، آن را در ميان گرفته</span>

<span dir="rtl">و در آن، آرزوى آرزومند، تحقّق نمى</span>‌<span dir="rtl">يابد؟</span>

<span dir="rtl">در گناه و هوسرانى تعجيل مى</span>‌<span dir="rtl">كنى</span>

<span dir="rtl">و به توبه كردن در آينده، اميد دارى</span>

<span dir="rtl">در حالى كه مرگ، ناگهان سر مى</span>‌<span dir="rtl">رسد</span>

<span dir="rtl">اين، كار دورانديش خردمند نباشد».</span>

<span id="ترك-التوبة"></span>
== <span dir="rtl">2 / 8: تَركُ التَّوبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 8: ترك توبه</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَتِ ثُمَّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لَهُمْ عَذَابُ الْحَرِيقِ»</span><ref><span dir="rtl">البروج: 10.</span></ref>

<span dir="rtl">«كسانى كه مردان و زنان باايمان را شكنجه دادند سپس توبه نكردند، براى آنها عذاب دوزخ و عذاب آتش سوزان است».</span>

<span dir="rtl">«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لاَ يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُونُواْ خَيْرًا مِّنْهُمْ وَ لاَ نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ وَ لاَ تَلْمِزُواْ أَنفُسَكُمْ وَ لاَ تَنَابَزُواْ بِالْأَلْقَبِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الاْءِيمَنِ وَ مَن لَّمْ يَتُبْ فَأُوْلَلءِكَ هُمُ الظَّلِمُونَ»</span><ref><span dir="rtl">الحجرات: 11.</span></ref>

<span dir="rtl">«اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! نبايد گروهى از مردان شما، گروه ديگر را مسخره كنند، شايد آنها از اينها بهتر باشند، و نه زنانى زنان ديگر را، شايد آنان بهتر از اينان باشند، و يكديگر را مورد طعن و عيب</span>‌<span dir="rtl">جويى قرار ندهيد و با القاب زشت و ناپسند، يكديگر را ياد نكنيد. بسيار بد است كه بر كسى پس از ايمان، نام كفرآميز بگذاريد و آنها كه توبه نكنند، ظالم و ستمگرند».</span>

<span dir="rtl">«وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَحِشَةً أَوْظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ يَعْلَمُونَ»</span><ref><span dir="rtl">آل عمران: 135.</span></ref>

<span dir="rtl">«و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مى</span>‌<span dir="rtl">افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كنند ـ و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟ ـ و بر آنچه مرتكب شده</span>‌<span dir="rtl">اند، اصرار نمى</span>‌<span dir="rtl">ورزند با اين كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانند».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">115.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ» ـ</span>: <span dir="rtl">الإِصرار هُوَ أن يُذنِبَ الذَّنبَ فَلا يَستَغفِرَ اللّهَ، ولا يُحَدِّثَ نَفسَهُ بِتَوبَةٍ، فَذلِكَ الإِصرارُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص288 ح2، تفسير العيّاشي: ج1 ص198 ح144 نحوه وكلاهما عن جابر،بحارالأنوار: ج6 ص32 ح40.</span></ref>

<span dir="rtl">115. امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در باره آيه</span>: <span dir="rtl">«... بر آنچه مرتكب شده</span>‌<span dir="rtl">اند، اصرار نمى</span>‌<span dir="rtl">ورزند با اين كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانند» ـ: اصرار اين است كه بنده، گناه كند و از خداوند، آمرزش نطلبد و در فكر توبه هم نباشد. اين است اصرار [بر گناه.]</span>

<span dir="rtl">116.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَن ماتَ غَيرَ تائِبٍ زَفَرَت جَهَنَّمُ في وَجهِهِ ثَلاثَ زَفَراتٍ؛ فَأَوَّلُها: لا تَبقى دَمعَةٌ إلاّ جَرَت مِن عَينَيهِ، وَالزَّفرَةُ الثّانِيَةُ: لا يَبقى دَمٌ إلاّ خَرَجَ مِن مِنخَرَيهِ، وَالزَّفرَةُ الثّالِثَةُ: لا يَبقى قَيحٌ إلاّ خَرَجَ مِن فَمِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَرَحِمَ اللّهُ مَن تابَ ثُمَّ أرضَى الخُصَماءَ، فَمَن فَعَلَ فَأَنَا كَفيلُهُ بِالجَنَّةِ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص442 ح1248، بحارالأنوار: ج104 ص296 ح15.</span></ref>

<span dir="rtl">116. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر كس بدون توبه از دنيا برود، جهنّم، سه دَم در روى او برآورَد كه در اوّلى هرچه اشك دارد، از چشمان او فرو مى</span>‌<span dir="rtl">ريزد، در دَم دوم، هر چه خون دارد، از دو حفره بينى</span>‌<span dir="rtl">اش خارج مى</span>‌<span dir="rtl">شود، و در دَم سوم، هر چه چرك و خونابه است، از دهانش خارج مى</span>‌<span dir="rtl">گردد.</span>

<span dir="rtl">پس رحمت خدا بر آن كس كه توبه كند و سپس طلبكارانش را راضى گرداند؛ زيرا هر كه چنين كند، من بهشت را برايش ضمانت مى</span>‌<span dir="rtl">كنم.</span>

<span dir="rtl">117.</span> <span dir="rtl">ثواب الأعمال عن زيد بن عليّ عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ أهَبَّ اللّهُ رِيحاً مُنتِنَةً يَتَأَذّى بِها أهلُ الجَمعِ، حَتّى إذا هَمَّت أن تُمسِكَ بِأَنفاسِ النّاسِ ناداهُم مُنادٍ: هَل تَدرونَ ما هذِهِ الرّيحُ الَّتي قَد آذَتكُم؟ فَيَقولونَ: لا، فَقَد آذَتنا وبَلَغَت مِنّا كُلَّ مَبلَغٍ!</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَيُقالُ: هذِهِ الرّيحُ ريحُ فُروجِ الزُّناةِ الَّذينَ لَقُوا اللّهَ بِالزِّنا ثُمَّ لَم يَتوبوا، فَالعَنوهُم لَعَنَهُمُ اللّهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَلا يَبقى فِي المَوقِفِ أحَدٌ إلاّ قالَ: اللّهُمَّ العَنِ الزُّناةَ.</span><ref><span dir="rtl">ثواب الأعمال: ص312 ح2، المحاسن: ج1 ص194 ح333، روضة الواعظين: ص507،بحارالأنوار: ج7 ص217 ح121 وراجع كنزالعمّال: ج5 ص455 ح13594.</span></ref>

<span dir="rtl">117. ثواب الأعمال ـ به نقل از زيد بن على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «چون روز قيامت شود، خداوند، چنان باد بدبويى را مى</span>‌<span dir="rtl">وزانَد كه اهل محشر از آن، به رنج مى</span>‌<span dir="rtl">افتند، تا جايى كه مى</span>‌<span dir="rtl">خواهد نفَس مردم را بند بياورد. در اين هنگام، منادى ندا مى</span>‌<span dir="rtl">دهد: آيا مى</span>‌<span dir="rtl">دانيد كه اين، چه بويى بود كه شما را آزرد؟</span>

<span dir="rtl">مى</span>‌<span dir="rtl">گويند: نه. ما را آزرد و بسيار به رنجمان افكند.</span>

<span dir="rtl">گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: اين بو، بوى شرمگاه زناكاران است كه با زناى بدون توبه، خدا را ديدار كردند. پس لعنتشان كنيد، لعنت خدا، بر آنان باد!».</span>

<span dir="rtl">[سپس] امير مؤمنان فرمود: «در موقف، كسى نمى</span>‌<span dir="rtl">مانَد، مگر اين كه مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: خدايا! زناكاران را لعنت كن».</span>

<span dir="rtl">118.</span> <span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عن سهل بن القاسم</span>: <span dir="rtl">سَمِعَ الرِّضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَن بَعضِ أصحابِهِ يَقولُ: لَعَنَ اللّهُ مَن حارَبَ أميرَ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، فَقالَ لَهُ: قُل: إلاّ مَن تابَ وأَصلَحَ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ: ذَنبُ مَن تَخَلَّفَ عَنهُ ولَم يَتُب، أعظَمُ مِن ذَنبِ مَن قاتَلَهُ ثُمَّ تابَ.</span><ref><span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج2 ص88 ح35، بحارالأنوار: ج32 ص319 ح289.</span></ref>

<span dir="rtl">118. عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ به نقل از سهل بن قاسم ـ</span>: <span dir="rtl">امام رضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام شنيد كه يكى از يارانش مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: خدا لعنت كند كسانى را كه با امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام جنگيدند. به او فرمود: «بگو: بجز كسانى كه توبه كردند و اصلاح شدند».</span>

<span dir="rtl">سپس فرمود: «گناه كسانى كه او را تنها گذاشتند و [بعد از اين كار خود] توبه نكردند، بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر از گناه كسانى است كه با او جنگيدند، امّا بعد توبه كردند».</span>

<span dir="rtl">راجع: نهج الذكر: ج2 ص340 (التحذير من ترك الاستغفار).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: نهج الذكر (با ترجمه فارسى): ج4 ص47 (برحذر داشتن از ترك آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى).</span>

<span id="التوبة-الغير-الحقيقية"></span>
== <span dir="rtl">2 / 9: التَّوبَةُ الغَيرُ الحَقيقِيَّةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 9: توبه غير حقيقى</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ إِذَا مَسَّ الاْءِنسَنَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ نَسِىَ مَا كَانَ يَدْعُواْ إِلَيْهِ مِن قَبْلُ وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَندَادًا لِّيُضِلَّ عَن سَبِيلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِكُفْرِكَ قَلِيلاً إِنَّكَ مِنْ أَصْحَبِ النَّارِ».</span><ref><span dir="rtl">الزمر: 8.</span></ref>

<span dir="rtl">«هنگامى كه به انسان زيانى رسد، پروردگار خود را مى</span>‌<span dir="rtl">خواند و به سوى او باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد؛ امّا هنگامى كه نعمتى از خود به او عطا كند، آنچه را به سبب آن قبلاً خدا را مى</span>‌<span dir="rtl">خواند، از ياد مى</span>‌<span dir="rtl">برد و براى خداوند، همتايانى قرار مى</span>‌<span dir="rtl">دهد تا مردم را از راه او منحرف سازد. بگو: «چند روزى از كفرت بهره گير كه از دوزخيانى«.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">119.</span> <span dir="rtl">الكافي عن عمّار الساباطيّ</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَن قَولِ اللّهِ تَعالى: «وَ إِذَا مَسَّ الاْءِنسَنَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ»، قالَ: نَزَلَت في أبِي الفَصيلِ؛ إنَّهُ كانَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله عِندَهُ ساحِراً، فَكانَ إذا مَسَّهُ الضُّرُّ؛ يَعنِي السُّقمَ «دَعَا رَبَّهُ مُنِيبًا إِلَيْهِ» يَعني تائِباً إلَيهِ مِن قَولِهِ في رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ما يَقولُ «ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَةً مِّنْهُ»يَعنِي العافِيَةَ «نَسِىَ مَا كَانَ يَدْعُوا إِلَيْهِ مِن قَبْلُ» يَعني نَسِيَ التَّوبَةَ إلَى اللّهِ عز و جل مِمّا كانَ يَقولُ في رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله إنَّهُ ساحِرٌ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج8 ص204 ح246، تأويل الآيات الظاهرة: ج2 ص511 ح1 نحوه، بحارالأنوار: ج24ص 121 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">119. الكافى ـ به نقل از عمّار ساباطى ـ</span>: <span dir="rtl">از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در باره اين فرموده خداوند متعال پرسيدم: «و چون به انسان آسيبى رسيد، پروردگارش را ـ در حالى كه به سوى او بازگشت</span>‌<span dir="rtl">كننده است ـ مى</span>‌<span dir="rtl">خواند». فرمود: «در باره ابو فصيل نازل شد. او پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را جادوگر مى</span>‌<span dir="rtl">شمرد و هر گاه به او آسيبى، يعنى بيمارى</span>‌<span dir="rtl">اى مى</span>‌<span dir="rtl">رسيد: «پروردگارش را مى</span>‌<span dir="rtl">خواند، در حالى كه به سوى او بازگشت كننده بود»؛ يعنى از اين كه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را جادوگر مى</span>‌<span dir="rtl">خواند، به درگاه خدا توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كرد. «سپس چون او را از جانب خدا نعمتى عطا شد»، يعنى سلامت، «آنچه را پيش</span>‌<span dir="rtl">تر برايش دعا مى</span>‌<span dir="rtl">كرد، از ياد مى</span>‌<span dir="rtl">بُرد»؛ يعنى توبه كردن به درگاه خداى عز و جل از گفتن اين كه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله جادوگر است.</span>

<span dir="rtl">120.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">الاِستِغفارُ بِاللِّسانِ تَوبَةُ الكَذّابينَ.</span><ref><span dir="rtl">الفردوس: ج1 ص124 ج427 عن أبي سعيد، تفسير القرطبى: ج9 ص3، مفردات ألفاظ القرآن: ص 609 كلاهما من دون إسناد إلى أحد من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">120. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">استغفار زبانى، توبه دروغگويان است.</span>

<span dir="rtl">راجع: نهج الذكر: ج2 ص327 (القسم التاسع / الفصل الأول / ذم الاستغفار بلا حقيقة).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: نهج الذكر (با ترجمه فارسى): ج4 ص21 (بخش نهم / فصل يكم / نكوهش آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى غير حقيقى).</span>

<span id="الفصل-الثالث-قبول-التوبة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثالث: قَبولُ التَّوبَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل سوم: پذيرش توبه</span>

<span id="قابل-التوب"></span>
== <span dir="rtl">3 / 1: قابِلُ التَّوبِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 1: توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«غَافِرِ الذَّ منبِ وَ قَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِى الطَّوْلِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ».</span><ref><span dir="rtl">غافر: 3.</span></ref>

<span dir="rtl">«[خداوندى كه] آمرزنده گناه، پذيرنده توبه، داراى مجازات سخت و صاحب نعمت فراوان است. هيچ معبودى جز او نيست و بازگشت [همه شما] تنها به سوى اوست».</span>

<span dir="rtl">«أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يأْخُذُ الصَّدَقَتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ».</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 104.</span></ref>

<span dir="rtl">«آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">دانستند كه فقط خداوند، توبه را از بندگانش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و صدقات را مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد، و خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير و مهربان است؟!».</span>

<span dir="rtl">«وَ هُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَعْفُواْ عَنِ السَّئِّاتِ وَ يَعْلَمُ مَا تَفْعَلُونَ».</span><ref><span dir="rtl">الشورى: 25</span>.</ref>

<span dir="rtl">«او كسى است كه توبه را از بندگانش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و بدى</span>‌<span dir="rtl">ها را مى</span>‌<span dir="rtl">بخشد و آنچه را انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهيد، مى</span>‌<span dir="rtl">داند».</span>

<span dir="rtl">«فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابَام».</span><ref><span dir="rtl">النصر: 3.</span></ref>

<span dir="rtl">«پروردگارت را تسبيح و حمد كن و از او آمرزش بخواه كه او بسيار توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير است».</span>

<span dir="rtl">«وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">الحجرات: 12.</span></ref>

<span dir="rtl">«تقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير و مهربان است!».</span>

<span dir="rtl">راجع: البقرة: 160،النساء: 26 و 27، المائدة: 39، الأعراف: 153، الأحزاب: 12 و النور: 10.</span>

<span dir="rtl">ر. ك: بقره: آيه 160، نساء: آيه 26 و 27، مائده: آيه 39، اعراف: آيه 153، احزاب: آيه 12 و نور: آيه 10.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">121.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَن اُعطِيَ التَّوبَةَ لَم يُمنَعِ القَبولَ، فَإِنَّهُ قالَ: «وَ هُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَعْفُوا عَنِ السَّيِّ</span>ٔ<span dir="rtl">اتِ».</span><ref><span dir="rtl">نوادر الاُصول: ج1 ص417، الدرّ المنثور: ج5 ص8؛ نهج البلاغة: الحكمة 135، روضة الواعظين: ص 525 كلاهما عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، الأمالي للطوسي: ص693 ح1473 عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، تحف العقول: ص41 وفي كلّها «يحرم» بدل «يمنع» وليس فيها ذيله من «فإنّه قال»، بحارالأنوار: ج6 ص37 ح61.</span></ref>

<span dir="rtl">121. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">به هر كس [توفيق] توبه داده شود، از پذيرفته</span>‌<span dir="rtl">شدن آن محروم نمى</span>‌<span dir="rtl">گردد؛ زيرا خداوند فرموده است: «اوست كه توبه بندگان را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و از گناهان در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرد».</span>

<span dir="rtl">122.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما كانَ اللّهُ لِيَفتَحَ بابَ التَّوبَةِ ويُغلِقَ بابَ المَغفِرَةِ؛ لِأَ نَّهُ تَعالى يَقولُ: «وَ هُوَ الَّذِى يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يَعْفُواْ عَنِ السَّئِّاتِ».</span><ref><span dir="rtl">إرشاد القلوب: ص149، نهج البلاغة: الحكمة 435 وليس فيه ذيله، بحار الأنوار: ج6 ص36ح 58.</span></ref>

<span dir="rtl">122. امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هرگز چنين نيست كه خدا درِ توبه را بگشايد و درِ آمرزش را ببندد؛ زيرا خداوند متعال مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «اوست كه توبه را از بندگانش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و از بدى</span>‌<span dir="rtl">ها در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرد».</span>

<span dir="rtl">123.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَنِ اعتَذَرَ إلَى اللّهِ قَبِلَ اللّهُ مِنهُ عُذرَهُ.</span><ref><span dir="rtl">مسند أبي يعلى: ج4 ص233 ح4322، تاريخ أصبهان: ج2 ص73 الرقم 1028، تفسير ابن كثير: ج 2 ص100 كلّها عن أنس، كنز العمّال: ج3 ص406 ح7165؛ تنبيه الخواطر: ج1 ص105، إرشاد القلوب: ص103.</span></ref>

<span dir="rtl">123. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر كس از خدا پوزش بخواهد، خداوند، پوزش او را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد.</span>

<span dir="rtl">124.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ما كانَ اللّهُ لِيَفتَحَ بابَ التَّوبَةِ ويُغلِقَ بابَ المَغفِرَةِ، وهُوَ يَقولُ: «وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 110.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تنبيه الخواطر: ج2 ص237؛ كنزالعمّال: ج3 ص737 ح8618 نقلاً عن ابن ماجة عن محمّد بنكعب القرطبي عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">124. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هرگز چنين نيست كه خدا درِ توبه را بگشايد و درِ آمرزش را ببندد. او مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «و هر كس بدى كند يا به خويشتن ستم نمايد، سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را آمرزنده و مهربان مى</span>‌<span dir="rtl">يابد».</span>

<span dir="rtl">125.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">قالَ اللّهُ عز و جل لِداوُدَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: يا داوُدُ، بَشِّرِ المُذنِبينَ وأَنذِرِ الصِّدّيقينَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: كَيفَ اُبَشِّرُ المُذنِبينَ واُنذِرُ الصِّدّيقينَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا داوُدُ بَشِّرِ المُذنِبينَ أنّي أقبَلُ التَّوبَةَ وأَعفو عَنِ الذَّنبِ، وأَنذِرِ الصِّدّيقينَ ألاّ يُعجَبوا بِأَعمالِهِم، فَإِنَّهُ لَيسَ عَبدٌ أنصِبُهُ لِلحِسابِ إلاّ هَلَكَ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص314 ح8، عدّة الداعى: ص222 كلاهما عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، مشكاة الأنوار: ص 539 ح1808 وفيهما «يتعجّب بالحسنات» بدل «انصبه للحساب»، بحار الأنوار: ج14 ص40 ح22؛ الدرّ المنثور: ج7 ص172 نقلاً عن ابن حنبل عن أبي الجلد نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">125. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداى عز و جل به داوود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «اى داوود! به گنهكاران، نويد ده و به عابدان، هشدار». داوود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: چگونه به گنهكاران، نويد دهم و به عابدان، هشدار؟ فرمود: «اى داوود! به گنهكاران، نويد ده كه من توبه را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرم و از گناه در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرم و به عابدان، هشدار ده كه به اعمال خويش، مغرور نشوند؛ زيرا هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست كه او را براى حسابرسى نگه دارم، مگر اين كه هلاك شود».</span>

<span dir="rtl">126.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اِعلَم أنَّ الَّذي بِيَدِهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَالأَرضِ قَد أذِنَ لَكَ فِي الدُّعاءِ وتَكَفَّلَ لَكَ بِالإِجابَةِ،...ولَم يَمنَعكَ ـ إن أسَأتَ ـ مِنَ التَّوبَةِ، ولَم يُعاجِلكَ بِالنَّقِمَةِ، ولَم يُعَيِّركَ بِالإِنابَةِ، ولَم يَفضَحكَ حَيثُ الفَضيحَةُ بِكَ أولى، ولَم يُشَدِّد عَلَيكَ في قَبولِ الإِنابَةِ، ولَم يُناقِشكَ بِالجَريمَةِ، ولَم يُؤِسكَ مِنَ الرَّحمَةِ. بَل جَعَلَ نُزوعَكَ</span><ref><span dir="rtl">نزع عن الشيء: أي كفّ وقلع عنه مجمع البحرين: ج3 ص1771 «نزع».</span></ref> <span dir="rtl">عَنِ الذَّنبِ حَسَنَةً، وحَسَبَ سَيِّئتَكَ واحِدَةً، وحَسَبَ حَسَنَتَكَ عَشرا، وفَتَحَ لَكَ بابَ المَتابِ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب 31، تحف العقول: ص75 نحوه، كشف المحجّة: ص227 عن عمر بنأبي المقدام عن الإمام الباقر عنه عليهماالسلام، بحار الأنوار: ج93 ص301 ح38؛ كنز العمّال: ج16 ص173 ح44215 نقلاً عن وكيع والعسكري في المواعظ نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">126. امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بدان آن كس كه گنجينه</span>‌<span dir="rtl">هاى آسمان</span>‌<span dir="rtl">ها و زمين در دست اوست، به تو رخصت دعا كردن داده و اجابتِ دعايت را ضمانت فرموده است...؛ و اگر بد كردى، از توبه، بازت نداشته و در عذاب كردنت، شتاب نفرموده و براى بازگشتنت، تو را سرزنش نكرده است و آن گاه كه سزاوارِ رسوايى بوده</span>‌<span dir="rtl">اى، رسوايت نساخته و در قبول توبه</span>‌<span dir="rtl">ات سختگيرى نكرده و به سبب گناهت، تو را به تنگنا[ى حساب</span>‌<span dir="rtl">كشىِ سخت] در نينداخته و از رحمت، نااميدت نساخته است؛ بلكه دست كشيدنت از گناه را كارى نيك شمرده و [يك] گناهت يك [گناه] شمرده، حال آن كه [يك] كار نيكت را ده برابر به حساب آورده و درِ توبه را به رويت گشوده است.</span>

<span dir="rtl">127.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">الحَمدُ للّه</span>‌ <span dir="rtl">الَّذي دَلَّنا عَلَى التَّوبَةِ الَّتي لَم نُفِدها إلاّ مِن فَضلِهِ، فَلَو لَم نَعتَدِد مِن فَضلِهِ إلاّ بِها، لَقَد حَسُنَ بَلاؤهُ عِندَنا، وجَلَّ إحسانُهُ إلَينا، وجَسُمَ فَضلُهُ عَلَينا، فَما هكَذا كانَت سُنَّتُهُ فِي التَّوبَةِ لِمَن كانَ قَبلَنا، لَقَد وَضَعَ عَنّا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ، ولَم يُكَلِّفنا إلاّ وُسعا، ولَم يُجَشِّمنا إلاّ يُسرا، ولَم يَدَع لِأَحَدٍ مِنّا حُجَّةً ولا عُذرا، فَالهالِكُ مِنّا مَن هَلَكَ عَلَيهِ، وَالسَّعيدُ مِنّا مَن رَغِبَ إلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجاديّة: ص22 الدعاء 1.</span></ref>

<span dir="rtl">127. امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ستايش، خدايى را كه راه توبه را به ما نماياند و تنها به لطف و فضل او، از آن بهره مند شديم؛ و اگر از الطاف او، تنها از همين يك لطف برخوردار شده بوديم، باز هم در حقّ ما نيكىِ بسيار و احسانِ بزرگ و لطفِ عظيم كرده بود؛ چرا كه روش او در پذيرفتن توبه از امّت</span>‌<span dir="rtl">هاى پيشين، چنين نبود. او آنچه ما توانش را نداشتيم، از عهده ما برداشت و جز به اندازه قدرتمان، به ما تكليف نكرد و جز كارهاى آسان، وظيفه</span>‌<span dir="rtl">اى بر دوش ما ننهاد و براى هيچ يك از ما، جاى عذر و بهانه</span>‌<span dir="rtl">اى باقى نگذاشت. پس هلاك شونده از ما، كسى است كه او را نافرمانى نمايد و خوش</span>‌<span dir="rtl">بخت از ما، كسى است كه به او رو كند.</span>

<span dir="rtl">128.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ إنَّ قُلوبَ المُخبِتينَ إلَيكَ والِهَةٌ، وسُبُلَ الرّاغِبينَ إلَيكَ شارِعَةٌ، وأَعلامَ القاصِدينَ إلَيكَ واضِحَةٌ، وأَفئِدَةَ العارِفينَ مِنكَ فازِعَةٌ، وأَصواتَ الدّاعينَ إلَيكَ صاعِدَةٌ، وأَبوابَ الإِجابَةِ لَهُم مُفَتَّحَةٌ، ودَعوَةَ مَن ناجاكَ مُستَجابَةٌ. وتَوبَةَ مَن أنابَ إلَيكَ مَقبولَةٌ، وعَبرَةَ مَن بَكى مِن خَوفِكَ مَرحومَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">كامل الزيارات: ص93 ح93 عن عليّ بن مهدي بن صدقة الرقي عن الإمام الرضا عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، المزارالكبير: ص283، الغارات: ج2 ص848، المزار: ص115، الإقبال: ج2 ص274 كلّها عن جابر بن يزيد الجعفي عن الإمام الباقر عنه عليهماالسلام، بحارالأنوار: ج100 ص264 ح2.</span></ref>

<span dir="rtl">128. امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پروردگارا! دل</span>‌<span dir="rtl">هاى خداترسان به سوى تو شيفته و شيداست و راه</span>‌<span dir="rtl">هاى خواستارانت، باز است و نشانه</span>‌<span dir="rtl">هاى جويندگان تو، آشكار است و دل</span>‌<span dir="rtl">هاى عارفان، از [شهود جلال] تو، هراسان است. صداهاى دعاكنندگان، به سوى تو بالا مى</span>‌<span dir="rtl">رود و درهاى اجابت، به روى آنان گشوده است و دعاى هر كه با تو مناجات كند، مستجاب است و توبه هركس كه به درگاهت روى آورد، پذيرفته است و اشك هركس كه از بيم تو بگِريد، مورد رحمت است.</span>

<span id="قبول-التوبة-في-جميع-الذنوب"></span>
== <span dir="rtl">3 / 2: قَبولُ التَّوبَةِ في جَميعِ الذُّنوبِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 2: پذيرش توبه در همه گناهان</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«قُلْ يَعِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ».</span><ref><span dir="rtl">الزمر: 53.</span></ref>

<span dir="rtl">«بگو: «اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از رحمت خداوند، نوميد نشويد كه خدا، همه گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ زيرا او بسيار آمرزنده مهربان است«.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">129.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لَو أخطَأتُم حَتّى تَبلُغَ خطاياكُمُ السَّماءَ، ثُمَّ تُبتُم، لَتابَ عَلَيكُم.</span><ref><span dir="rtl">سنن ابن ماجة: ج2 ص1419 ح4248 عن أبي هريرة، الدعاء للطبراني: ص509 ح1805 عنأنس، الزهد لابن المبارك: ص370 ح1049 عن الحسن نحوه، كنزالعمّال: ج4 ص215 ح1022.</span></ref>

<span dir="rtl">129. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">اگر چندان گناه كنيد كه گناهانتان تا آسمان برسد، امّا توبه كنيد، توبه شما را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد.</span>

<span dir="rtl">130.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن أخشم السدوسي</span>: <span dir="rtl">دَخَلتُ عَلى أنَسِ بنِ مالِكٍ قالَ: سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ ـ أو قالَ: وَالَّذي نَفسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ ـ لَو أخطَأتُم حَتّى تَملَأَ خَطاياكُم ما بَينَ السَّماءِ وَالأَرضِ، ثُمَّ استَغفَرتُمُ اللّهَ عز و جل لَغَفَرَ لَكُم.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج4 ص474 ح13493، مسند أبي يعلى: ج4 ص193 ح4211، تفسير ابن كثير: ج 7 ص99 كلاهما عن أخشن السدوسي، كنز العمّال: ج4 ص244 ح10361.</span></ref>

<span dir="rtl">130. مسند ابن حنبل ـ به نقل از اخشم سدوسى ـ</span>: <span dir="rtl">بر انس بن مالك در آمدم. گفت: از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدم كه فرمود: «سوگند به آن كه جانم ـ يا فرمود: جان محمّد ـ در دست اوست، اگر چندان گناه كنيد كه گناهانتان ميان آسمان و زمين را پُر كند، سپس از خداى عز و جل آمرزش بخواهيد، شما را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد».</span>

<span dir="rtl">131.</span> <span dir="rtl">صحيح مسلم عن أبي هريرة</span>: <span dir="rtl">إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله قالَ: يَضحَكُ اللّهُ إلى رَجُلَينِ يَقتُلُ أحَدُهُمَا الآخَرَ كِلاهُما يَدخُلُ الجَنَّةَ. فَقالوا: كَيفَ يا رَسولَ اللّهِ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: يُقاتِلُ هذا في سَبيلِ اللّهِ عز و جل فَيُستَشهَدُ، ثُمَّ يَتوبُ اللّهُ عَلَى القاتِلِ فَيُسلِمُ، فَيُقاتِلُ في سَبيلِ اللّهِ عز و جل فَيُستَشهَدُ.</span><ref><span dir="rtl">صحيح مسلم: ج3 ص1504 ح128، صحيح البخاري: ج3 ص1040 ح2671، سنن ابن ماجة: ج 1 ص68 ح191، سنن النسائي: ج6 ص39، الموطّأ: ج2 ص460 ح28 كلّها نحوه، كنز العمّال: ج4 ص402 ح1124.</span></ref>

<span dir="rtl">131. صحيح مسلم ـ به نقل از ابو هريره ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «خداوند به دو مرد كه يكى از آنها ديگرى را مى</span>‌<span dir="rtl">كُشد، ولى هر دو به بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">روند، مى</span>‌<span dir="rtl">خندد». گفتند: چگونه، اى پيامبر خدا؟ فرمود: «اين يكى در راه خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">جنگد و شهيد مى</span>‌<span dir="rtl">شود و سپس خداوند به قاتل، عنايت مى</span>‌<span dir="rtl">كند و او هم مسلمان مى</span>‌<span dir="rtl">شود و در راه خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">جنگد و شهيد مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">132.</span> <span dir="rtl">المعجم الأوسط عن عائشة</span>: <span dir="rtl">جاءَ حَبيبُ بنُ الحارِثِ إلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنّي رَجُلٌ مِقرافُ الذُّنوبِ</span><ref><span dir="rtl">مقرافٌ للذنوب: أي كثير المباشرة لها. ومِفعال من أبنية المبالغة النهاية: ج4 ص47 «قرف».</span></ref><span dir="rtl">، قالَ: تُب إلَى اللّهِ يا حَبيبُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنّي أتوبُ ثُمَّ أعودُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَكُلَّما أذنَبتَ فَتُب.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إذَن يَكثُرَ ذُنوبي!</span>

<span dir="rtl">قالَ: عَفوُ اللّهِ أكثَرُ مِن ذُنوبِكَ يا حَبيبَ بنَ الحارِثِ.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الأوسط: ج5 ص122 ح4854، تاريخ أصبهان: ج1 ص443 الرقم 873، اُسد الغابة: ج1ص 513 الرقم 691، تفسير الثعلبي: ج2 ص94 وفيه «معراض للذنوب» بدل «مقراف الذنوب»، كنز العمّال: ج4 ص266 ح10441؛ مشكاة الأنوار: ص215 ح590 وفيه «معراض للذنوب» بدل «مقراف الذنوب».</span></ref>

<span dir="rtl">132. معجم الأوسط ـ به نقل از عايشه ـ</span>: <span dir="rtl">حبيب بن حارث نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! من مردى هستم كه بسيار گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم. فرمود: «به درگاه خدا توبه كن، اى حبيب!». گفت: اى پيامبر خدا! توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، ولى دوباره مرتكب گناه مى</span>‌<span dir="rtl">شوم. فرمود: «هر بار كه گناه كردى، توبه كن» گفت: اى پيامبر خدا! در اين صورت، گناهانم بسيار مى</span>‌<span dir="rtl">شود! فرمود: «بخشش خداوند، بيشتر از گناهان توست، اى حبيب بن حارث!».</span>

<span dir="rtl">133.</span> <span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين عن عقبة بن عامر الجهني</span>: <span dir="rtl">إنَّ رَجُلاً أتى رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، أحَدُنا يُذنِبُ. قالَ: يُكتَبُ عَلَيهِ. قالَ: ثُمَّ يَستَغفِرُ مِنهُ ويَتوبُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يُغفَرُ لَهُ ويُتابُ عَلَيهِ، ولا يَمَلُّ اللّهُ حَتّى تَمَلّوا.</span><ref><span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين: ج1 ص126 ح195 وج 4 ص285 ح7658، المعجم الكبير: ج17ص 287 ح791، المعجم الأوسط: ج8 ص298 ح8689، سبل الهدى والرشاد: ج9 ص323، كنزالعمّال: ج4 ص267 ح10444.</span></ref>

<span dir="rtl">133. المستدرك على الصحيحين ـ به نقل از عُقبة بن عامر جُهَنى ـ</span>: <span dir="rtl">مردى نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! شخصى از ما گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كند. فرمود: «گناهش نوشته مى</span>‌<span dir="rtl">شود». گفت: سپس از آن، استغفار و توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند. فرمود: «آمرزيده و توبه</span>‌<span dir="rtl">اش پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود. خدا، خسته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود تا شما خسته شويد».</span>

<span dir="rtl">134.</span> <span dir="rtl">إرشاد القلوب</span>: <span dir="rtl">قالَ رَجُلٌ: يا رَسولَ اللّهِ، إنّي أذنَبتُ. فَقالَ: اِستَغفِرِ اللّهَ. فَقالَ: إنّي أتوبُ ثُمَّ أعودُ. فَقالَ: كُلَّما أذنَبتَ استَغفِرِ اللّهَ، فَقالَ: إذَن تَكثُرَ ذُنوبي!</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: عَفوُ اللّهِ أكثَرُ، فَلا تَزالُ تَتوبُ حَتّى يَكونَ الشَّيطانُ هُوَ المَدحورَ.</span><ref><span dir="rtl">ارشاد القلوب: ص46، وسائل الشيعة: ج11 ص364 ح21036.</span></ref>

<span dir="rtl">134. إرشاد القلوب</span>: <span dir="rtl">مردى گفت: اى پيامبر خدا! من مرتكب گناه شده</span>‌<span dir="rtl">ام. فرمود: «از خدا آمرزش بخواه». گفت: توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، ولى دوباره گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم. فرمود: «هر بار كه گناه كردى، از خدا آمرزش بخواه». گفت: در اين صورت، گناهانم بسيار مى</span>‌<span dir="rtl">شود! فرمود: «بخشش خدا، بيشتر است. پيوسته توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنى تا اين كه [سرانجام] شيطان، شكست بخورَد».</span>

<span dir="rtl">135.</span> <span dir="rtl">جامع الأخبار عن جابر بن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">الأنصاريّ</span>: <span dir="rtl">جاءَتِ امرَأَةٌ إلَى النَّبِيِّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَت: يا نَبِيَّ اللّهِ، امرَأَةٌ قَتَلَت وَلَدَها هَل لَها مِن تَوبَةٍ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله لَها: وَالَّذي نَفسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ، لَو أنَّها قَتَلَت سَبعينَ نَبِيّاً ثُمَّ تابَت ونَدِمَت، ويَعرِفُ اللّهُ مِن قَلبِها أنَّها لا تَرجِعُ إلَى المَعصِيَةِ أبَداً، لَقَبِلَ</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «يقبل»، والتصويب من مستدرك الوسائل.</span></ref> <span dir="rtl">اللّهُ تَوبَتَها وعَفا عَنها، فَإِنَّ بابَ التَّوبَةِ مَفتوحٌ ما بَينَ المَشرِقِ وَالمَغرِبِ، وإنَّ التّائِبَ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص226 ح577، مستدرك الوسائل: ج12 ص131 ح13710.</span></ref>

<span dir="rtl">135. جامع الأخبار ـ به نقل از جابر بن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">انصارى ـ</span>: <span dir="rtl">زنى نزد پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! زنى فرزند خود را كشته است. آيا براى او [راه] توبه [باز] است؟</span>

<span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله به او فرمود: «سوگند به آن كه جان محمّد در دست اوست، اگر هفتاد پيامبر را هم بكُشد و سپس توبه كند و پشيمان شود و خداوند از قلب او بداند كه ديگر به گناه باز نمى</span>‌<span dir="rtl">گردد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و او را مى</span>‌<span dir="rtl">بخشد؛ زيرا كه در توبه به اندازه مشرق تا مغرب، باز است و كسى كه از گناه توبه كند، همانند كسى است كه گناه نكرده است».</span>

<span dir="rtl">136.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">قالَ اللّهُ: يَابنَ آدَمَ، إنَّكَ ما دَعَوتَني ورَجَوتَني غَفَرتُ لَكَ عَلى ما كانَ فيكَ ولا اُبالي. يَابنَ آدَمَ، لَو بَلَغَت ذُنوبُكَ عَنانَ السَّماءِ ثُمَّ استَغفَرتَني غَفَرتُ لَكَ ولا اُبالي. يَابنَ آدَمَ، إنَّكَ لَو أتَيتَني بِقِرابِ الأَرضِ خَطايا ثُمَّ لَقيتَني لا تُشرِكُ بي شَيئا لَأَتَيتُكَ بِقِرابِها مَغفِرَةً.</span><ref><span dir="rtl">سنن الترمذي: ج5 ص548 ح3540 عن أنس، مسند ابن حنبل: ج8 ص118 ح21561، سننالدارمي: ج2 ص778 ح2686 كلاهما عن أبي ذرّ، المعجم الكبير: ج12 ص16 ح12346 عن ابن عبّاس وكلّها نحوه، كنزالعمّال: ج3 ص146 ح5902؛ الدعوات: ص31 ح66 عن أبي ذرّ نحوه، بحارالأنوار: ج93 ص283 ذيل ح30.</span></ref>

<span dir="rtl">136. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند فرمود: «اى پسر آدم! تا آن گاه كه مرا بخوانى و به من، اميدوار باشى، با وجود همه گناهانى كه داشته</span>‌<span dir="rtl">اى، تو را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم و باكى ندارم. اى پسر آدم! اگر گناهانت سر به آسمان بزند، سپس از من آمرزش بخواهى، تو را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم و باكى ندارم. اى پسر آدم! اگر به اندازه زمين گناه كنى، امّا در حالى به ديدارم بيايى كه چيزى را شريك من قرار نداده</span>‌<span dir="rtl">اى، به همان اندازه، آمرزش به تو مى</span>‌<span dir="rtl">دهم.</span>

<span dir="rtl">137.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بَينَما رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ذاتَ يَومٍ عَلى جَبَلٍ مِن جِبالِ تِهامَةَ وَالمُسلِمونَ حَولَهُ، إذ أقبَلَ شَيخٌ وبِيَدِهِ عَصا فَنَظَرَ إلَيهِ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: مَشيَةَ الجِنِّ ونَغمَتَهُم وعُجبَهُم، فَأَتى فَسَلَّمَ فَرَدَّ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، فَقَالَ لَهُ: مَن أنتَ؟ فَقالَ: أنَا هامَةُ بنُ الهيمِ بنِ لاقيسَ بنِ إبليسَ... [إلى أن قالَ:]</span>

<span dir="rtl">فَقُلتُ: يا نوحُ، إنَّني مِمَّن شَرِكَ في دَمِ العَبدِ الصّالِحِ الشَّهيدِ السَّعيدِ هابيلَ بنِ آدَمَ، هَل تَدري عِندَ رَبِّكَ مِنَ التَّوبَةِ؟ قالَ: نَعَم يا هامُ، هُمَّ بِخَيرٍ وَافعَلهُ قَبلَ الحَسرَةِ وَالنَّدامَةِ، إنّي وَجَدتُ فيما أنزَلَ اللّهُ تَعالى عَلَيَّ: لَيسَ مِن عَبدٍ عَمِلَ ذَنباً كائِناً ما كانَ وبالِغاً ما بَلَغَ ثُمَّ تابَ إلاّ تابَ اللّهُ تَعالى عَلَيهِ، فَقُمِ السّاعَةَ فَاغتَسِل وخِرَّ للّه</span>‌ <span dir="rtl">ساجِداً، فَفَعَلتُ ما أمَرَني، إذ نادى مُنادٍ مِنَ السَّماءِ: اِرفَع رَأسَكَ قُبِلَت تَوبَتُكَ، فَخَرَرتُ للّه</span>‌ <span dir="rtl">ساجِداً حَولاً.</span><ref><span dir="rtl">الجعفريّات: ص175 عن الإمام الكاظم عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، مستدرك الوسائل: ج2 ص513 ح2597؛السيرة النبوية لابن كثير: ج4 ص185، البداية والنهاية: ج5 ص97 كلاهما عن عمر، سبل الهدى والرشاد: ج6 ص438 عن ابن عبّاس وكلّها نحوه، كنزالعمّال: ج6 ص</span>164 <span dir="rtl">ح15229.</span></ref>

<span dir="rtl">137. امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هنگامى كه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بالاى يكى از كوه</span>‌<span dir="rtl">هاى تَهامه بود و مسلمانان، گِردش را گرفته بودند، پيرمردى عصا به دست، پيدا شد. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله به او نگريست و فرمود: «[اين] راه رفتن و آهنگ صدا و غرور جن است». وى آمد و سلام كرد. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله پاسخش را داد و فرمود: «تو كيستى؟». گفت: من هامة بن هيم بن لاقيس بن ابليس هستم... [تا آن كه گفت:] گفتم: اى نوح! من در ريختن خون بنده صالح و شهيد سعادتمند، هابيل پسر آدم، شركت داشتم. آيا مى</span>‌<span dir="rtl">دانى كه نزد پروردگارت توبه</span>‌<span dir="rtl">اى هست؟ گفت: آرى، اى هام! آهنگِ كار نيك كن و پيش از آن كه دچار افسوس و پشيمانى شوى، انجامش ده. من در آنچه خداى متعال بر من نازل فرمود، يافتم كه: «هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست كه گناهى كند، هر گناهى و به هر اندازه</span>‌<span dir="rtl">اى كه باشد و سپس توبه نمايد، مگر اين كه خداوند متعال، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را بپذيرد». پس همين حالا برخيز و غسل كن و در پيشگاه خدا به سجده بيفت. من به دستور او عمل كردم. ناگاه ندادهنده</span>‌<span dir="rtl">اى از آسمان ندا داد كه: «سرت را بلند كن كه توبه</span>‌<span dir="rtl">ات پذيرفته شد» من [به شكرانه آن]يك سال براى خدا به سجده افتادم.</span>

<span dir="rtl">138.</span> <span dir="rtl">المعجم الكبير عن عبد الرحمن بن جبير عن أبي طويل شطب الممدود</span>: <span dir="rtl">أنَّهُ أتى رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: أرَأَيتَ رَجُلاً عَمِلَ الذُّنوبَ كُلَّها فَلَم يَترُك مِنها شَيئا، وهُوَ في ذلِكَ لَم يَترُك حاجَةً ولا داجَةً إلاّ أتاها، فَهَل لَهُ مِن تَوبَةٍ؟ قالَ: فَهَل أسلَمتَ؟ قالَ: أمّا أنَا فَأَشهَدُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَحدَهُ لا شَريكَ لَهُ، وأَنَّكَ رَسولُ اللّهِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: نَعَم، تَفعَلُ الخَيراتِ وتَترُكُ السَّيِّئاتِ، فَيَجعَلُهُنَّ اللّهُ لَكَ خَيراتٍ كُلَّهُنَّ. قالَ: وغَدَراتي وفَجَراتي؟ قالَ: نَعَم. قالَ: اللّهُ أكبَرُ، فَما زالَ يُكَبِّرُ حَتّى تَوارى.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الكبير: ج7 ص314 ح7235، تاريخ بغداد: ج3 ص352 الرقم 1454، تفسير القرطبي: ج 13 ص78، تفسير الثعلبي: ج7 ص151، الإصابة: ج3 ص282 الرقم 3930 كلّها نحوه، كنزالعمّال: ج1 ص317 ح1491.</span></ref>

<span dir="rtl">138. المعجم الكبير</span>: <span dir="rtl">ـ به نقل از عبد الرحمان بن جبير از ابو طويل شطب ممدود ـ [ابو طويل] روايت كرده كه نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله رفت و گفت: مردى همه گناهان را مرتكب شده و چيزى از آنها را فروگذار نكرده است و به هر كاروانى كه به حج مى</span>‌<span dir="rtl">رفته يا از حج برمى</span>‌<span dir="rtl">گشته، دستبرد زده است</span><ref><span dir="rtl">در متن عربى، اين تعبير آمده است: «لم يترك حاجة ولا داجة إلاّ أتاها» ترجمه اين عبارت، مى</span>‌<span dir="rtl">تواند همان باشد كه آمد و مى</span>‌<span dir="rtl">تواند چنين باشد كه: «تمامى نيازهاى خود را، هرچند از راه خلاف، برآورده مى</span>‌<span dir="rtl">ساخت».</span></ref><span dir="rtl">. آيا براى چنين كسى، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى هست؟ پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آيا اسلام آورده</span>‌<span dir="rtl">اى؟». گفت: من گواهى مى</span>‌<span dir="rtl">دهم كه خدايى جز خداى يگانه و بى</span>‌<span dir="rtl">انباز نيست و تو، فرستاده خدا هستى.</span>

<span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آرى. كارهاى نيك انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهى و از كارهاى بد، دست مى</span>‌<span dir="rtl">شويى. در اين صورت، خداوند همه آن كارها را برايت نيك مى</span>‌<span dir="rtl">گرداند». گفت: خيانت</span>‌<span dir="rtl">ها و گناهانم را؟ فرمود: «آرى». مرد گفت: اللّه</span>‌ <span dir="rtl">اكبر! و همچنان تكبير مى</span>‌<span dir="rtl">گفت تا از نظر، ناپديد شد.</span>

<span dir="rtl">139.</span> <span dir="rtl">الدعاء للطبراني عن أنس</span>: <span dir="rtl">جاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبِيِّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنّي أذنَبتُ. فَقالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: إذا أذنَبتَ فَاستَغفِر رَبَّكَ عز و جل. قالَ: فَإِنّي أستَغفِرُ رَبّي عز و جل، ثُمَّ أعودُ فَاُذنِبُ! قالَ: فَإِذا أذنَبتَ فَاستَغفِر رَبَّكَ عز و جل. فَقالَ لَهُ فِي الرّابِعَةِ: اِستَغفِر رَبَّكَ حَتّى يَكونَ الشَّيطانُ هُوَ المَحسورَ</span><ref><span dir="rtl">المحسور: الذي قد بلغ الغاية في التعب والإعياء اُنظر: مجمع البحرين: ج1 ص404 «حسر».</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الدعاء للطبراني: ص504 ح1782، تفسير ابن كثير: ج2 ص105، تنبيه الغافلين: ص115 ح129عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامنحوه، كنزالعمّال: ج4 ص261 ح10429؛ التبيان في تفسير القرآن: ج3 ص146، مجمع البيان: ج3 ص36 كلاهما عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه، بحارالأنوار: ج6 ص15.</span></ref>

<span dir="rtl">139. الدعاء، طَبَرانى ـ به نقل از اَ نَس ـ</span>: <span dir="rtl">مردى نزد پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! من مرتكب گناه شده</span>‌<span dir="rtl">ام.</span>

<span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «هر گاه گناهى كردى، از پروردگارت، طلب آمرزش كن».</span>

<span dir="rtl">مرد گفت: من از پروردگارم طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، امّا دوباره مرتكب گناه مى</span>‌<span dir="rtl">شوم.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «هر گاه گناه كردى، از پروردگارت، طلب آمرزش كن».</span>

<span dir="rtl">در بار چهارم به او فرمود: «از پروردگارت، طلب آمرزش كن، چندان كه شيطان، خسته و درمانده شود».</span>

<span dir="rtl">140.</span> <span dir="rtl">الكافي عن محمّد بن مسلم عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يا مُحَمَّدَ بنَ مُسلِمٍ، ذُنوبُ المُؤمِنِ إذا تابَ مِنها مَغفورَةٌ لَهُ، فَليَعمَلِ المُؤمِنُ لِما يَستَأنِفُ بَعدَ التَّوبَةِ وَالمَغفِرَةِ، أما وَاللّهِ، إنَّها لَيسَت إلاّ لِأَهلِ الإِيمانِ.</span>

<span dir="rtl">قُلتُ: فَإِن عادَ بَعدَ التَّوبَةِ وَالاِستِغفارِ مِنَ الذُّنوبِ وعادَ فِي التَّوبَةِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا مُحَمَّدَ بنَ مُسلِمٍ، أتَرَى العَبدَ المُؤمِنَ يَندَمُ عَلى ذَنبِهِ ويَستَغفِرُ مِنهُ ويَتوبُ ثُمَّ لا يَقبَلُ اللّهُ تَوبَتَهُ؟</span>

<span dir="rtl">قُلتُ: فَإِنَّهُ فَعَلَ ذلِكَ مِراراً يُذنِبُ ثُمَّ يَتوبُ ويَستَغفِرُ اللّهَ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: كُلَّما عادَ المُؤمِنُ بِالاِستِغفارِ وَالتَّوبَةِ عادَ اللّهُ عَلَيهِ بِالمَغفِرَةِ، وإنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحيمٌ يَقبَلُ التَّوبَةَ ويَعفو عَنِ السَّيِّئاتِ، فَإِيّاكَ أن تُقَنِّطَ المُؤمِنينَ مِن رَحمَةِ اللّهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص434 ح6، ارشاد القلوب: ص180، بحار الأنوار: ج6 ص40 ح71.</span></ref>

<span dir="rtl">140. الكافى ـ به نقل از به محمّد بن مسلم ـ</span>: <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام [به من فرمود]: «اى محمّد بن مسلم! گناهان مؤمن، هر گاه از آنها توبه كند، براى او آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود. پس مؤمن بايد براى آنچه پس از توبه و آمرزش، از سر مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد، كار كند. هان! به خدا سوگند، اين تنها براى اهل ايمان است».</span>

<span dir="rtl">گفتم: اگر چه پس از توبه و آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى از گناهان، [به گناه] باز گردد و باز توبه كند؟!</span>

<span dir="rtl">فرمود: «اى محمّد بن مسلم! آيا مى</span>‌<span dir="rtl">پندارى كه بنده مؤمن، از گناهش پشيمان مى</span>‌<span dir="rtl">شود و از آن، آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهد و توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند؛ امّا خدا، توبه او را نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد؟!».</span>

<span dir="rtl">گفتم: زيرا او اين كار را بارها انجام داده است. هر بار، گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و سپس، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و از خدا، آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهد.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «هر بار كه مؤمن به آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى و توبه باز گردد، خدا با آمرزش خود به او باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد و خدا، آمرزگارِ مهربان است. توبه را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و از گناهان در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرد. پس مبادا مؤمنان را از رحمت خدا، نااميد كنى».</span>

<span dir="rtl">141.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي الدُّعاءِ ـ</span>: <span dir="rtl">يا أعطَفَ مَن أطافَ بِهِ المُستَغفِرونَ، ويا مَن عَفوُهُ أكثَرُ مِن نَقِمَتِهِ، ويا مَن رِضاهُ أوفَرُ مِن سَخَطِهِ، ويا مَن تَحَمَّدَ إلى خَلقِهِ بِحُسنِ التَّجاوُزِ، ويا مَن عَوَّدَ عِبادَهُ قَبولَ الإِنابَةِ</span><ref><span dir="rtl">الإنابة: الرجوع إلى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بالتوبة النهاية: ج5 ص123 «نوب».</span></ref><span dir="rtl">، ويا مَنِ استَصلَحَ فاسِدَهُم بِالتَّوبَةِ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص54 الدعاء 12، المصباح للكفعمي: ص506.</span></ref>

<span dir="rtl">141. امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در دعا ـ</span>: <span dir="rtl">اى باعطوفت</span>‌<span dir="rtl">ترين كسى كه آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهان بر گِردش حلقه زده</span>‌<span dir="rtl">اند! اى كسى كه عفوش بيشتر از انتقام اوست! اى كسى كه رضايتش، فزون</span>‌<span dir="rtl">تر از خشم اوست! اى كسى كه به سبب گذشت نيكوى خود، آفريدگانش را به ستايش خود، وا داشته است! اى كسى كه بندگانش را به توبه</span>‌<span dir="rtl">پذيرى خود، عادت داده است! و اى كسى كه فاسدان آنها را با توبه به صلاح مى</span>‌<span dir="rtl">آورَد!</span>

<span id="قبول-التوبة-إلى-آخر-لحظة-من-الحياة"></span>
== <span dir="rtl">3 / 3: قَبولُ التَّوبَةِ إلى آخِرِ لَحظَةٍ مِنَ الحَياةِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 3: پذيرفته شدن توبه تا واپسين دم زندگى</span>

<span dir="rtl">142.</span> <span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله في آخِرِ خُطبَةٍ خَطَبَها: مَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِسَنَةٍ تابَ اللّهُ عَلَيهِ. ثُمَّ قالَ: إنَّ السَّنَةَ لَكَثيرَةٌ! مَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِشَهرٍ تابَ اللّهُ عَلَيهِ. ثُمَّ قالَ: إنَّ الشَّهرَ لَكَثيرٌ! ومَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِجُمعَةٍ تابَ اللّهُ عَلَيهِ. ثُمَّ قالَ: إنَّ الجُمعَةَ لَكَثيرَةُ! ومَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِيَومٍ تابَ اللّهُ عَلَيهِ. ثُمَّ قالَ: وإنَّ يَوماً لَكَثيرٌ! ومَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِساعَةٍ تابَ اللّهُ عَلَيهِ. ثُمَّ قالَ: وإنَّ السّاعَةَ لَكَثيرَةٌ! ومَن تابَ وقَد بَلَغَت نَفسُهُ هذِهِ ـ وأَهوى بِيَدِهِ إلى حَلقِهِ ـ تابَ اللّهُ عَلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج1 ص133 ح351، الكافي: ج2 ص440 ح2 عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامعنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آلهنحوه، الزهد للحسين بن سعيد: ص140 ح192 عن جابر عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامعنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، مجمع البيان: ج3 ص37، بحار الأنوار: ج6 ص15؛ المستدرك على الصحيحين: ج4 ص287 ح7663 عن البيلماني، تفسير الثعلبي: ج3 ص274 عن عبادة بن الصامت وكلاهما نحوه، كنزالعمّال: ج4 ص223 ح10265.</span></ref>

<span dir="rtl">142. كتاب من لايحضره الفقيه</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله در آخرين خطابه</span>‌<span dir="rtl">اى كه ايراد كرد، فرمود: «هر كس يك سال پيش از مرگش توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». سپس فرمود: «سال، زياد است! هر كس يك ماه پيش از مرگش توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». باز فرمود: «ماه، زياد است! هر كس يك هفته پيش از مرگش توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». باز فرمود: «هفته زياد است! هر كس يك روز پيش از مرگش توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». باز فرمود: «يك روز، زياد است! هر كس يك ساعت پيش از مرگش توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». باز فرمود: «ساعت، زياد است! هر كس نَفَسش به اين جا رسد ـ و با دست خود به گلويش اشاره كرد ـ و توبه كند، خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">143.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ لَيَقبَلُ التَّوبَةَ مِن عَبدِهِ ما دامَ الرّوحُ في جَسَدِهِ ولَو لَم يَبقَ مِن أجَلِهِ إلاّ عُشَيرُ فَواقٍ</span><ref><span dir="rtl">الفَواقُ: هو ما بين الحلبتين من الراحة (النهاية: ج3 ص479 «فوق»).</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الفردوس: ج1 ص168 ح629 عن أبي هريرة، كنز العمّال: ج4 ص224 ح10268.</span></ref>

<span dir="rtl">143. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند، توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اش را تا زمانى كه جان در بدن اوست، مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد، اگر چه از عمرش جز چند دقيقه</span>‌<span dir="rtl">اى نمانده باشد.</span>

<span dir="rtl">144.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لَمّا هَبَطَ إبليسُ قالَ: وعِزَّتِكَ وعَظَمَتِكَ، لا اُفارِقُ ابنَ آدَمَ حَتّى تُفارِقَ روحُهُ جَسَدَهُ، فَقالَ اللّهُ: وعِزَّتي وعَظَمَتي، لا أحجُبُ التَّوبَةَ عَن عَبدي حَتّى يُغَرغِرَ</span><ref><span dir="rtl">يغرغر: أي تبلغ روحه حلقومه، فيكون بمنزلة الشيء الذي يتغرغر به المريض النهاية: ج3 ص360«غرغر».</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">التبيان: ج3 ص147، مجمع البيان: ج3 ص37، بحارالأنوار: ج6 ص16؛ تفسير الفخر الرازي: ج10 ص7، تفسير القرطبي: ج5 ص93، الدرّ المنثور: ج6 ص695 نقلاً عن ابن أبي حاتم وكلّها عن الحسن نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">144. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">چون ابليس [به زمين] هبوط كرد، گفت: به عزّت و عظمتت سوگند كه از آدميزاد تا جان در بدن دارد، دست بر نخواهم داشت. خدا هم فرمود: «به عزّت و عظمتم سوگند كه بنده</span>‌<span dir="rtl">ام را از توبه محروم نمى</span>‌<span dir="rtl">سازم تا آن گاه كه به جان كَنْدن بيفتد».</span>

<span dir="rtl">145.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَن تابَ إلَى اللّهِ قَبلَ أن يُغَرغِرَ بِالمَوتِ تابَ اللّهُ عَلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص226 ح575، الدعوات: ص237 ح659 نحوه، بحارالأنوار: ج6 ص16؛ سننالترمذي: ج5 ص547 ح3537 عن ابن عمر، سنن ابن ماجة: ج2 ص1420 ح4253 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن عمرو، مسند ابن حنبل: ج9 ص36 ح23130 كلّها نحوه، كنزالعمّال: ج4 ص267 ح</span>10443.</ref>

<span dir="rtl">145. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر كس پيش از آن كه به خُرخُر مرگ افتد، به درگاه خدا توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد.</span>

<span dir="rtl">146.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن عبد الرحمن بن البيلماني</span>: <span dir="rtl">اِجتَمَعَ أربَعَةٌ مِن أصحابِ رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، فَقالَ أحَدُهُم: سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يَقبَلُ تَوبَةَ العَبدِ قَبلَ أن يَموتَ بِيَومٍ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الثّاني: أنتَ سَمِعتَ هذا مِن رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله؟ قالَ: نَعَم، قالَ: وأَنَا سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يَقبَلُ تَوبَةَ العَبدِ قَبلَ أن يَموتَ بِنِصفِ يَومٍ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ الثّالِثُ: أنتَ سَمِعتَ هذا مِن رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله؟ قالَ: نَعَم، قالَ: وأَنَا سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى يَقبَلُ تَوبَةَ العَبدِ قَبلَ أن يَموتَ بِضَحوَةٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ الرّابِعُ: أنتَ سَمِعتَ هذا مِن رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله؟ قالَ: نَعَم، [قالَ:</span><ref><span dir="rtl">ما بين المعقوفين إضافة منّا يقتضيها السياق.</span></ref><span dir="rtl">] وأَنَا سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: إنَّ اللّهَ يَقبَلُ تَوبَةَ العَبدِ ما لَم يُغَرغِر بِنَفسِهِ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج5 ص280 ح15499، المستدرك على الصحيحين: ج4 ص286 ح7661وص 287 ح7663 كلاهما نحوه، تفسير ابن كثير: ج2 ص207، كنز العمّال: ج4 ص222 ح10257 وح 10259 و 10260 و 10261.</span></ref>

<span dir="rtl">146. مسند ابن حنبل ـ به نقل از عبد الرحمان بن بيلمانى ـ</span>: <span dir="rtl">چهار تن از ياران پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله گِرد آمدند. يكى از آنها گفت: از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدم كه فرمود: «خداوند ـ تبارك و تعالى ـ توبه بنده را تا يك روز پيش از مرگش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">دومى گفت: تو اين را از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدى؟ گفت: آرى. او گفت: من از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدم كه فرمود: «خداى ـ تبارك و تعالى ـ توبه بنده را تا نصف روز پيش از مرگش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">سومى گفت: تو اين را از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدى؟ گفت: آرى. او گفت: من از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدم كه فرمود: «خداى ـ تبارك و تعالى ـ توبه بنده را تا چاشتگاه پيش از مرگش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">چهارمى گفت: تو اين از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدى؟ گفت: آرى. او گفت: من از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدم كه فرمود: «خداوند، توبه بنده را تا زمانى كه به خُرخُر مرگ نيفتاده است، مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">147.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كانَ إبليسُ أوَّلَ مَن ناحَ، وأَوَّلَ مَن تَغَنّى، وأَوَّلَ مَن حَدا، قالَ: لَمّا أكَلَ آدَمُ مِنَ الشَّجَرَةِ تَغَنّى، قالَ: فَلَمّا هَبَطَ حَدا بِهِ، فَلَمَّا استَقَرَّ عَلَى الأَرضِ ناحَ فَأَذكَرَهُ ما فِي الجَنَّةِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ آدَمُ: رَبِّ، هذَا الَّذي جَعَلتَ بَيني وبَينَهُ العَداوَةَ لَم أقوَ عَلَيهِ وأَنَا فِي الجَنَّةِ، وإن لَم تُعِنّي</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «تعينني» والتصويب من بحار الأنوار</span>.</ref> <span dir="rtl">عَلَيهِ لَم أقوَ عَلَيهِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ اللّهُ: السَّيِّئَةُ بِالسَّيِّئَةِ وَالحَسَنَةُ بِعَشرِ أمثالِها إلى سَبعِ مِئَةٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: لا يولَدُ لَكَ وَلَدٌ إلاّ جَعَلتُ مَعَهُ مَلَكَينِ يَحفَظانِهِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: التَّوبَةُ مَعروضَةٌ فِي الجَسَدِ ما دامَ فيهَا الرّوحُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: أغفِرُ الذُّنوبَ ولا اُبالي.</span>

<span dir="rtl">قالَ: حَسبي</span><ref><span dir="rtl">حَسبُكَ: أي يكفيك مجمع البحرين: ج1 ص400 «حسب».</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص276 ح277 عن جابر، بحار الأنوار: ج11 ص212 ح20؛ الكامل فيالتاريخ: ج1 ص47 عن حميد بن هلال، تفسير ابن كثير: ج7 ص100 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن عبيد بن عمير، الدرّ المنثور: ج1 ص135 نقلاً عن ابن أبي الدنيا في كتاب مكائد الشيطان عن جابر بن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">وكلّها نحوه ومن دون إسناد إليه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله.</span></ref>

<span dir="rtl">147. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ابليس، نخستين كسى بود كه نوحه</span>‌<span dir="rtl">گرى كرد و نخستين كسى بود كه آواز خواند و نخستين كسى بود كه حَدا خواند. زمانى كه آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام از درخت [ممنوعه] خورد، او آواز [شادى] خواند، زمانى كه به زمين فرو فرستاده شد، برايش حَدا خواند و زمانى كه در زمين قرار گرفت، نوحه خواند و او را به ياد بهشت انداخت.</span>

<span dir="rtl">آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: پروردگارا! اين كسى كه ميان من و او دشمنى قرار دادى، در بهشت، از پسِ او برنيامدم، و اگر مرا در برابرش كمك نكنى، [در زمين هم] از پسِ او بر نخواهم آمد.</span>

<span dir="rtl">خداوند فرمود: «هر كار بد را يكى به حساب مى</span>‌<span dir="rtl">آورم و هر كار نيك را ده تا هفتصد برابر».</span>

<span dir="rtl">گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «هر فرزندى كه از تو به دنيا آيد، دو فرشته بر او مى</span>‌<span dir="rtl">گمارم كه محافظتش كنند».</span>

<span dir="rtl">گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «تا زمانى كه جان در بدن باشد، توبه را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرم».</span>

<span dir="rtl">گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم و پروايى ندارم».</span>

<span dir="rtl">آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: مرا كافى است.</span>

<span dir="rtl">148.</span> <span dir="rtl">الكافي عن ابن بُكَير عن الإمام الصادق أو الإمام الباقر عليهماالسلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ آدَمَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام قالَ: يا رَبِّ، سَلَّطتَ عَلَيَّ الشَّيطانَ وأَجرَيتَهُ مِنّي مَجرَى الدَّمِ فَاجعَل لي شَيئاً.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا آدَمُ، جَعَلتُ لَكَ أنَّ مَن هَمَّ مِن ذُرِّيَّتِكَ بِسَيِّئَةٍ لَم تُكتَب عَلَيهِ، فَإِن عَمِلَها كُتِبَت عَلَيهِ سَيِّئَةٌ، ومَن هَمَّ مِنهُم بِحَسَنَةٍ فَإِن لَم يَعمَلها كُتِبَت لَهُ حَسَنَةٌ فَإِن هُوَ عَمِلَها كُتِبَت لَهُ عَشراً.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: جَعَلتُ لَكَ أنَّ مَن عَمِلَ مِنهُم سَيِّئَةً ثُمَّ استَغفَرَ لَهُ غَفَرتُ لَهُ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: جَعَلتُ لَهُمُ التَّوبَةَ ـ أو قالَ: بَسَطتُ لَهُمُ التَّوبَةَ ـ حَتّى تَبلُغَ النَّفسُ هذِهِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا رَبِّ حَسبي.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص440 ح1، الزهد للحسين بن سعيد: ص144 ح205 عن بكير، بحار الأنوار: ج6ص 18 ح2.</span></ref>

<span dir="rtl">148. الكافى</span>: <span dir="rtl">ـ به نقل از ابن بُكَير از امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام يا امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ: آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: پروردگارا! شيطان را بر من چيره گردانيدى و او را در وجودم مانند جريان خون، جارى ساختى. پس براى من چيزى قرار ده. خداوند فرمود: «اى آدم! اين را برايت قرار دادم كه هر يك از فرزندان تو آهنگِ گناهى كرد، برايش نوشته نشود و اگر انجامش داد، يك گناه برايش نوشته شود، و هر يك از آنها آهنگِ كار نيكى كرد، انجامش نداد، يك كار نيك برايش نوشته شود و اگر انجامش داد، ده كار نيك برايش نوشته شود».</span>

<span dir="rtl">آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما. فرمود: «برايت قرار دادم كه هر كس از آنها گناهى كرد و سپس آمرزش خواست، او را بيامرزم». گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما. فرمود: «توبه را برايشان قرار دادم ـ يا فرمود: بساط توبه را برايشان گستردم ـ تا آن گاه كه نفس به اين جا (گلو) برسد».</span>

<span dir="rtl">آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: پروردگارا! مرا كافى است.</span>

<span dir="rtl">149.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي عن زرارة عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لَمّا أعطَى اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى إبليسَ ما أعطاهُ مِنَ القُوَّةِ، قالَ آدَمُ: يا رَبِّ، سَلَّطتَهُ عَلى وُلدي وأَجرَيتَهُ مَجرَى الدَّمِ فِي العُروقِ، وأَعطَيتَهُ ما أعطَيتَهُ فَما لي ولِوُلدي؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: لَكَ ولِوُلدِكَ السَّيِّئَةُ بِواحِدَةٍ وَالحَسَنَةُ بِعَشرَةِ أمثالِها.</span>

<span dir="rtl">قالَ: يا رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: التَّوبَةُ مَبسوطَةٌ إلى حينِ يَبلُغُ النَّفسُ الحُلقومَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: يا رَبِّ زِدني.</span>

<span dir="rtl">قالَ: أغفِرُ ولا اُبالي.</span>

<span dir="rtl">قالَ: حَسبي.</span>

<span dir="rtl">قالَ: قُلتُ لَهُ: جُعِلتُ فِداكَ، بِماذَا استَوجَبَ إبليسُ مِنَ اللّهِ أن أعطاهُ ما أعطاهُ؟ فَقالَ: بِشَيءٍ كانَ مِنهُ شَكَرَهُ اللّهُ عَلَيهِ، قُلتُ: وما كانَ مِنهُ جُعِلتُ فِداكَ؟ قالَ: رَكعَتَينِ رَكَعَهُما فِي السَّماءِ في أربَعَةِ آلافِ سَنَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج1 ص42، بحارالأنوار: ج11 ص142 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">149. تفسير القمّى ـ به نقل از زراره از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">چون خداوند ـ تبارك و تعالى ـ آن توانايى را به ابليس داد، آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: پروردگارا! او را بر فرزندانم تسلّط بخشيدى و چون جريان خون در رگ</span>‌<span dir="rtl">ها جريانش دادى و به او، آن همه قدرت عطا كردى. با حال به من و فرزندانم چه مى</span>‌<span dir="rtl">دهى؟</span>

<span dir="rtl">خداوند فرمود: «براى تو و فرزندانت، اين را مقرّر داشتم كه هر كار بد، يكى نوشته شود و هر كار نيك، ده برابر». گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما. فرمود: «درِ توبه باز است تا آن گاه كه نَفَس به گلو برسد. گفت: پروردگارا! بيشتر لطف بفرما. فرمود: «بى</span>‌<span dir="rtl">محابا مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم». گفت: مرا كافى است.</span>

<span dir="rtl">به امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفتم: فدايت شوم! ابليس به چه سبب، مستوجب آن شد كه خداوند به او چنان قدرتى دهد كه به او داد؟ فرمود: «چيزى از او سر زد كه خداوند براى آن از او قدردانى كرد». گفتم: چه چيزى از او سر زد، فدايت شوم؟ فرمود: «دو ركعتى كه در آسمان در چهار هزار سال به جا آورد».</span>

<span dir="rtl">150.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اِعلَم أنَّ مَن أذنَبَ فَقَد رَهَنَ نَفسَهُ ولا حيلَةَ لَهُ حَتّى يَفُكَّ رَهنَهُ، ومَن تابَ قَبل أن يُغَرغِرَ فَاللّهُ يَتوبُ عَلَيهِ، فَأَمّا إذا ماتَ القَلبُ فَلا تَوبَةَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">مستدرك الوسائل: ج12 ص137 ح13713 نقلاً عن القطب الراوندي في لبّ اللّباب.</span></ref>

<span dir="rtl">150. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بدان كه هر كس گناه كند، جان خود را گرو گذاشته است و چاره</span>‌<span dir="rtl">اى جز آزاد كردن گروگان خود ندارد و هر كس پيش از آن كه به خُرخُر مرگ افتد، توبه كند، خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد؛ امّا زمانى كه قلب مُرد، ديگر توبه</span>‌<span dir="rtl">اى برايش نيست.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص566 (معاينة الموت).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: ص567 (ديدن مرگ).</span>

<span id="ما-ينفع-في-قبول-التوبة"></span>
== <span dir="rtl">3 / 4: ما يَنفَعُ في قَبولِ التَّوبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 4: عوامل مؤثّر در پذيرفته شدن توبه</span>

<span id="أ-ـ-جهالة-المذنب"></span>
=== <span dir="rtl">أ ـ جَهالَةُ المُذنِبِ</span> ===

<span dir="rtl">الف ـ نادانى گنهكار</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِٔايَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءَما بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنم بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">الأنعام: 54.</span></ref>

<span dir="rtl">«هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند، به آنها بگو: سلام بر شما. پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض كرده است. هر كس از شما كار بدى از روى نادانى كند، سپس توبه و اصلاح [و جبران] نمايد، [مشمول رحمت خدا مى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ چرا كه]او آمرزنده مهربان است».</span>

<span dir="rtl">«ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ عَمِلُواْ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابُواْ مِنم بَعْدِ ذَ لِكَ وَ أَصْلَحُواْ إِنَّ رَبَّكَ مِنم بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">النحل: 119.</span></ref>

<span dir="rtl">«امّا پروردگارت نسبت به آنها كه از روى جهالت، بدى كرده</span>‌<span dir="rtl">اند، سپس توبه كرده و در مقام جبران برآمده</span>‌<span dir="rtl">اند، پروردگارت بعد از آن، آمرزنده و مهربان است».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">151.</span> <span dir="rtl">الكافي عن جميل بن درّاج عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إذا بَلَغَتِ النَّفسُ هاهُنا ـ وأَشارَ بِيَدِهِ إلى حَلقِهِ ـ لَم يَكُن لِلعالِمِ تَوبَةٌ، ثُمَّ قَرَأَ: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 17.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج1 ص47 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">151. الكافى ـ به نقل از به جميل بن دراج از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">هر گاه جان به اين جا رسد ـ و با دست خود به گلويش اشاره كرد ـ توبه عالم (كسى كه دانسته گناه كرده) پذيرفته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود. سپس اين آيه را تلاوت كرد: «همانا توبه به درگاه خدا براى كسانى است كه نادانسته بدى مى</span>‌<span dir="rtl">كنند».</span>

<span dir="rtl">152.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إذا بَلَغَتِ النَّفسُ هذِهِ ـ وأَهوى بِيَدِهِ إلى حَلقِهِ ـ لَم يَكُن لِلعالِمِ تَوبَةٌ، وكانَت لِلجاهِلِ تَوبَةٌ</span><ref><span dir="rtl">قال المجلسي قدس</span>‌<span dir="rtl">سره: ظاهره الفرق بين العالم والجاهل في قبول التوبة عند مشاهدة أحوال الآخرة، وهومخالف لما ذهب إليه المتكلّمون من عدم قبول التوبة في ذلك الوقت مطلقاً، وعدم الفرق في التوبة مطلقاً بين العالم والجاهل، ويمكن توجيهه بوجهين:</span>

<span dir="rtl">الاوّل أن يكون</span> <span dir="rtl">المراد بالعالم من شاهد أحوال الآخرة، وبالجاهل من لم يشاهدها؛ لإنّ بلوغ النفس إلى الحنجرة قد ينفكّ عن المشاهدة</span>.

<span dir="rtl">الثّاني: أن يكون المراد نفي التوبة الكاملة عن العالم في هذا الوقت دون الجاهل مع حمل تلك الحالة على عدم المشاهدة؛ إذ العالم غير معذور في تأخيرها إلى هذا الوقت بحار الأنوار: ج6 ص33.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص440 ح3، تفسير العيّاشي: ج1 ص228 ح64 وفيه «حنجرته» بدل «حلقه» كلاهما عن زرارة، الزهد للحسين بن سعيد: ص140 ح193 عن جميل بن درّاج، بحار الأنوار: ج6 ص32 ح43.</span></ref>

<span dir="rtl">152. امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه جان به اين جا برسد ـ و با دستش به گلوى خود اشاره كرد ـ توبه عالم پذيرفته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ ولى توبه نادان (كسى كه نادانسته گناه كرده) پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">153.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِ اللّهِ: «وَإِنِّى لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا ثُمَّ اهْتَدَى»</span><ref><span dir="rtl">طه: 82.</span></ref> <span dir="rtl">ـ</span>: <span dir="rtl">لِهذِهِ الآيَةِ تَفسيرٌ يَدُلُّ ذلِكَ التَّفسيرُ عَلى أنَّ اللّهَ لا يَقبَلُ مَن عَمِلَ عَمَلاً إلاّ مِمَّن لَقِيَهُ بِالوَفاءِ مِنهُ بِذلِكَ التَّفسيرِ ومَا اشتَرَطَ فيهِ عَلَى المُؤمِنينَ، وقالَ: «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ»؛ يَعني كُلَّ ذَنبٍ عَمِلَهُ العَبدُ وإن كانَ بِهِ عالِماً فَهُوَ جاهِلٌ حينَ خاطَرَ بِنَفسِهِ في مَعصِيَةِ رَبِّهِ، وقَد قالَ في ذلِكَ تَبارَكَ وتَعالى يَحكي قَولَ يوسُفَ لاِءِخوَتِهِ: «هَلْ عَلِمْتُم مَّا فَعَلْتُم بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ إِذْ أَنتُمْ جَهِلُونَ»</span><ref><span dir="rtl">يوسف: 89.</span></ref> <span dir="rtl">فَنَسَبَهُم إلَى الجَهلِ لِمُخاطَرَتِهِم بِأَنفُسِهِم في مَعصِيَةِ اللّهِ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص228 ح62 عن أبي عمرو الزبيري، بحارالأنوار: ج6 ص32 ح41؛ تفسيرالآلوسي: ج4 ص238 وفيه ذيله من «كلّ ذنب عمله العبد».</span></ref>

<span dir="rtl">153. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در باره اين فرموده خداوند</span>: <span dir="rtl">«به يقين، من آمرزنده كسى هستم كه توبه كند و ايمان بياورد و كار شايسته نمايد و به راه راست، ره</span>‌<span dir="rtl">سپار شود» ـ: اين آيه تفسيرى دارد و اين تفسير، دلالت بر آن دارد كه خداوند، فقط عمل كسى را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد كه با به كار بستن آن تفسير و آنچه در آن بر مؤمنان شرط كرده است، او را ديدار كند، و فرمود: «خدا، فقط توبه كسانى را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد كه نادانسته گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند». يعنى هر گناهى كه بنده انجامش دهد، اگر چه آگاهانه باشد، باز نادانى است، چون خود را در خطر معصيت پروردگارش انداخته است. خداوند ـ تبارك و تعالى ـ در نقل سخن يوسف عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به برادرانش كه مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «آيا دانستيد وقتى كه نادان بوديد، با يوسف و برادرش چه كرديد؟»، آنان را به نادانى نسبت داده است؛ چون خود را در خطر معصيت خداوند انداختند.</span>

<span id="ب-ـ-الاستشفاع-بالنبي-صلىاللهعليهوآله"></span>
=== <span dir="rtl">ب ـ الاِستِشفاعُ بِالنَّبِيِّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span> ===

<span dir="rtl">ب ـ شفيع قرار دادن پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا».</span><ref><span dir="rtl">النساء: 64.</span></ref>

<span dir="rtl">«ما هيچ پيامبرى را نفرستاديم، مگر براى اين كه به فرمان خدا، از وى اطاعت شود، و اگر آنها (مخالفان) هنگامى كه به خود ستم مى</span>‌<span dir="rtl">كردند [و فرمان</span>‌<span dir="rtl">هاى خدا را زير پا مى</span>‌<span dir="rtl">گذاردند]، به نزد تو مى</span>‌<span dir="rtl">آمدند و از خدا طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كردند و پيامبر هم براى آنها استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كرد، خدا را توبه</span>‌<span dir="rtl">پذيرى مهربان مى</span>‌<span dir="rtl">يافتند».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">154.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">قَدِمَ عَلَينا أعرابِيٌّ بَعدَما دَفَنّا رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بِثَلاثَةِ أيّامٍ، فَرَمى بِنَفسِهِ عَلى قَبرِ رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، وحَثا عَلى رَأسِهِ مِن تُرابِهِ؛ فَقالَ:</span>

<span dir="rtl">قُلتَ يا رَسولَ اللّهِ فَسَمِعنا قَولَكَ، ووَعَيتَ عَنِ اللّهِ فَوَعَينا عَنكَ، وكانَ فيما أنزَلَ اللّهُ عَلَيكَ: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُوا أَنفُسَهُمْ» الآيَةَ، وقَد ظَلَمتُ نَفسي، وجِئتُكَ تَستَغفِرُ لي.</span>

<span dir="rtl">فَنودِيَ مِنَ القَبرِ: إنَّهُ قَد غُفِرَ لَكَ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القرطبي: ج5 ص265 عن أبي صادق، تفسير الثعلبي: ج3 ص339، شرح نهج البلاغة لابنأبي الحديد: ج6 ص187 من دون إسناد إلى الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه، سبل الهدى والرشاد: ج12 ص381، كنز العمّال: ج2 ص386 ح4322 نقلاً عن ابن السمعاني في الذيل</span> <span dir="rtl">عن أبي صادق.</span></ref>

<span dir="rtl">154. امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">سه روز پس از آن كه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را به خاك سپرديم، باديه</span>‌<span dir="rtl">نشينى [در مدينه] نزد ما آمد و خودش را روى قبر پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله انداخت و از خاك آن، بر سرِ خود ريخت و گفت: اى پيامبر خدا! تو گفتى و ما گفته تو را [به گوش جان] شنيديم. تو از خدا گرفتى و ما از تو گرفتيم. از چيزهايى كه خدا بر تو فرو فرستاد، اين است: «و اگر آن گاه كه به خود، ستم كردند...»، و من به خود، ستم كرده</span>‌<span dir="rtl">ام و نزد تو آمده</span>‌<span dir="rtl">ام تا برايم طلبِ آمرزش كنى.</span>

<span dir="rtl">در اين هنگام، از قبر صدايى آمد كه: «آمرزيده شدى».</span>

<span dir="rtl">155.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِمّا أمَرَ بِهِ أن يُقالَ عِندَ قَبرِ النَّبِيِّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ إنَّكَ قُلتَ: «وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُوا أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا»، وإنّي أتَيتُ نَبِيَّكَ مُستَغفِرا تائِبا مِن ذُنوبي، وإنّي أتَوَجَّهُ بِكَ إلَى اللّهِ رَبّي ورَبِّكَ لِيَغفِرَ لي ذُنوبي.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج4 ص551 ح1، تهذيب الأحكام: ج6 ص6 ح8، كامل الزيارات: ص50 ح27 نحوهوكلّها عن معاوية بن عمّار، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج2 ص567، مصباح المتهجّد: ص710 ح790 كلاهما من دون إسنادٍ إلى أحدٍ من أهل البيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحار الأنوار: ج100 ص150 ح17.</span></ref>

<span dir="rtl">155. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ـ از چيزهايى كه فرمود در كنار قبر پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله خوانده شود ـ: بار خدايا! تو فرموده</span>‌<span dir="rtl">اى: «اگر آنها آن گاه كه به خود ستم كردند، نزد تو مى</span>‌<span dir="rtl">آمدند و از خدا آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواستند و پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله برايشان آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبيد، بى</span>‌<span dir="rtl">گمان، خدا را توبه</span>‌<span dir="rtl">پذيرى مهربان مى</span>‌<span dir="rtl">يافتند»، و من، نزد پيامبرت آمده</span>‌<span dir="rtl">ام و از گناهان خويش، آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم و توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم. من به واسطه تو، به خدا كه پروردگار من و توست، رو مى</span>‌<span dir="rtl">آورم تا گناهان مرا بيامرزد».</span>

<span id="ج-ـ-ولاية-أهل-البيت-عليهمالسلام"></span>
=== <span dir="rtl">ج ـ وِلايَةُ أهلِ البَيتِ عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام</span> ===

<span dir="rtl">ج ـ ولايت اهل بيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَإِنِّى لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا ثُمَّ اهْتَدَى».</span><ref><span dir="rtl">طه: 82.</span></ref>

<span dir="rtl">«و من آمرزنده كسى هستم كه توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، سپس هدايت شود».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">156.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي عن الحارث بن يحيى عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «وَإِنِّى لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحًا ثُمَّ اهْتَدَى» قالَ ـ</span>: <span dir="rtl">ألا تَرى كَيفَ اشتَرَطَ ولَم تَنفَعهُ التَّوبَةُ وَالإِيمانُ وَالعَمَلُ الصّالِحُ حَتَّى اهتَدى؟ وَاللّهِ! لَو جَهَدَ أن يَعمَلَ بِعَمَلٍ ما قُبِلَ مِنهُ حَتّى يَهتَدِيَ.</span>

<span dir="rtl">قُلتُ: إلى مَن جَعَلَنِيَ اللّهُ فِداكَ؟ قالَ: إلَينا.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج2 ص61، بحارالأنوار: ج27 ص168 ح7.</span></ref>

<span dir="rtl">156. تفسير القمّى ـ به نقل از حارث بن يحيى ـ</span>: <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در باره فرموده خداوند: «و من آمرزنده كسى هستم كه توبه كند و ايمان آورد و كار شايسته انجام دهد و هدايت شود»، فرمود: «آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">بينى كه چگونه مشروط كرده است، و توبه و ايمان و كار شايسته، سودش نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشد تا زمانى كه به راه آيد؟ به خدا سوگند، اگر در عملى بكوشد تا زمانى كه به راه نيايد، آن عمل از او پذيرفته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">گفتم: خدا مرا فدايت كند به راه چه كسى؟ فرمود: «به راه ما».</span>

<span dir="rtl">157.</span> <span dir="rtl">بشارة المصطفى عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن عباس</span>: <span dir="rtl">رَأَيتُ حَسّانَ واقِفا بِمِنىً وَالنَّبِيُ [وأَصحابُهُ] مُجتَمِعينَ، فَقالَ النَّبِيُ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: مَعاشِرَ النّاسِ، هذا عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام سَيِّدُ العَرَبِ، وَالوَصِيُّ الأَكبَرُ، مَنزِلَتُهُ مِنّي مَنزِلَةُ هارونَ مِن موسى إلاّ أنَّهُ لا نَبِيَّ بَعدي، لا تُقبَلُ التَّوبَةُ مِن تائِبٍ إلاّ بِحُبِّهِ.</span>

<span dir="rtl">يا حَسّانُ، قُل فينا</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: «قل فيه».</span></ref> <span dir="rtl">شَيئا. فَأَنشَأَ يَقولُ:</span>

<span dir="rtl">لا تُقبَلُ التَّوبَةُ مِن تائِبٍ</span>

<span dir="rtl">إلاّ بِحُبِّ ابنِ أبي طالِبِ</span>

<span dir="rtl">أخو رَسولِ اللّهِ بَل صِهرُهُ</span>

<span dir="rtl">وَالصِّهرُ لا يَعدِلُ بِالصّاحبِ</span>

<span dir="rtl">ومَن يَكُن مِثلَ عَلِيٍّ وقَد</span>

<span dir="rtl">رُدَّت لَهُ الشَّمسُ مِنَ المَغرِبِ</span>

<span dir="rtl">رُدَّت عَلَيهِ الشَّمسُ في ضَوئِها</span>

<span dir="rtl">بيضا كَأَنَّ الشَّمسَ لَم تَغرُبِ.</span><ref><span dir="rtl">بشارة المصطفى: ص147، الدر النظيم: ص284 وليس فيه من «ومن يكن مثل...»، الصراطالمستقيم: ج1 ص202، المناقب لابن شهرآشوب: ج2 ص317 وليس فيهما من «ومن يكن مثل...»، بحارالأنوار: ج37 ص260 ح19.</span></ref>

<span dir="rtl">157. بشارة المصطفى ـ به نقل از عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن عبّاس ـ</span>: <span dir="rtl">حسّان را ديدم كه در مِنا ايستاده و پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله [و يارانش] جمع شده</span>‌<span dir="rtl">اند. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «اى مردم! اين، على بن ابى</span>‌<span dir="rtl">طالب، آقاى عرب و وصىّ بزرگ است. جايگاهش نسبت به من، همچون جايگاه هارون نسبت به موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام است، با اين تفاوت كه پس از من پيامبرى وجود ندارد. توبه توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده</span>‌<span dir="rtl">اى پذيرفته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود، مگر اين كه با دوستى او همراه باشد.</span>

<span dir="rtl">اى حسّان! در باره ما چيزى بگو. حسّان، نيز چنين سرود:</span>

<span dir="rtl">توبه هيچ توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده</span>‌<span dir="rtl">اى پذيرفته نايد</span>

<span dir="rtl">مگر با دوستىِ على بن ابى</span>‌<span dir="rtl">طالب</span>

<span dir="rtl">برادر پيامبر خدا و داماد او</span>

<span dir="rtl">و داماد با صحابى برابر نيست</span>

<span dir="rtl">و كسى چون على كه</span>

<span dir="rtl">شد برايش خورشيد از مغرب باز گردانده</span>

<span dir="rtl">برايش باز گردانده شد خورشيد با همان روشنايى</span>

<span dir="rtl">چنان سفيد كه گويى غروب نكرده بود.</span>

<span dir="rtl">158.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ أميرَ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام كانَ يَقولُ: لا خَيرَ فِي الدُّنيا إلاّ لِأَحَدِ رَجُلَينِ: رَجُلٍ يَزدادُ فيها كُلَّ يَومٍ إحساناً، ورَجُلٍ يَتَدارَكُ مَنِيَّتَهُ</span><ref><span dir="rtl">في الخصال: «ذَنبَهُ» بدل «منيّته»، وفي الأمالي للصدوق: «سيّئته» بدل «منيّته».</span></ref> <span dir="rtl">بِالتَّوبَةِ وأَنّى لَهُ بِالتَّوبَةِ، فَوَاللّهِ، أن لَو سَجَدَ حَتّى يَنقَطِعَ عُنُقُهُ، ما قَبِلَ اللّهُ عز و جل مِنهُ عَمَلاً إلاّ بِوِلايَتِنا أهلَ البَيتِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج8 ص128 ح98، الأمالي للصدوق: ص765 ح1028، تفسير القمي: ج1 ص243،الخصال: ص41 ح29 كلّها عن حفص بن غياث، تحف العقول: ص357 وفيه صدره إلى «يتدارك منيّته بالتوبة» وكلاهما من دون إسناد إلى الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وراجع المحاسن: ج1 ص</span>352 <span dir="rtl">ح741.</span></ref>

<span dir="rtl">158. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">فرمود: «در دنيا خيرى نيست، مگر براى دو كس: يكى آن كه در دنيا هر روز بر كار نيكش بيفزايد، و ديگر آن كه پيش از مرگش توبه كند، امّا چه توبه</span>‌<span dir="rtl">اى. به خدا سوگند، اگر چندان سجده كند كه گردنش قطع شود، خداى عز و جل عملى از او را نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد، مگر اين كه با ولايت ما اهل بيت همراه باشد.</span>

<span dir="rtl">159.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما زالَتِ الأَرضُ إلاّ وللّه</span>‌ <span dir="rtl">ـ تَعالى ذِكرُهُ ـ فيها حُجَّةٌ يُعَرِّفُ الحَلالَ وَالحَرامَ، ويَدعو إلى سَبيلِ اللّهِ عز و جل، ولا تَنقَطِعُ الحُجَّةُ مِنَ الأَرضِ إلاّ أربَعينَ يَوما قَبلَ يَومِ القِيامَةِ، فَإِذا رُفِعَتِ الحُجَّةُ اُغلِقَ بابُ التَّوبَةِ ولَن يَنفَعَ نَفسا إيمانُها لَم تَكُن آمَنَت مِن قَبلِ أن تُرفَعَ الحُجَّةُ، اُولئِكَ شِرارُ مَن خَلَقَ اللّهُ وهُمُ الَّذينَ تَقومُ عَلَيهِمُ القِيامَةُ.</span><ref><span dir="rtl">كمال الدين: ص229 ح24، المحاسن: ج1 ص236 ح202، بصائر الدرجات: ص484 ح1 كلّهاعن عبد اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن سليمان العامري، بحارالأنوار: ج6 ص18 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">159. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">تا زمانى كه زمين برقرار است، خداوند متعال را در آن حجّتى باشد كه حلال و حرام را بشناسانَد و به راه خداى عز و جل فرا خواند، و زمين از حجّت خالى نشود، مگر چهل روز پيش از روز قيامت. پس هر گاه حجّت برداشته شد، درِ توبه بسته مى</span>‌<span dir="rtl">شود و ايمان آوردن كسى كه پيش از برداشته شدن حجّت، ايمان نياورده باشد، سودى به حال او ندارد. اين گونه افراد [كه تا آن زمان ايمان نياورده</span>‌<span dir="rtl">اند]، بدترين مخلوقات خدا هستند و قيامت در زمان اينها برپا مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span id="ما-يمنع-قبول-التوبة"></span>
== <span dir="rtl">3 / 5: ما يَمنَعُ قَبولَ التَّوبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 5: موانع پذيرش توبه</span>

<span id="أ-ـ-الإصرار-على-الكفر"></span>
=== <span dir="rtl">أ ـ الإِصرارُ عَلَى الكُفرِ</span> ===

<span dir="rtl">الف ـ پايدارى بر كفر</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ ثُمَّ كَفَرُواْ ثُمَّ ءَامَنُواْ ثُمَّ كَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ سَبِيلاً * بَشِّرِ الْمُنَفِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا».</span><ref><span dir="rtl">النساء: 137 و 138.</span></ref>

<span dir="rtl">«كسانى كه ايمان آوردند، سپس كافر شدند، باز هم ايمان آوردند و ديگربار كافر شدند، سپس بر كفر خود افزودند، خدا، هرگز آنها را نخواهد بخشيد و آنها را به راه [راست]هدايت نخواهد كردز به منافقان بشارت ده كه مجازات دردناكى در انتظار آنهاست!».</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَنِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّن تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُوْلَلءِكَ هُمُ الضَّآلُّونَ».</span><ref><span dir="rtl">آل عمران: 90.</span></ref>

<span dir="rtl">«كسانى كه پس از ايمان كافر شدند و سپس بر كفر [خود] افزودند [و در اين راه اصرار ورزيدند]، هيچ گاه توبه آنان، قبول نمى</span>‌<span dir="rtl">شود و آنها گم</span>‌<span dir="rtl">راهان [واقعى]اند [چرا كه هم راه خدا را گم كرده</span>‌<span dir="rtl">اند و هم راه توبه را]».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">160.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى لا يَقبَلُ تَوبَةَ عَبدٍ كَفَرَ بَعدَ إسلامِهِ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج7 ص234 ح20038، السنن الكبرى للنسائي: ج6 ص439 ح11431، صحيحابن حبّان: ج1 ص377 ح160، المعجم الأوسط: ج6 ص276 ح6402 كلّها عن حكيم بن معاوية عن أبيه نحوه، المعجم الكبير: ج19 ص419 ح1013 عن بهز بن حكيم عن أبيه عن جدّه، كنز العمّال: ج1 ص91 ح392.</span></ref>

<span dir="rtl">160. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداى ـ تبارك و تعالى ـ توبه بنده</span>‌<span dir="rtl">اى را كه پس از اسلام آوردنش كافر شده است، نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد.</span>

<span id="ب-ـ-الشرك"></span>
=== <span dir="rtl">ب ـ الشِّركُ</span> ===

<span dir="rtl">ب ـ شرك ورزيدن</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ اللَّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ</span>‌<span dir="rtl">وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِكَ لِمَن يَشَآءُ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا».</span><ref><span dir="rtl">النساء: 48.</span></ref>

<span dir="rtl">«خداوند شرك به خود را نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشد و جز آن را براى هر كس كه خواهد مى</span>‌<span dir="rtl">بخشد. و هركه به خدا شرك ورزد به يقين گناهى بزرگ مرتكب شده است».</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ اللَّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِكَ لِمَن يَشَآءُ وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَلاًَ بَعِيدًا».</span><ref><span dir="rtl">النساء: 116.</span></ref>

<span dir="rtl">«خداوند اين را كه به او شرك آورده شود نمى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد و فروتر از آن را بر هركه بخواهد مى</span>‌<span dir="rtl">بخشايد و هر كس براى خدا شريكى قرار دهد قطعاً دچار گمراهى دور و درازى شده است».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">161.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">أمَّا الدّيوانُ الَّذي لا يغفِرُ اللّهُ مِنهُ شَيئا فَالإِشراكُ بِاللّهِ عز و جل، قالَ: اللّهُ عز و جل: «إِنَّ اللَّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَ لِكَ لِمَن يَشَآءُ».</span><ref><span dir="rtl">المستدرك على الصحيحين: ج4 ص619 ح8717، شعب الإيمان: ج6 ص52 ح7474 نحوهوكلاهما عن عائشة، كنزالعمّال: ج4 ص236 ح10326؛ الكافي: ج2 ص331 ح1، الخصال: ص119 ح105 كلاهما عن سعد بن طريف عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وليس فيهما الآية، نهج البلاغة: الخطبة 176 عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وفيها «الظلم» بدل «الديوان» نحوه، بحار الأنوار: ج72 ص219 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">161. امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">آن نا به عملى كه خداوند چيزى از آن را نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشد، شرك آوردن به خداى عز و جل است. خداوند عز و جل فرموده است: «خداوند شرك ورزيدن به خود را [از كسى] نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشد و كمتر از آن را براى هر كس كه بخواهد مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد».</span>

<span id="ج-ـ-البدعة-وإضلال-الناس"></span>
=== <span dir="rtl">ج ـ البِدعَةُ وإضلالُ النّاسِ</span> ===

<span dir="rtl">ج ـ بدعت گذارى و گمراه كردن مردم</span>

<span dir="rtl">162.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ حَجَبَ التَّوبَةَ عَن صاحِبِ كُلِّ بِدعَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الأوسط: ج4 ص281 ح4202، شعب الإيمان: ج7 ص60 ح9457 و ص59 ح9456وفيه «حجر» بدل «حجب»، السنّة لابن أبي عاصم: ج1 ص21 ح37 كلّها عن أنس، تفسير القرطبي: ج18 ص199 نحوه، كنز العمّال: ج1 ص221 ح1116.</span></ref>

<span dir="rtl">162. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند، هر بدعت گذارنده</span>‌<span dir="rtl">اى را از توبه، محروم ساخته است.</span>

<span dir="rtl">163.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لا يَقبَلُ اللّهُ لِصاحِبِ بِدعَةٍ صَوما، ولا صَلاةً، ولا صَدَقَةً، ولا حَجّا، ولا عُمرَةً، ولا جِهادا، ولا صَرفا</span><ref><span dir="rtl">صَرفا ولا عَدلاً: الصرفُ: التوبة وقيل: النافلة، والعدل: الفدية وقيل: الفريضة النهاية: ج3 ص24 «صرف».</span></ref><span dir="rtl">، ولا عَدلاً، يَخرُجُ مِنَ الإِسلامِ كَما تَخرُجُ الشَّعرَةُ مِنَ العَجينِ.</span><ref><span dir="rtl">سنن ابن ماجة: ج1 ص19 ح49 عن حذيفة، الصواعق المحرقة: ص4 من دون إسناد إليه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، كنزالعمّال: ج1 ص220 ح1108.</span></ref>

<span dir="rtl">163. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند، از بدعت گذار، نه روزه</span>‌<span dir="rtl">اى مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد، نه نمازى، نه صدقه</span>‌<span dir="rtl">اى (زكاتى)، نه حجّى، نه عمره</span>‌<span dir="rtl">اى، نه جهادى، نه توبه</span>‌<span dir="rtl">اى و نه فِديه</span>‌<span dir="rtl">اى. [بدعت گذار] از اسلام خارج مى</span>‌<span dir="rtl">شود، همچنان كه مو از خمير، بيرون كشيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">164.</span> <span dir="rtl">الكافي عن محمّد بن جمهور رفعه عن رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">أبَى اللّهُ لِصاحِبِ البِدعَةِ بِالتَّوبَةِ، قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، وكَيفَ ذلِكَ؟ قالَ: إنَّهُ قَد اُشرِبَ قَلبُهُ حُبَّها.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج1 ص54 ح4، ثواب الأعمال: ص307 ح5، علل الشرائع: ص492 ح1، المحاسن: ج1ص 328 ح667، النوادر للراوندي: ص131 ح165 عن الإمام الكاظم عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامعنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، بحار الأنوار: ج2 ص296 ح15.</span></ref>

<span dir="rtl">164. الكافى</span>: <span dir="rtl">ـ به نقل از محمّد كه سند حديث را به معصوم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رسانده ـ: پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «خداوند، توبه بدعت گذار را نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">گفته شد: چرا، اى پيامبر خدا؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «چون دلش سرشار از عشق به آن [بدعت] است».</span>

<span dir="rtl">165.</span> <span dir="rtl">حلية الأولياء عن عمر</span>: <span dir="rtl">إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله قالَ: يا عائِشَةُ، «إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُواْ دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا»</span><ref><span dir="rtl">الأنعام: 159.</span></ref> <span dir="rtl">إنَّهُم أصحابُ البِدَعِ، وأَصحابُ الأَهواءِ، وأَصحابُ الضَّلالَةِ مِن هذِهِ الاُمَّةِ.</span>

<span dir="rtl">يا عائِشَةُ، إنَّ لِكُلِّ صاحِبِ ذَنبٍ تَوبَةً، إلاّ أصحابَ الأَهواءِ وَالبِدَعِ، أنَا مِنهُم بَريءٌ وهُم مِنّي بُراءُ.</span><ref><span dir="rtl">حلية الأولياء: ج4 ص138 الرقم 263، المعجم الصغير: ج1 ص203 وليس فيه من «وأصحابالضلالة» إلى «والبدع»، شعب الإيمان: ج5 ص449 ح7239 وليس فيه من «أنّ لكلّ صاحب» إلى «والبدع»، السنّة لابن أبي عاصم: ج1 ص8 ح4، تفسير القرطبي: ج7 ص150 كلّها بزيادة «وليس لهم توبة» قبل «أنا منهم بريء»، كنزالعمّال: ج2 ص406 ح4366.</span></ref>

<span dir="rtl">165. حلية الأولياء ـ به نقل از عمر ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله [خطاب به عايشه] فرمود: «اى عايشه! «كسانى كه دين خود را پراكنده ساختند و فرقه فرقه شدند»، اينان، همان بدعت گذاران و هواپرستان و گم</span>‌<span dir="rtl">راهان اين امّت هستند.</span>

<span dir="rtl">اى عايشه! براى هر گنهكارى، راه توبه باز است، مگر هواپرستان و بدعت گذاران، كه من از آنان بيزار هستم و آنان از من بيزارند.</span>

<span dir="rtl">166.</span> <span dir="rtl">معاني الأخبار عن اُميّة بن يزيد القرشي</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: مَن أحدَثَ حَدَثا، أو آوى مُحدِثا، فَعَلَيهِ لَعنَةُ اللّهِ وَالمَلائِكَةِ وَالنّاسِ أجمَعينَ، لا يُقبَلُ مِنهُ عَدلٌ ولا صَرفٌ يَومَ القِيامَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَقيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، مَا الحَدَثُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: مَن قَتَلَ نَفسا بِغَيرِ نَفسٍ، أو مَثَّلَ مُثلَةً بِغَيرِ قَوَدٍ</span><ref><span dir="rtl">القَوَدُ: ـ بفتحتين ـ: القِصاص المصباح المنير: ص519 «قاد».</span></ref><span dir="rtl">، أوِ ابتَدَعَ بِدعَةً بِغَيرِ سُنَّةٍ، أوِ انتَهَبَ نُهبَةً ذاتَ شَرَفٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَقيلَ: مَا العَدلُ يا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ: الفِديَةُ. قالَ: فَقيلَ: مَا الصَّرفُ يا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ: التَّوبَةُ.</span><ref><span dir="rtl">معاني الأخبار: ص265 ح2، بحار الأنوار: ج104 ص374 ح22؛ مسند إسحاق بن راهويه: ج1ص 377 ح397 عن اُميّة بن يزيد الشامي نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">166. معانى الأخبار ـ به نقل از اميّة بن يزيد قُرَشى ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «هر كس حادثه</span>‌<span dir="rtl">اى بيافريند يا به حادثه</span>‌<span dir="rtl">آفرينى پناه دهد، لعنت خدا و فرشتگان و مردمان، همگى، بر او باد! در روز قيامت، از چنين كسى، نه عدلى پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شوند، نه صَرفى».</span>

<span dir="rtl">گفته شد: اى پيامبر خدا، حادثه چيست؟ فرمود: «كسى كه شخصى را بدون قصاص بكُشد يا از كسى، بدون قصاص، عضوى قطع كند يا چيزى را كه در سنّت نيست، بدعت بگذارد يا چيز ارزشمندى را غارت كند».</span>

<span dir="rtl">گفته شد: عدل چيست، اى پيامبر خدا؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «فِديه».</span>

<span dir="rtl">گفته شد: صَرف چيست، اى پيامبر خدا؟!</span>

<span dir="rtl">فرمود: «توبه».</span>

<span dir="rtl">167.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كانَ رَجُلٌ فِي الزَّمَنِ الأَوَّلِ طَلَبَ الدُّنيا مِن حَلالٍ فَلَم يَقدِر عَلَيها، وطَلَبَها مِن حَرامٍ فَلَم يَقدِر عَلَيها، فَأَتاهُ الشَّيطانُ فَقالَ لَهُ: يا هذا إنَّكَ قَد طَلَبتَ الدُّنيا مِن حَلالٍ فَلَم تَقدِر عَلَيها، فَطَلَبتَها مِن حَرامٍ فَلَم تَقدِر عَلَيها، أفَلا أدُلُّكَ عَلى شَيءٍ تُكثِرُ بِهِ دُنياكَ وتُكثِرُ بِهِ تَبَعَكَ؟ فَقالَ: بَلى، قالَ: تَبتَدِعُ دينا وتَدعو إلَيهِ النّاسَ. فَفَعَلَ، فَاستَجابَ لَهُ النّاسُ فَأَطاعوهُ، فَأَصابَ مِنَ الدُّنيا.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ إنَّهُ فَكَّرَ فَقالَ: ما صَنَعتُ؟! اِبتَدَعتُ دينا ودَعَوتُ النّاسَ إلَيهِ وما أرى لي تَوبَةً إلاّ أن آتِيَ مَن دَعَوتُهُ فَأَرُدَّهُ عَنهُ، فَجَعَلَ يَأتي أصحابَهُ الَّذينَ أجابوهُ فَيَقولُ: إنَّ الَّذي دَعَوتُكُم إلَيهِ باطِلٌ وإنَّمَا ابتَدَعتُهُ. فَجَعَلوا يَقولونَ: كَذَبتَ! هُوَ الحَقُّ، ولكِنَّكَ شَكَكتَ في دينِكَ فَرَجَعتَ عَنهُ.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا رَأى ذلِكَ عَمَدَ إلى سِلسِلَةٍ فَوَتَدَ لَها وَتِدا ثُمَّ جَعَلَها في عُنُقِهِ وقالَ: لا أحُلُّها حَتّى يَتوبَ اللّهُ عَلَيَّ.</span>

<span dir="rtl">فَأَوحَى اللّهُ عز و جل إلى نَبِيٍّ مِنَ الأَنبِياءِ: قُل لِفُلانٍ: وعِزَّتي وجَلالي لَو دَعَوتَني حَتّى تَنقَطِعَ أوصالُكُ مَا استَجَبتُ لَكَ حَتّى تَرُدَّ مَن ماتَ عَلى ما دَعَوتَهُ إلَيهِ فَيَرجِعَ عَنهُ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج3 ص572 ح4958، علل الشرائع: ص492 ح2، ثواب الأعمال: ص 306 ح1 بزيادة «مالك» قبل «دنياك»، المحاسن: ج1 ص328 ح668 كلّها عن هشام بن الحكم، بحار الأنوار: ج2 ص297 ح16.</span></ref>

<span dir="rtl">167. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">در روزگاران پيشين، مردى بود كه دنيا را از راه حلال جُست و بدان، دست نيافت. از راه حرام آن را جُست، باز هم بدان نرسيد. پس شيطان نزد او آمد و گفت: اى مرد! تو دنيا را از راه حلال جُستى و بر آن دست نيافتى، سپس از راه حرام، آن را جُستى و باز هم بدان نرسيدى. اينك، آيا تو را به كارى ره</span>‌<span dir="rtl">نمون نشوم كه بدان، به دنيا و ثروت بسيار، دست يابى و پيروانت فراوان شوند؟</span>

<span dir="rtl">مرد گفت: چرا.</span>

<span dir="rtl">شيطان گفت: دينى بساز و مردم را بدان، فرا خوان.</span>

<span dir="rtl">او چنين كرد و مردم، دعوتش را پذيرفتند و او را فرمان بُردند و بدين سان، به دنيا [و ثروت]دست يافت. سپس با خود انديشيد و گفت: من چه كردم؟! دينى بر ساختم و مردم را بدان، فرا خواندم و اكنون، راه توبه</span>‌<span dir="rtl">اى را براى خويش نمى</span>‌<span dir="rtl">بينم، جز آن كه نزد هر آن كه دعوتش كردم، بروم و او را از بدعتم برگردانم.</span>

<span dir="rtl">پس نزد پيروانش مى</span>‌<span dir="rtl">رفت و مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: «آنچه شما را بدان خواندم، باطل است. من، آن را بدعت نهادم»؛ امّا پيروانش مى</span>‌<span dir="rtl">گفتند: دروغ مى</span>‌<span dir="rtl">گويى. اين دين، حقّ است؛ امّا تو در دين خود، شك كرده</span>‌<span dir="rtl">اى و از آن، برگشته</span>‌<span dir="rtl">اى!</span>

<span dir="rtl">چون چنين ديد، زنجيرى بر گرفت و يك سرِ آن را به جايى ميخكوب كرد و سرِ ديگرش را به گردن خود بست و گفت: «آن را باز نمى</span>‌<span dir="rtl">كنم تا اين كه خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را بپذيرد». پس خداوند عز و جل به پيامبرى از پيامبران وحى فرمود كه: «به فلان كس بگو: به عزّت و جلالم سوگند، اگر مرا چندان بخوانى كه بندهاى بدنت از هم بگسلد، دعايت را مستجاب نخواهم كرد، مگر اين كه كسانى را هم كه با بدعت تو از دنيا رفته</span>‌<span dir="rtl">اند، برگردانى تا از آن، برگردند!».</span>

<span id="د-ـ-معاينة-الموت"></span>
=== <span dir="rtl">د ـ مُعايَنَةُ المَوتِ</span> ===

<span dir="rtl">د ـ ديدن مرگ</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَلَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِن قَرِيبٍ فَأُوْلَلءِكَ يَتُوبُ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا * وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّئِّاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّى تُبْتُ الْٔنَ وَلاَ الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُوْلَلءِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا».</span><ref><span dir="rtl">النساء: 17 و 18.</span></ref>

<span dir="rtl">«پذيرش توبه از سوى خدا، تنها براى كسانى است كه كار بدى را از روى جهالت انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند، سپس زود توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. خداوند، توبه چنين اشخاصى را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و خدا، دانا و حكيم است. براى كسانى كه كارهاى بد انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا مى</span>‌<span dir="rtl">رسد، مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: «الآن توبه كردم!»، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى نيست و نه براى كسانى كه در حال كفر از دنيا مى</span>‌<span dir="rtl">روند. اينها كسانى هستند كه عذاب دردناكى برايشان فراهم كرده</span>‌<span dir="rtl">ايم».</span>

<span dir="rtl">«وَ أَنِيبُواْ إِلَى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُواْ لَهُ مِن قَبْلِ أَن يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لاَ تُنصَرُونَ».</span><ref><span dir="rtl">الزمر: 54.</span></ref>

<span dir="rtl">«و به درگاه پروردگارتان باز گرديد و در برابر او تسليم شويد، پيش از آن كه عذاب به سراغ شما آيد، سپس از سوى هيچ كس يارى نشويد».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">168.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ لَمّا سُئِلَ عَن قَولِ اللّهِ عز و جل: «وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّى تُبْتُ الْٔنَ» ـ</span>: <span dir="rtl">ذاكَ إذا عايَنَ أمرَ الآخِرَةِ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج1 ص133 ح352، بحارالأنوار: ج6 ص19 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">168. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ـ در پاسخ به سؤال از آيه «و توبه كسانى كه كارهاى بد انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند و هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا مى</span>‌<span dir="rtl">رسد، مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: الآن توبه كردم، پذيرفته نيست...» ـ: آن، زمانى است كه امر آخرت را مشاهده كند.</span>

<span dir="rtl">169.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل: «وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّى تُبْتُ الْٔنَ» ـ</span>: <span dir="rtl">هُوَ الفَرّارُ، تابَ حينَ لَم يَنفَعهُ التَّوبَةُ ولَم يُقبَل مِنهُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص228 ح63 عن الحلبي، بحار الأنوار: ج6 ص32 ح42.</span></ref>

<span dir="rtl">169. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ـ در باره اين فرموده خداى عز و جل: «و توبه كسانى كه كارهاى بد انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند و چون مرگ يكى از آنها فرا مى</span>‌<span dir="rtl">رسد، مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: الآن توبه كردم، پذيرفته نيست» ـ: او گريزنده است. زمانى توبه كرده كه توبه سودش نمى</span>‌<span dir="rtl">دهد و از او پذيرفته نمى</span>‌<span dir="rtl">گردد.</span>

<span dir="rtl">170.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: مَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِسَنَةٍ قَبِلَ اللّهُ تَوبَتَهُ. ثُمَّ قالَ: إنَّ السَّنَةَ لَكَثيرَةٌ! مَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِشَهرٍ قَبِلَ اللّهُ تَوبَتَهُ. ثُمَّ قالَ: إنَّ الشَّهرَ لَكَثيرٌ! مَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِجُمعَةٍ قَبِلَ اللّهُ تَوبَتَهُ. ثُمَّ قالَ: إنَّ الجُمعَةَ لَكَثيرٌ! مَن تابَ قَبلَ مَوتِهِ بِيَومٍ قَبِلَ اللّهُ تَوبَتَهُ. ثُمَّ قالَ: إنَّ يَوماً لَكَثيرٌ! مَن تابَ قَبلَ أن يُعايِنَ قَبِلَ اللّهُ تَوبَتَهُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص440 ح2، مشكاة الأنوار: ص200 ح522؛ تاريخ بغداد: ج8 ص317، كنزالعمّال: ج4 ص223 ح10265.</span></ref>

<span dir="rtl">170. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «هر كس يك سال پيش از مردنش توبه كند، خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». سپس فرمود: «سال، زياد است! هر كس يك ماه پيش از مردنش توبه كند، خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد». باز فرمود: «ماه، زياد است! هر كس يك هفته پيش از مردنش توبه كند، خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد» باز فرمود: «هفته، زياد است! هر كس يك روز پيش از مردنش توبه كند، خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد» و باز فرمود: «يك روز، زياد است! هر كس پيش از ديدن [مرگ] توبه كند، خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">171.</span> <span dir="rtl">معاني الأخبار عن سفيان بن سعيد عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، قال</span>: <span dir="rtl">قُلتُ لَهُ: يَابنَ رَسولِ اللّهِ، هَل يَجوزُ أن يُطمِعَ اللّهُ عز و جل عِبادَهُ في كَونِ ما لا يَكونُ؟ قالَ: لا. فَقُلتُ: فَكَيفَ قالَ اللّهُ عز و جل لِموسى وهارونَ عليهماالسلام: «لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى»</span><ref><span dir="rtl">طه: 44.</span></ref> <span dir="rtl">وقَد عَلِمَ أنَّ فِرعَونَ لا يَتَذَكَّرُ ولا يَخشى؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: إنَّ فِرعَونَ قَد تَذَكَّرَ وخَشِيَ ولكِن عِندَ رُؤَةِ البَأسِ حَيثُ لَم يَنفَعهُ الإِيمانُ، ألا تَسمَعُ اللّهُ عز و جل يَقولُ: «حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرَ ءِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ»</span><ref><span dir="rtl">يونس: 90.</span></ref> <span dir="rtl">فَلَم يَقبَلِ اللّهُ عز و جل إيمانَهُ، وقالَ: «ءَآلْٔنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ * فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ ءَايَةً وَ إِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَايَتِنَا لَغَفِلُونَ»</span><ref><span dir="rtl">يونس: 91 و 92.</span></ref> <span dir="rtl">يَقولُ: نُلقيكَ عَلى نَجوَةٍ</span><ref><span dir="rtl">النجوةُ: هو ما ارتفع من الأرض النهاية: ج5 ص26 «نجا</span>».</ref> <span dir="rtl">مِنَ الأَرضِ لِتَكونَ لِمَن بَعدَكَ عَلامَةً وعِبرَةً.</span><ref><span dir="rtl">معاني الأخبار: ص386 ح20، بحار الأنوار: ج13 ص135 ح43.</span></ref>

<span dir="rtl">171. معانى الأخبار ـ به نقل از سفيان بن سعيد ـ</span>: <span dir="rtl">به امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفتم: اى فرزند پيامبر خدا! آيا رواست كه خداى عز و جل بندگانش را به چيزى اميدوار سازد كه تحقّق نمى</span>‌<span dir="rtl">يابد؟ فرمود: «نه». گفتم: پس چگونه خداى عز و جل به موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام و هارون عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «اميد است كه فرعون، پند پذيرد يا بترسد»، در حالى كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانست فرعون، نه پند مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و نه مى</span>‌<span dir="rtl">ترسد؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «فرعون، پند پذيرفت و ترسيد، امّا زمانى كه عذاب را ديد و در آن زمان، ديگر ايمان، به او سودى نرساند. آيا نشنيده</span>‌<span dir="rtl">اى كه خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «و چون در شُرف غرق شدن قرار گرفت، گفت: ايمان آوردم كه هيچ خدايى جز آن كه فرزندان اسرائيل به او گرويده</span>‌<span dir="rtl">اند، نيست و من از تسليم شدگانم»؛ امّا خداى عز و جل ايمان او را نپذيرفت و فرمود: «حالا؟ در حالى كه پيش از اين، نافرمانى مى</span>‌<span dir="rtl">كردى و از تباهكاران بودى. پس، امروز تو را با زره [زرّين]خودت به بلندى (ساحل) مى</span>‌<span dir="rtl">افكنيم تا براى كسانى كه پس از تو مى</span>‌<span dir="rtl">آيند، نشانه</span>‌<span dir="rtl">اى باشى». مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: تو را بر &quot;نَجوه&quot;</span><ref><span dir="rtl">نَجوه: زمين بلند. امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام با اين بيان، كلمه «ننجّيك» را معنا كرده و آن را از «نجوة» گرفته است</span>.</ref> <span dir="rtl">اى از زمين مى</span>‌<span dir="rtl">افكنيم تا براى كسانى كه بعد از تو مى</span>‌<span dir="rtl">آيند، نشانه</span>‌<span dir="rtl">اى (اعجازى) و درس عبرتى باشى».</span>

<span dir="rtl">172.</span> <span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عن إبراهيم بن محمد الهمداني</span>: <span dir="rtl">قُلتُ لِأَبِي الحَسَنِ عَلِيِّ بنِ موسَى الرِّضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: لِأَيِّ عِلَّةٍ أغرَقَ اللّهُ عز و جل فِرعَونَ وقَد آمَنَ بِهِ وأَقَرَّ بِتَوحيدِهِ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: لِأَ نَّهُ آمَنَ عِندَ رُؤَةِ البَأسِ، وَالإِيمانُ عِندَ رُؤيَةِ البَأسِ غَيرُ مَقبولٍ، وذلِكَ حُكمُ اللّهِ تَعالى فِي السَّلَفِ وَالخَلَفِ، قالَ اللّهُ عز و جل: «فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُواْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ * فَلَمْ يَكُ يَنفَعُهُمْ إِيمَنُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا»</span><ref><span dir="rtl">غافر: 84 و 85.</span></ref><span dir="rtl">، وقالَ عز و جل: «يَوْمَ يَأْتِى بَعْضُ ءَايَتِ رَبِّكَ لاَ يَنفَعُ نَفْسًا إِيمَنُهَا لَمْ تَكُنْ ءَامَنَتْ مِن قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِى إِيمَنِهَا خَيْرًا»</span><ref><span dir="rtl">الأنعام: 158.</span></ref><span dir="rtl">، وهكَذا فِرعَونُ لَمّا أدرَكَهُ الغَرَقُ قالَ: «ءَامَنتُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ»، فَقيلَ لَهُ: «ءَآلْٔنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ * فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ ءَايَةً»، وقَد كانَ فِرعَونُ مِن قَرنِهِ إلى قَدَمِهِ فِي الحَديدِ وقَد لَبِسَهُ عَلى بَدَنِهِ، فَلَمّا اُغرِقَ ألقاهُ اللّهُ عَلى نَجوَةٍ مِنَ الأَرضِ بِبَدَنِهِ لِيَكونَ لِمَن بَعدَهُ عَلامَةً، فَيَرَونَهُ مَعَ تَثَقُّلِهِ بِالحَديدِ عَلى مُرتَفَعٍ مِنَ الأَرضِ، وسَبيلُ الثَّقيلِ أن يَرسُبَ ولا يَرتَفِعَ وكانَ ذلِكَ آيَةً وعَلامَةً.</span>

<span dir="rtl">ولِعِلَّةٍ اُخرى أغرَقَ اللّهُ عز و جل فِرعَونَ؛ وهِيَ أنَّهُ استَغاثَ بِموسى لَمّا أدرَكَهُ الغَرَقُ ولَم يَستَغِث بِاللّهِ، فَأَوحَى اللّهُ عز و جل إلَيهِ: يا موسى، لَم تُغِث فِرعَونَ لِأَ نَّكَ لَم تَخلُقهُ، ولَوِ استَغاثَ بي لَأَغَثتُهُ.</span><ref><span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج2 ص77 ح7، علل الشرائع: ص59 ح2، بحار الأنوار: ج6 ص23 ح25</span>.</ref>

<span dir="rtl">172. عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ـ به نقل از ابراهيم بن محمّد هَمْدانى ـ: به ابوالحسن على بن موسى الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفتم: به چه علّت خداوند عز و جل فرعون را با آن كه به او ايمان آورد و به يگانگى</span>‌<span dir="rtl">اش اعتراف نمود، غرق كرد؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «چون او زمانى ايمان آورد كه عذاب را ديد و ايمان آوردن به هنگام ديدن عذاب، پذيرفته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود و اين، حكم خداوند متعال در باره گذشتگان و آيندگان است. خداى عز و جل فرموده است: «چون عذاب ما را ديدند، گفتند: به خداى يگانه ايمان آورديم و به آنچه با او شريك مى</span>‌<span dir="rtl">گردانيديم، كافريم؛ ولى هنگامى كه عذاب ما را مشاهده كردند، ديگر ايمانشان براى آنها سودى ندارد» و فرموده است: «روزى كه پاره</span>‌<span dir="rtl">اى از نشانه</span>‌<span dir="rtl">هاى پروردگارت [پديد] آيد، كسى كه قبلاً ايمان نياورده يا خيرى در ايمان آوردن خود به دست نياورده، ايمان آوردنش سود نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشد». فرعون هم زمانى كه در آستانه غرق شدن قرار گرفت، گفت: «ايمان آوردم كه خدايى جز آن كه فرزندان اسرائيل به او ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">اند، نيست و من از تسليم شدگانم»؛ ولى به او گفته شد: «اكنون؟ در حالى كه پيش از اين، نافرمانى مى</span>‌<span dir="rtl">كردى و از تباهكاران بودى. پس، امروز تو را با زره [زرّين]خودت به بلندى مى</span>‌<span dir="rtl">افكنيم تا براى كسانى كه پس از تو مى</span>‌<span dir="rtl">آيند، نشانه</span>‌<span dir="rtl">اى باشى». فرعون از سر تا پا خودش را در آهن پوشانده بود. چون غرق شد، خداوند، پيكرش را بر بلندايى از زمين انداخت تا براى آيندگان، نشانه</span>‌<span dir="rtl">اى [و درس عبرتى] باشد و او را با وجود پيكرى سنگين از آهن بر بلندايى از زمين ببينند، در صورتى كه شى</span>‌<span dir="rtl">ء سنگين در آب فرو مى</span>‌<span dir="rtl">رود و ته</span>‌<span dir="rtl">نشين مى</span>‌<span dir="rtl">شود نه اين كه بالا بيايد، و اين، معجزه و نشانه</span>‌<span dir="rtl">اى بود.</span>

<span dir="rtl">به علّت ديگرى هم خداوند عز و جل فرعون را غرق كرد، و آن اين است كه چون در آستانه غرق شدن قرار گرفت، از موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام كمك خواست، نه از خدا، و خداى عز و جل به موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وحى فرمود كه: &quot;اى موسى! به فرعون كمك نكردى، چون تو او را نيافريدى. اگر از من كمك خواسته بود، كمكش مى</span>‌<span dir="rtl">كردم&quot;».</span>

<span dir="rtl">راجع: ص542 (قبول التوبة إلى آخر لحظة من الحياة).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: ص543 (پذيرفته شدن توبه تا واپسين دم زندگى).</span>

<span id="ه-ـ-سوء-الخلق"></span>
=== <span dir="rtl">ه ـ سوءُ الخُلُقِ</span> ===

<span dir="rtl">ه ـ بداخلاقى</span>

<span dir="rtl">173.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يا عَلِيُّ، لِكُلِّ ذَنبٍ تَوبَةٌ إلاّ سوءُ الخُلُقِ؛ فَإِنَّ صاحِبَهُ كُلَّما خَرَجَ مِن ذَنبٍ دَخَلَ في ذَنبٍ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج4 ص355 ح5762 عن حمّاد بن عمرو عن الإمام الصادق عنآبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، مكارم الأخلاق: ج2 ص321 ح2656 عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، بحار الأنوار: ج77 ص48 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">173. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">اى على! هر گناهى توبه</span>‌<span dir="rtl">اى دارد، مگر بداخلاقى؛ زيرا آدم بداخلاق، هر بار كه از هر گناهى در آيد [و توبه كند]، به گناهى ديگر مى</span>‌<span dir="rtl">افتد.</span>

<span dir="rtl">174.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ما مِن ذَنبٍ إلاّ ولَهُ عِندَ اللّهِ تَوبَةٌ</span><ref><span dir="rtl">زاد هنا في قرب الإسناد: «وما مِن تائِبٍ إلاّ وقَد تَسلَمُ لَهُ تَوبَتُهُ».</span></ref> <span dir="rtl">إلاّ ما كانَ مِن سَيِّئِ الخُلُقِ؛ فإِنَّهُ لا يَتوبُ مِن ذَنبٍ إلاّ وَقَعَ فيما هُوَ شَرٌّ مِنهُ.</span><ref><span dir="rtl">نزهة الناظر: ص50 ح97، قرب الإسناد: ص45 ح147 عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادقعن أبيه عليهماالسلامنحوه، بحار الأنوار: ج73 ص297 ح4؛ المعجم الصغير: ج1 ص200، تاريخ بغداد: ج8 ص60 الرقم 4133، كنز العمّال: ج3 ص441 ح7355 نقلاً عن أبي الفتح الصابوني في الأربعين وكلّها عن عائشة نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">174. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هيچ گناهى نيست، جز اين كه نزد خداوند توبه</span>‌<span dir="rtl">اى دارد، مگر گناه شخص بداخلاق؛ زيرا از هيچ گناهى توبه نمى</span>‌<span dir="rtl">كند، مگر اين كه در گناهى بدتر از آن مى</span>‌<span dir="rtl">افتد.</span>

<span dir="rtl">175.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">قالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: أبَى اللّهُ عز و جل لِصاحِبِ الخُلُقِ السَّيِّئِ بِالتَّوبَةِ، قيلَ: وكَيفَ ذاكَ يا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ: لأِنَّهُ إذا تابَ مِن ذَنبٍ وَقَعَ في ذَنبٍ أعظَمَ مِنهُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص321 ح2 عن السكوني، النوادر للراوندي: ص131 ح165 عن الإمام الكاظم عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نحوه، بحارالأنوار: ج72 ص216 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">175. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «خداوند از آدم بدخوى، توبه نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد».</span>

<span dir="rtl">گفته شد: چرا اى پيامبر خدا؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «چون هر گاه از گناهى توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، در گناهى بدتر از آن مى</span>‌<span dir="rtl">افتد».</span>

<span id="و-ـ-هذه-الذنوب"></span>
=== <span dir="rtl">و ـ هذِهِ الذُّنوبُ</span> ===

<span dir="rtl">و ـ اين چند گناه</span>

<span dir="rtl">176.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ عز و جل يَغفِرُ كُلَّ ذَنبٍ يَومَ القِيامَةِ إلاّ مَهرَ امرَأَةٍ، ومَنِ اغتَصَبَ أجيراً أجرَهُ، ومَن باعَ حُرّاً.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج5 ص382 ح17 عن السكوني عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، عيوان أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج2 ص33ح 60 عن داود بن سليمان الفراء عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله وفيه: «مَن أَحدَثَ دِينا» بدل «مهر امرأة»، صحيفة الإمام الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ص171 ح107 عن الإمام الرضا عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، الجعفريّات: ص98 عن الإمام الكاظم عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامعنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، النوادر للراوندي: ص179 ح304 عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آلهوليس فيهما «من باع حرّا» وكلّها نحوه، بحار الأنوار: ج72 ص219 ح1 وراجع صحيح البخاري: ج2 ص776 ح2114.</span></ref>

<span dir="rtl">176. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند عز و جل آمرزنده هر گناهى است، مگر (گناه ندادن) مهريه زن و كسى كه مزد كارگرى را غصب كند، و كسى كه (انسانِ) آزاد را بفروشد.</span>

<span dir="rtl">177.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إيّاكُم وَالذُّنوبَ الَّتي لا تُغفَرُ: فَمَن غَلَّ شَيئاً أتى بِهِ يَومَ القِيامَةِ، وآكِلَ الرِّبا فَإِنَّهُ يُبعَثُ يَومَ القِيامَةِ مَجنونا يَتَخَبَّطُ.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ بغداد: ج8 ص179 الرقم 4298، المعجم الكبير: ج18 ص60 ح110، تفسير الآلوسي: ج3ص 49، كنز العمّال: ج16 ص24 ح43770 نقلاً عن الديلمي والثلاثة الأخيرة نحوه وكلّها عن عوف بن مالك.</span></ref>

<span dir="rtl">177. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">از گناهانى كه آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شوند، بپرهيزيد: پس كسى كه در چيزى (از غنائم جنگى) خيانت ورزد، روز قيامت با همان چيز آورده شود و رباخوار، كه روز قيامت ديوانه و آشفته حال برانگيخته شود.</span>

<span dir="rtl">178.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن باتَ شَبعاناً وبِحَضرَتِهِ مُؤمِنٌ جائِعٌ طاوٍ قالَ اللّهُ عز و جل: مَلائِكَتي، اُشهِدُكُم عَلى هذَا العَبدِ أنَّني أمَرتُهُ فَعَصاني وأَطاعَ غَيري، وَكَلتُهُ إلى عَمَلِهِ، وعِزَّتي وجَلالي لا غَفَرتُ لَهُ أبداً.</span><ref><span dir="rtl">ثواب الأعمال: ص298 ح1.، المحاسن: ج1 ص182 ح290 كلاهما عن فرات بن احنف، عوالياللآلي: ج1 ص344 ح121 كلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج74 ص387 ح111 وراجع المصنف لابن أبي شيبة: ج7 ص281 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">178. امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كسى كه شب (با شكم) سير بخوابد و در كنارش مؤمنى گرسنه و بى غذا باشد، خداوند عزّ و جلّ فرمايد: اى فرشتگان من! شما گواه باشيد كه من اين بنده را فرمان دادم و او نافرمانى من كرد و از غير من فرمان برد، من او را به كارش وا گذار كردم، به عزّت و جلالم سوگند كه هرگز او را نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشم.</span>

<span dir="rtl">179.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يَغفِرُ اللّهُ لِلمُؤِنِ كُلَّ ذَنبٍ ويُطَهِّرُ مِنهُ فِي الآخِرَةِ ما خَلا ذَنبَينِ: تَركَ التَّقِيَّةِ، وتَضييعَ حُقوقِ الإِخوانِ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص252 ح653، التفسير المنسوب إلى الإمام العسكري عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ص321 ح166 نحوه،بحار الأنوار: ج75 ص415 ح68.</span></ref>

<span dir="rtl">179. امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خداوند هر گناهى را از مؤمن مى</span>‌<span dir="rtl">بخشد و در دنيا و آخرت او را از آن گناه پاك مى</span>‌<span dir="rtl">سازد، مگر دو گناه: ترك تقيّه، و ضايع كردن حقوق برادران.</span>

<span dir="rtl">180.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مِنَ الذُّنوبِ الَّتي لا تُغفَرُ قَولُ الرَّجُلِ: يا لَيتَني لا اُؤخَذُ إلاّ بِهذا!</span><ref><span dir="rtl">الخصال: ص24 ح83 عن فضيل بن يسار، الغيبة للطوسي: ص207 ح176، إثبات الوصيّة: ص 249، تنبيه الخواطر: ج2 ص7 كلّها عن أبي هاشم الجعفري عن الإمام العسكري عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، تحف العقول: ص487 عن الإمام العسكري عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه، بحار الأنوار: ج73 ص355 ح63.</span></ref>

<span dir="rtl">180. امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">از جمله گناهانى كه آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شود اين سخن انسان است كه بگويد: كاش جز به همين گناه باز خواست نشوم!</span>

<span dir="rtl">181.</span> <span dir="rtl">الإمام الصّادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كُلُّ الذُّنوبِ مَغفورَةٌ سِوى عُقوقِ أهلِ دَعوَتِكَ.</span><ref><span dir="rtl">تحف العقول: ص303، بحار الأنوار: ج78 ص282 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">181. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">(اى پسر جندب!) هر گناهى آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود جز نارضايتى همكيشانت (از تو).</span>

<span id="سخنى-درباره-موانع-قبول-توبه"></span>
=== <span dir="rtl">سخنى درباره موانع قبول توبه</span> ===

<span dir="rtl">بر پايه عموميت رحمت الهى و وعده صريح خداوند در آيه 53 زمر،</span><ref><span dir="rtl">«قُلْ يَـعِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛ بگو: «اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از رحمت خداوند، نوميد نشويد</span> <span dir="rtl">كه خدا، همه گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است».</span></ref> <span dir="rtl">هر گناهكارى بايد به غفران الهى اميدوار باشد و توبه و انابه را از ياد نبرد.</span>

<span dir="rtl">در اين ميان، خداوند، برخى گناهكاران را كه بر گناه خود پافشارى نداشته</span>‌<span dir="rtl">اند، به سبب توبه</span>‌<span dir="rtl">شان و برخى را نيز كه توفيق توبه نداشته</span>‌<span dir="rtl">اند، با شفاعت اوليايش و رحمت واسعه خود مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ امّا گناهانى مانند شرك و كفر، و ارتداد و بدعت، برخى به تصريح قرآن و برخى به نصّ روايات، آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شوند.</span>

<span dir="rtl">راه حلّ جمع ميان اين استثنائات و قاعده عمومى قرآنى غفران همه گناهان، جمع ساده و عرفى حمل عام بر خاص نيست؛ زيرا ادلّه دالّ بر عموميت غفران الهى و نيز قبول توبه مشركان و كافران و پذيرش اسلام آنان، امتناع از تخصيص دارند. از اين رو، مى</span>‌<span dir="rtl">توان چنين گفت كه اين گناهان، بدون توبه و با تكيه به شفاعت اوليا، بخشوده نمى</span>‌<span dir="rtl">شوند؛ بلكه شرط آمرزش آنان، توبه است و توبه از شرك و كفر و ارتداد و بدعت به معناى انهدام آنهاست.</span>

<span dir="rtl">به سخن ديگر، تا زمانى كه اين گناهان بزرگ موجود هستند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى صورت نگرفته تا رد شود و يا مورد قبول واقع شود و اگر توبه صورت گرفت، آنها باقى نمى</span>‌<span dir="rtl">مانند تا مانع قبول توبه شوند. پس اگر كسى مرتد و مشرك شد، تا زمانى كه باز نگشته، مطرود درگاه الهى است؛ ولى هر گاه باز گردد، مانند همه توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، درگه الهى را گشوده مى</span>‌<span dir="rtl">يابد. اين برداشت، با آنچه در باره مانعيت سوء الخُلق نسبت به توبه آمده است، تأييد مى</span>‌<span dir="rtl">شود. در آن جا آمده است كه راز عدم توفيق بدخو به توبه، در افتادن او به گناهى ديگر است، وگر نه اگر شخص بدخو بتواند بر خود غلبه كند و ديگر در دامان گناهان ناشى از بدخويى نيفتد، به دايره وسيع رحمت الهى پا مى</span>‌<span dir="rtl">نهد و از غفران عام خداوند، برخوردار مى</span>‌<span dir="rtl">گردد.</span>

<span dir="rtl">بر اين پايه، حديث نبوى دالّ بر عدم قبول توبه كافر يا بايد به اين معنا تفسير شود كه در كفر خود پافشارى دارد و مانند بدعت</span>‌<span dir="rtl">گذار، موفّق به توبه نمى</span>‌<span dir="rtl">شود و يا آن را نقل معنايى نادرست دانست و به جهت وحدت راوى و غرابت حديث، علمش را به اهلش وا نهاد.</span>

<span id="النهي-عن-التألي-على-الله"></span>
== <span dir="rtl">3 / 6: النَّهيُ عَنِ التَّأَلّي عَلىَ اللّهِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 6: نهى از سوگند خوردن و حكم صادر كردن از جانب خداى عزوجل</span><ref><span dir="rtl">ناآگاهى از درون افراد و اطلاع نداشتن از توبه آنان بايد سبب آن شود كه ما از حكم كردن از جانب خدابه گناهكارى افراد اجتناب كنيم</span>.</ref>

<span dir="rtl">182.</span> <span dir="rtl">الأمالي للطوسي عن جُندَب الغِفاريّ</span>: <span dir="rtl">إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله قالَ: إنَّ رَجُلاً قالَ يَوماً: وَاللّهِ لا يَغفِرُ اللّهُ لِفُلانٍ. قالَ اللّهُ عز و جل: مَن ذَا الَّذي تَأَ لّى عَلَيَّ</span><ref><span dir="rtl">تألّى على اللّه</span>‌<span dir="rtl">: أي حكم عليه و حلف، كقولك: واللّه</span>‌<span dir="rtl">، ليدخلنّ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">فلانا النار، وهو من الأليّة: اليمين، يقال: آلى يؤلي إيلاء، وتألّى يتألّى تألّيا، والاسم الأليّة اُنظر: النهاية: ج1 ص62 «ألي».</span></ref> <span dir="rtl">أن لا أغفِرَ لِفُلانٍ؟ فَإِنّي قَد غَفَرتُ لِفُلانٍ وأَحبَطتُ عَمَلَ المُتَأَ لِّي بِقَولِهِ: لا يَغفِرُ اللّهُ لِفُلانٍ.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للطوسي: ص58 ح84، بحار الأنوار: ج6 ص4 ح3؛ صحيح مسلم: ج4 ص2023ح 137، المعجم الكبير: ج2 ص165 ح1679، مسند أبي يعلى: ج2 ص200 ح1526، حلية الأولياء: ج2 ص316 الرقم 200 كلّها عن جندب نحوه، كنز العمّال: ج3 ص559 ح7901.</span></ref>

<span dir="rtl">182. الأمالى، طوسى ـ به نقل از جُندَب غِفارى ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «روزى مردى گفت: به خدا سوگند كه خداوند، فلانى را نمى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد. پس خداوند عز و جل فرمود: &quot;كه بود كه بر من حتم كرد فلانى را نمى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم؟! من آن كس را آمرزيدم و عمل [صالح] آن دومى را باطل گردانيدم، چون گفت: خداوند، فلانى را نمى</span>‌<span dir="rtl">بخشد&quot;».</span>

<span dir="rtl">183.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كانَ رَجُلٌ يُصَلّي، فَلَمّا سَجَدَ أتاهُ رَجُلٌ فَوَطَأَ عَلى رَقَبَتِهِ، فَقالَ الَّذي تَحتَهُ: وَاللّهِ لا يُغفَرُ لَهُ</span><ref><span dir="rtl">في كنز العمال: «لا يَغفِرُ لَكَ اللّهُ».</span></ref> <span dir="rtl">أبَدا.</span>

<span dir="rtl">فقال اللّه</span>‌ <span dir="rtl">عز و جل: تَأَ لّى عَلَيَّ عَبدي أن لا أغفِرَ لِعَبدي، فَإِنّي قَد غَفَرتُ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الكبير: ج10 ص100 ح10086 عن عبداللّه</span>‌<span dir="rtl">، شعب الإيمان: ج5 ص289 ح6687 عنجندب من دون إسناد إليه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نحوه، كنز العمّال: ج3 ص560 ح7909.</span></ref>

<span dir="rtl">183. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مردى نماز مى</span>‌<span dir="rtl">خواند. چون به سجده رفت، مردى آمد و گردنش را لگد كرد. آن كه گردنش زير پاى او بود، گفت: به خدا سوگند كه هرگز آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شود. خداى عز و جل فرمود: «بنده</span>‌<span dir="rtl">ام به من سوگند خورد كه بنده خود را نمى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم، امّا من او را آمرزيدم».</span>

<span dir="rtl">184.</span> <span dir="rtl">مسند الشاميّين عن أبي قتادة الأنصاري عن رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ألا اُحَدِّثُكُم عَن رَجُلَينِ مِن بَني إسرائيلَ؟ أمّا أحَدُهُما فَيَرى أنَّهُ أفضَلُهُما فِي الدّينِ وَالعِلمِ وَالخُلُقِ، وَأمَّا الآخَرُ فَيَرى أنَّهُ مُسرِفٌ عَلى نَفسِهِ، فَذُكِرَ عِندَ صاحِبِهِ، فَقالَ: لَن يَغفِرَ اللّهُ لَهُ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ اللّهُ: ألَم تَعلَم أنّي أرحَمُ الرّاحِمينَ؟ ألَم تَعلَم أنَّ رَحمَتي سَبَقَت غَضَبي، وإنّي قَد أوجَبتُ لِهذَا الرَّحمَةَ ولِهذَا العَذابَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: فَلا تَتَأَ لَّوا عَلَى اللّهِ.</span><ref><span dir="rtl">مسند الشاميّين: ج1 ص168 ح281، حلية الأولياء: ج8 ص275 الرقم 417 وفيه «فرأى بنوإسرائيل» بدل «فيرى»، تاريخ دمشق: ج61 ص411 ح12671، الفردوس: ج3 ص184 ح4501 كلاهما نحوه، كنز العمّال: ج3 ص560 ح7907.</span></ref>

<span dir="rtl">184. مسند الشاميّين</span>: <span dir="rtl">ـ به نقل از ابو قتاده انصارى ـ پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آيا از دو مرد بنى</span>‌<span dir="rtl">اسرائيلى برايتان نگويم؟ يكى از آنها، خود را در دين و دانش و اخلاق، برتر از ديگرى مى</span>‌<span dir="rtl">داند و ديگرى، خود را گنهكار مى</span>‌<span dir="rtl">شمارد. از اين حالت او نزد اوّلى ياد شد، او گفت: خداوند، هرگز او را نمى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد. خداوند هم فرمود: &quot;آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">دانستى كه من ارحم الراحمينم؟ آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">دانستى كه رحمت من بر غضبم پيشى دارد؟ من براى اين يكى، رحمت و براى آن يكى، عذاب واجب كردم&quot;».</span>

<span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «پس، از جانب خدا سوگند نخوريد [وحكم صادر نكنيد]».</span>

<span dir="rtl">185.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">وَيلٌ لِلمُتَأَ لّينَ مِن اُمَّتي! الَّذينَ يَقولونَ: فُلانٌ فِي الجَنَّةِ، وفُلانٌ فِي النّارِ.</span><ref><span dir="rtl">المطالب العالية: ج3 ص96 ح2978، اُسد الغابة: ج1 ص545 الرقم 760، كنز العمّال: ج3ص 559 ح7902 نقلاً عن التاريخ الكبير وكلّها عن جعفر العبدي.</span></ref>

<span dir="rtl">185. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">واى بر حتم كنندگان امّت من؛ همانان كه مى</span>‌<span dir="rtl">گويند: فلان كس، بهشتى است و بهمان كس، دوزخى!</span>

<span dir="rtl">186.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">لا تَأَ لّوا عَلَى اللّهِ، لا تَأَ لّوا عَلَى اللّهِ؛ فَإِنَّهُ مَن تَأَ لّى عَلَى اللّهِ أكذَبَهُ اللّهُ.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الكبير: ج8 ص229 ح7898 عن أبي اُمامة، كنز العمّال: ج3 ص559 ح7899.</span></ref>

<span dir="rtl">186. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">چيزى را بر خدا حتم مكنيد! چيزى را بر خدا حتم مكنيد! كه هر كه چنين كند، خداوند، او را دروغزن مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">187.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَن حَتَمَ عَلَى اللّهِ عز و جل أكذَبَهُ.</span><ref><span dir="rtl">كنز العمّال: ج3 ص560 ح7905 نقلاً عن أبي نعيم عن أبي هريرة.</span></ref>

<span dir="rtl">187. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر كه از جانب خدا تعيين تكليف كند، خداوند، سخن او را دروغ از كار در مى</span>‌<span dir="rtl">آورَد.</span>

<span dir="rtl">188.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كَم مِن عاكِفٍ عَلى ذَنبِهِ تابَ في آخِرِ عُمُرِهِ.</span><ref><span dir="rtl">دستور معالم الحكم: ص25، عيون الحكم والمواعظ: ص381 ح6458 وفيه «تائب» بدل «تاب».</span></ref>

<span dir="rtl">188. امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: بسا كسى كه عمرى گناه كرده و در آخر عمرش توبه كرده است.</span>

<span dir="rtl">راجع: كنز العمّال: ج3 ص559 (التألّي على اللّه</span>‌<span dir="rtl">).</span>

<span id="الفصل-الرابع-نماذج-ممن-قبل-توبتهم"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الرابع: نَماذِجُ مِمَّن قُبِلَ تَوبَتُهُم</span> =

<span dir="rtl">فصل چهارم: نمونه</span>‌<span dir="rtl">هايى از كسانى كه توبه</span>‌<span dir="rtl">شان پذيرفته شده</span>

<span id="توبة-قوم-يونس-علیه-السلام"></span>
== <span dir="rtl">4 / 1: تَوبَةُ قَومِ يونُسَ علیه السلام</span> ==

<span dir="rtl">4 / 1: توبه قوم يونس علیه السلام</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«فَلَوْلاَ كَانَتْ قَرْيَةٌ ءَامَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَنُهَا إِلاَّ قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا ءَامَنُواْ كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْىِ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ مَتَّعْنَهُمْ إِلَى حِينٍ».</span><ref><span dir="rtl">يونس: 98.</span></ref>

<span dir="rtl">«چرا هيچ يك از شهرها و آبادى</span>‌<span dir="rtl">ها ايمان نياوردند كه [ايمانشان به موقع باشد و] به حالشان مفيد افتد، مگر قوم يونس؟ هنگامى كه آنها ايمان آوردند، عذاب رسوا كننده را در زندگى دنيا از آنان برطرف ساختيم و تا مدّت معيّنى (پايان زندگى و اجلشان) آنها را بهره</span>‌<span dir="rtl">مند ساختيم».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">189.</span> <span dir="rtl">تفسير القميّ عن جميل</span>: <span dir="rtl">قالَ لي أبو عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ما رَدَّ اللّهُ العَذابَ إلاّ عَن قَومِ يونُسَ، وكانَ يونُسُ يَدعوهُم إلَى الإِسلامِ فَيَأبَونَ ذلِكَ، فَهَمَّ أن يَدعُوَ عَلَيهِم. وكانَ فيهِم رَجُلانِ: عابِدٌ وعالِمٌ، وكانَ اسمُ أحَدِهِما «مَليخا» وَالآخَرُ اسمُهُ «روبيلُ»، فَكانَ العابِدُ يُشيرُ عَلى يونُسَ بِالدُّعاءِ عَلَيهِم، وكانَ العالِمُ يَنهاهُ، ويَقولُ: لا تَدعُ عَلَيهِم؛ فَإِنَّ اللّهَ يَستَجيبُ لَكَ ولا يُحِبُّ هَلاكَ عِبادِهِ، فَقَبِلَ قَولَ العابِدِ ولَم يَقبَل مِنَ العالِمِ، فَدَعا عَلَيهِم فَأَوحَى اللّهُ عز و جل إلَيهِ: يَأتيهِمُ العَذابُ في سَنَةِ كَذا وكَذا، في شَهرِ كَذا وكَذا، في يَومِ كَذا وكَذا.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا قَرُبَ الوَقتُ، خَرَجَ يونُسُ مِن بَينِهِم مَعَ العابِدِ وبَقِيَ العالِمُ فيها، فَلَمّا كانَ في ذلِكَ اليَومِ نَزَلَ العَذابُ. فَقالَ العالِمُ لَهُم: يا قَومِ افزَعوا إلَى اللّهِ فَلَعَلَّهُ يَرحَمُكُم ويَرُدُّ العَذابَ عَنكُم، فَقالوا: كَيفَ نَصنَعُ؟ قالَ: اِجتَمِعوا وَاخرُجوا إلَى المَفازَةِ</span><ref><span dir="rtl">المفازَةُ: البَّريَّةُ القَفر النهاية: ج3 ص478 «فوز».</span></ref><span dir="rtl">، وفَرِّقوا بَينَ النِّساءِ وَالأَولادِ، وبَينَ الإِبِلِ وأَولادِها، وبَينَ البَقَرِ وأَولادِها، وبَينَ الغَنَمِ وأَولادِها، ثُمَّ ابكُوا وَادعُوا.</span>

<span dir="rtl">فَذَهَبوا وفَعَلوا ذلِكَ وضَجّوا وبَكَوا، فَرَحِمَهُمُ اللّهُ وصَرَفَ عَنهُمُ العَذابَ، وفَرَّقَ العَذابَ عَلَى الجِبالِ، وقَد كانَ نَزَلَ وقَرُبَ مِنهُم. فَأَقبَلَ يونُسُ لِيَنظُرَ كَيفَ أهلَكَهُمُ اللّهُ فَرَأَى الزّارِعينَ يَزرَعونَ في أرضِهِم، قالَ لَهُم: ما فَعَلَ قَومُ يونُسَ؟ فَقالوا لَهُ ـ ولَم يَعرِفوهُ ـ: إنَّ يونُسَ دَعا عَلَيهِم فَاستَجابَ اللّهُ لَهُ ونَزَلَ العَذابُ عَلَيهِم، فَاجتَمَعوا وبَكَوا ودَعَوا فَرَحِمَهُمُ اللّهُ وصَرَفَ ذلِكَ عَنهُم وفَرَّقَ العَذابَ عَلَى الجِبالِ، فَهُم إذا يَطلُبونَ يونُسَ لِيُؤِنوا بِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَغَضِبَ يونُسُ ومَرَّ عَلى وَجهِهِ مُغاضِبا للّه</span>‌<ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: «به» بدل «للّه</span>‌<span dir="rtl">».</span></ref> <span dir="rtl">كَما حَكَى اللّهُ، حَتَّى انتَهى إلى ساحِلِ البَحرِ، فَإِذا سَفينَةٌ قَد شُحِنَت وأَرادوا أن يَدفَعوها، فَسَأَلَهُم يونُسُ أن يَحمِلوهُ فَحَمَلوهُ، فَلَمّا تَوَسَّطُوا البَحرَ بَعَثَ اللّهُ حوتا عَظيما فَحَبَسَ عَلَيهِمُ السَّفينَةَ مِن قُدّامِها، فَنَظَرَ إلَيهِ يونُسُ فَفَزِعَ مِنهُ، وصارَ إلى مُؤخَّرِ السَّفينَةِ، فَدارَ إلَيهِ الحوتُ وفَتَحَ فاهُ، فَخَرَجَ أهلُ السَّفينَةِ فَقالوا: فينا عاصٍ، فَتَساهَموا فَخَرَجَ سَهمُ يونُسَ، وهُوَ قَولُ اللّهِ عز و جل: «فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَضِينَ»</span><ref><span dir="rtl">الصافّات: 141.</span></ref> <span dir="rtl">فَأَخرَجوهُ فَأَلقَوهُ فِي البَحرِ، «فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ»</span><ref><span dir="rtl">الصافات: 142</span>.</ref> <span dir="rtl">ومَرَّ بِهِ فِي الماءِ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج1 ص317، مجمع البيان: ج5 ص204 نحوه، بحار الأنوار: ج14 ص380 ح2.</span></ref>

<span dir="rtl">189. تفسير القمّى ـ به نقل از جميل ـ</span>: <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به من فرمود: «خداوند، عذاب را [از هيچ قومى] جز قوم يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام برنگردانْد. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آنان را به اسلام دعوت مى</span>‌<span dir="rtl">كرد و آنها نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرفتند. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام تصميم گرفت آنان را نفرين كند. در ميان قومش دو مرد بودند: يكى عابد و ديگرى عالم. نام يكى از آنها &quot;مَليخا&quot; بود و نام ديگرى &quot;روبيل&quot;. عابد به يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">گفت آنها را نفرين كند وى عالم، او را از اين كار، نهى مى</span>‌<span dir="rtl">كرد و مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: نفرينشان مكن؛ زيرا خداوند، دعاى تو را مستجاب مى</span>‌<span dir="rtl">كند، در حالى كه نابودى بندگانش را دوست ندارد. امّا يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام سخن عابد را پذيرفت و از عالم نپذيرفت و قومش را نفرين كرد. پس خداى عز و جل به او وحى فرمود كه در سال چنين و چنان سال و ماه و روزى عذاب به آنان مى</span>‌<span dir="rtl">رسد و در ماه چنين و چنان و در روز چنين و چنان، عذاب بر آنان مى</span>‌<span dir="rtl">رسد.</span>

<span dir="rtl">چون زمان [عذاب] نزديك شد، يونس با آن عابد از ميان قومش خارج شد، ولى عالم در شهر ماند. روز موعود كه فرا رسيد، عذاب نازل شد، عالم به آنها گفت: اى قوم من! به خدا پناه بريد، باشد كه به شما رحم كند و عذاب را از شما بگردانَد. گفتند: چه كنيم؟ گفت: جمع شويد و به بيابان برويد و مادران را از فرزندانشان و شترها را از بچّه</span>‌<span dir="rtl">هايشان و گاوها را از گوساله</span>‌<span dir="rtl">هايشان و گوسفندان را از برّه</span>‌<span dir="rtl">هايشان جدا سازيد و سپس، گريه و دعا كنيد. آنها رفتند و چنين كردند و ضجّه و گريه كردند. پس خداوند، بر ايشان رحم آورد و عذاب را از آنها برگرداند و آن را كه فرود آمده و نزديك شده بود، بر سرِ كوه</span>‌<span dir="rtl">ها ريخت. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد تا ببيند خداوند، چگونه آنها را هلاك كرده است، ديد كشاورزان در زمين خود به زراعت مشغول</span>‌<span dir="rtl">اند. به آنها گفت: از قوم يونس، چه خبر؟ كشاورزان ـ كه او را نشناختند ـ گفتند: يونس، نفرينشان كرد و خداوند، دعايش را مستجاب نمود و عذاب را بر ايشان فرو فرستاد؛ امّا آنها جمع شدند و گريه و دعا كردند و خداوند بر ايشان رحم آورد و عذاب را از آنها برگرداند و بر سرِ كوه</span>‌<span dir="rtl">ها ريخت. حال در جستجوى يونس</span>‌<span dir="rtl">اند تا به او ايمان بياورند.</span>

<span dir="rtl">يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عصبانى شد و دل</span>‌<span dir="rtl">آزرده از خداوند ـ چنان كه خود خدا نقل كرده است ـ برگشت و رفت تا به ساحل دريا رسيد، ديد كشتى</span>‌<span dir="rtl">اى بار گرفته است و مى</span>‌<span dir="rtl">خواهند آن را حركت دهند، يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام از آنها خواست كه او را هم با خود ببرند و سوارش كردند. در ميانه دريا كه رسيدند، خداوند، نهنگ بزرگى را فرستاد و جلو كشتى را گرفت. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به نهنگ نگريست و از آن وحشت كرد و به انتهاى كشتى رفت. نهنگ به طرف او چرخيد و دهانش را باز كرد. سرنشينان كشتى بيرون آمدند و گفتند: در ميان ما يك نفر گنهكار وجود دارد. پس، قرعه زدند و تيرِ قرعه به نام يونس در آمد. اين است فرموده خداوند عز و جل كه: «پس قرعه انداخت و خود از بازماندگان شد». سرنشينان كشتى، او را گرفتند و در دريا انداختند «و ماهى [بزرگ]، او را بلعيد» و به ميان آب برد.</span>

<span dir="rtl">190.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ يونُسَ دَعا قَومَهُ فَلَمّا أبَوا أن يُجيبوهُ وَعَدَهُمُ العَذابَ، فَقالَ: إنَّهُ يَأتيكُم يَومَ كَذا وكَذا. ثُمَّ خَرَجَ عَنهُم ـ وكانَتِ الأَنبِياءُ عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام إذا وَعَدَت قَومَهَا العَذابَ خَرَجَت ـ فَلَمّا أظَلَّهُمُ العَذابُ خَرَجوا فَفَرَّقوا بَينَ المَرأَةِ ووَلَدِها، وبَينَ السَّخلَةِ وأَولادِها، وخَرَجوا يَعِجّونَ إلَى اللّهِ، عَلِمَ اللّهُ مِنهُمُ الصِّدقَ فَتابَ عَلَيهِم وصَرَفَ عَنهُمُ العَذابَ، وقَعَدَ يونُسُ فِي الطَّريقِ يَسأَلُ عَنِ الخَبَرِ، فَمَرَّ بِهِ رَجُلٌ فَقالَ: ما فَعَلَ قَومُ يونُسَ؟ فَحَدَّثَهُ بِما صَنَعوا، فَقالَ: لا أرجِعُ إلى قَومٍ قَد كَذَبتُهُم.َوانطَلَقَ مُغاضِباً ـ يَعني مُراغِماً ـ.</span><ref><span dir="rtl">الدرّ المنثور: ج4 ص392 نقلاً عن ابن مردويه عن ابن مسعود.</span></ref>

<span dir="rtl">190. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يونس به دعوت قوم خود پرداخت و چون دعوتش را نپذيرفتند، به آنها وعده عذاب داد و گفت: فلان و بهمان روز به شما مى</span>‌<span dir="rtl">رسد. سپس از ميان ايشان، خارج شد. پيامبران عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام هر گاه به قوم خود وعده عذاب مى</span>‌<span dir="rtl">دادند، خود خارج مى</span>‌<span dir="rtl">شدند. چون عذاب بر سرشان سايه افكند، از آبادى خارج شدند و زنان را از كودكانشان و حيوانات را از بچّه</span>‌<span dir="rtl">هايشان جدا ساختند و به درگاه خدا، ناله و زارى كردند. خداوند دانست كه راست مى</span>‌<span dir="rtl">گويند، پس توبه</span>‌<span dir="rtl">شان را پذيرفت و عذاب را از آنها برگرداند. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در راه نشسته بود تا خبر بگيرد. مردى بر او گذشت. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام پرسيد: «از قوم يونس، چه خبر؟». مرد او را از كارى كه آنها كرده بودند، خبر داد. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: «من به نزد مردمى كه به آنها وعده</span>‌<span dir="rtl">اى دادم و تحقّق نيافت، بر نمى</span>‌<span dir="rtl">گردم» و خشمگينانه ـ يعنى دل</span>‌<span dir="rtl">آزرده ـ رفت.</span>

<span dir="rtl">191.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ يونُسَ لَمّا آذاهُ قَومُهُ دَعَا اللّهَ عَلَيهِم، فَأَصبَحوا أوَّلَ يَومٍ ووُجوهُهُم مُصفَرَّةٌ، وأَصبَحُوا اليَومَ الثّانِيَ ووُجوهُهُم مُسوَدَّةٌ، قالَ: وكانَ اللّهُ أوعَدَهُم أن يَأتِيَهُمُ العَذابُ فَأَتاهُمُ العَذابُ، حَتّى نالوهُ بِرِماحِهِم، فَفَرَّقوا بَينَ النِّساءِ وأَولادِهِنَّ، وَالبَقَرِ وأَولادِها، ولَبِسُوا المُسوحَ</span><ref><span dir="rtl">المِسحُ: الكساءُ من الشعر لسان العرب: ج2 ص596 «مسح».</span></ref> <span dir="rtl">وَالصّوفَ، ووَضَعُوا الحِبالَ في أعناقِهِم، وَالرَّمادَ عَلى رُؤوسِهِم، وضَجّوا ضَجَّةً واحِدَةً إلى رَبِّهِم، وقالوا: آمَنّا بِإِلهِ يونُسَ. قالَ: فَصَرَفَ اللّهُ عَنهُمُ العَذابَ إلى جِبالِ آمِدَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: وأَصبَحَ يونُسُ وهُوَ يَظُنُّ أنَّهُم هَلَكوا، فَوَجَدَهُم في عافِيَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج2 ص136 ح46 عن الثمالي، بحار الأنوار: ج14 ص399 ح13.</span></ref>

<span dir="rtl">191. امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، چون قومش او را آزردند، آنان را نفرين كرد، پس، روز اوّل، چهره</span>‌<span dir="rtl">هايشان زرد شد و روز دوم، چهره</span>‌<span dir="rtl">هايشان سياه شد. خداوند، وعده</span>‌<span dir="rtl">شان داده بود كه عذاب بر آنان فرود آيد و عذاب هم تا نزديكى آنان آمد. پس، بين زنان و فرزندانشان و گاوها و بچّه</span>‌<span dir="rtl">هاى آنها جدايى انداختند و لباس</span>‌<span dir="rtl">هاى [زمختى] از مو و پشم پوشيدند و ريسمان به گردن</span>‌<span dir="rtl">ها بستند و خاكستر بر سرها ريختند و يك</span>‌<span dir="rtl">پارچه به درگاه پروردگار خود ناله زدند و گفتند: به خداى يونس، ايمان آورديم. آن گاه خداوند، عذاب را از آنان به طرف كوه</span>‌<span dir="rtl">هاى آمِد، برگردانْد. يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام كه گمان مى</span>‌<span dir="rtl">كرد آنها از بين رفته</span>‌<span dir="rtl">اند، ديد سالم هستند.</span>

<span id="توبة-بعض-من-المتخلفين-عن-الجهاد-في-عصر-النبي-صلی-الله-علیه-وآله"></span>
== <span dir="rtl">4 / 2: تَوبَةُ بَعضٍ مِنَ المُتَخَلِّفينَ عَنِ الجِهادِ في عَصرِ النَّبيِّ صلی الله علیه وآله</span> ==

<span dir="rtl">4 / 2: توبه برخى روى</span>‌<span dir="rtl">گردانان از جهاد در زمان پيامبر صلی الله علیه وآله</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ عَلَى الثَّلَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُواْ حَتَّى إِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَ ضَاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنفُسُهُمْ وَ ظَنُّواْ أَن لاَّ مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُواْ إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ».</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 118.</span></ref>

<span dir="rtl">«[همچنين] آن سه نفر كه [از شركت در جنگ تبوك] تخلّف جستند [و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند،] تا آن حد كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد، [حتّى] در وجود خويش، جايى براى خود نمى</span>‌<span dir="rtl">يافتند، [در آن هنگام] دانستند پناهگاهى از خدا جز به سوى او نيست. سپس خدا، رحمتش را شامل حال آنها نمود [و به آنان توفيق داد] تا توبه كنند. خداوند، بسيار توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير و مهربان است».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">192.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي ـ في ذِكرِ غَزوَةِ تَبوكَ ـ</span>: <span dir="rtl">وقَد كانَ تَخَلَّفَ عَن رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله قَومٌ مِنَ المُنافِقينَ، وقَومٌ مِنَ المُؤمِنينَ مُستَبصِرينَ لَم يُعثَر عَلَيهِم في نِفاقٍ، مِنهُم: كَعبُ بنُ مالِكٍ الشّاعِرُ، ومُرادَةُ</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: «مرارة» والظاهر أنّه الصحيح</span>.</ref> <span dir="rtl">بنُ الرَّبيعِ، وهِلالُ بنُ اُمَيَّةَ الواقِفِيُّ (المُوافِقِيُّ) فَلَمّا تابَ اللّهُ عَلَيهِم، قالَ كَعبٌ: ما كُنتُ قَطُّ أقوى مِنّي في ذلِكَ الوَقتِ الَّذي خَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله إلى تَبوكَ، ومَا اجتَمَعَت لي راحِلَتانِ قَطُّ إلاّ في ذلِكَ اليَومِ، وكُنتُ أقولُ: أخرُجُ غَدا، أخرُجُ بَعدَ غَدٍ فَإِنّي قَوِيٌّ، وتَوانَيتُ وبَقيتُ بَعدَ خُروجِ النَّبِيِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله أيّاما أدخُلُ السّوقَ فَلا أقضي حاجَةً.</span>

<span dir="rtl">فَلَقيتُ هِلالَ بنَ اُمَيَّةَ ومُرادَةَ بنَ الرَّبيعِ وقَد كانا تَخَلّفا أيضا، فَتَوافَقنا أن نُبَكِّرَ إلَى السّوقِ ولَم نَقضِ</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: «فَلَم تُقضَ لَنا».</span></ref> <span dir="rtl">حاجَةً، فَما زِلنا نَقولُ: نَخرُجُ غَدا، بَعدَ غَدٍ، حَتّى بَلَغَنا إقبالُ رَسولِ اللّهِ فَنَدِمنا.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا وافى رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله استَقبَلناهُ نُهَنِّئُهُ بِالسَّلامَةِ، فَسَلَّمنا عَلَيهِ فَلَم يَرُدَّ عَلَينَا السَّلامَ وأَعرَضَ عَنّا، وسَلَّمنا عَلى إخوانِنا فَلَم يَرُدّوا عَلَينَا السَّلامَ، فَبَلَغَ ذلِكَ أهلونا فَقَطَعوا كَلامَنا، وكُنّا نَحضُرُ المَسجِدَ فَلا يُسَلِّمُ عَلَينا أحَدٌ ولا يُكَلِّمُنا. فَجِئنَ نِساؤُنا إلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقُلنَ: قَد بَلَغَنا سَخَطُكَ عَلى أزواجِنا فَنَعتَزِلُهُم؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: لا تَعتَزِلنَهُم ولكِن لا يَقرُبوكُنَّ.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا رَأى كَعبُ بنُ مالِكٍ وصاحِباهُ ما قَد حَلَّ بِهِم، قالوا: ما يُقعِدُنا بِالمَدينَةِ ولا يُكَلِّمُنا رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ولا إخوانُنا ولا أهلونا، فَهَلُمّوا نَخرُج إلى هذَا الجَبَلِ فَلا نَزالُ فيهِ حَتّى يَتوبَ اللّهُ عَلَينا أو نَموتَ، فَخَرَجوا إلى ذِنابِ</span><ref><span dir="rtl">ذِنابُ كلّ شيء: عقبه ومؤخّره لسان العرب: ج1 ص390 «ذنب».</span></ref> <span dir="rtl">جَبَلٍ بِالمَدينَةِ، فَكانوا يَصومونَ، وكانَ أهلوهُم يَأتونَهُم بِالطَّعامِ فَيَضَعونَهُ ناحِيَةً ثُمَّ يُوَلّونَ عَنهُم فَلا يُكَلِّمونَهُم، فَبَقوا عَلى هذا أيّاما كَثيرَةً يَبكونَ بِاللَّيلِ وَالنَّهارِ ويَدعونَ اللّهَ أن يَغفِرَ لَهُم. فَلَمّا طالَ عَلَيهِمُ الأَمرُ، قالَ لَهُم كَعبٌ: يا قَومُ قَد سَخِطَ اللّهُ عَلَينا، ورَسولُهُ قَد سَخِطَ عَلَينا، وأَهلونا وإخوانُنا قد سَخِطوا عَلَينا فَلا يُكَلِّمُنا أحَدٌ، فَلِمَ لا يَسخَطُ بَعضُنا عَلى بَعضٍ؟ فَتَفَرَّقوا فِي اللَّيلِ وحَلَفوا أن لا يُكَلِّمَ أحَدٌ مِنهُم صاحِبَهُ حَتّى يَموتَ أو يَتوبَ اللّهُ عَلَيهِ.</span>

<span dir="rtl">فَبَقوا عَلى هذِهِ ثَلاثَةَ أيّامٍ، كُلُّ واحِدٍ مِنهُم في ناحِيَةٍ مِنَ الجَبَلِ لا يَرى أحَدٌ مِنهُم صاحِبَهُ ولا يُكَلِّمُهُ، فَلَّما كانَ فِي اللَّيلَةِ الثّالِثَةِ ورَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله في بَيتِ اُمِّ سَلَمَةَ نَزَلَت تَوبَتُهُم عَلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله.</span>

<span dir="rtl">وقَولُهُ: لَقَد تابَ اللّهُ بِالنَّبِيِّ</span><ref><span dir="rtl">الموجود في المصدر المخطوط: «لقد تاب اللّه</span>‌ <span dir="rtl">على النبيّ والمهاجرين»، وهو الصحيح الموافق للمصحف الشريف هامش المصدر.</span></ref> <span dir="rtl">عَلَى المُهاجِرينَ وَالأَنصارِ الَّذينَ اتَّبَعوهُ في ساعَةِ العُسرَةِ. قالَ الصّادِقُ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: هكَذا نَزَلَت، وهُوَ أبو ذَرٍّ، وأبو خُثَيمَةَ، وعُمَرُ بنُ وَهبٍ، الَّذينَ تَخَلَّفوا ثُمَّ لَحِقوا بِرَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ في هؤُلاءِ الثَّلاثَةِ: «وَ عَلَى الثَّلَثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُواْ»... [الحَديثَ].</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج1 ص296، بحارالأنوار: ج21 ص218 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">192. تفسير القمّى ـ در بيان جنگ تبوك ـ</span>: <span dir="rtl">گروهى از منافقان و همچنين عدّه</span>‌<span dir="rtl">اى از مؤمنان واقعى كه نفاقى در آنها ديده نشده بود، از جمله كعب بن مالك شاعر و مرارة بن ربيع و هلال بن اميه واقفى (/ موافقى)، از رفتن با پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله خوددارى كردند. پس از آن كه خداوند، توبه اين سه نفر را پذيرفت، كعب گفت: من هيچ گاه، به اندازه زمانى كه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله به تبوك رفت، قوى نبودم و هيچ گاه دو شتر نيرومند نداشتم، مگر در آن روز؛ امّا با خود مى</span>‌<span dir="rtl">گفتم: فردا، پس فردا مى</span>‌<span dir="rtl">روم. من كه قوى هستم. و بدين ترتيب، سستى نمودم و چند روز پس از رفتن پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ماندم و به بازار مى</span>‌<span dir="rtl">رفتم، ولى كارى انجام نمى</span>‌<span dir="rtl">دادم.</span>

<span dir="rtl">گذشت تا به هلال بن اميّه و مرارة بن ربيع ـ كه آن دو نيز به جنگ نرفته بودند ـ بر خوردم و با هم توافق كرديم كه صبح زود به بازار برويم، ولى كارى انجام ندهيم. پيوسته مى</span>‌<span dir="rtl">گفتيم: فردا مى</span>‌<span dir="rtl">رويم، پس فردا مى</span>‌<span dir="rtl">رويم، تا آن كه خبر بازگشت پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را شنيديم و پشيمان شديم.</span>

<span dir="rtl">چون پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد، به پيشوازش رفتيم تا به او براى سلامتى ايشان [در جنگ] تبريك بگوييم. سلام كرديم؛ امّا ايشان جواب سلام ما را نداد و صورتش را از ما برگردانْد. به برادرانمان سلام كرديم، آنها هم جواب سلاممان را ندادند. خبر به خانواده</span>‌<span dir="rtl">هايمان رسيد، آنها نيز ديگر با ما حرف نمى</span>‌<span dir="rtl">زدند. به مسجد مى</span>‌<span dir="rtl">رفتيم، هيچ كس به ما سلام نمى</span>‌<span dir="rtl">كرد و با ما حرف نمى</span>‌<span dir="rtl">زد. زنانمان نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله رفتند و گفتند: شنيده</span>‌<span dir="rtl">ايم شما از شوهران ما ناخشنوديد. آيا از آنها كناره گيريم؟ پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «از آنها كناره نگيريد، امّا به شما نزديك نشوند».</span>

<span dir="rtl">كعب بن مالك و دو يارش با مشاهده اين وضع، گفتند: وقتى نه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله با ما سخن مى</span>‌<span dir="rtl">گويد نه برادرانمان و نه خانواده</span>‌<span dir="rtl">مان، چرا در مدينه بمانيم؟ بياييد به اين كوه برويم و آن قدر در آن بمانيم تا خدا، توبه ما را بپذيرد يا اين كه بميريم.</span>

<span dir="rtl">پس به انتهاى كوهى در مدينه رفتند و روزها روزه مى</span>‌<span dir="rtl">گرفتند و زنانشان براى آنها غذا مى</span>‌<span dir="rtl">آوردند و در گوشه</span>‌<span dir="rtl">اى مى</span>‌<span dir="rtl">گذاشتند و مى</span>‌<span dir="rtl">رفتند و با آنها سخن نمى</span>‌<span dir="rtl">گفتند. روزهاى بسيار بر اين حال ماندند و شب و روز مى</span>‌<span dir="rtl">گريستند و از خدا مى</span>‌<span dir="rtl">خواستند كه آنها را ببخشد. چون كار به طول انجاميد، كعب به بقيّه گفت: اى دوستان! خدا بر ما خشم گرفته، پيامبرش بر ما خشم گرفته و خانواده و برادرانمان هم بر ما خشم گرفته</span>‌<span dir="rtl">اند و هيچ كس با ما سخن نمى</span>‌<span dir="rtl">گويد. پس چرا ما خود بر يكديگر خشم نگيريم؟ در دلِ شب، پراكنده شدند و سوگند خوردند كه با يكديگر سخن نگويند تا بميرند يا خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">شان را بپذيرد.</span>

<span dir="rtl">سه روز بدين منوال گذشت و هر كدام آنها در گوشه</span>‌<span dir="rtl">اى از كوه بود و هيچ كدام از آنها يكديگر را نمى</span>‌<span dir="rtl">ديدند و با يكديگر سخن نمى</span>‌<span dir="rtl">گفتند. چون شب سوم شد، پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله در خانه امّ سلمه بود كه [پذيرفته شدن] توبه آنان بر پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نازل شد.</span>

<span dir="rtl">درباره سخن: «خداوند، به سبب پيامبر بر مهاجران و انصار كه او را در آن ساعت دشوار پيروى كردند، بخشيد»، امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «اين گونه نازل شده است. ابوذر و ابوخُثَيمه و عمر بن وهب، كسانى بودند كه ابتدا با پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نرفتند؛ امّا بعد به ايشان ملحق شدند».</span>

<span dir="rtl">سپس در باره آن سه نفر (كعب بن مالك و...) فرمود: «و بر آن سه تن كه بر جاى مانده بودند»... [تا آخر حديث].</span>

<span dir="rtl">راجع: صحيح البخاري: ج4 ص1603 ـ 1609 ح4156، صحيح مسلم: ج4 ص2121 ـ 2128.</span>

<span id="توبة-أبي-لبابة"></span>
== <span dir="rtl">4 / 3: تَوبَةُ أبي لُبابَةَ</span> ==

<span dir="rtl">4 / 3: توبه ابولبابه</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ ءَاخَرُونَ اعْتَرَفُواْ بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُواْ عَمَلاً صَلِحًا وَ ءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 102.</span></ref>

<span dir="rtl">«و گروهى ديگر، به گناهان خود اعتراف كردند و كار خوب و بد را به هم آميختند. اميد مى</span>‌<span dir="rtl">رود كه خداوند، توبه آنها را بپذيرد به يقين، خداوند، آمرزنده و مهربان است!».</span>

<span dir="rtl">«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لاَ تَخُونُواْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُواْ أَمَنَتِكُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ».</span><ref><span dir="rtl">الأنفال: 27.</span></ref>

<span dir="rtl">«اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به خدا و پيامبر، خيانت نكنيد و [نيز] در امانات خود، خيانت روا مداريد، در حالى كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانيد [اين كار، گناه بزرگى است]».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">193.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي</span>: <span dir="rtl">قَولُهُ: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لاَ تَخُونُواْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَنَتِكُمْ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ» نَزَلَت في أبي لُبابَةَ بنِ عَبدِ المُنذِرِ، فَلَفظُ الآيَةِ عامٌّ ومَعناها خاصٌّ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج1 ص271، بحارالأنوار: ج22 ص67 ح11.</span></ref>

<span dir="rtl">193. تفسير القمّى</span>: <span dir="rtl">آيه شريف «اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! به خدا و پيامبر [او] خيانت نكنيد و [نيز] در امانت</span>‌<span dir="rtl">هاى خود، خيانت نورزيد و خود مى</span>‌<span dir="rtl">دانيد»، در باره ابو لبابة بن عبد المنذر، فرود آمد. پس لفظ آيه، عام است و معناى آن [و مصداقش]خاص.</span>

<span dir="rtl">194.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي</span>: <span dir="rtl">وقَولُهُ: «وَ ءَاخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَلِحًا وَ ءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ» نَزَلَت في أبي لُبابَةَ بنِ عَبدِ المُنذِرِ، وكانَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله لَمّا حاصَرَ بَني قُرَيظَةَ، قالوا لَهُ: اِبعَث إلَينا أبا لُبابَةَ نَستَشيرُهُ في أمرِنا.</span>

<span dir="rtl">فَقَالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يا أبا لُبابَةَ، ائتِ حُلَفاءَكَ ومَوالِيَكَ.</span>

<span dir="rtl">فَأَتاهُم، فَقالوا لَهُ: يا أبا لُبابَةَ، ما تَرى، نَنزِلُ عَلى حُكمِ مُحَمَّدٍ؟ فَقالَ: اِنزِلوا، وَاعلَموا أنَّ حُكمَهُ فيكُم هُوَ الذَّبحُ ـ وأَشارَ إلى حَلقِهِ ـ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ نَدِمَ عَلى ذلِكَ، فَقالَ: خُنتُ اللّهَ ورَسولَهُ، ونَزَلَ مِن حِصنِهِم ولَم يَرجِع إلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، ومَرَّ إلَى المَسجِدِ وشَدَّ في عُنُقِهِ حَبلاً ثُمَّ شَدَّهُ إلَى الاُسطُوانَةِ الَّتي تُسَمّى «اُسطُوانَةَ التَّوبَةِ»، وقالَ: لا أحُلُّهُ حَتّى أموتَ أو يَتوبَ اللّهُ عَلَيَّ.</span>

<span dir="rtl">فَبَلَغَ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: أما لَو أتانا لاَستَغفَرنَا اللّهَ لَهُ، فَأَمّا إذا قَصَدَ إلى رَبِّهِ فَاللّهُ أولى بِهِ.</span>

<span dir="rtl">وكانَ أبو لُبابَةَ يَصومُ النَّهارَ، ويَأكُلُ بِاللَّيلِ ما يُمسِكُ بِهِ رَمَقَهُ، فَكانَت ابنَتُهُ تَأتيهِ بِعَشائِهِ وتَحُلُّهُ عِندَ قَضاءِ الحاجَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا كانَ بَعدَ ذلِكَ ورَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله في بَيتِ اُمِّ سَلَمَةَ نَزَلَت تَوبَتُهُ، فَقالَ: يا اُمَّ سَلَمَةَ، قَد تابَ اللّهُ عَلى أبي لُبابَةَ، فَقالَت: يا رَسولَ اللّهِ، أفَاُؤِنُهُ بِذلِكَ؟ فَقالَ: لَتَفعَلِنَّ.</span>

<span dir="rtl">فَأَخرَجَت رَأسَها مِنَ الحُجرَةِ، فَقالَت: يا أبا لُبابَةَ، أبشِر لَقَد تابَ اللّهُ عَلَيكَ، فَقالَ: الحَمدُ للّه</span>‌<span dir="rtl">، فَوَثَبَ المُسلِمونَ لِيَحُلّوهُ، فَقالَ: لا وَاللّهِ، حَتّى يَحُلَّني رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله.</span>

<span dir="rtl">فَجاءَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ: يا أبا لُبابَةَ، قَد تابَ اللّهُ عَلَيكَ تَوبَةً لَو وُلِدتَ مِن اُمِّكَ يَومَكَ هذا لَكَفاكَ. فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، أفَأَتَصَدَّقُ بِمالي كُلِّهِ؟ قالَ: لا، قالَ: فَبِثُلُثَيهِ، قالَ: لا، قالَ: فَبِنِصفِهِ؟ قالَ: لا، قالَ: فَبِثُلُثِهِ؟ قالَ: نَعَم. فَأَنزَلَ اللّهُ: «وَ ءَاخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَلِحًا وَ ءَاخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللَّهُ أَن يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ * خُذْ مِنْ أَمْوَ لِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِم بِهَا وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَوتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ * أَلَمْ يَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَ يأْخُذُ الصَّدَقَتِ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 102 ـ 104.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج1 ص303، بحار الأنوار: ج22 ص93 ح46.</span></ref>

<span dir="rtl">194. تفسير القمّى</span>: <span dir="rtl">آيه شريف «و ديگرانى هستند كه به گناهان خود اعتراف كرده</span>‌<span dir="rtl">اند و كار شايسته را با [كارى] ديگر كه بد است، درآميخته</span>‌<span dir="rtl">اند. اميد است خدا، توبه آنان را بپذيرد كه خدا، آمرزنده مهربان است»، در باره ابو لبابة بن عبد المنذر، فرود آمد. چون پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بنى قريظه را محاصره كرد، [بنى قريظه] به ايشان پيغام دادند كه ابو لبابه را نزد ما بفرست تا در كار خود با او مشورت كنيم. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «اى ابو لبابه! نزد هم</span>‌<span dir="rtl">پيمانان و دوستانت برو».</span>

<span dir="rtl">ابو لبابه نزدشان رفت. آنها به ابو لبابه گفتند: اى ابو لبابه! نظرت چيست؟ به حكم محمّد، تن دهيم؟ گفت: تن دهيد؛ امّا بدانيد كه حكم او درباره شما سر بريدن است ـ و با دستش به گلويش اشاره كرد ـ. سپس از اين كار خود، پشيمان شد و گفت: من به خدا و پيامبرش خيانت كردم. سپس از دژ بنى</span>‌<span dir="rtl">قريظه به زير آمد و نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله برنگشت، بلكه به مسجد رفت و ريسمانى به گردن خود بست و سرِ ريسمان را به ستونى كه [اكنون]به آن «ستون توبه» مى</span>‌<span dir="rtl">گويند، گِره زد و گفت: آن را باز نمى</span>‌<span dir="rtl">كنم تا بميرم يا اين كه خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را بپذيرد.</span>

<span dir="rtl">خبر به پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله رسيد، فرمود: «اگر نزد ما مى</span>‌<span dir="rtl">آمد، برايش از خدا طلب بخشش مى</span>‌<span dir="rtl">كرديم؛ امّا حالا كه نزد پروردگارش رفته است، خدا خود بهتر مى</span>‌<span dir="rtl">داند با او چه كند».</span>

<span dir="rtl">ابو لبابه، روز را روزه مى</span>‌<span dir="rtl">گرفت و شب به اندازه</span>‌<span dir="rtl">اى كه توانش را حفظ كند، مى</span>‌<span dir="rtl">خورد. دخترش شامش را مى</span>‌<span dir="rtl">آورد و براى قضاى حاجت، بازش مى</span>‌<span dir="rtl">كرد. مدّتى گذشت و پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله در خانه اُمّ سلمه بود كه [پذيرش]توبه او نازل شد. فرمود: «اى اُمّ سلمه! خدا، توبه ابو لبابه را پذيرفت». اُمّ سلمه گفت: اى پيامبر خدا! آيا خبرش را به او بدهم؟ فرمود: «اين كار را بكن».</span>

<span dir="rtl">اُمّ سلمه سرش را از اتاق بيرون برد و صدا زد: اى ابو لبابه، مژده! خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">ات را پذيرفت. ابو لبابه گفت: خدا را شكر! مسلمانان، پريدند او را باز كنند، ابو لبابه گفت: نه به خدا. بايد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بازم كند. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و فرمود: «اى ابو لبابه! خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">ات را پذيرفت، به طورى كه انگار امروز از مادرت متولّد شده باشى». ابو لبابه گفت: اى پيامبر خدا! آيا همه اموالم را صدقه بدهم؟ فرمود: «نه». گفت: پس، دو سومش را؟ فرمود: «نه». گفت: نصفش را؟ فرمود: «نه». گفت: يكْ سومش را؟ فرمود: «آرى». پس خداوند، اين آيات را فروفرستاد: «و ديگران هستند كه به گناهان خود، اعتراف كرده و كار شايسته را با [كارى] ديگر كه بد است، درآميخته</span>‌<span dir="rtl">اند. اميد است خدا، توبه آنان را بپذيرد كه خدا، آمرزنده مهربان است. از اموال آنان، صدقه</span>‌<span dir="rtl">اى بگير تا به وسيله آن، پاك و پاكيزه</span>‌<span dir="rtl">شان سازى و برايشان دعا كن؛ زيرا دعاى تو براى آنان آرامش است و خدا، شنواى داناست. آيا ندانسته</span>‌<span dir="rtl">اند كه تنها خداست كه توبه را از بندگانش مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و صدقات را مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد و خود، توبه</span>‌<span dir="rtl">پذير مهربان است؟».</span>

<span dir="rtl">195.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن الحسين بن السائب بن أبي لبابة</span>: <span dir="rtl">إنَّ أبا لُبابَةَ [بنَ]عَبدِ المُنذِرِ لَمّا تابَ اللّهُ عَلَيهِ قالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنَّ مِن تَوبَتي إلَى اللّهِ عز و جل أن أهجُرَ دارَ قَومي واُساكِنَكَ، وأَن أنخَلِعَ مِن مالي صَدَقَةً للّه</span>‌ <span dir="rtl">عز و جل ولِرَسولِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يُجزِئُ عَنكَ الثُّلُثُ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج5 ص441 ح16080، سنن أبي داود: ج3 ص240 ح3319، سنن الدارمي: ج 1 ص419 ح1613 عن عبدالرحمن بن أبي لبابة، المعجم الكبير: ج5 ص33 ح4510 كلّها نحوه، كنز العمّال: ج6 ص591 ح17033؛ مجمع البيان: ج4 ص824 عن الإمام الباقر والإمام الصادق عليهماالسلامنحوه، بحارالأنوار: ج22 ص37.</span></ref>

<span dir="rtl">195. مسند ابن حنبل ـ به نقل از حسين بن سائب بن ابى لبابه ـ</span>: <span dir="rtl">چون خداوند توبه ابو لبابة [بن] عبد المنذر را پذيرفت، ابو لبابه به پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله گفت: اى پيامبر خدا! از توبه من به درگاه خداى عز و جل اين بود كه سراى قوم خود را رها كنم و با تو سكونت نمايم و از اموالم براى خدا و پيامبرش صدقه</span>‌<span dir="rtl">اى بدهم. پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «يكْ سوم، كافى است».</span>

<span dir="rtl">راجع: السيرة النبويّة لابن هشام: ج3 ص247 و 248، تاريخ الطبري: ج2 ص584، تفسير الطبري: ج8 الجزء 21 ص151، الثقات لابن حبّان: ج1 ص275، اُسد الغابة: ج2 ص285 الرقم 1692، السيرة النبويّة لابن كثير: ج3 ص231؛ بحار الأنوار: ج20 ص274 ح28.</span>

<span id="توبة-بهلول-النباش"></span>
== <span dir="rtl">4 / 4: تَوبَةُ بُهلولٍ النَّبّاشِ</span> ==

<span dir="rtl">4 / 4: توبه بهلول كفن</span>‌<span dir="rtl">دزد</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُواْ فَحِشَةً أَوْظَلَمُواْ أَنفُسَهُمْ ذَكَرُواْ اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ يَعْلَمُونَ».</span><ref><span dir="rtl">آل عمران: 135.</span></ref>

<span dir="rtl">«و آنها كه وقتى مرتكب عمل زشتى شوند، يا به خود ستم كنند، به ياد خدا مى</span>‌<span dir="rtl">افتند و براى گناهان خود، طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كنند ـ و كيست جز خدا كه گناهان را ببخشد؟ ـ و بر گناه، اصرار نمى</span>‌<span dir="rtl">ورزند، با اين كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانند [كه گناه است]».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">196.</span> <span dir="rtl">الأمالي للصدوق عن عبد الرحمن بن غنم الدوسي</span>: <span dir="rtl">دَخَلَ مُعاذُ بنُ جَبَلٍ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله باكِيا، فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَيهِ السلامَ، ثُمَّ قالَ: ما يُبكيكَ يا مُعاذُ؟ فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنَّ بِالبابِ شابّا طَرِيَّ الجَسَدِ، نَقِيَّ اللَّونِ، حَسَنَ الصّورَةِ، يَبكي عَلى شَبابِهِ بُكاءَ الثَّكلى عَلى وَلَدِها يُريدُ الدُّخولَ عَلَيكَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: أدخِل عَلَيَّ الشّابَّ يا مُعاذُ. فَأَدخَلَهُ عَلَيهِ، فَسَلَّمَ فَرَدَّ عَلَيهِ السَّلامَ، ثُمَّ قالَ: ما يُبكيكَ يا شابُّ؟ قالَ: كَيفَ لا أبكي وقَد رَكِبتُ ذُنوبا إن أخَذَنِيَ اللّهُ عز و جل بِبَعضِها أدخَلَني نارَ جَهَنَّمَ، ولا أراني إلاّ سَيَأخُذُني بِها، ولا يَغفِرُ لي أبَدا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: هَل أشرَكتَ بِاللّهِ شَيئا؟ قالَ: أعوذُ بِاللّهِ أن اُشرِكَ بِرَبّي شَيئا.</span>

<span dir="rtl">قالَ: أقَتَلتَ النَّفسَ الَّتي حَرَّمَ اللّهُ؟ قالَ: لا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يَغفِرُ اللّهُ لَكَ ذُنوبَكَ وإن كانَت مِثلَ الجِبالِ الرَّواسي. قالَ الشّابُّ: فَإِنَّها أعظَمُ مِنَ الجِبالِ الرَّواسي.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يَغفِرُ اللّهُ لَكَ ذُنوبَكَ وإن كانَت مِثلَ الأَرَضينَ السَّبعِ وبِحارِها ورِمالِها وأَشجارِها وما فيها مِنَ الخَلقِ. قالَ: فَإِنَّها أعظَمُ مِنَ الأَرَضينَ السَّبعِ وبِحارِها ورِمالِها وأَشجارِها وما فيها مِنَ الخَلقِ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يَغفِرُ اللّهُ لَكَ ذُنوبَكَ وإن كانَت مِثلَ السَّماواتِ السَّبعِ ونُجومِها ومِثلَ العَرشِ وَالكُرسِيِّ. قالَ: فَإِنَّها أعظَمُ مِن ذلِكَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَنَظَرَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله إلَيهِ كَهَيئَةِ الغَضبانِ، ثُمَّ قالَ: وَيحَكَ يا شابُّ، ذُنوبُكَ أعظَمُ أم رَبُّكَ. فَخَرَّ الشّابُّ لِوَجهِهِ وهُوَ يَقولُ: سُبحانَ رَبّي! ما شَيءٌ أعظَمَ مِن رَبّي، رَبّي أعظَمُ يا نَبِيَّ اللّهِ مِن كُلِّ عَظيمٍ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: فَهَل يَغفِرُ الذَّنبَ العَظيمَ إلاَّ الرَّبُّ العَظيمُ! قالَ الشّابُّ: لا وَاللّهِ، يا رَسولَ اللّهِ. ثُمَّ سَكَتَ الشّابُّ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: وَيحَكَ يا شابُّ، ألا تُخبِرُني بِذَنبٍ واحِدٍ مِن ذُنوبِكَ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: بَلى، اُخبِرُكَ أنّي كُنتُ أنبُشُ القُبورَ سَبعَ سِنينَ، اُخرِجُ الأَمواتَ وأَنزِعُ الأَكفانَ، فَماتَت جارِيَةٌ مِن بَعضِ بَناتِ الأَنصارِ، فَلَمّا حُمِلَت إلى قَبرِها ودُفِنَت وَانصَرَفَ عَنها أهلُها وجَنَّ عَلَيهَا اللَّيلُ، أتَيتُ قَبرَها فَنَبَشتُها، ثُمَّ استَخرَجتُها ونَزَعتُ ما كانَ عَلَيها مِن أكفانِها، وتَرَكتُها مُتَجَرِّدَةً عَلى شَفيرِ قَبرِها، ومَضَيتُ مُنصَرِفا، فَأَتانِي الشَّيطانُ، فَأَقبَلَ يُزَيِّنُها لي ويَقولُ: أما تَرى بَطنَها وبَياضَها؟ أما تَرى وَرِكَيها؟ فَلَم يَزَل يَقولُ لي هذا حَتّى رَجَعتُ عَلَيها ولَم أملِك نَفسي حَتّى جامَعتُها وتَرَكتُها مَكانَها، فَإِذا أنَا بِصَوتٍ مِن وَرائي يَقولُ: يا شابُّ، وَيلٌ لَكَ مِن دَيّانِ يَومِ الدّينِ، يَومَ يَقِفُني وإيّاكَ كَما تَرَكتَني عُريانَةً في عَساكِرِ المَوتى، ونَزَعتَني مِن حُفرَتي، وسَلَبتَني أكفاني، وتَرَكتَني أقومُ جُنُبَةً إلى حِسابي، فَوَيلٌ لِشَبابِكَ مِنَ النّارِ! فَما أظُنُّ أنّي أشُمُّ ريحَ الجَنَّةِ أبَدا، فَما تَرى لي يا رَسولَ اللّهِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقالَ النَّبِيُّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: تَنَحَّ عَنّي يا فاسِقُ، إنّي أخافُ أن أحتَرِقَ بِنارِكَ، فَما أقرَبَكَ مِنَ النّارِ، فَما أقرَبَكَ مِنَ النّارِ! ثُمَّ لَم يَزَل صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ ويُشيرُ إلَيهِ، حَتّى أمعَنَ</span><ref><span dir="rtl">أمعَنَ الرجلُ: هرب تاج العروس: ج18 ص541 «معن».</span></ref> <span dir="rtl">مِن بَينِ يَدَيهِ، فَذَهَبَ فَأَتَى المَدينَةَ، فَتَزَوَّدَ مِنها، ثُمَّ أتى بَعضَ جِبالِها فَتَعَبَّدَ فيها، ولَبِسَ مِسحا، وغَلَّ يَدَيهِ جَميعا إلى عُنُقِهِ، ونادى: يا رَبِّ، هذا عَبدُكَ بُهلولٌ، بَينَ يَدَيكَ مَغلولٌ، يا رَبِّ أنتَ الَّذي تَعرِفُني، وزَلَّ مِنّي ما تَعلَمُ. يا سَيِّدي يا رَبِّ، إنّي أصبَحتُ مِنَ النّادِمينَ، وأَتَيتُ نَبِيَّكَ تائِبا، فَطَرَدَني وزادَني خَوفا، فَأَسأَ لُكَ بِاسمِكَ وجَلالِكَ وعَظَمَةِ سُلطانِكَ أن لا تُخَيِّبَ رَجائي، سَيِّدي ولا تُبطِل دُعائي، ولا تُقَنِّطني مِن رَحمَتِكَ.</span>

<span dir="rtl">فَلَم يَزَل يَقولُ ذلِكَ أربَعينَ يَوما ولَيلَةً، تَبكي لَهُ السِّباعُ وَالوُحوشُ، فَلَمّا تَمَّت لَهُ أربَعونَ يَوما ولَيلَةً رَفَعَ يَدَيهِ إلَى السَّماءِ، وقالَ: اللّهُمَّ ما فَعَلتَ في حاجَتي؟ إن كُنتَ استَجَبتَ دُعائي وغَفَرتَ خَطيئَتي، فَأَوحِ إلى نَبِيِّكَ، وإن لَم تَستَجِب لي دُعائي ولَم تَغفِر لي خَطِيئَتي وأَرَدتَ عُقوبَتي فَعَجِّل بِنارٍ تُحرِقُني أو عُقوبَةٍ فِي الدُّنيا تُهلِكُني، وخَلِّصني مِن فَضيحَةِ يَومِ القِيامَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَأَنزَلَ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى عَلى نَبِيِّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: «وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَحِشَةً» يَعني الزِّنا «أَوْظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ»يَعني بِارتِكابِ ذَنبٍ أعظَمَ مِنَ الزِّنا ونَبشِ القُبورِ وأَخذِ الأَكفانِ «ذَكَرُواْ اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ»يَقولُ: خافُوا اللّهَ فَعَجَّلُوا التَّوبَةَ «وَمَن يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ» يَقولُ عز و جل: أتاكَ عَبدي يا مُحَمَّدُ تائِبا فَطَرَدتَهُ، فَأَينَ يَذهَبُ؟ وإلى مَن يَقصِدُ؟ ومَن يَسأَلُ أن يَغفِرَ لَهُ ذَنبا غَيري؟ ثُمَّ قالَ عز و جل: «وَلَمْ يُصِرُّواْ عَلَى مَا فَعَلُواْ وَهُمْ يَعْلَمُونَ» يَقولُ: لَم يُقيموا عَلَى الزِّنا ونَبشِ القُبورِ وأَخذِ الأَكفانِ «أُوْلَلءِكَ جَزَاؤُهُم مَّغْفِرَةٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَجَنَّتٌ تَجْرِى مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَرُ خَلِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَمِلِينَ»</span><ref><span dir="rtl">آل عمران: 136.</span></ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">فَلَمّا نَزَلَت هذِهِ الآيَةُ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، خَرَجَ وهُوَ يَتلوها ويَتَبَسَّمُ، فَقالَ لِأَصحابِهِ: مَن يَدُلُّني عَلى ذلِكَ الشّابِّ التّائِبِ؟ فَقالَ مُعاذٌ: يا رَسولَ اللّهِ، بَلَغَنا أنَّهُ في مَوضِعِ كَذا وكَذا.</span>

<span dir="rtl">فَمَضى رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بِأَصحابِهِ حَتَّى انتَهَوا إلى ذلِكَ الجَبَلِ، فَصَعِدوا إلَيهِ يَطلُبونَ الشّابَّ، فَإِذا هُم بِالشّابِّ قائِمٌ بَينَ صَخرَتَينِ، مَغلولَةً يَداهُ إلى عُنُقِهِ، وقَدِ اسوَدَّ وَجهُهُ، وتَساقَطَت أشفارُ عَينَيهِ مِنَ البُكاءِ وهُوَ يَقولُ: سَيِّدي، قَد أحسَنتَ خَلقي، وأَحسَنتَ صورَتي، فَلَيتَ شِعري ما ذا تُريدُ بي؟ أفِي النّارِ تُحرِقُني؟ أو في جِوارِكَ تُسكِنُني؟ اللّهُمَّ إنَّكَ قَد أكثَرتَ الإِحسانَ إلَيَّ، وأَنعَمتَ عَلَيَّ، فَلَيتَ شِعري ما ذا يَكونُ آخِرُ أمري، إلَى الجَنَّةِ تَزُفُّني، أم إلَى النّارِ تَسوقُني؟ اللّهُمَّ إنَّ خَطيئَتي أعظَمُ مِنَ السَّماواتِ وَالأَرضِ، ومِن كُرسِيِّكَ الواسِعِ وعَرشِكَ العَظيمِ، فَلَيتَ شِعري تَغفِرُ لي خَطيئَتي، أم تَفضَحُني بِها يَومَ القِيامَةِ؟ فَلَم يَزَل يَقولُ نَحوَ هذا وهُوَ يَبكي ويَحثُو التُّرابَ عَلى رَأسِهِ، وقَد أحاطَت بِهِ السِّباعُ، وصَفَّت فَوقَهُ الطَّيرُ، وهُم يَبكونَ لِبُكائِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَدَنا رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَأَطلَقَ يَدَيهِ مِن عُنُقِهِ، ونَفَضَ التُّرابَ عَن رَأسِهِ، وقالَ: يا بُهلولُ، أبشِر فَإِنَّكَ عَتيقُ اللّهِ مِنَ النّارِ. ثُمَّ قالَ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله لِأَصحابِهِ: هكَذا تَدارَكُوا الذُّنوبَ كَما تَدارَكَها بُهلولٌ. ثُمَّ تَلا عَلَيهِ ما أنزَلَ اللّهُ عز و جل فيهِ وبَشَّرَهُ بِالجَنَّةِ.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للصدوق: ص97 ح76، روضة الواعظين: ص526 نحوه، بحار الأنوار: ج6 ص23 ح26وراجع اُسد الغابة: ج1 ص421 الرقم 502.</span></ref>

<span dir="rtl">196. الأمالى، صدوق ـ به نقل از عبد الرحمان بن غنم دوسى ـ</span>: <span dir="rtl">مُعاذ بن جبل، گريان نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آمد و سلام كرد. جوابش را داد. سپس فرمود: «چرا گريه مى</span>‌<span dir="rtl">كنى، اى مُعاذ؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: اى پيامبر خدا! جوانى تَر و تازه و خوش آب و رنگ و خوش</span>‌<span dir="rtl">چهره، دَم در است و بر جوانى</span>‌<span dir="rtl">اش همچون مادر فرزند مرده، گريه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و اجازه ورود مى</span>‌<span dir="rtl">خواهد. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آن جوان را نزد من آر، اى مُعاذ!». مُعاذ، او را خدمت پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله آورد. جوان، سلام كرد و پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله جواب سلامش را داد و فرمود: «چرا گريه مى</span>‌<span dir="rtl">كنى اى جوان؟». گفت: چگونه گريه نكنم، در حالى كه مرتكب گناهانى شده</span>‌<span dir="rtl">ام كه اگر خداى عز و جل براى برخى از آنها مؤاخذه</span>‌<span dir="rtl">ام كند، مرا به آتش دوزخ مى</span>‌<span dir="rtl">بَرَد؟ فكر مى</span>‌<span dir="rtl">كنم خداوند، به زودى مرا براى آنها مؤاخذه كند و هرگز مرا نيامرزد.</span>

<span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «آيا چيزى را شريك خدا قرار داده</span>‌<span dir="rtl">اى؟». گفت: پناه مى</span>‌<span dir="rtl">برم به خدا كه چيزى را شريك پروردگارم سازم. فرمود: «آيا قتل نفس محترم كرده</span>‌<span dir="rtl">اى؟». گفت: خير. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «خداوند، گناهانت را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد، اگر چه به اندازه كوه</span>‌<span dir="rtl">هاى سر به فلك كشيده باشند». جوان گفت: گناهانم از كوه</span>‌<span dir="rtl">هاى سر به فلك كشيده هم بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «خداوند، گناهانت را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد، اگر چه به اندازه هفت زمين و درياها و ريگ</span>‌<span dir="rtl">ها و درختان و همه مخلوقات آنها باشند». گفت: آنها از هفت زمين و درياها و ريگ</span>‌<span dir="rtl">ها و درختان و همه مخلوقات آنها هم بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «خداوند، گناهانت، را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد، اگر چه به اندازه هفت آسمان و ستارگان آنها و به اندازه عرش و كرسى باشند». جوان گفت: از اينها هم بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله با حالت خشم به او نگريست و فرمود: «واى بر تو، اى جوان! گناهان تو بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است يا پروردگارت؟».</span>

<span dir="rtl">جوان بر خاك افتاد و مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: منزّه است پروردگار من! هيچ چيزى از پروردگار من، بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر نيست. پروردگار من، از هر بزرگى بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است، اى پيامبر خدا! پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «پس آيا گناه بزرگ را جز پروردگار بزرگ مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؟». جوان گفت: نه به خدا، اى پيامبر خدا! سپس ساكت شد. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «واى بر تو اى جوان! آيا يكى از گناهانت را براى من نمى</span>‌<span dir="rtl">گويى؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: چرا، مى</span>‌<span dir="rtl">گويم. من مدّت هفت سال، گورها را مى</span>‌<span dir="rtl">شكافتم و مُرده</span>‌<span dir="rtl">ها را درمى</span>‌<span dir="rtl">آوردم و كفن</span>‌<span dir="rtl">هايشان را مى</span>‌<span dir="rtl">كَنْدم تا آن كه دختر يكى از انصار مُرد. چون او را بردند و به خاك سپردند و خانواده</span>‌<span dir="rtl">اش برگشتند و شب شد، من رفتم و قبرش را شكافتم و او را بيرون آوردم و كفنش را كَنْدم و خودش را برهنه، كنار قبرش رها كردم و رفتم. در بين راه، شيطان به سراغم آمد و وسوسه</span>‌<span dir="rtl">ام كرد و گفت: شكم و پيكر سفيدش را نمى</span>‌<span dir="rtl">بينى؟ ران</span>‌<span dir="rtl">هايش را نمى</span>‌<span dir="rtl">بينى؟ و همچنان مرا وسوسه مى</span>‌<span dir="rtl">كرد تا آن كه نزدش برگشتم و اختيارم را از دست دادم و با او نزديكى كردم و در همان جا، رهايش ساختم. [همين طور كه مى</span>‌<span dir="rtl">رفتم] ناگاه صدايى از پشت سرم مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: «اى جوان! واى بر تو از سزادهنده روز جزا؛ روزى كه من و تو نگه دارد، چنان كه تو مرا برهنه در ميان لشكر مردگان رها كرده و مرا از گورم درآوردى و كفن</span>‌<span dir="rtl">هايم را دزديدى و رهايم كردى تا براى حسابرسى جُنُب برخيزم! واى بر جوانى تو از آتش!». بنا بر اين، گمان ندارم هرگز بوى بهشت را استشمام كنم. نظر شما چيست اى پيامبر خدا؟</span>

<span dir="rtl">يامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «از من دور شو، اى تبهكار، كه مى</span>‌<span dir="rtl">ترسم من نيز در آتش تو بسوزم. چقدر به آتش نزديك! چقدر به آتش نزديك!». پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله پيوسته اين را مى</span>‌<span dir="rtl">فرمود و به او اشاره مى</span>‌<span dir="rtl">كرد تا آن كه از برابرش گريخت و رفت و وارد مدينه شد و آب و نانى برداشت و به يكى از كوه</span>‌<span dir="rtl">هاى مدينه رفت و در آن به عبادت پرداخت. پلاسى پوشيد و هر دو دستش را به گردن خود، زنجير كرد و صدا زد: پروردگارا! اين بنده تو، بهلول است كه در پيشگاه تو در غل و زنجير است. پروردگارا! تو مرا مى</span>‌<span dir="rtl">شناسى و مى</span>‌<span dir="rtl">دانى كه چه لغزشى از من سر زد. اى سرور من! اى پروردگار من! من پشيمانم. توبه</span>‌<span dir="rtl">كنان نزد پيامبرت رفتم؛ امّا او مرا از خود راند و بر ترس من افزود. پس به نام و شكوه و بزرگى سلطنتت، از تو مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم كه اميدم را نااميد نكنى. سرور من! دعايم را رد مكن و از رحمتت نوميدم مساز.</span>

<span dir="rtl">چهل شبانه</span>‌<span dir="rtl">روز اين جملات را مى</span>‌<span dir="rtl">گفت، به طورى كه درندگان و وحوش به حال او مى</span>‌<span dir="rtl">گريستند. پس از چهل شبانه</span>‌<span dir="rtl">روز، دستانش را به سوى آسمان برداشت و گفت: بارخدايا! با حاجت من، چه كردى؟ اگر دعايم را پذيرفته و خطايم را بخشيده</span>‌<span dir="rtl">اى، پس به پيامبرت وحى كن، و اگر دعايم را نپذيرفته و خطايم را نبخشيده</span>‌<span dir="rtl">اى و مى</span>‌<span dir="rtl">خواهى مجازاتم كنى، پس هر چه زودتر آتشى بفرست تا مرا بسوزانَد يا كيفرى كه در همين دنيا هلاكم سازد و از رسوايى روز رستاخيز، نجاتم ده.</span>

<span dir="rtl">پس، خداى ـ تبارك و تعالى ـ اين آيه را بر پيامبرش صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرو فرستاد: «و كسانى كه هر گاه فحشايى انجام دهند»، يعنى زنا «يا به خود ستم كنند»، يعنى با ارتكاب گناهى بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر از زنا و شكافتن گورها و دزديدن كفن</span>‌<span dir="rtl">ها «خدا را ياد مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و براى گناهانشان آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهند»، يعنى: از خدا مى</span>‌<span dir="rtl">ترسند و زود توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند «و چه كسى جز خدا، گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؟». خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «اى محمّد! بنده</span>‌<span dir="rtl">ام توبه</span>‌<span dir="rtl">كنان نزد تو آمد؛ امّا تو او را راندى. پس به كجا رود؟ به چه كسى روى آورد؟ و از چه كسى جز من بخواهد كه گناهش را بيامرزد؟ سپس فرمود: «و بر آنچه مرتكب شده</span>‌<span dir="rtl">اند، با آن كه مى</span>‌<span dir="rtl">دانند [كه گناه است]، پافشارى نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند»يعنى: به زنا و شكافتن گورها و دزديدن كفن</span>‌<span dir="rtl">ها ادامه نمى</span>‌<span dir="rtl">دهند. «آنان، پاداششان آمرزشى از جانب پروردگارشان و بوستان</span>‌<span dir="rtl">هايى است كه از زير [درختانِ] آن، جويبارها روان است، جاودانه در آن بمانند و پاداش اهل عمل، چه نيكوست».</span>

<span dir="rtl">چون اين آيه بر پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نازل شد، ايشان در حالى كه آن را تلاوت مى</span>‌<span dir="rtl">كرد و لبخند مى</span>‌<span dir="rtl">زد، بيرون آمد و به يارانش فرمود: «آن جوان توبه</span>‌<span dir="rtl">كار كجاست؟». مُعاذ گفت: اى پيامبر خدا! شنيده</span>‌<span dir="rtl">ايم در فلان و بهمان جاست.</span>

<span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله با يارانش رفتند تا به آن كوه رسيدند و براى يافتن جوان از كوه بالا رفتند، ديدند جوان ميان دو صخره، ايستاده و دست</span>‌<span dir="rtl">هايش به گردنش بسته شده و صورتش سياه گشته و پلك</span>‌<span dir="rtl">هايش از گريه افتاده است و مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: سَرور من! تو مرا نيكو آفريدى و صورتى زيبا به من بخشيدى. پس كاش مى</span>‌<span dir="rtl">دانستم مى</span>‌<span dir="rtl">خواهى با من چه كنى؟ آيا در آتشم مى</span>‌<span dir="rtl">سوزانى؟ يا در جوارت جايم مى</span>‌<span dir="rtl">دهى؟ بار خدايا! تو به من بسيار نيكى كرده</span>‌<span dir="rtl">اى و به من نعمت بخشيده</span>‌<span dir="rtl">اى. پس كاش مى</span>‌<span dir="rtl">دانستم عاقبتم چه مى</span>‌<span dir="rtl">شود؟ به بهشتم مى</span>‌<span dir="rtl">برى؟ يا به سوى آتشم مى</span>‌<span dir="rtl">رانى؟ بار خدايا! گناه من از آسمان و زمين و از كرسى پهناور و عرش بزرگ تو هم بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است. پس، كاش مى</span>‌<span dir="rtl">دانستم آيا گناهم را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزى يا در روز رستاخيز، به آن رسوايم مى</span>‌<span dir="rtl">سازى؟ پيوسته از اين سخنان مى</span>‌<span dir="rtl">گفت و مى</span>‌<span dir="rtl">گريست و خاك بر سرش مى</span>‌<span dir="rtl">ريخت و درندگان، پيرامونش را گرفته بودند و پرندگان بر فراز سرش صف كشيده بودند و از گريه او مى</span>‌<span dir="rtl">گريستند.</span>

<span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نزديك رفت و دستان آن جوان را از گردنش باز كرد و خاك از سرش تكانْد و فرمود: «اى بهلول! مژده بادا كه خداوند، تو را از آتش رهانيد». سپس به يارانش فرمود: «گناهان را مانند بهلول، اين</span>‌<span dir="rtl">گونه جبران كنيد!». آن گاه آنچه را خداى عز و جل در باره</span>‌<span dir="rtl">اش فرو فرستاد، برايش خواند و او را به بهشت، بشارت داد.</span>

<span id="الفصل-الخامس-آثار-التوبة-وبركاتها"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الخامس: آثارُ التَّوبَةِ وبَرَكاتُها</span> =

<span dir="rtl">فصل پنجم: آثار و بركات توبه</span>

<span id="غفران-الذنوب"></span>
== <span dir="rtl">5 / 1: غُفرانُ الذُّنوبِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 1: آمرزش گناهان</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«قُلْ يَعِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُواْ عَلَى أَنفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُواْ مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ».</span><ref><span dir="rtl">الزمر: 53.</span></ref>

<span dir="rtl">«بگو: اى بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از رحمت خداوند، نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ زيرا او آمرزنده مهربان است».</span>

<span dir="rtl">«وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِٔايَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءَما بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">الأنعام: 54.</span></ref>

<span dir="rtl">«هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند، به آنها بگو: «سلام بر شما. پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض كرده است. هر كس از شما كار بدى از روى نادانى انجام دهد، سپس توبه و اصلاح [و جبران] نمايد، [مشمول رحمت خدا مى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ چرا كه] او آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى مهربان است%«$.</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">197.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّي</span>: <span dir="rtl">فَرَضَ اللّهُ عَلى رَسولِهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله أن يُسَلِّمَ عَلَى التَّوّابينَ وَالَّذينَ عَمِلُوا السَّيِّئاتِ ثُمَّ تابوا، فَقالَ: «وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِٔايَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ»يعني أوجَبَ الرَّحمَةَ لِمَن تابَ، وَالدَّليلُ عَلى ذلِكَ قَولُهُ: «أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءَا بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج1 ص202، بحار الأنوار: ج17 ص82 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">197.</span> <span dir="rtl">تفسير القمّى</span>: <span dir="rtl">خداوند پيامبرش صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را موظّف فرمود كه به توبه</span>‌<span dir="rtl">كاران و كسانى كه پس از ارتكاب گناه، توبه كردند، سلام كند و فرمود: «هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند، بگو: سلام بر شما. پروردگارتان، رحمت را بر خود نوشت»؛ يعنى رحم آوردن بر توبه كننده را [بر خود] واجب فرمود. دليلش اين فرموده اوست: «هر كس از شما از روى نادانى كار بدى كند و آن گاه به توبه و صلاح آيد، پس وى آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى مهربان است».</span>

<span dir="rtl">198.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يَقولُ اللّهُ عز و جل: اِبنَ آدَمَ! أمَرتُكَ فَتَوَلَّيتَ، ونَهَيتُكَ فَتَمادَيتَ، وسَتَرتُ عَلَيكَ فَفَجَرتَ، وأَعرَضتُ عَنكَ فَما بالَيتَ، يا مَن إذا مَرِضَ شَكا وبَكى، وإذا عوفِيَ تَمَرَّدَ وعَصى، يا مَن إذا دَعاهُ العَبيدُ عَدا ولَبّى، وإذا دَعاهُ الجَليلُ أعرَضَ وأَبى، وإن سَأَلتَني أعطَيتُكَ، وإن دَعَوتَني أجَبتُكَ، وإن مَرِضتَ شَفَيتُكَ، وإن سَلِمتَ رَزَقتُكَ، وإن أقبَلتَ قَبِلتُكَ، وإن تُبتَ غَفَرتُ لَكَ، وأَنَا التَّوّابُ الرَّحيمُ.</span><ref><span dir="rtl">الفردوس: ج5 ص231 ح8044 عن ابن عبّاس، كنز العمّال: ج15 ص939 ح43616.</span></ref>

<span dir="rtl">198.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «اى فرزند آدم! من به تو فرمان دادم، امّا تو روى گرداندى. تو را نهى كردم، امّا تو ادامه دادى. بر تو پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى كردم، ليكن تو [همچنان] گناه كردى. از تو روى گرداندم، ولى تو اهمّيتى ندادى. اى كسى كه هر گاه بيمار شد، ناله و گريه كرد و چون بهبود يافت، سركشى و نافرمانى كرد! اى كسى كه هر گاه بندگان صدايش زنند، بله</span>‌<span dir="rtl">گويان مى</span>‌<span dir="rtl">دَوَد و هر گاه خداى بزرگ صدايش زند، روى مى</span>‌<span dir="rtl">گردانَد و سر مى</span>‌<span dir="rtl">پيچد! حال آن</span>‌<span dir="rtl">كه اگر از من بخواهى، به تو مى</span>‌<span dir="rtl">دهم و اگر مرا بخوانى، پاسخت مى</span>‌<span dir="rtl">دهم. اگر بيمار شوى، شفايت مى</span>‌<span dir="rtl">بخشم و اگر سالم باشى، روزى</span>‌<span dir="rtl">ات مى</span>‌<span dir="rtl">دهم، اگر پيش</span>‌<span dir="rtl">آيى، تو را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرم، اگر توبه كنى، تو را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم و من، توبه</span>‌<span dir="rtl">پذيرِ مهربانم».</span>

<span dir="rtl">199.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">التّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">سنن ابن ماجة: ج2 ص1420 ح4250 عن أبي عبيدة بن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">عن أبيه، السنن الكبرى: ج10ص 260 ح20563 عن ابن عباس، كنزالعمّال: ج4 ص207 ح10174؛ عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج2 ص74 ح347 عن دارم بن قبيصة عن الإمام الرضا عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، الكافي: ج2 ص435 ح10 عن جابر عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، الخصال: ص543 ح19 عن إسماعيل بن أبي زياد عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آلهوفيه «ذنوبه» بدل «الذنب»، بحار الأنوار: ج6 ص21 ح16.</span></ref>

<span dir="rtl">199.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده از گناه، مانند كسى است كه هيچ گناهى بر او نيست.</span>

<span dir="rtl">200.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما أهدَمَ التَّوبَةَ لِعَظيمِ الجُرمِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص63 ح9520، عيون الحكم والمواعظ: ص481 ح8856.</span></ref>

<span dir="rtl">200.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">چه ويران كننده است توبه براى گناه بزرگ!</span>

<span dir="rtl">201.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ مَمحاةٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص52 ح186، عيون الحكم والمواعظ: ص60 ح1544.</span></ref>

<span dir="rtl">201.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه، از ميان برنده [گناه] است.</span>

<span dir="rtl">202.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يَسيرُ التَّوبَةِ وَالاِستِغفارِ يُمَحِّصُ المَعاصِيَ وَالإِصرارَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج6 ص458 ح10992، عيون الحكم والمواعظ: ص555 ح10239.</span></ref>

<span dir="rtl">202.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اندكى توبه و آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى، گناهان و پافشارى [بر آنها] را مى</span>‌<span dir="rtl">زدايد.</span>

<span dir="rtl">203.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بِالتَّوبَةِ تُكَفَّرُ الذُّنوبُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص240 ح4357.</span></ref>

<span dir="rtl">203.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">با توبه، گناهان پوشانده شوند.</span>

<span dir="rtl">204.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بِالتَّوبَةِ تُمَحَّصُ السَّيِّئاتُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص234 ح4324، عيون الحكم والمواعظ: ص186 ح3782.</span></ref>

<span dir="rtl">204.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">با توبه، بدى</span>‌<span dir="rtl">ها زدوده شوند.</span>

<span dir="rtl">205.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ</span>: <span dir="rtl">قَديمُ الحُرمَةِ وحَديثُ التَّوبَةِ يَمحَقانِ ما بَينَهُما مِنَ الإِساءَةِ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج20 ص297 ح399.</span></ref>

<span dir="rtl">205.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span> <span dir="rtl">در حكمت</span>‌<span dir="rtl">هاى منسوب به ايشان ـ: حرمت [نگه</span>‌<span dir="rtl">داشتن] ديرين و توبه نوين، بدى و گناهى را كه ميان آن دو است، از بين مى</span>‌<span dir="rtl">برد.</span>

<span dir="rtl">206.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">حُسنُ التَّوبَةِ يَمحُو الحَوبَةَ</span><ref><span dir="rtl">الحَوبة: الإثمُ النهاية: ج1 ص455 «حوب».</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص393 ح4862، عيون الحكم والمواعظ: ص228 ح4396.</span></ref>

<span dir="rtl">206.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه نيكو، [اثر] گناه را از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">برد.</span>

<span dir="rtl">207.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إخلاصُ التَّوبَةِ يُسقِطُ الحَوبَةَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص331 ح1264، عيون الحكم والمواعظ: ص46 ح1165.</span></ref>

<span dir="rtl">207.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه خالصانه، گناه را فرو مى</span>‌<span dir="rtl">ريزد.</span>

<span dir="rtl">راجع: نهج الذكر: ج2 ص347 (القسم التاسع / الفصل الرابع: بركات الاستغفار / غفران اللّه</span>‌<span dir="rtl">).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: نهج الذكر (با ترجمه فارسى): ج4 ص59 (بخش نهم / فصل چهارم: بركت</span>‌<span dir="rtl">هاى آمرزش خواهى / آمرزش خدا).</span>

<span id="طهارة-القلب"></span>
== <span dir="rtl">5 / 2: طَهارَةُ القَلبِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 2: پاكى دل</span>

<span dir="rtl">208.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ تُطَهِّرُ القُلوبَ، وتَغسِلُ الذُّنوبَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص357 ح1355.</span></ref>

<span dir="rtl">208.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه، دل</span>‌<span dir="rtl">ها را پاك مى</span>‌<span dir="rtl">كند و گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">شويد.</span>

<span dir="rtl">209.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اللّهُ قاهِرٌ فَوقَ عِبادِهِ تَعالى ذِكرُهُ وجَلَّ وَجهُهُ، وأَحسَنَ كُلَّ شَيءٍ خَلَقَهُ، وَانبَسَطَت يَداهُ، ووَسِعَت كُلَّ شَيءٍ رَحمَتُهُ... فَجَعَلَ السَّيِّئَةَ ذَنباً وَالذَّنبَ فِتنَةً وَالفِتنَةَ دَنَساً، وجَعَلَ الحُسنى عُتبى وَالعُتبى تَوبَةً وَالتَّوبَةَ طَهوراً، فَمَن تابَ اهتَدى، ومَنِ افتُتِنَ غَوى ما لَم يَتُب إلَى اللّهِ ويَعتَرِف بِذَنبِهِ، ولا يَهلِكُ عَلَى اللّهِ إلاّ هالِكٌ.</span>

<span dir="rtl">اللّهَ اللّهَ! فَما أوسَعَ ما لَدَيهِ مِنَ التَّوبَةِ وَالرَّحمَةِ وَالبُشرى وَالحِلمِ العَظيمِ، وما أنكَلَ ما عِندَهُ مِنَ الأَنكالِ</span><ref><span dir="rtl">الأنكال: جمع نِكل ـ بالكسر ـ وهو: القيد الشديد من أيّ شيء كان لسان العرب: ج11 ص677 «نكل».</span></ref> <span dir="rtl">وَالجَحيمِ وَالبَطشِ الشَّديدِ، فَمَن ظَفِرَ بِطاعَتِهِ اجتَلَبَ كَرامَتَهُ، ومَن دَخَلَ في مَعصِيَتِهِ ذاقَ وَبالَ نَقِمَتِهِ، وعَمّا قَليلٍ لَيُصبِحُنَّ نادِمينَ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص394 ح1، كتاب سليم بن قيس الهلالي: ج2 ص953 ح86 كلاهما عن سليم بنقيس الهلالي، تحف العقول: ص169، الغارات: ج1 ص146 كلاهما نحوه، بحار الأنوار: ج72 ص121 ح15.</span></ref>

<span dir="rtl">209.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خداوند بر بندگانش چيره است. نامش والا و ذاتش پُرشكوه است. هر چيزى را نيكو آفريده است. دستانش باز است و رحمتش همه چيز را در بر گرفته است... پس كار زشت را گناه شمرد و گناه را فتنه و فتنه را آلودگى دانست و كار نيك را [به معناى] پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى [از ارتكاب گناهش] شمرد و پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى را توبه دانست و توبه را پاكيزه</span>‌<span dir="rtl">كننده. پس، هر كه توبه كرد، به راه آمد و هر كه به گناه آلوده شد، به بيراهه رفت تا وقتى كه به سوى خدا باز نگشته و به گناهش اعتراف نكرده است كه هيچ كس بر خدا دليرى نكرد، مگر اين كه نابود شد.</span>

<span dir="rtl">خدا را! خدا را! [در نظر آوريد] زيرا هم توبه</span>‌<span dir="rtl">پذيرى و مهربانى و نويدبخشى و بردبارى بزرگ او بى</span>‌<span dir="rtl">كران است، و هم مجازات و دوزخ و خشم شديدش، بسى دردآور. پس هر كه به فرمانبرى از او دست يابد، كرامت او را به دست آورَد و هر كه به نافرمانى از او درآيد، آثار كيفر او را مى</span>‌<span dir="rtl">چشد و به زودى از پشيمانان شود.</span>

<span dir="rtl">210.</span> <span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه عن الأصبغ بن نُباتَة</span>: <span dir="rtl">أتى رَجُلٌ أميرَ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، إنّي زَنَيتُ فَطَهِّرني، فَأَعرَضَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام بِوَجهِهِ عَنهُ، ثُمَّ قالَ لَهُ: اِجلِس، فَأَقبَلَ عَلِيٌّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَلَى القَومِ فَقَالَ: أيَعجِزُ أحَدُكُم إذا قارَفَ هذِهِ السَّيِّئَةَ أن يَستُرَ عَلى نَفسِهِ كَما سَتَرَ اللّهُ عَلَيهِ؟</span>

<span dir="rtl">فَقامَ الرَّجُلُ فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، إنّي زَنَيتُ فَطَهِّرني.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: وما دَعاكَ إلى ما قُلتَ؟ قالَ: طَلَبُ الطَّهارَةِ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: وأَيُّ الطَّهارَةِ أفضَلُ مِنَ التَّوبَةِ؟ ثُمَّ أقبَلَ عَلى أصحابِهِ يُحَدِّثُهُم.</span>

<span dir="rtl">فَقامَ الرَّجُلُ فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، إنّي زَنَيتُ فَطَهِّرني.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ: أتَقرَأُ شَيئاً مِنَ القُرآنِ؟ قالَ: نَعَم، فَقالَ: اِقرَأ، فَقَرَأَ فَأَصابَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ: أتَعرِفُ ما يَلزَمُكَ مِن حُقوقِ اللّهِ عز و جل في صَلاتِكَ وزَكاتِكَ؟ فَقالَ: نَعَم، فَسَأَلَهُ فَأَصابَ.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ لَهُ: هَل بِكَ مَرَضٌ يَعروكَ</span><ref><span dir="rtl">يعروك: أي يغشاك وينتابك (انظر: النهاية: ج3 ص226 «عوا»).</span></ref> <span dir="rtl">أو تَجِدُ وَجَعاً في رَأسِكَ، أو شَيئا في بَدَنِكَ، أو غَمّا في صَدرِكَ؟ فَقالَ: يا أميرَ المُؤمنينَ، لا.</span>

<span dir="rtl">فَقالَ: وَيحَكَ! اِذهَب حَتّى نَسأَلَ عَنكَ فِي السِّرِّ كَما سَأَلناكَ فِي العَلانِيَةِ، فَإِن لَم تَعُد إلَينا لَم نَطلُبكَ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج4 ص31 ح5017، وسائل الشيعة: ج18 ص328 ح34134.</span></ref>

<span dir="rtl">210.</span> <span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه ـ به نقل از اَصبَغ بن نُباته ـ</span>: <span dir="rtl">مردى نزد امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد و گفت: اى امير مؤمنان! من زنا كرده</span>‌<span dir="rtl">ام، مرا پاك گردان. امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رويش را از او برگرداند و فرمود: «بنشين». آن گاه، رو به مردم كرد و فرمود: «اگر كسى از شما اين گناه را مرتكب شد، آيا نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند آن را بر خود بپوشانَد، چنان كه خداوند بر او پوشاند؟».</span>

<span dir="rtl">آن مرد برخاست و گفت: اى امير مؤمنان! من زنا كرده</span>‌<span dir="rtl">ام، مرا پاك گردان. فرمود: «چه چيز باعث شد كه اين را بگويى؟». گفت: طلب پاكى.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «كدام پاكى بالاتر از توبه است؟». دوباره، رو به يارانش كرد و به سخن گفتن براى آنان پرداخت. باز مرد برخاست و گفت: اى امير مؤمنان! من زنا كرده</span>‌<span dir="rtl">ام. مرا پاك گردان. فرمود: «آيا بلدى قرآن بخوانى؟». گفت: آرى. فرمود: «بخوان». او خواند و درست خواند. فرمود: «آيا احكام نماز و زكاتت را كه خداوند عز و جل بر تو لازم كرده است، مى</span>‌<span dir="rtl">دانى؟». گفت: آرى. از او پرسيد و آن مرد، درست پاسخ داد. فرمود: «آيا دچار مرضى يا سردردى يا مشكلى در بدنت يا غم و اندوهى در دلت نيستى؟». گفت: نه، اى امير مؤمنان.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «واى بر تو! برو تا پنهانى و مخفيانه نيز در باره</span>‌<span dir="rtl">ات پرس و جو كنم، چنان كه آشكارا از خودت پرسيدم، و اگر نزد ما برنگشتى، ما هم احضارت نمى</span>‌<span dir="rtl">كنيم».</span>

<span dir="rtl">211.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وقِني مِنَ المَعاصي، وَاستَعمِلني بِالطّاعَةِ، وَارزُقني حُسنَ الإِنابَةِ، وطَهِّرني بِالتَّوبَةِ، وأَيِّدني بِالعِصمَةِ، وَاستَصلِحني بِالعافِيَةِ، وأَذِقني حَلاوَةَ المَغفِرَةِ، وَاجعَلني طَليقَ عَفوِكَ وعَتيقَ رَحمَتِكَ، وَاكتُب لي أمانا مِن سَخَطِكَ، وبَشِّرني بِذلِكَ فِي العاجِلِ دونَ الآجِلِ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص71 الدعاء 16، المزار الكبير: ص160؛ شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج 6 ص182 عن الإمام عليّ وعن الإمام زين العابدين عليهماالسلام وفيه «وأنقذني، وارزقني» بدل «وقني، وأذقني» وليس فيه «وعتيق رحمتك».</span></ref>

<span dir="rtl">211.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و مرا از گناهان، نگه</span>‌<span dir="rtl">دار و در طاعتت به كار گمار و بازگشتِ درست [به راه تو و به سوى خودت] را روزى</span>‌<span dir="rtl">ام فرما و با توبه، پاكم گردان و مرا در برابر گناه، مصونيت بخش و عافيت، عطايم كن و شيرينى آمرزش را به من بچشان. مرا آزاد شده عفو و رهين رحمتت قرار ده و از خشمت، امان</span>‌<span dir="rtl">نامه</span>‌<span dir="rtl">ام ده و بشارت آن را در همين دنيا و پيش از فرا رسيدن آخرت، به من ده.</span>

<span dir="rtl">212.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما مِن عَبدٍ إلاّ وفي قَلبِهِ نُكتَةٌ بَيضاءُ، فَإِذا أذنَبَ ذَنباً خَرَجَ فِي النُّكتَةِ نُكتَةٌ سَوداءُ، فَإِن تابَ ذَهَبَ ذلِكَ السَّوادُ، وإن تَمادى فِي الذُّنوبِ زادَ ذلِكَ السَّوادُ حَتّى يُغَطِّيَ البَياضَ، فَإِذا تَغَطَّى البَياضَ لَم يَرجِع صاحِبُهُ إلى خَيرٍ أبَداً، وهُوَ قَولُ اللّهِ عز و جل: «كَلاَّ بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ»</span><ref><span dir="rtl">المطفّفين: 14.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص273 ح20، مجمع البيان: ج10 ص689، مجمع البحرين: ج2 ص761 كلاهمابزيادة «مؤمن» بعد «عبد» وكلّها عن زرارة، بحارالأنوار: ج73 ص332 ح17 وراجع إرشاد القلوب: ص46.</span></ref>

<span dir="rtl">212.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى نيست، مگر آن كه در دلش نقطه</span>‌<span dir="rtl">اى سپيد وجود دارد؛ و هر گاه گناهى مرتكب شود، در آن نقطه، نقطه</span>‌<span dir="rtl">اى سياه پديد آيد؛ پس اگر توبه كند، آن سياهى مى</span>‌<span dir="rtl">رود و اگر در گناهان فرو رود، نقطه سياه افزايش مى</span>‌<span dir="rtl">يابد، چندان كه همه سفيدى را مى</span>‌<span dir="rtl">پوشاند. و چون سفيدى پوشانده شد، گنهكار، ديگر به خير و صلاح، باز نمى</span>‌<span dir="rtl">آيد. اين است سخن خداوند عز و جل كه: «به حقيقت، كارهايى كه مى</span>‌<span dir="rtl">كردند، بر دل</span>‌<span dir="rtl">هايشان، زنگار بسته است».</span>

<span dir="rtl">213.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إذا أذنَبَ الرَّجُلُ خَرَجَ في قَلبِهِ نُكتَةٌ سَوداءُ، فَإِن تابَ انمَحَت، وإن زادَ زادَت، حَتّى تَغلِبَ عَلى قَلبِهِ فَلا يُفلِحُ بَعدَها أبَداً.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص271 ح13 عن أبي بصير، بحارالأنوار: ج73 ص327 ح10.</span></ref>

<span dir="rtl">213.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر گاه انسان گناه كند، نقطه سياهى در دلش پديد مى</span>‌<span dir="rtl">آيد. اگر توبه كند، آن نقطه از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">رود؛ ولى اگر باز هم گناه كند، آن نقطه بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر مى</span>‌<span dir="rtl">شود تا جايى كه [سراسر] قلبش را فرا مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد و پس از آن، هرگز رستگار نخواهد شد.</span>

<span dir="rtl">214.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">رَحِمَ اللّهُ عَبداً تابَ إلَى اللّهِ قَبلَ المَوتِ، فَإِنَّ التَّوبَةَ مُطَهِّرَةٌ مِن دَنَسِ الخَطيئَةِ، ومُنقِذَةٌ مِن شَفَا الهَلَكَةِ، فَرَضَ اللّهُ بِها عَلى نَفسِهِ لِعِبادِهِ الصّالِحينَ، فَقالَ: «كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنكُمْ سُوءَما بِجَهَلَةٍ ثُمَّ تَابَ مِنم بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»</span><ref><span dir="rtl">الأنعام: 54.</span></ref><span dir="rtl">، «وَمَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 110.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص361 ح27 عن أبي عمرو الزبيري، بحار الأنوار: ج6 ص33 ح45.</span></ref>

<span dir="rtl">214.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خدا رحمت كند بنده</span>‌<span dir="rtl">اى را كه پيش از مرگ، به سوى خدا توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند؛ چرا كه توبه، پاكيزه كننده از پليدى گناه و نجات دهنده از پرتگاه نابودى است. خداوند به سبب توبه، براى بندگان خوبش، [رحمت را] بر خود واجب نموده و فرموده است: «پروردگارتان، رحمت را بر خود، مقرّر كرده است كه هر كس از شما به نادانى، كار بدى كند و سپس توبه كند و درستكارى پيشه سازد، وى آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى مهربان است»، «و هر كس كار بدى كند، يا بر خويش ستم ورزد، سپس از خدا آمرزش خواهد، خدا را آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى مهربان خواهد يافت».</span>

<span id="صلاح-النفس"></span>
== <span dir="rtl">5 / 3: صَلاحُ النَّفسِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 3: اصلاح خود</span>

<span dir="rtl">215.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ثَمَرَةُ التَّوبَةِ استِدراكُ فَوارِطِ</span><ref><span dir="rtl">فَوارط: جمع فُرطة؛ يعني السبقَ والتقدُّمَ ومُجاوزةَ الحدِّ النهاية: ج3 ص434 «فرط».</span></ref> <span dir="rtl">النَّفسِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص334 ح4657، عيون الحكم والمواعظ: ص208 ح4160.</span></ref>

<span dir="rtl">215.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ثمره توبه، جبران زياده</span>‌<span dir="rtl">روى</span>‌<span dir="rtl">هاى نفس است.</span>

<span dir="rtl">216.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَنِ استَدرَكَ فَوارِطَهُ أصلَحَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج5 ص167 ح7809، عيون الحكم والمواعظ: ص424 ح7149.</span></ref>

<span dir="rtl">216.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هركه زياده</span>‌<span dir="rtl">روى</span>‌<span dir="rtl">هايش را جبران كند، [كار خويشتن را] اصلاح كرده است.</span>

<span dir="rtl">217.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَنِ استَدرَكَ أصلَحَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج5 ص145 ح7698، عيون الحكم والمواعظ: ص428 ح7278.</span></ref>

<span dir="rtl">217.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">آن كه جبران [لغزش و خطا] كند، [كار خويش را] اصلاح كرده است.</span>

<span dir="rtl">218.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">المُستَدرِكُ عَلى شَفا صَلاحٍ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص320 ح1218، عيون الحكم والمواعظ: ص46 ح1136.</span></ref>

<span dir="rtl">218.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">جبران كننده[ى لغزش</span>‌<span dir="rtl">ها و خطاها]، در آستانه شايستگى و درستكارى است.</span>

<span dir="rtl">219.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">فازَ مَن أصلَحَ عَمَلَ يَومِهِ، وَاستَدرَكَ فَوارِطَ أمسِهِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج4 ص414 ح6540، عيون الحكم والمواعظ: ص358 ح6073.</span></ref>

<span dir="rtl">219.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">رستگار شد كسى كه عمل امروزش را درست كرد و كوتاهى</span>‌<span dir="rtl">هاى ديروزش را جبران ساخت.</span>

<span dir="rtl">220.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">حُسنُ الاِستِدراكِ عُنوانُ الصَّلاحِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج3 ص394 ح4867، عيون الحكم والمواعظ: ص228 ح4403.</span></ref>

<span dir="rtl">220.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">درست [و به موقع] جبران كردن [خطاها و گناهان]، سرلوحه صلاح است.</span>

<span id="محبة-الله"></span>
== <span dir="rtl">5 / 4: مَحَبَّةُ اللّهِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 4: كسب محبّت خداى عزوجل</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّ بِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ».</span><ref><span dir="rtl">البقرة 222.</span></ref>

<span dir="rtl">«خداوند، توبه كنندگان را دوست دارد و پاكان را [نيز] دوست دارد».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">221.</span> <span dir="rtl">ذيل تاريخ بغداد عن أنس</span>: <span dir="rtl">سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله يَقولُ: التّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ، وإذا أحَبَّ اللّهُ عَبدا لَم يَضُرَّهُ ذَنبٌ، ثُمَّ تَلا: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّ بِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ». قيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، وما عَلامَةُ التَّوبَةِ؟ قالَ: النَّدامَةُ.</span><ref><span dir="rtl">ذيل تاريخ بغداد: ج3 ص56 الرقم 575، المغني عن حمل الأسفار: ج2 ص1151 ح4171،الفردوس: ج2 ص77 ح2432 وليس فيهما ذيله من «ثم تلا...»، حلية الأولياء: ج4 ص318 الرقم 283 عن الشعبي من دون إسناد إليه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، إحياء العلوم: ج4 ص473</span> <span dir="rtl">وليس فيهما ذيله من «قيل يا رسول اللّه</span>‌<span dir="rtl">...»، كنزالعمّال: ج4 ص261 ح10428.</span></ref>

<span dir="rtl">221.</span> <span dir="rtl">ذيل تاريخ بغداد ـ به نقل از انس ـ</span>: <span dir="rtl">از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله شنيدم كه فرمود: «توبه كننده از گناه، همانند كسى است كه هيچ گناهى بر او نيست و هر گاه خداوند، بنده</span>‌<span dir="rtl">اى را دوست بدارد، هيچ گناهى به او زيان نرساند». سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «خدا توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان را دوست دارد و پاكيزگان را [نيز] دوست مى</span>‌<span dir="rtl">دارد». گفته شد: اى پيامبر خدا! نشانه توبه چيست؟ فرمود: «پشيمانى».</span>

<span dir="rtl">222.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبوا إلَى اللّهِ عز و جل وَادخُلوا في مَحَبَّتِهِ، فَإِنَّ اللّهَ عز و جل يُحِبُّ التَّوّابينَ ويُحِبُّ المُتَطَهِّرينَ.</span><ref><span dir="rtl">الخصال: ص623 ح10 عن أبي بصير عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، تحف العقول: ص113، بحارالأنوار: ج6 ص21 ح14.</span></ref>

<span dir="rtl">222.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">به درگاه خداوند عز و جل توبه بَريد و به محبّت او در آييد؛ زيرا خداوند عز و جل توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان را دوست دارد و پاكيزگان را [نيز] دوست مى</span>‌<span dir="rtl">دارد.</span>

<span dir="rtl">223.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ يُحِبُّ العَبدَ المُؤمِنَ المُفَتَّنَ التَّوّابَ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج1 ص174 ح605، مسند أبي يعلى: ج1 ص257 ح479، تفسير ابن كثير: ج7ص 100 وليس فيه «المؤمن» وكلّها عن محمّد بن الحنفية عن أبيه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، كنز العمّال: ج4 ص209 ح10186؛ الكافي: ج2 ص432 ح4، الزهد للحسين بن سعيد: ص141 ح19</span>5 <span dir="rtl">وفيه «المقرّ» بدل «المفتن» وكلاهما عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلاموفيهما «من عباده» بدل «العبد المؤمن»، بحارالأنوار: ج6 ص39 ح69.</span></ref>

<span dir="rtl">223.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند، بنده مؤمنِ گنهكار توبه</span>‌<span dir="rtl">كار را دوست دارد.</span>

<span dir="rtl">224.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَثَلُ المُؤمِنِ عِندَ اللّهِ عز و جل كَمَثَلِ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ، وإنَّ المُؤمِنَ عِندَ اللّهِ أعظَمُ مِن ذلِكَ، ولَيسَ شَيءٌ أحَبَّ إلَى اللّهِ مِن مُؤمِنٍ تائِبٍ أو مُؤِنَةٍ تائِبَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج2 ص29 ح33، صحيفة الإمام الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ص94 ح27 كلاهما عن أحمدبن عامر الطائي عن الإمام الرضا عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، مشكاة الأنوار: ص149 ح359 نحوه، بحارالأنوار: ج6 ص21 ح15؛ تفسير القرطبي: ج3 ص29 عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، تفسير الثعلبي: ج2 ص131 ح109 عن الإمام زين العابدين عن أبيه عن جدّه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامعنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آلهوكلاهما نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">224.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">حكايت مؤمن نزد خداوند عز و جل، حكايت فرشته مقرّب است و [بلكه] مؤمن نزد خداوند، از آن هم بالاتر است. هيچ چيز نزد خدا، دوست داشتنى</span>‌<span dir="rtl">تر از مرد يا زن مؤمنِ توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده نيست.</span>

<span dir="rtl">225.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ما مِن شَيءٍ أحَبَّ إلَى اللّهِ مِن شابٍّ تائِبٍ.</span><ref><span dir="rtl">مشكاة الأنوار: ص201 ح530 و ص297 ح910 عن أنس، روضة الواعظين: ص528؛ شرح نهجالبلاغة لابن أبي الحديد: ج11 ص181 عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، الفردوس: ج4 ص48 ح6153 عن أنس، كنزالعمّال: ج15 ص786 ح43108.</span></ref>

<span dir="rtl">225.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هيچ چيز نزد خدا، محبوب</span>‌<span dir="rtl">تر از جوان توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده نيست.</span>

<span dir="rtl">226.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">التّائِبُ حَبيبُ اللّهِ، وَالتّائِبُ مِنَ الذَّنبِ كَمَن لا ذَنبَ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">المغني عن حمل الأسفار: ج2 ص983 ح3586، سنن ابن ماجة: ج2 ص1420 ح4250 عنأبي عبيدة بن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">عن أبيه وفيه ذيله؛ جامع السعادات: ج3 ص65.</span></ref>

<span dir="rtl">226.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">توبه كننده، محبوب خداست و توبه كننده از گناه، همانند كسى است كه هيچ گناهى بر او نيست.</span>

<span dir="rtl">227.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ يُحِبُّ المُؤمِنَ المُذنِبَ التَّوّابَ.</span><ref><span dir="rtl">الطبقات الكبرى: ج5 ص219، تهذيب الكمال: ج20 ص391 الرقم 4050، تهذيب التهذيب: ج4ص 185 الرقم 5516، تاريخ الإسلام: ج6 ص433 الرقم 352، سير أعلام النبلاء: ج4 ص393 الرقم 157 وليس فيه «المؤمن» وكلّها عن حجّاج بن أرطاة عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام.</span></ref>

<span dir="rtl">227.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خداوند، مؤمنِ گنهكار توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده را دوست دارد.</span>

<span dir="rtl">228.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن دُعائِهِ في ذِكرِ التَّوبَةِ وطَلَبِها: وقَد قُلتَ يا إلهي في مُحكَمِ كِتابِكَ، إنَّكَ تَقبَلُ التَّوبَةَ عَن عِبادِكَ، وتَعفو عَنِ السَّيِّئاتِ، وتُحِبُّ التَّوّابينَ، فَاقبَل تَوبَتي كَما وَعَدتَ، وَاعفُ عَن سَيِّئاتي كَما ضَمِنتَ، وأَوجِب لي مَحَبَّتَكَ كَما شَرَطتَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص125 الدعاء 31.</span></ref>

<span dir="rtl">228.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در دعاى ايشان در يادكرد توبه و طلب آن ـ</span>: <span dir="rtl">بار الها! تو در كتاب استوار خود فرموده</span>‌<span dir="rtl">اى كه توبه را از بندگانت مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرى و از گناهان مى</span>‌<span dir="rtl">گذرى و توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان را دوست مى</span>‌<span dir="rtl">دارى، پس همان گونه كه وعده داده</span>‌<span dir="rtl">اى، توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را بپذير و همان گونه كه تضمين كرده</span>‌<span dir="rtl">اى، از گناهانم در گذر و همان گونه كه شرط كرده</span>‌<span dir="rtl">اى، دوستى</span>‌<span dir="rtl">ات را بر من مقرّر فرما.</span>

<span dir="rtl">229.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ... اجعَلنا عِندَكَ مِنَ التَّوّابينَ الَّذينَ أوجَبتَ لَهُم مَحَبَّتَكَ، وقَبِلتَ مِنهُم مُراجَعَةَ طاعَتِكَ، يا أعدَلَ العادِلينَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجاديّة: ص179 الدعاء 45، مصباح المتهجّد: ص647 ح717، المزار الكبير: ص627،الإقبال: ج1 ص429، المصباح للكفعمي: ص853، بحار الأنوار: ج98 ص176 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">229.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خدايا!... ما را نزد خويش، از توبه كنندگانى قرار بده كه دوستى</span>‌<span dir="rtl">ات را براى آنان، واجب نمودى و بازگشت به فرمان</span>‌<span dir="rtl">بُردارى</span>‌<span dir="rtl">ات را از ايشان پذيرفتى، اى دادگرترينِ دادگران!</span>

<span dir="rtl">230.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي الدُّعاءِ ـ</span>:<span dir="rtl">... فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاجعَل نَدامَتي عَلى ما وَقَعتُ فيهِ مِنَ الزَّلاّتِ، وعَزمي عَلى تَركِ ما يَعرِضُ لي مِنَ السَّيِّئاتِ، تَوبَةً توجِبُ لي مَحَبَّتَكَ، يا مُحِبَّ التَّوابينَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص147 الدعاء 38، المصباح للكفعمي: ص512.</span></ref>

<span dir="rtl">230.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در دعا ـ</span>: <span dir="rtl">[بار خدايا!]... بر محمّد و خاندان محمد، درود فرست و پيشمانى</span>‌<span dir="rtl">ام را از لغزش</span>‌<span dir="rtl">هايى كه دچار آن شدم و عزمم را بر وا گذاشتن گناهانى كه با آنها روياروى مى</span>‌<span dir="rtl">شوم، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى قرار ده كه محبّت را برايم در پى بياورد، اى دوستدار توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان!</span>

<span dir="rtl">231.</span> <span dir="rtl">الإمام الكاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ أحَبَّ عِبادِ اللّهِ إلَى اللّهِ المُتَّقِي التّائِبُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمّي: ج2 ص377، الزهد للحسين بن سعيد: ص70 ح186 عن محمّد بن مسلم عن الإمامالباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامبزيادة «أنّه كان يقال» في أوّله وفيه «المحسن التوّاب» بدل «المتّقي التائب»، بحارالأنوار: ج6 ص20 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">231.</span> <span dir="rtl">امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>:<span dir="rtl">محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترينِ بندگان در نزد خداوند، پرهيزگار توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده است.</span>

<span dir="rtl">راجع: الكافي: ج2 ص430 ح1 وص 432 ح3 ـ 5 وص 435 ح9 وص 435 ح9.</span>

<span id="ستر-الذنوب-والسيئات"></span>
== <span dir="rtl">5 / 5: سَترُ الذُّنوبِ وَالسَّيِّئاتِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 5: پوشاندن گناهان و سيئات</span>

<span dir="rtl">232.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">إذا تابَ العَبدُ أنسَى اللّهُ الحَفَظَةَ ذُنوبَهُ، وأَنسى ذلِكَ جَوارِحَهُ، ومَعالِمَهُ مِنَ الأَرضِ، حَتّى يَلقَى اللّهَ ولَيسَ عَلَيهِ شاهِدٌ مِنَ اللّهِ بِذَنبٍ.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ دمشق: ج14 ص17 ح3353 عن أنس، كنز العمّال: ج4 ص209 ح10179.</span></ref>

<span dir="rtl">232.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر گاه بنده توبه كند، خداوند، گناهانش را از ياد فرشتگان نگهبان [او و اعمالش] و اندام</span>‌<span dir="rtl">هايش و مكان</span>‌<span dir="rtl">هايى از زمين [كه در آنها مرتكب گناه شده است]مى</span>‌<span dir="rtl">برد تا كه خدا را ديدار كند، و هيچ شاهدى از جانب خدا براى هيچ گناهى عليه او نباشد.</span>

<span dir="rtl">233.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">قالَ اللّهُ تَعالى: إذا تابَ عَبدي إلَيَّ نَسَّيتُ جَوارِحَهُ عَمَلَهُ، ونَسَّيتُ البِقاعَ، ونَسَّيتُ حافِظَيهِ حَتّى لا يَشهَدا عَلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للشجري: ج1 ص195 عن أبي الدرداء؛ الفردوس: ج3 ص173 ح4462 عن أبي الدرداء.</span></ref>

<span dir="rtl">233.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خداوند متعال فرمود: «هر گاه بنده</span>‌<span dir="rtl">ام به درگاه من توبه كند، كردار [گناه] او را از ياد اندام</span>‌<span dir="rtl">هايش و مكان</span>‌<span dir="rtl">ها[يى كه شاهد گناه او بوده</span>‌<span dir="rtl">اند] و دو فرشته نگهبانش مى</span>‌<span dir="rtl">برم تا عليه او گواهى ندهند».</span>

<span dir="rtl">234.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن تابَ تابَ اللّهُ عَلَيهِ، واُمِرَت جَوارِحُهُ أن تَستُرَ عَلَيهِ، وبِقاعُ الأَرضِ أن تَكتُمَ عَلَيهِ، واُنسِيَتِ الحَفَظَةُ ما كانَت كَتَبَت عَلَيهِ.</span><ref><span dir="rtl">ثواب الأعمال: ص214 ح1 عن المسعودي، مشكاة الأنوار: ص199 ح519، بحار الأنوار: ج6ص 28 ح32.</span></ref>

<span dir="rtl">234.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر كس توبه كند، خداوند، توبه او را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد و به جوارح او و جاى جاى زمين، دستور داده مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه آبروى او را حفظ كنند و عيب</span>‌<span dir="rtl">هايش را بپوشانند، و گناهانى را كه فرشتگان حافظ اعمال برايش نوشته</span>‌<span dir="rtl">اند، از ياد آنان برده مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">235.</span> <span dir="rtl">الكافي عن معاوية بن وهب</span>: <span dir="rtl">سَمِعتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام يَقولُ: إذا تابَ العَبدُ تَوبَةً نَصوحاً، أحَبَّهُ اللّهُ فَسَتَرَ عَلَيهِ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ</span>

<span dir="rtl">فَقُلتُ: وكَيفَ يَستُرُ عَلَيهِ؟ قالَ: يُنسي مَلَكَيهِ ما كَتَبا عَلَيهِ مِنَ الذُّنوبِ، ويوحي إلى جَوارِحِهِ: اُكتُمي عَلَيهِ ذُنوبَهُ، ويوحي إلى بِقاعِ الأَرضِ: اُكتُمي ما كانَ يَعمَلُ عَلَيكِ مِنَ الذُّنوبِ، فَيَلقَى اللّهَ حينَ يَلقاهُ ولَيسَ شَيءٌ يَشهَدُ عَلَيهِ بِشَيءٍ مِنَ الذُّنوبِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص430 ح1 و ص436 ح12، مشكاة الأنوار: ص202 ح536 عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام،إرشاد القلوب: ص180 كلّها نحوه، ثواب الأعمال: ص205 ح1 بزيادة «المؤمن» بعد «العبد»، بحار الأنوار: ج6 ص28 ح31.</span></ref>

<span dir="rtl">235.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از معاوية بن وهب ـ</span>: <span dir="rtl">از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام شنيدم كه فرمود: «هر گاه بنده</span>‌<span dir="rtl">اى توبه راستين كند، خداوند، او را دوست بدارد و در دنيا و آخرت بر او پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى كند». گفتم: چگونه بر او پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى مى</span>‌<span dir="rtl">كند؟ فرمود: «گناهانى را كه دو فرشته</span>‌<span dir="rtl">اش براى او نوشته</span>‌<span dir="rtl">اند، از يادشان مى</span>‌<span dir="rtl">برد و به اندام</span>‌<span dir="rtl">هايش وحى مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه: &quot;گناهانش را پوشيده داريد&quot; و به [هر يك از] اماكن زمين، وحى مى</span>‌<span dir="rtl">كند كه: &quot;گناهانى را كه روى تو انجام مى</span>‌<span dir="rtl">داده است، پوشيده دارد&quot;. پس خدا را ديدار مى</span>‌<span dir="rtl">كند، در حالى كه چيزى وجود ندارد كه عليه او به گناهان شهادت دهد.</span>

<span id="تبديل-السيئات-بالحسنات"></span>
== <span dir="rtl">5 / 6: تَبديلُ السَّيِّئاتِ بِالحَسَناتِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 6: تبديل كردن سيئات به حسنات</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَئِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ وَ كَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا».</span><ref><span dir="rtl">الفرقان: 70.</span></ref>

<span dir="rtl">«مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، پس آنانند كه خداوند، گناهانشان را به حسنات، مبدّل مى</span>‌<span dir="rtl">كند و خداوند، همواره آمرزنده مهربان است».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">236.</span> <span dir="rtl">السنّة لابن أبي عاصم عن ابن عبّاس</span>: <span dir="rtl">قَرَأنا هذِهِ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله سَنَتَينِ «وَ الَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ وَلاَ يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ» ثُمَّ نَزَلَت: «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ...» فَما رَأَيتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَرِحَ بِشَيءٍ قَطُّ فَرَحَهُ بِها وفَرَحَهُ بِ «إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا»</span><ref><span dir="rtl">الفتح: 1.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">السنّة لابن أبي عاصم: ص456 ح972، المعجم الكبير: ج12 ص168 ح12935، المعجم الأوسط: ج 5 ص368 ح5579 وفيه «سنين» بدل «سنتين» وكلاهما نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">236.</span> <span dir="rtl">السنة، ابن ابى عاصم ـ به نقل از ابن عبّاس ـ: ما دو سال اين آيه را نزد پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله مى</span>‌<span dir="rtl">خوانديم: «و كسانى</span>‌<span dir="rtl">اند كه با خدا هيچ معبودى ديگرى را نمى</span>‌<span dir="rtl">خوانند و كسى را كه خدا [خونش را]حرام كرده است، جز به حق نمى</span>‌<span dir="rtl">كشند». سپس [اين آيه] نازل شد: «مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند...» و من هرگز نديدم پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله به اندازه</span>‌<span dir="rtl">اى كه از اين آيه و از [آيه] «به راستى ما براى تو پيروزى آشكارى فراهم آورديم» خوش</span>‌<span dir="rtl">حال شد، از چيزى خوش</span>‌<span dir="rtl">حال شود.</span>

<span dir="rtl">237.</span> <span dir="rtl">المحاسن عن سليمان بن خالد</span>: <span dir="rtl">كُنتُ في مَحمِلٍ أقرَأُ، إذ ناداني أبو عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: اِقرَأ يا سُلَيمانُ... فَقَرَأتُ حَتَّى انتَهَيتُ إلى قَولِهِ: «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ» فَقالَ: قِف، هذِهِ فيكُم؛ إنَّهُ يُؤتى بِالمُؤمِنِ المُذنِبِ يَومَ القِيامَةِ، حَتّى يوقَفَ بَينَ يَدَيِ اللّهِ تَعالى، فَيَكونُ هُوَ الَّذي يَلي حِسابَهُ، فَيوقِفُهُ عَلى سَيِّئاتِهِ شَيئاً فَشَيئاً، فَيَقولُ: عَمِلتَ كَذا وكَذا في يَومِ كَذا في ساعَةِ كَذا، فَيَقولُ: أعرِفُ يا رَبِّ، قالَ: حَتّى يوقِفَهُ عَلى سَيِّئاتِهِ كُلِّها، كُلَّ ذلِكَ يَقولُ: أعرِفُ، فَيَقولُ: سَتَرتُها عَلَيكَ فِي الدُّنيا، وأَغفِرُها لَكَ اليَومَ، أبدِلوها لِعَبدي حَسَناتٍ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَتُرفَعُ صَحيفَتُهُ لِلنّاسِ فَيَقولونَ: سُبحانَ اللّهِ! أما كانَت لِهذَا العَبدِ سَيِّئَةٌ واحِدَةٌ؟! فَهُوَ قَولُ اللّهِ تَعالى: «فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ».</span><ref><span dir="rtl">المحاسن: ج1 ص273 ح533، شرح الأخبار: ج3 ص474 ح1375 نحوه، بحار الأنوار: ج7ص 288 ح5.</span></ref>

<span dir="rtl">237.</span> <span dir="rtl">المحاسن ـ به نقل از سليمان بن خالد ـ</span>: <span dir="rtl">در محملى بودم و قرآن مى</span>‌<span dir="rtl">خواندم كه امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مرا صدا زد: «اى سليمان! بخوان»... و من خواندم تا رسيدم به اين فرموده خداوند: «مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و كارى شايسته انجام دهند كه خداوند، گناهان آنان را به نيكى</span>‌<span dir="rtl">ها بدل مى</span>‌<span dir="rtl">كند». فرمود: «بايست. اين آيه در باره شماست. در روز رستاخيز، مؤمن گنهكار را آورده، در برابر خداوند عز و جل نگه مى</span>‌<span dir="rtl">دارند و خداوند، خود، به حسابش رسيدگى مى</span>‌<span dir="rtl">كند. و او را از تك تكِ گناهانش آگاه مى</span>‌<span dir="rtl">سازد و مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: &quot;تو در فلان روز و فلان ساعت، چنين و چنان كردى&quot; و او مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: &quot;مى</span>‌<span dir="rtl">دانم اى پروردگارم&quot;، تا آن كه وى را بر همه گناهانش آگاه مى</span>‌<span dir="rtl">سازد [و او همواره] مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: &quot;مى</span>‌<span dir="rtl">دانم». پس خداوند به او مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: &quot;آنها را در دنيا برايت پوشاندم و امروز، آنها را مى</span>‌<span dir="rtl">بخشم. گناهان بنده مرا به نيكى تبديل كنيد&quot;.</span>

<span dir="rtl">پس نامه اعمال او در برابر مردم، بالا برده مى</span>‌<span dir="rtl">شود. آنها مى</span>‌<span dir="rtl">گويند: سبحان اللّه</span>‌<span dir="rtl">! آيا اين بنده حتّى يك گناه هم نداشته است؟! اين است فرموده خداوند متعال: «پس آنانند كه خداوند، گناهانشان را به نيكى</span>‌<span dir="rtl">ها مبدّل مى</span>‌<span dir="rtl">كند».</span>

<span dir="rtl">238.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">أوحَى اللّهُ عز و جل إلى داودَ النَّبِيِّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: يا داودُ، إنَّ عَبدِيَ المُؤمِنَ إذا أذنَبَ ذَنبا ثُمَّ رَجَعَ وتابَ مِن ذلِكَ الذَّنبِ وَاستَحيا مِنّي عِندَ ذِكرِهِ، غَفَرتُ لَهُ وأَنسَيتُهُ الحَفَظَةَ وأَبدَلتُهُ الحَسَنَةَ ولا اُبالي، وأَنَا أرحَمُ الرّاحِمينَ.</span><ref><span dir="rtl">ثواب الأعمال: ص158 ح1 عن أبي بصير، بحار الأنوار: ج6 ص28 ح30.</span></ref>

<span dir="rtl">238.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خداوند عز و جل به داوود پيامبر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وحى كرد: «اى داوود! هر گاه بنده مؤمن من گناهى كند و سپس از آن گناه برگردد و توبه نمايد و به هنگام ياد كردن از آن گناه از من شرم كند، او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزم و آن گناه را از ياد فرشتگان نگهبان اعمال مى</span>‌<span dir="rtl">برم و آن را به نيكى بدل مى</span>‌<span dir="rtl">كنم و از اين كار، باكى ندارم كه من، مهربان</span>‌<span dir="rtl">ترينِ مهربانانم».</span>

<span dir="rtl">239.</span> <span dir="rtl">شعب الإيمان عن بقيّة بن الوليد عن بعض الرهوين</span><ref><span dir="rtl">رُهاء: حيّ من مذحج والنسبة إليهم رُهاوي مجمع البحرين: ج2 ص741 «رها».</span></ref><span dir="rtl">: سَمِعَ جِبريلُ إبراهيمَ خَليلَ الرَّحمنِ عليهماالسلام وهُوَ يَقولُ: يا كَريمَ العَفوِ، فَقالَ لَهُ جِبريلُ: وتَدري ما كَريمُ العَفوِ؟ قالَ: لا يا جِبريلُ. قالَ: أن يَعفُوَ عَنِ السَّيِّئَةِ ويَكتُبَها حَسَنَةً.</span><ref><span dir="rtl">شعب الايمان: ج5 ص389 ح7043، تفسير فخر الرازي: ج3 ص24، تاريخ دمشق: ج6ص 241 وفيه «الرهاويين» بدل «الرهوين».</span></ref>

<span dir="rtl">239.</span> <span dir="rtl">شعب الإيمان ـ به نقل از بقيّة بن وليد از يكى از رُهاويان</span><ref><span dir="rtl">رُها: تيره</span>‌<span dir="rtl">اى از مِذحَج كه در نسبت، به آنان رُهاوى مى</span>‌<span dir="rtl">گويند.</span></ref> <span dir="rtl">ـ</span>: <span dir="rtl">جبرئيل شنيد كه ابراهيم خليل الرحمان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: «اى گذشت كننده بزرگوار!». جبرئيل عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به او گفت: آيا مى</span>‌<span dir="rtl">دانى گذشت كننده بزرگوار كيست؟ ابراهيم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفت: «نه اى جبرئيل!». جبرئيل گفت: كسى كه از بدى درمى</span>‌<span dir="rtl">گذرد و آن را خوبى مى</span>‌<span dir="rtl">نويسد.</span>

<span dir="rtl">240.</span> <span dir="rtl">الدرّ المنثور عن ابن عبّاس</span>: <span dir="rtl">لَمّا نَزَلَت «وَ الَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ» الآيَةَ اشتَدَّ ذلِكَ عَلَى المُسلِمينَ فَقالوا: ما مِنّا أحَدٌ إلاّ أشرَكَ، وقَتَلَ، وزَنى، فَأَنزَلَ اللّهُ: «يَعِبَادِىَ الَّذِينَ أَسْرَفُواْ...»</span><ref><span dir="rtl">الزمر: 53.</span></ref> <span dir="rtl">يَقولُ لِهؤُلاءِ الَّذينَ أصابوا هذا فِي الشِّركِ، ثُمَّ نَزَلَت بَعدَهُ «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ»، فَأَبدَلَهُمُ اللّهُ بِالكُفِر الإِسلامَ، وبِالمَعصِيَةِ الطّاعَةَ، وبِالإِنكارِ المَعرِفَةَ، وبِالجَهالَةِ العِلمَ.</span><ref><span dir="rtl">الدر المنثور: ج6 ص278 نقلاً عن ابن مردويه.</span></ref>

<span dir="rtl">240.</span> <span dir="rtl">الدرّ المنثور ـ به نقل از ابن عبّاس ـ</span>: <span dir="rtl">وقتى آيه «آنان كه با خداوند هيچ معبود ديگرى را نمى</span>‌<span dir="rtl">خوانند...» تا آخر آيه، نازل شد، اين بر مسلمانان گران آمد و گفتند: هيچ يك از ما نيست مگر كه شرك ورزيده و قتل و زنا كرده است. پس خداوند [آيه] «اى بندگان من، كه زياده</span>‌<span dir="rtl">روى كرده</span>‌<span dir="rtl">ايد...» را فرو فرستاد كه اين را به آنان كه اين اعمال را در زمان مشرك بودن انجام دادند مى</span>‌<span dir="rtl">گويد. سپس اين آيه فرود آمد: «به جز كسانى كه توبه كنند و ايمان آورند و كار شايسته انجام دهند، كه خداوند گناهان آنها را به حسنات بدل مى</span>‌<span dir="rtl">كند». پس خداوند كفر آنان را به اسلام بدل كرد و معصيتشان را به طاعت و انكارشان را به معرفت و نادانى</span>‌<span dir="rtl">شان را به دانش.</span>

<span dir="rtl">241.</span> <span dir="rtl">الدرّ المنثور عن سعيد بن جبير</span>: <span dir="rtl">نَزَلَت آيَةٌ مِن «تَبَارَكَ» بِالمَدينَةِ في شَأنِ قاتِلِ حَمزَةَ وَحشِيٍ وأَصحابِهِ، كانوا يَقولونَ: إنّا لَنَعرِفُ الإِسلامَ وفَضلَهُ، فَكَيفَ لَنا بِالتَّوبَةِ وقَد عَبَدنَا الأَوثانَ، وقَتَلنا أصحابَ مُحَمَّدٍ، وشَرِبنَا الخُمورَ، ونَكَحنَا المُشرِكاتِ؟! فَأَنزَلَ اللّهُ فيهِم «وَ الَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ» الآيَةَ، ثُمَّ اُنزِلَت تَوبَتُهُم «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ» فَأَبدَلَهُمُ اللّهُ بِقِتالِ المُسلِمينَ قِتالَ المُشرِكينَ، و [بِ]نِكاحِ المُشرِكاتِ نِكاحَ المُؤمِناتِ، وبِعِبادَةِ الأَوثانِ عِبادَةَ اللّهِ.</span><ref><span dir="rtl">الدر المنثور: ج6 ص278 نقلاً عن حلية الاولياء: ج4 ص284 الرقم 282 و تفسير الطبري: ج11الجزء 19 ص46 وفي النسختين اللتين بأيدينا كلاهما نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">241.</span> <span dir="rtl">الدرّ المنثور ـ به نقل از سعيد بن جبير ـ</span>: <span dir="rtl">آيه</span>‌<span dir="rtl">اى از [سوره] «تبارك» در مدينه و درباره قاتل حمزه يعنى وحشى و يارانش نازل شد. آنان مدعى بودند كه اسلام و ارزش آن را مى</span>‌<span dir="rtl">دانيم، اما چگونه توبه كنيم، در حالى كه پيش</span>‌<span dir="rtl">تر، بت</span>‌<span dir="rtl">پرست بوديم و ياران محمّد را كشتيم، و ميگسارى كرديم، و زنان مشرك را به همسرى برگزيديم؟ خداوند درباره آنان چنين [آيه</span>‌<span dir="rtl">اى] فرو فرستاد: «كسانى كه با خداوند هيچ معبود ديگرى را نخواندند...». سپس حكم توبه آنان فرود آمد: «به جز كسانى كه توبه كردند و مؤمن شدند و كار شايسته كردند، كه خداوند بدى</span>‌<span dir="rtl">هاى آنها را به خوبى بدل مى</span>‌<span dir="rtl">كند». در نتيجه خداوند به جاى جنگشان با مسلمانان، جنگ با مشركان را براى آنان جايگزين كرد، و به جاى ازدواج با زنان مشرك، ازدواج با زنان مؤمن و به جاى بت</span>‌<span dir="rtl">پرستى، خداپرستى را برايشان جايگزين نمود.</span>

<span dir="rtl">242.</span> <span dir="rtl">الدرّ المنثور عن عامر</span>: <span dir="rtl">أنَّهُ سُئِلَ عَن هذِهِ الآيَةِ «وَ الَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ»، قالَ: هؤُلاءِ كانوا فِي الجاهِلِيَّةِ فَأَشرَكوا، وقَتَلوا، وزنَوا، فَقالوا: لَن يَغفِرَ اللّهُ لَنا، فَأَنزَلَ اللّهُ: «إِلاَّ مَن تَابَ...»الآيَةَ قال: كانَتِ التَّوبَةُ وَالإيمانُ وَالعَمَلُ الصّالِحُ، وكانَ الشِّركُ وَالقَتلُ وَالزِّنا، كانَت ثَلاثٌ مَكانَ ثَلاثٍ.</span><ref><span dir="rtl">الدر المنثور: ج6 ص278 نقلاً عن عبد بن حميد.</span></ref>

<span dir="rtl">242.</span> <span dir="rtl">الدرّ المنثور</span>: <span dir="rtl">از عامر درباره آيه «كسانى كه با خداوند معبود ديگرى را نمى</span>‌<span dir="rtl">خوانند»، پرسيده شد، جواب داد: اينان در دوران جاهليت بودند و مشرك شده و افرادى را كشته و زنا كرده بودند، و گفتند: خداوند هرگز ما را نمى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد. خداوند آيه «جز كسانى را كه توبه كردند و...» را فرو فرستاد. عامر گفت: توبه و ايمان و عمل شايسته سه چيز بود كه به جاى سه چيز شرك و قتل و زنا قرار داده شد.</span>

<span dir="rtl">243.</span> <span dir="rtl">تفسير الطبري عن أبي هريرة</span>: <span dir="rtl">صَلَّيتُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله العَتَمَةَ، ثُمَّ انصَرَفتُ فَإِذَا امرَأَةٌ عِندَ بابي، ثُمَ سَلَّمَت، فَفَتَحتُ ودَخَلتُ، فَبَينا أنَا في مَسجِدي اُصَلّي، إذ نَقَرَتِ البابَ، فَأَذِنتُ لَها، فَدَخَلَت فَقالَت: إنّي جِئتُكَ أسأَلُكَ عَن عَمَلٍ عَمِلتُ، هَل لي مِن تَوبَةٍ؟ فَقالَت: إنّي زَنَيتُ ووَلَدتُ، فَقَتَلتُهُ، فَقُلتُ: لا، ولا نَعِمتِ العَينَ ولا كَرامَةَ. فَقامَت وهِيَ تَدعو بِالحَسرَةِ تَقولُ: يا حَسرَتاه، أخُلِقَ هذَا الحُسنُ لِلنّارِ؟ قالَ: ثُمَّ صَلَّيتُ مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله الصُّبحَ من تِلكَ اللَّيلَةِ، ثُمَّ جَلَسنا نَنتَظِرُ الإِذنَ عَلَيهِ، فَأَذِنَ لَنا، فَدَخَلنا، ثُمَّ خَرَجَ مَن كانَ مَعِيَ، وتَخَلَّفتُ، فَقالَ: ما لَكَ يا أبا هُرَيرَةَ، ألَكَ حاجَةٌ؟ فَقُلتُ لَهُ: يا رَسولَ اللّهِ! صَلَّيتُ مَعَكَ البارِحَةَ، ثُمَّ انصَرَفتُ. وقَصَصتُ عَلَيهِ ما قالَتِ المَرأَةُ، فَقالَ النَّبِيُ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: ما قُلتَ لَها؟ قالَ: قُلتُ لَها: لا وَاللّهِ ولا نَعِمتِ العَينَ ولا كَرامَةَ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: بِئسَ ما قُلتَ، أما كُنتَ تَقرَأُ هذِهِ الآيَةَ: «وَ الَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ وَلاَ يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ»... الآيَةَ «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا»؟! فَقالَ أبو هُرَيرَةَ: فَخَرَجتُ، فَلَم أترُك بِالمَدينَةِ حِصنا ولا دارا إلاّ وَقَفتُ عَلَيها، فَقُلتُ: إن تَكُن فيكُمُ المَرأَةُ الَّتي جاءَت أبا هُرَيرَةَ اللَّيلَةَ، فَلتَأتِني وَلتُبشِر، فَلَمّا صَلَّيتُ مَعَ النَّبِيِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله العِشاءَ، فَإِذا هِيَ عِندَ بابي، فَقُلتُ: أبشِري، فَإِنّي دَخَلتُ عَلَى النَّبِيِّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، فَذَكَرتُ لَهُ ما قُلتِ لي، وما قُلتُ لَكِ، فَقالَ: بِئسَ ما قُلتَ لَها، أما كُنتَ تَقرَأُ هذِهِ الآيَةَ؟ فَقَرَأتُها عَلَيها، فَخَرَّت ساجِدَةً، فَقالَت: الحَمدُ للّه</span>‌ <span dir="rtl">الَّذي جَعَلَ مَخرَجا وتَوبَةً مِمّا عَمِلتُ، إنَّ هذِهِ الجارِيَةَ وَابنَها حُرّانِ لِوَجهِ اللّهِ، وإنّي قَد تُبتُ مِمّا عَمِلتُ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير الطبري: ج11 الجزء 19 ص43، تفسير ابن كثير: ج6 ص139، تهذيب التهذيب: ج4ص 432 الرقم 6245، تفسير ابن أبي حاتم: ج8 ص2735 ح15443 كلّها نحوه، الدرّ المنثور: ج6 ص279.</span></ref>

<span dir="rtl">243.</span> <span dir="rtl">تفسير الطبرى ـ به نقل از ابو هريره ـ</span>: <span dir="rtl">با [امامتِ] رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله نماز عشا خواندم، و به خانه برگشتم و ديدم زنى در كنار در خانه من ايستاده است. او سلام كرد. من در را باز كردم و وارد خانه شدم و چون من در جايگاه نمازم مشغول به نماز شدم، او دقّ الباب كرد و من به او اجازه ورود دادم. وارد شد و گفت: آمده</span>‌<span dir="rtl">ام تا از تو درباره كارى كه كرده</span>‌<span dir="rtl">ام بپرسم كه آيا براى من توبه</span>‌<span dir="rtl">اى هست؟ و گفت: من زنا كردم و بچه آوردم و بچه را كشتم. گفتم: نه، [توبه</span>‌<span dir="rtl">ات قبول نيست]. نه كار شايسته</span>‌<span dir="rtl">اى كردى و نه كريمانه! آن زن برخاست در حالى حسرت زده بود و مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: دريغ! چه بد! آيا اين زيبايى براى آتش آفريده شده است؟</span>

<span dir="rtl">من نماز صبح پس از آن شب را با رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله خواندم و نشستيم تا اجازه ورود به خدمت ايشان به ما داده شود. به ما اجازه داد و ما وارد شديم. كسانى كه با من بودند، بيرون رفتند و من ماندم. رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: اى ابو هريره، چه شده، آيا كارى دارى؟ به ايشان گفتم: اى رسول خدا، من ديشب با شما نماز خواندم و رفتم، بعد ماجراى پيش آمده و حرف</span>‌<span dir="rtl">هاى آن زن را براى ايشان بازگو كردم. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: به او چه گفتى؟ من به او گفتم: نه به خدا، تو نه كار شايسته</span>‌<span dir="rtl">اى كردى و نه كريمانه! رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: چه بد حرفى زدى! آيا اين آيه را نخوانده</span>‌<span dir="rtl">اى؟ «كسانى كه با خداوند معبودى ديگرى را نمى</span>‌<span dir="rtl">خوانند و افرادى كه ريختن خونشان را خداوند حرام كرده، نمى</span>‌<span dir="rtl">كشند؛ مگر به حق...» تا آخر آيه، «مگر آنها كه توبه كردند و مؤمن شدند و كار شايسته كردند». ابو هريره گفت: من بيرون آمدم و خانه و كاشانه</span>‌<span dir="rtl">اى در مدينه نبود، مگر اين</span>‌<span dir="rtl">كه در برابر آن ايستادم، و گفتم: اگر زنى از شما ديشب (براى پرسيدن پرسشى) پيش ابوهريره آمده، حتما پيش من بيايد تا خبر خوشى دريافت كند.</span>

<span dir="rtl">وقتى من نماز عشايم را با پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله خواندم (و برگشتم) ديدم آن زن كنار در خانه من ايستاده است. به او گفتم: شادمان باش! من خدمت پيامبر رسيدم و هم حرف</span>‌<span dir="rtl">هاى تو، و هم سخنى كه من به تو گفته بودم، با ايشان در ميان گذاشتم، كه ايشان فرمود: چه بد حرفى به او گفتى! آيا اين آيه را نخوانده</span>‌<span dir="rtl">اى؟ من آن آيه را براى آن زن خواندم. او به سجده افتاد و گفت: ستايش براى خدايى است كه راه خروج و بازگشت را از كارى كه كردم (براى من) قرار داد. اين كنيز و پسرش در راه خدا آزاد و من از هر چه كه كردم، توبه كرده</span>‌<span dir="rtl">ام.</span>

<span dir="rtl">244.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل عن أبي ذر</span>: <span dir="rtl">قالَ رَسولُ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: يُؤتى بِالرَّجُلِ يَومَ القِيامَةِ فَيُقالُ: اِعرِضوا عَلَيهِ صِغارَ ذُنوبِهِ قالَ: فَتُعرَضُ عَلَيهِ ويُخَبَّأُ عَنهُ كِبارُها، فَيُقالُ: عَمِلتَ يَومَ كَذا وكَذا كَذا وكَذا وهُوَ مُقِرٌّ لا يُنكِرُ، وهُوَ مُشفِقٌ مِنَ الكِبارِ، فَيُقالُ: أعطوهُ مَكانَ كُلِّ سَيِّئَةٍ حَسَنَةً.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَيَقولُ: إنَّ لي ذُنوبا ما أراها. قالَ أبوذَرٍّ: فَلَقَد رَأَيتُ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ضَحِكَ حَتّى بَدَت نَواجِذُهُ.</span><ref><span dir="rtl">مسند ابن حنبل: ج8 ص90 ح21451، صحيح مسلم: ج1 ص177 ح190، السنن الكبرى: ج10ص 320 ح20772 كلاهما نحوه، تفسير الثعلبي: ج7 ص150 ح90، الدر المنثور: ج6 ص280؛ مجمع البيان: ج7 ص281 نحوه، بحار الأنوار: ج7 ص286.</span></ref>

<span dir="rtl">244.</span> <span dir="rtl">مسند ابن حنبل ـ به نقل از ابو ذر ـ</span>: <span dir="rtl">رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: روز قيامت شخص را مى</span>‌<span dir="rtl">آورند و گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: گناهان كوچك او را بر وى عرضه كنيد. رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: آنها را بر وى عرضه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، و گناهان بزرگ را از او پنهان مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: در فلان روز، فلان و فلان و بهمان كار را كردى. او هم اقرار مى</span>‌<span dir="rtl">كند و انكار نمى</span>‌<span dir="rtl">كند. اما نگران گناهان بزرگ است. و گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: به جاى هر بديش، حسنه</span>‌<span dir="rtl">اى به او بدهيد.</span>

<span dir="rtl">پيامبر فرمود: او مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: من گناهانى دارم كه آنها را نمى</span>‌<span dir="rtl">بينم. ابوذر گفت: من ديدم رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله به قدرى خنديد كه دندان</span>‌<span dir="rtl">هاى پيشينش نمايان شد.</span>

<span dir="rtl">245.</span> <span dir="rtl">المعجم الكبير عن سلمة بن نفيل</span>: <span dir="rtl">جاءَ شابٌّ فَقامَ بَينَ يَدَي رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فَقالَ بِأَعلى صَوتِهِ: يا رَسولَ اللّهِ! أرَأَيتَ مَن لَم يَدَع سَيِّئَةً إلاّ عَمِلَها، ولا خَطيئَةً إلاّ رَكِبَها، ولا أشرَفَ لَهُ سَهمٌ فَما فَوقَهُ إلاَّ اقتَطَعَهُ بِيَمينِه، ومَن لَو قُسِمَت خَطاياهُ عَلى أهلِ المَدينَةِ لَغَمَرَتهُم؟! فَقالَ النَّبِيُ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله: أسلَمتَ أو أنتَ مُسلِمُ؟ قالَ: أمّا أنَا فَأَشهَدُ أن لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وأَنَّ مُحَمَّدا رَسولُ اللّهِ. قالَ: اِذهَب فَقَد بَدَّلَ اللّهُ سَيِّئاتِكَ حَسَناتٍ. قالَ: يا رَسولَ اللّهِ وغَدَراتي وفَجَراتي قالَ: وغَدَراتُكَ وفَجَراتُكَ ثَلاثا.</span>

<span dir="rtl">فَوَلَّى الشّابُّ وهُوَ يَقولُ: اللّهُ أكبَرُ، فَلَم أزَل أسمَعُهُ يُكَبِّرُ حَتّى تَوارى عَنّي أو خَفِيَ عَنّي.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الكبير: ج7 ص53 ح6361، تفسير ابن كثير: ج6 ص138، تفسير ابن أبي حاتم: ج8ص 2733 ح15429 كلاهما نحوه وفيهما «جاء شيخٌ كبيرٌ هرمٌ...»، الدر المنثور: ج6 ص281.</span></ref>

<span dir="rtl">245.</span> <span dir="rtl">المعجم الكبير ـ به نقل از سلمة بن نفيل ـ</span>: <span dir="rtl">جوانى آمد و در برابر رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ايستاد و با صداى بلند گفت: اى رسول خدا،نظرت چيست درباره كسى كه هيچ گناهى نيست كه انجام نداده باشد، و هيچ خطايى نيست كه مرتكب نشده باشد، و هيچ نصيبى از كم و زياد برايش فراهم نشود. مگر اين كه آن را تصاحب مى</span>‌<span dir="rtl">كند، و كسى كه اگر خطاهايش را بر اهل مدينه تقسيم كنند، آنان را در بر مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد؟ پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: اسلام آوردى يا تو مسلمانى؟ گفت: اما من، گواهى مى</span>‌<span dir="rtl">دهم كه هيچ معبودى جز خداوند نيست و محمّد فرستاده خدا است. پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: برو كه خداوند گناهان تو را به حسنه بدل كرد. او گفت: اى رسول خدا، همه زشت</span>‌<span dir="rtl">كارى</span>‌<span dir="rtl">ها و فجورم را؟ پيامبر سه بار فرمود: تمامى زشت</span>‌<span dir="rtl">كارى</span>‌<span dir="rtl">ها و تباه</span>‌<span dir="rtl">كارى</span>‌<span dir="rtl">هايت را.</span>

<span dir="rtl">آن جوان بازگشت؛ در حالى كه مى</span>‌<span dir="rtl">گفت: اللّه</span>‌ <span dir="rtl">اكبر (خدا بزرگ</span>‌<span dir="rtl">تر است). من همواره صداى او را مى</span>‌<span dir="rtl">شنيدم كه تكبير مى</span>‌<span dir="rtl">گفت تا اين</span>‌<span dir="rtl">كه از من دور و پنهان شد.</span>

<span dir="rtl">راجع: ج17 ص540 ح138.</span>

<span dir="rtl">ر.ك: ج17 ص541 ح138.</span>

<span id="تبيين-نقش-توبه-در-دگرگونى-سيئات-به-حسنات429"></span>
=== <span dir="rtl">تبيين نقش توبه در دگرگونى سيئات به حسنات</span><ref><span dir="rtl">به قلم پژوهشگر ارجمند، حجة الإسلام دكتر هادى صادقى.</span></ref> ===

<span dir="rtl">خداوند سبحان در آيات 68 تا 71 سوره فرقان نخست سرنوشت گناه</span>‌<span dir="rtl">كاران و عذاب مضاعف آن</span>‌<span dir="rtl">ها در دوزخ را آورده است؛ سپس مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد سيئات كسانى را كه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و ايمان مى</span>‌<span dir="rtl">آورند و كردار نيكو دارند، به حسنات تبديل مى</span>‌<span dir="rtl">كند. پس از آن، با عبارتى كه به منزله تعليل است مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد كه چنين كسى به سوى خدا توبه كرده است و همين بازگشت به خداست كه مايه دگرگونى بدى</span>‌<span dir="rtl">ها به خوبى</span>‌<span dir="rtl">هاست.</span>

<span dir="rtl">عمل و فعل، حقيقتى است كه به تدريج پديد مى</span>‌<span dir="rtl">آيد. معناى اين سخن، آن است كه هر بخش از كار هنگامى به وجود مى</span>‌<span dir="rtl">آيد كه بخش پيشين از ميان رفته باشد و در پايان كار، تنها نشان آن به جا مانده است. بر اين پايه، پرسش اصلى در دگرگونى سيئه به حسنه، آن است كه چگونه فعلى كه به انجام رسيده و پايان پذيرفته است به فعلى ديگر دگرگونى شود، برگرداندنى كه عنوان آن كاملاً متضاد با عنوان اولى آن است؟!</span>

<span id="تبيينهاى-گوناگون"></span>
==== <span dir="rtl">تبيين</span>‌<span dir="rtl">هاى گوناگون</span> ====

<span dir="rtl">در پاسخ به پرسش بالا ديدگاه</span>‌<span dir="rtl">هاى گوناگونى ارائه شده است. برخى از اين ديدگاه</span>‌<span dir="rtl">ها معناى حقيقى سيئه و حسنه را در نظر گرفته</span>‌<span dir="rtl">اند و برخى ديگر بر پايه معانى مجازى پاسخ داده</span>‌<span dir="rtl">اند. اينك اين اقوال را به اختصار بررسى مى</span>‌<span dir="rtl">كنيم:</span>

<span id="جايگزينى-سيئات-گذشته-با-حسنات-تازه"></span>
===== <span dir="rtl">1. جايگزينى سيئات گذشته با حسنات تازه</span> =====

<span dir="rtl">بر پايه اين تحليل جايگزينى خوبى</span>‌<span dir="rtl">ها با بدى</span>‌<span dir="rtl">ها در اين جهان رخ مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. خداوند كارهاى زشت مشركان و كافران را باكارهاى نيك جايگزين مى</span>‌<span dir="rtl">كند. گويا خداوند به آنان مژده داده كه پس از توبه و ايمان، موفق به انجام كارهاى نيك خواهند شد و به واسطه آن شايستگى پاداش پيدا مى</span>‌<span dir="rtl">كنند.</span><ref><span dir="rtl">فخر رازى اين ديدگاه را به ابن عباس، حسن، مجاهد و قتاده از مفسران پيشين اهل سنت نسبت دادهاست. مفاتيح الغيب: ج24 ص484. نيز، ر. ك: تفسير ابن كثير: ج5 ص168.</span></ref>

<span dir="rtl">اين جايگزينى واقعى است، ولى خلاف ظاهر آيه است. آيه ياد شده در صدد بيان اين مطلب است كه اگر كسانى توبه كنند و ايمان بياورند، سپس كارهاى نيك انجام دهند، آنگاه خداوند به آنان پاداش مى</span>‌<span dir="rtl">دهد؛ يعنى دگرگونى سيئات به حسنات. نخست در باره اينكه پس از توبه بايد ايمان داشته باشند و كارهاى نيك انجام دهند، گفت و گو شده است: «إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صَلِحًا؛ به جز كسى كه ايمان بياورد و كار شايسته كند». سپس نتيجه توبه، ايمان و انجام كارهاى نيك، بيان شده است: «فَأُولئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَئِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ؛ آنها كسانى هستند كه خداوند بدى</span>‌<span dir="rtl">هايشان را تبديل به خوبى مى</span>‌<span dir="rtl">كند». بنا بر اين، نبايد اين دگرگونى را به گونه</span>‌<span dir="rtl">اى تفسير كرد كه با همان كارهاى نيك كه در فقره قبل ذكر شده يكسان انگاشته شود.</span>

<span dir="rtl">افزون بر اين، رواياتى كه در اين باب آمده است، نشان مى</span>‌<span dir="rtl">دهد كه چيزى بيش از جايگزينى كارهاى نيك به جاى كارهاى بد در اين جهان رخ مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. اين روايات مى</span>‌<span dir="rtl">گويند در هنگامه رستاخيز بنده مؤمن را بر سيئاتش آگاه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، سپس آن</span>‌<span dir="rtl">ها را مى</span>‌<span dir="rtl">بخشايند، پس از آن فرمان مى</span>‌<span dir="rtl">دهند كه: «أبدِلوها لِعَبدى حَسَناتٍ؛ آن</span>‌<span dir="rtl">ها را براى بنده</span>‌<span dir="rtl">ام به حسنات تبديل كنيد».</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص24 ح237.</span></ref> <span dir="rtl">اين عبارت، صريح در اين است كه مقصود از دگرگونى سيئات به حسنات آنچه در سخن يكم آمد، نيست و بيش از آن است.</span>

<span id="محو-شدن-سيئات-با-حسنات"></span>
===== <span dir="rtl">2. محو شدن سيئات با حسنات</span> =====

<span dir="rtl">اين سخن از جهاتى به سان ديدگاه يكم است؛ در هر دو گفته، پس از توبه، حسنات جاى سيئات را در اين جهان مى</span>‌<span dir="rtl">گيرند، با اين تفاوت كه در اين ديدگاه محو گناه پيشين با توبه اتفاق مى</span>‌<span dir="rtl">افتد، ولى نظر نخست در اين باره چيزى نگفته است.</span><ref><span dir="rtl">تفسير كنز الدقائق: ج9 ص431.</span></ref>

<span dir="rtl">بر اين اساس، گونه</span>‌<span dir="rtl">اى جايگزينى اعتبارى رخ مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. به سخن ديگر، خداوند فرمان مى</span>‌<span dir="rtl">دهد، كار زشت بنده را ناديده بگيرند و به جاى آن كار نيك بنگارند. هر چند اين سخن، ايراد عقلى ندارد، ولى آيات و رواياتى در توبه وجود دارد كه بر تأثير و تأثرات بيرونى و عينى توبه تأكيد دارند و آن را امرى واقعى با آثار عينى مى</span>‌<span dir="rtl">دانند، نه امرى صرفاً اعتبارى. گو اينكه شايد بتوان گفت محو سيئات با حسنات مى</span>‌<span dir="rtl">تواند به معناى محو آثار سيئات باشد كه در اين صورت كارى واقعى و عينى روى داده است. در اين صورت اندكى از ظاهر آيات دور شده</span>‌<span dir="rtl">ايم؛ زيرا در آنجا گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه «خداوند گناهان آن</span>‌<span dir="rtl">ها را به حسنات دگرگون مى</span>‌<span dir="rtl">كند»، نه اينكه صرفا آثار آن</span>‌<span dir="rtl">ها جابه</span>‌<span dir="rtl">جا شود. بنا بر اين، تا جايى كه شدنى است، بايد تبيينى ارائه كرد كه فراگيرتر باشد و ظاهر آيه را نيز در برگيرد.</span>

<span id="جايگزينى-پاداش-حسنات-به-جاى-كيفر-سيئات"></span>
===== <span dir="rtl">3. جايگزينى پاداش حسنات به جاى كيفر سيئات</span> =====

<span dir="rtl">دگرگونى سيئه به حسنه به گونه دگرگونى كيفر كار زشت به پاداش است؛ به سخن ديگر توبه و ايمان و كار نيك، موجب مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه خداوند به شخص نافرمان، ترحم كند و او را نه تنها از كيفر زشتكاريش بركنار بدارد، بلكه پاداش و مزدى نيز به او دهش كند.</span><ref><span dir="rtl">فخر رازى اين نظريه را به قفال و قاضى از مفسران پيشين اهل سنت نسبت داده است. مفاتيح الغيب: ج 24 ص485. نيز بنگريد به الجامع: ج13 ص78 و سيد مرتضى در نفائس التأويل: ج2 ص455 و ج3 ص305.</span></ref>

<span id="تبديل-شدن-ملكات-بد-به-ملكات-خوب"></span>
===== <span dir="rtl">4.تبديل شدن ملكات بد به ملكات خوب</span> =====

<span dir="rtl">با دگرسانى رفتار توبه كننده و دست</span>‌<span dir="rtl">شستن از گناه و بازگشت به بندگى حق، تغييرى در جان او روى مى</span>‌<span dir="rtl">دهد و اگر پشيمانى</span>‌<span dir="rtl">اش راستين و پايدار باشد، اندك اندك ملكات نفسانى</span>‌<span dir="rtl">اش دگرگون مى</span>‌<span dir="rtl">شود. دگرگونى سيئه به حسنه به معناى دگرگونى شخص است. گنه</span>‌<span dir="rtl">كار پشيمان چنان از درون متحوّل مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه از گناه بيزار مى</span>‌<span dir="rtl">شود و به نيكى شيفته مى</span>‌<span dir="rtl">گردد. به سخن ديگر ملكه بد و مبدأ ميل نادرست آن</span>‌<span dir="rtl">ها به ملكه خوب و مبدأ ميل نيكو تبديل مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">منهج الصادقين: ج6 ص421.</span></ref>

<span dir="rtl">اگر سخن سوم و سخن چهارم را بپذيريم، بايد زبان آيه را گونه</span>‌<span dir="rtl">اى بيان مجازى بدانيم. زيرا دگرگونى حقيقى در سيئه صورت نگرفته است. بلكه در اثر آن يعنى «عقاب» و يا در كننده آن، يعنى «گنه</span>‌<span dir="rtl">كار»</span><ref><span dir="rtl">مگر آن كه تغيير در گنهكار به معناى تغيير در خود گناه هم به حساب بيايد. اين تغيير نيازمند تبيينى ديگر است كه در تقرير ديدگاه علامه طباطبايى خواهد آمد.</span></ref> <span dir="rtl">رخ</span>‌<span dir="rtl">داده است و تا جايى كه بتوان معناى حقيقى را نگهداشت، نمى</span>‌<span dir="rtl">توان به معناى مجازى عدول يا بسنده كرد.</span>

<span id="تحابط436-تاريكى-سيئات-با-روشنايى-حسنات"></span>
===== <span dir="rtl">5. تحابط</span><ref><span dir="rtl">تحابط به معناى اينكه دو چيز اثر يكديگر را خنثى كنند. اگر طاعت و گناه اثر يكديگر را خنثى كنندتحابط رخ داده است. اين اصطلاح از واژه قرآنى «حبط عمل» گرفته شده است. از نگاه قرآن برخى افراد طاعات خود را به سبب برخى اعمال ناشايسته از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">برند و حبط مى</span>‌<span dir="rtl">كنند.</span></ref> <span dir="rtl">تاريكى سيئات با روشنايى حسنات</span> =====

<span dir="rtl">بر پايه ديدگاه غزالى در باره تحابط، اگر آدمى به سبب انجام گناه تاريكى درونى يافته باشد، اين تاريكى آثار نورانيت بندگى را از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">برد. حال اگر اندازه نورانيت بسيار باشد و اندازه تاريكى كم باشد، نورانيت بندگى بر تاريكى گناه چيره مى</span>‌<span dir="rtl">شود و آن را مى</span>‌<span dir="rtl">پوشاند و صفا و روشنايى درون برجا مى</span>‌<span dir="rtl">ماند. اين معناى آمرزش گناهان و تكفير سيئات و دگرگونى آنهاست.</span><ref><span dir="rtl">به نقل از الميزان فى تفسير القرآن: ج4 ص328 ـ 329. اين مطلب را مرحوم سيد عبد الاعلى موسوى سبزوارى نيز نقل كرده است. مواهب الرحمان فى تفسير القرآن: ج8 ص137.</span></ref>

<span dir="rtl">تحابط مسئله</span>‌<span dir="rtl">اى مورد مناقشه در دانش كلام است. بيشتر دانشمندان و متكلمان شيعه تحابط را نپذيرفته</span>‌<span dir="rtl">اند و اشكالات فراوانى بر آن گرفته</span>‌<span dir="rtl">اند و نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند تبيينى پذيرفتنى براى دگرگونى سيئات به حسنات باشد.</span><ref><span dir="rtl">براى نمونه بنگريد به شيخ مفيد، أوائل المقالات: ص82؛ شيخ طوسى، الاقتصاد: ص193؛ سيدمرتضى، نفائس التأويل: ج2 ص455؛ جعفر سبحانى، بحوث فى الملل و النحل: ج3 ص270.</span></ref>

<span id="جايگزينى-حسنات-به-جاى-سيئات-در-نامه-عمل"></span>
===== <span dir="rtl">6. جايگزينى حسنات به جاى سيئات در نامه عمل</span> =====

<span dir="rtl">خداوند به سبب توبه گناهان بدكاران را از نامه عمل آن</span>‌<span dir="rtl">ها محو مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به جاى آن</span>‌<span dir="rtl">ها كارهاى نيك مى</span>‌<span dir="rtl">نگارد. گروهى از اهل سنت به روايت ابوهريره از پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله استناد كرده</span>‌<span dir="rtl">اند كه در آن چنين آمده است: «برخى مردم آرزو مى</span>‌<span dir="rtl">كنند كه اى</span>‌<span dir="rtl">كاش بدى</span>‌<span dir="rtl">هاى بيشترى داشتند. پرسيدند كه اين مردم چه كسانى هستند؟ پيامبر فرمود: آنان كه خدا بدى</span>‌<span dir="rtl">هايشان را به خوبى دگرگون مى</span>‌<span dir="rtl">سازد».</span><ref><span dir="rtl">فخر رازى ضمن نقل روايت اين قول را به سعيد بن مسيب و مكحول نسبت مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. مفاتيح الغيب: ج24 ص485.</span></ref> <span dir="rtl">گروهى از دانشمندان شيعه نيز با استناد به روايات طينت و برخى ديگر با استناد به روايات دوستى على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام بر آن</span>‌<span dir="rtl">اند كه اين جايگزينى براى مؤمنان روى مى</span>‌<span dir="rtl">دهد؛ زيرا جوهره وجودى آنان، به دليل طينت پاك يا به دليل دوستى على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، پاك است و اگر به واسطه برخى گناهان مشكلاتى پيداكرده و زنگارى بر وجود آنان نشسته، اين زنگارها عارضى است و در گوهر وجود آن</span>‌<span dir="rtl">ها ثبت نيست.</span><ref><span dir="rtl">تعبير روايت امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام اين است: «فَلَيسَ مِن جَوهَرِيَّتِهِ ولا مِن إيمانِهِ» علل الشرائع: ج2 ص491.</span></ref> <span dir="rtl">بنا بر اين، در رستاخيز آنچه وابسته به گوهر وجودى آنان است، بر جاى مى</span>‌<span dir="rtl">ماند و آنچه تناسبى با آن ندارد از آن</span>‌<span dir="rtl">ها گرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود و به جايش امور فراخور، يعنى خوبى</span>‌<span dir="rtl">ها داده مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">حسن بن سليمان بن محمد حلى در مختصر البصائر: ص515 ـ 517 و حافظ رجب بن محمد برسى درمشارق أنوار اليقين فى أسرار أمير المؤمنين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ص100 از جمله كسانى هستند كه چنين ديدگاهى دارند.</span></ref>

<span dir="rtl">اين سخن در صورتى پذيرفتنى است كه بتوان مباحث طينت را با اختيارى بودن كار جمع كرد. از آنجا كه پيرامون اين مباحث مناقشات بسيارى وجود دارد، نمى</span>‌<span dir="rtl">توان از اين بيان همچون يك راهكار روشن بهره</span>‌<span dir="rtl">بردارى كرد.</span>

<span id="دگرگونسازى-حقيقت-كار-به-واسطه-اعتبار-الهى"></span>
===== <span dir="rtl">7. دگرگون</span>‌<span dir="rtl">سازى حقيقت كار به واسطه اعتبار الهى</span> =====

<span dir="rtl">خوبى و بدى كار صفاتى زائد بر آن</span>‌<span dir="rtl">اند و از ديد ظاهرى تفاوتى در خود كار ايجاد نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند. دو كار همسان مانند خوردن روزى حلال و حرام</span>‌<span dir="rtl">خوارى از ديد ظاهرى هيچ تفاوتى ندارند. ناهمسانى آن</span>‌<span dir="rtl">ها در اعتباراتى است كه يكى را بد و گناه حساب كرده و ديگرى را خوب و پسنديده. اين اعتبارات به دست خداوند متعال است. علامه طباطبايى، مفسّر بزرگ قرآن بر اين پايه، دگرگونى و برگرداندن سيئه به حسنه را به واقعيت آن</span>‌<span dir="rtl">ها و نه چيزى بيرون از آن</span>‌<span dir="rtl">ها نسبت مى</span>‌<span dir="rtl">دهد، ولى سيئه و حسنه را دو وصف منتزع از هم</span>‌<span dir="rtl">داستانى و ناهم</span>‌<span dir="rtl">داستانى كار با فرمان الهى مى</span>‌<span dir="rtl">داند. ايشان بر اين پايه آنچه را بر جان آدمى عارض مى</span>‌<span dir="rtl">شود، فرجام همين فرمان</span>‌<span dir="rtl">بردارى و يا نافرمانى مى</span>‌<span dir="rtl">خواند و نه كار واقعيت يافته كه دو صورت حلال و حرام آن تفاوتى ندارد.</span>

<span dir="rtl">به ديگر سخن، غذا خوردن يك واقعيت بيرونى بيش نيست، ولى به دليل خوشنودى مالك غذا، كار ما عنوان هم</span>‌<span dir="rtl">داستانى با خواست الهى را پيدا مى</span>‌<span dir="rtl">كند و بر ما اثر مثبت مى</span>‌<span dir="rtl">نهد، ولى در صورت ناخوشنودى مالك، بدون آن</span>‌<span dir="rtl">كه در جهان واقعى تغييرى به وجود بيايد، به عنوان مخالفت با فرمان الهى، متّصف مى</span>‌<span dir="rtl">شود و بر شخص اثر بدى مى</span>‌<span dir="rtl">نهد. همانند اين را در تجرّى و ناهمسانى آن با سركشى واقعى داريم كه از ديد تأثير بر جان آدمى هم</span>‌<span dir="rtl">گونند، هرچند شايد از نظر ترتب پاداش و كيفر، ناهمگون باشند.</span>

<span dir="rtl">گفتنى است، اين نظر به سخن چهارم نزديك است، ولى با آن يكسان نيست. در گفته چهارم، دگرگونى سيئه به حسنه به دگرگونى مبدأ خواست شخص، تفسير شده است كه در اين صورت يك مجاز باريك و عقلى مى</span>‌<span dir="rtl">شود، ولى در نظر علامه طباطبايى، آنچه بخشى از جان نافرمان گشته، از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">رود و بخشى نو، سرزنده و پاك و نيكو بر آن مى</span>‌<span dir="rtl">نشيند و هرچند از چنين جان پاك و آراسته</span>‌<span dir="rtl">اى، بدى برنمى</span>‌<span dir="rtl">خيزد، ولى با دگرگونى مبدأ خواست تفاوت دارد. سخن چهارم نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند دگرگونى همان بخش آلوده از گناه را توضيح دهد و ازاين</span>‌<span dir="rtl">رو اين دگرگونى درونى را به بخش ديگرى از جان نسبت مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. همچنين در ديدگاه چهارم، دگرگونى در گناه</span>‌<span dir="rtl">كار توضيح داده شده، ولى دگرگونى در خود گناه بدون توضيح مانده است. علامه مى</span>‌<span dir="rtl">كوشد دگرگونى در خود گناه را نيز توضيح دهد.</span>

<span dir="rtl">توجه به معناى اصلى سيئه اين مطلب را روشن</span>‌<span dir="rtl">تر مى</span>‌<span dir="rtl">كند. راغب مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: سوء به ضمّ سين هر چيز اندوه</span>‌<span dir="rtl">آور است، خواه از امور دنيوى باشد يا از امور اخروى، از احوال نفسى باشد يا بدنى، بيرونى باشد يا درونى.</span><ref><span dir="rtl">مفردات ألفاظ القرآن: ص441.</span></ref>

<span dir="rtl">به گفته برخى اصحاب لغت «سيئه» از «سوء» است و سوء به معناى ناخوشنودى است و سيئه هر چيزى است كه آثار ناخوشايند دارد.</span><ref><span dir="rtl">مانند طريحى در مجمع البحرين: ج1 ص232 و ابن منظور در لسان العرب: ج1 ص95.</span></ref> <span dir="rtl">ديگران</span><ref><span dir="rtl">معجم مقاييس اللغة: ج3 ص113؛ المصباح المنير: ج2 ص298؛ تاج العروس: ج1 ص174؛ تهذيب اللغة: ج13 ص89؛ كتاب العين: ج7 ص327.</span></ref> <span dir="rtl">معناى آن را هرگونه زشتى مى</span>‌<span dir="rtl">دانند، مانند: «زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ؛ به كارى آنان بر ايشان آراسته [و زيبا جلوه داده] شد».</span><ref><span dir="rtl">التوبة: 37.</span></ref> <span dir="rtl">و «أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً؛ آيا كسى كه بدى كارش براى او آراسته شد، و او آن را نيكو ديد».</span><ref><span dir="rtl">فاطر: 8.</span></ref> <span dir="rtl">و «ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذينَ أَساؤا السُّواى أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">وَ كانُوا بِها يَسْتَهْزِؤنَ؛ فرجام كسانى كه بدى كردند، اين بود كه آيات خدا را دروغ پنداشتند و آنها را به ريشختند گرفتند».</span><ref><span dir="rtl">الروم: 10.</span></ref><span dir="rtl">علامه طباطبايى مى</span>‌<span dir="rtl">گويد سيئه پيشامد يا كار ناخوشايند است.</span><ref><span dir="rtl">الميزان فى تفسير القرآن: ج4 ص324.</span></ref> <span dir="rtl">آن چيزى كه سيئه را سيئه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، صفت ناخوشايندى آن است. بر اين پايه هنگامى كه رضايت مالك اصلى به دست آمد، ديگر ردى از ناخوشايندى برجاى نمى</span>‌<span dir="rtl">ماند و همان كار پيشين مى</span>‌<span dir="rtl">تواند خوشايند شمرده گردد. بدين</span>‌<span dir="rtl">سان، بدون اينكه نيازى به اخذ معناى مجازى يا اعتبارى باشد، مى</span>‌<span dir="rtl">توان تحليلى از دگرگونى سيئات به حسنات داد كه در كنار حفظ معناى حقيقى كلمه، معنايى معقول و پذيرفتنى باشد.</span><ref><span dir="rtl">بايد توجه داشت كه معناى ياد شده حقيقى است و منافاتى با دگرگون سازى حقيقت عمل به واسطهاعتبار الهى ندارد. آن اعتبار چيزى ديگر است و به وضع و جعل احكام بازمى</span>‌<span dir="rtl">گردد و معناى لغت را اعتبارى نمى كند.</span></ref>

<span id="دستهبندى-روايات"></span>
==== <span dir="rtl">دسته</span>‌<span dir="rtl">بندى روايات</span> ====

<span dir="rtl">براى جمع</span>‌<span dir="rtl">بندى و نتيجه</span>‌<span dir="rtl">گيرى شايسته است نظرى دوباره به روايات اين باب بيندازيم. روى</span>‌<span dir="rtl">هم</span>‌<span dir="rtl">رفته چهار دسته روايت در اين باب وجود دارد. دسته يكم از جايگزينى اعمال نيك به جاى سيئات گذشته در اين جهان حكايت دارد و بيشتر ناظر به كفار و مشركينى است كه مسلمان مى</span>‌<span dir="rtl">شوند و نگران اعمال ناشايست گذشته خود هستند. اين روايات دگرگونى سيئات به حسنات را اين</span>‌<span dir="rtl">گونه توضيح داده</span>‌<span dir="rtl">اند كه خداوند به جاى كفر آن</span>‌<span dir="rtl">ها، اسلام و به جاى انكار و جهلشان، معرفت و به جاى كشتن مسلمانان جنگ با مشركان و به جاى بندگى بتان، پرستش خداوند و به جاى زنا، زناشويى و در يك جمله، به جاى كارهاى زشت، كارهاى شايسته را به ايشان داده است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص27 ح240 ـ 242.</span></ref>

<span dir="rtl">دسته دوم دگرگونى در صحيفه عمل را بيان مى</span>‌<span dir="rtl">كند. اين روايات جريان حساب روز رستاخيز را بيان مى</span>‌<span dir="rtl">كنند كه در آن صحنه مؤمن بر همه كارهاى خويش آگاه مى</span>‌<span dir="rtl">شود و كارهاى بد و زشت خود را نيز به ياد مى</span>‌<span dir="rtl">آورد، ولى هنگامى كه نامه عملش را به دستش مى</span>‌<span dir="rtl">دهند، كارهاى زشت خود را در آن نمى</span>‌<span dir="rtl">بيند؛ خداوند آن</span>‌<span dir="rtl">ها را در اين جهان پوشانده، در روز بازپسين مى</span>‌<span dir="rtl">بخشايد و فرمان مى</span>‌<span dir="rtl">دهد كه به حسنات تبديل كنند.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ح237 و 239.</span></ref>

<span dir="rtl">دسته سوم به پاك شدن از ياد حافظان اعمال اشاره مى</span>‌<span dir="rtl">كند. در روايتى كه امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام جريان وحى خداوند به داود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام را بازمى</span>‌<span dir="rtl">گويد، از مؤمنى ياد مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه پس از ارتكاب گناه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و هنگام يادآورى گناه شرمسار است. خداوند از سر رحمت آن را مى</span>‌<span dir="rtl">بخشايد و از ياد حافظان اعمال پاك مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به جاى آن حسنه قرار مى</span>‌<span dir="rtl">دهد.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ح238.</span></ref>

<span dir="rtl">در دسته چهارم از روايات تنها به دگرگونى حسنات به جاى سيئات اشاره شده و چگونگى آن بيان نشده است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ح236، 243 و 244.</span></ref>

<span id="ديدگاه-برگزيده"></span>
==== <span dir="rtl">ديدگاه برگزيده</span> ====

<span dir="rtl">نگاهى فراگير به موضوع و آيات و رواياتى كه در اين باب آمده نشان مى</span>‌<span dir="rtl">دهد كه نبايد تنها به يكى از تبيين</span>‌<span dir="rtl">هاى يادشده بسنده كرد. دگرگونى حسنات به جاى سيئات هم در اين جهان رخ مى</span>‌<span dir="rtl">دهد و هم در روز بازپسين، هم در نامه اعمال مؤمنان آشكار مى</span>‌<span dir="rtl">شود و هم در جان آن</span>‌<span dir="rtl">ها واقع مى</span>‌<span dir="rtl">گردد، هم در ياد حافظان و كاتبان اعمال رخ مى</span>‌<span dir="rtl">دهد و هم آثار و پيامدهاى عينى بيرونى دارد.</span>

<span dir="rtl">آثار كارها دو دسته</span>‌<span dir="rtl">اند: برخى از آثار مادى و برخى معنوى</span>‌<span dir="rtl">اند. آثار معنوى نيز برخى ماندگارند و برخى ناپايدار، همچنين برخى اين جهانى</span>‌<span dir="rtl">اند و برخى آن جهانى، برخى فردى</span>‌<span dir="rtl">اند و برخى اجتماعى. در قرآن كريم و روايات اهل بيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام ده</span>‌<span dir="rtl">ها گونه اثر براى گناه ذكر شده است. از جمله مى</span>‌<span dir="rtl">توان اين موارد را نام برد: نابودى، گرفته و درهم كوبيده شدن، غرق شدن، زنگار دل، آتش، احباط و از ميان رفتن كارها، دروغ انگاشتن نشانه</span>‌<span dir="rtl">ها و كژى فهم، سنگدلى، از دست دادن نعمت</span>‌<span dir="rtl">ها، عدم پذيرش دعا، الحاد و كفر، گسسته شدن روزى، بى</span>‌<span dir="rtl">بهرگى از نماز شب، نا امنى، آسيب</span>‌<span dir="rtl">هاى جسمانى، تيرگى دل، كوتاهى عمر، بيمارى، چيرگى اشرار، اندوه، زمين لرزه، نيامدن باران، بلاهاى بى</span>‌<span dir="rtl">سابقه، ويرانى خانه، تنگدستى، رسوايى، سختى حساب، خشم خدا، از دست دادن محفوظات و.…</span>

<span dir="rtl">سيئات اعمال آثارى گوناگون دارند كه برخى از آن</span>‌<span dir="rtl">ها در هنگام پيش آمدنشان پديد مى</span>‌<span dir="rtl">آيند و پس از توبه نيز از ميان رفتنى نيستند. اگر كسى شراب خوارى كند، آثار مستى و نابودى خرد و ويرانى دستگاه گوارش از ميان نمى</span>‌<span dir="rtl">رود، اگر چه توبه كند. برخى گناهان آثارى دارند كه پس از توبه تا دير زمانى بر جاى مى</span>‌<span dir="rtl">مانند و برخى تا آخر عمر آدمى را رها نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند. گاه كسانى جناياتى بر خود و خانواده خود مى</span>‌<span dir="rtl">كنند كه تا آخر عمر در افسوس از دست رفتن عزيزانشان به سرمى</span>‌<span dir="rtl">برند؛ ولى آثار ديگرى نيز وجود دارد كه مى</span>‌<span dir="rtl">تواند با توبه از ميان برود. موضوع جُستار ما به اين</span>‌<span dir="rtl">گونه آثار مرتبط مى</span>‌<span dir="rtl">شود. در اينجا نمى</span>‌<span dir="rtl">توانيم همه آثار توبه را بيان كنيم، ولى بايد از اين كاوش كرد كه در دگرگونى سيئه به حسنه كدام بخش از آثار گناه از ميان مى</span>‌<span dir="rtl">رود.</span>

<span dir="rtl">كسى كه توبه حقيقى كرده است، كارهاى پسينش از حسنات خواهد بود. بنا بر اين، جايگزينى در اين جهان رخ مى</span>‌<span dir="rtl">دهد؛ ولى بايد دانست كه با اين كار موضوع تمام شده نيست و كرامت الهى بسى بيش از اين است. مؤمن توبه كرده جانش را با توفيق الهى پاك نموده و پليدى گناه را از آن زدوده است. بنا بر اين، ملكات نيك جاى ملكات بد را مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد. به دنبال اين رويداد تاريكى برآمده از گناه جاى خود را به روشنايى برآمده از فرمان</span>‌<span dir="rtl">بردارى مى</span>‌<span dir="rtl">دهد.</span>

<span dir="rtl">از اين بالاتر، خشنودى خداوند است كه به دست آمده و با كسب رضاى الهى، عنوان كارش از بدى به خوبى تغيير مى</span>‌<span dir="rtl">كند؛ يعنى تا اين زمان در نافرمانى خدا بوده و اينك در فرمان اوست. به دنبال به دست آوردن خوشنودى خداوند، كرامتى ديگر از حضرت حق او را فرا مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد و فرمان محو گناهان از نامه عمل وى و جايگزينى آن</span>‌<span dir="rtl">ها با حسنات صادر مى</span>‌<span dir="rtl">گردد. پاك شدن از ياد حافظان و جايگزينى پاداش و عقاب نيز از لوازم طبيعى اين فرمان</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">اين سخن ناسازگارى</span>‌<span dir="rtl">اى با اين ندارد كه احكام شرعى تابع مصالح و مفاسد واقعى باشند. اعتبارات الهى فراخور آثار واقعى كارها پديد مى</span>‌<span dir="rtl">آيند؛ يعنى هنگام وضع احكام شرعى خداوند متعال با نظر به مصالح و مفاسد كارها، آن</span>‌<span dir="rtl">ها را حلال، حرام، واجب، مكروه يا مستحب مى</span>‌<span dir="rtl">كند؛ ولى هيچ</span>‌<span dir="rtl">يك از اين احكام تكليفى پنج</span>‌<span dir="rtl">گانه مايه دوگانگى در ظاهر كار نمى</span>‌<span dir="rtl">شود. خوردن حرام با خوردن حلال در ظاهر هيچ دوگانگى</span>‌<span dir="rtl">اى با يكديگر ندارند. در هر دو چند تكه غذا در دهان گذاشته مى</span>‌<span dir="rtl">شود و پس از جويدن بلعيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ ولى با نظر به پيوندهايى كه اين كار با امور ديگر دارد، آثارى پيدا مى</span>‌<span dir="rtl">كند كه آن</span>‌<span dir="rtl">ها واقعى و مؤر هستند و به لحاظ آن</span>‌<span dir="rtl">ها اين كارها خوب يا بد يا... شمرده شده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">براى روشن</span>‌<span dir="rtl">تر شدن موضوع توجه به اين مطلب سودمند است كه امور واقعى و حقيقى بر دو گونه</span>‌<span dir="rtl">اند؛ يك دسته امور واقعى «عينى (</span>objective<span dir="rtl">)» هستند و دسته ديگر «انفسى (</span>subjective<span dir="rtl">)». ويژگى امور انفسى آن است كه «هستى آن</span>‌<span dir="rtl">ها عين مُدرَكيت</span><ref><span dir="rtl">به فتح راء، به معناى ادراك شدگى.</span></ref> <span dir="rtl">آنهاست» و در برابر، امور عينى اين</span>‌<span dir="rtl">گونه نيستند؛ يعنى براى وجود يافتن نياز به ادراك شدن ندارند. كوه و زمين و دريا و انسان و ديگر موجودات طبيعى نمونه</span>‌<span dir="rtl">هايى از امور عينى</span>‌<span dir="rtl">اند. درد و رنج و عشق و خوشنودى و لذت و... نمونه</span>‌<span dir="rtl">هايى از امور انفسى</span>‌<span dir="rtl">اند. اين دسته بدون اينكه ادراك شوند، اصلاً وجود نمى</span>‌<span dir="rtl">يابند. واقعيت آن</span>‌<span dir="rtl">ها هنگامى تحقق مى</span>‌<span dir="rtl">يابد كه در جان آدمى يا ديگر موجودات داراى فهم، ادراك شوند. تا درد را در خود نيابيم، نمى</span>‌<span dir="rtl">توان گفت درد داريم. تا خوشنودى يا ناخوشنودى در ما ادراك نشود، نمى</span>‌<span dir="rtl">توان گفت از چيزى خوشنود يا ناخوشنوديم.</span>

<span dir="rtl">بر اين پايه، اگر حقيقت سيئه و حسنه از امورى باشد كه به خوشنودى و ناخوشنودى آدمى يا خدا بستگى پيدا كند، در اين صورت از امور انفسى است. بنا بر آنچه از اهل لغت گذشت و تحليل علامه طباطبايى نيز آن را تأييد مى</span>‌<span dir="rtl">كرد، سيئه رويداد يا كار ناخوشايند است و حسنه رويداد يا كار خوشايند. بنا بر اين، سيئه يا حسنه به خوشايندى يا ناخوشايندى بستگى پيدا مى</span>‌<span dir="rtl">كند كه امرى انفسى است.</span>

<span dir="rtl">توبه موجب مى</span>‌<span dir="rtl">شود اثرات بد روحى كار بيرونى متصف به سركشى كه همان سيئات است از ميان برود و بنده با بازگشت به خدا و گردن</span>‌<span dir="rtl">نهادن به فرمان او و پشيمانى از نافرمانى</span>‌<span dir="rtl">اش، جان خود را از آلودگى سيئه پاك كند و با كردار نيكو در پرتو فضل و رحمت و بخشايش الهى، آن را به صورت روحى پاك و پيراسته و نيكو درآورد. طبيعى است كه در صورت دگرگونى اين بخش از جان، كليت روح نيز دستخوش دگرگونى مى</span>‌<span dir="rtl">شود و به تبع آن، عقاب و پاداش متكى به ذات سعيد و شقى نيز دگرگون مى</span>‌<span dir="rtl">شوند، ولى دگرگونى سيئه واقعى به حسنه، به دليل انفسى بودن آن، به معناى دگرگونى جان آلوده به جان نيك و زيبا است. اين دگرگونى موجب يك دگرگونى ديگر مى</span>‌<span dir="rtl">شود و آن نسبت ميان كننده و كار است. كارى كه پيش از اين انجام شده بود وصف نافرمانى خدا را داشت، ولى اينك اين نسبت دگرگون شده و نه تنها نافرمانى نيست، كه فرمان</span>‌<span dir="rtl">بردارى از حضرت حق نيز به حساب آمده است.</span><ref><span dir="rtl">نظريه علامه طباطبايى ناظر به چنين تبديلى است. ر. ك: الميزان فى تفسير القرآن: ج15 ص242 ـ243.</span></ref>

<span dir="rtl">براى روشن</span>‌<span dir="rtl">تر شدن موضوع مى</span>‌<span dir="rtl">توان نمونه</span>‌<span dir="rtl">اى آورد. فرض كنيد مال كسى را بدون اجازه برداشتيد و از آن بهره</span>‌<span dir="rtl">بردارى كرديد. در اين حال عنوان كار شما «غصب» است و اين غصب آثارى بر جاى مى</span>‌<span dir="rtl">نهد. يك اثر آن اين است كه آدمى را غاصب مى</span>‌<span dir="rtl">كند كه گونه</span>‌<span dir="rtl">اى بدبختى و تاريكى درونى مى</span>‌<span dir="rtl">آورد. اكنون اگر مالك آن مال بعداً اجازه داد. اينك آن تصرف در مال وى بدون اجازه او نيست. همين سبب مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه تاريكى درونى و كدورت ايجاد شده از ميان برود. اجازه</span>‌<span dir="rtl">اى كه بعداً صادر شد، صورت رويه</span>‌<span dir="rtl">اى كار را دگرگون نكرد، ولى مجرمانه بودن كار را دگرگون كرد. همين كه خوشنودى مالك به دست آمد ديگر آثار منفى بر غصب مترتب نمى</span>‌<span dir="rtl">شود، ولى مى</span>‌<span dir="rtl">توان نشانه</span>‌<span dir="rtl">هايى از مهر و دوستى را جايگزين آن ديد به طورى كه تصرف مال وى نيز كارى زيبا و پسنديده به حساب آيد. در اينجا نمى</span>‌<span dir="rtl">خواهيم بگوييم در امور عينى دگرسانى</span>‌<span dir="rtl">اى واقع</span>‌<span dir="rtl">شده است، ولى در امور انفسى جايگزينى رخ داده و اين جايگزينى نيز واقعى است، نه مجازى و اعتبارى؛ يعنى در نفس مالك ناخوشنودى جايش را به خوشنودى داده است و اين به معناى دگرگونى سيئه به حسنه است.</span><ref><span dir="rtl">به همان معناى انفسى كه گفته شد.</span></ref>

<span dir="rtl">با توضيحات ارائه شده مى</span>‌<span dir="rtl">توان چنين نتيجه گرفت كه همه گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى ذكر شده براى تغيير حسنات به جاى سيئات، كما بيش شدنى</span>‌<span dir="rtl">اند و براى شمار فراوانى از آن</span>‌<span dir="rtl">ها نيز دليل داريم و نمى</span>‌<span dir="rtl">توان تنها در يك</span>‌<span dir="rtl">گونه از دگرگونى باز ايستاد. رحمت واسعه الهى مقتضى آن است كه تا آنجا كه بر پايه سنت</span>‌<span dir="rtl">هاى رايج در آفرينش شدنى باشد، دگرگونى رخ دهد؛ بنا بر اين، بى</span>‌<span dir="rtl">جا نيست انتظار داشته باشيم كه همه گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى ممكن دگرگونى روى دهد.</span>

<span id="دخول-الجنة"></span>
== <span dir="rtl">5 / 7: دُخولُ الجَنَّةِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 7: رفتن به بهشت</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ غَيْرَ بَعِيدٍ * هَذَا مَا تُوعَدُونَ لِكُلِّ أَوَّابٍ حَفِيظٍ».</span><ref><span dir="rtl">ق: 31 و 32.</span></ref>

<span dir="rtl">«[در آن روز] بهشت را به پرهيزگاران نزديك مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و فاصله</span>‌<span dir="rtl">اى از آنان ندارد. اين، چيزى است كه به شما وعده داده مى</span>‌<span dir="rtl">شود، و براى كسانى است كه به سوى خدا بازمى گردند و پيمان</span>‌<span dir="rtl">ها و احكام او را حفظ مى</span>‌<span dir="rtl">كنند».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">246.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">الجَنَّةُ لِكُلِّ تائِبٍ، وَالرَّحمَةُ لِكُلِّ واقِفٍ.</span><ref><span dir="rtl">كنز العمّال: ج4 ص208 ح10177 نقلاً عن أبيالحسين ابن المهتدي في فوائده عن ابن عبّاس.</span></ref>

<span dir="rtl">246.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">بهشت براى هر توبه</span>‌<span dir="rtl">كننده است، و رحمت، براى هر كه [از گناه] باز ايستد.</span>

<span dir="rtl">247.</span> <span dir="rtl">مكارم الأخلاق عن أبي ذر عن رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يا أبا ذَرٍّ: إنَّ العَبدَ لَيُذنِبُ الذَّنبَ فَيَدخُلُ بِهِ الجَنَّةَ، فَقُلتُ: وكَيفَ ذلِكَ بِأَبي أنتَ واُمّي يا رَسولَ اللّهِ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: يَكونُ ذلِكَ الذَّنبُ نُصبَ عَينَيهِ تائِبا مِنهُ، فارّا إلَى اللّهِ عز و جل حَتّى يَدخُلَ الجَنَّةَ.</span><ref><span dir="rtl">مكارم الأخلاق: ج2 ص368 ح2661، الأمالي للطوسي: ص530 ح1162، تنبيه الخواطر: ج2ص 56، أعلام الدين: ص193 وفيه «فازعا» بدل «فارا» و كلّها نحوه، بحار الأنوار: ج77 ص79 ح3؛ كنز العمّال: ج4 ص210 ح10188 نقلاً عن ابن المبارك عن الحسن نحوه.</span></ref>

<span dir="rtl">247.</span> <span dir="rtl">مكارم الأخلاق ـ به نقل از ابوذر ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «اى ابوذر! بنده، گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به سبب آن به بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">رود». گفتم: چگونه، پدر و مادرم به فدايت، اى پيامبر خدا؟ فرمود: «آن گناه، پيش چشمان اوست در حالى كه از آن توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به سوى خداوند عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">گريزد تا آن كه به بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">رود».</span>

<span id="خير-الدنيا-والآخرة"></span>
== <span dir="rtl">5 / 8: خَيرُ الدُّنيا وَالآخِرَةِ</span> ==

<span dir="rtl">5 / 8: خير دنيا و آخرت</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَيَقَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَى قُوَّتِكُمْ وَ لاَ تَتَوَلَّوْاْ مُجْرِمِينَ».</span><ref><span dir="rtl">هود: 52</span></ref>

<span dir="rtl">«و اى قوم من! از پروردگارتان، طلب آمرزش كنيد، سپس به سوى او باز گرديد تا [باران]آسمان را پى در پى بر شما بفرستد و نيرويى بر نيرويتان بيفزايد و گنهكارانه، روى [از حق] بر نتابيد».</span>

<span dir="rtl">«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا * يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا * وَ يُمْدِدْكُم بِأَمْوَ لٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَل لَّكُمْ جَنَّتٍ وَ يَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَرًا».</span><ref><span dir="rtl">نوح: 10 ـ 12.</span></ref>

<span dir="rtl">«به آنها گفتم: «از پروردگار خويش، آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است تا باران</span>‌<span dir="rtl">هاى پُربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد و شما را با اموال و فرزندان فراوان، كمك كند و باغ</span>‌<span dir="rtl">هاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد!».</span>

<span dir="rtl">«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى وَ يُؤْتِ كُلَّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِن تَوَلَّوْاْ فَإِنِّى أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ».</span><ref><span dir="rtl">هود: 3.</span></ref>

<span dir="rtl">«و اين كه: از پروردگار خويش، آمرزش بطلبيد، سپس به سوى او باز گرديد تا شما را تا مدّت معيّنى، [از مواهب زندگى اين جهان] به خوبى بهره</span>‌<span dir="rtl">مند سازد و به هر صاحب فضيلتى، به مقدار فضيلتش ببخشد! و اگر [از اين فرمان] روى</span>‌<span dir="rtl">گردان شويد، من بر شما از عذاب روز بزرگى بيمناكم».</span>

<span dir="rtl">«رَبِّ أَوْزِعْنِى أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِى أَنْعَمْتَ عَلَىَّ وَ عَلَى وَ لِدَىَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صَلِحًا تَرْضَلهُ وَ أَصْلِحْ لِى فِى ذُرِّيَّتِى إِنِّى تُبْتُ إِلَيْكَ وَ إِنِّى مِنَ الْمُسْلِمِينَ».</span><ref><span dir="rtl">الأحقاف: 15.</span></ref>

<span dir="rtl">«پروردگارا! به من توفيق ده تا شكر نعمتى را كه به من و پدر و مادرم دادى به جا آورم و كار شايسته</span>‌<span dir="rtl">اى انجام دهم كه از آن، خشنود باشى و فرزندان مرا صالح گردان. من به سوى تو باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردم و توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، و من از مسلمانانم».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">248.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">المُؤمِنُ إذا تابَ ونَدِمَ فَتَحَ اللّهُ عَلَيهِ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ ألفَ بابٍ مِنَ الرَّحمَةِ، ويُصبِحُ ويُمسي عَلى رِضَا اللّهِ.</span><ref><span dir="rtl">جامع الأخبار: ص225 ح574.</span></ref>

<span dir="rtl">248.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مؤمن هر گاه توبه كند و پشيمان شود، خداوند در دنيا و آخرت، هزار درِ رحمت برايش مى</span>‌<span dir="rtl">گشايد و روز و شب خود را در خشنودى خدا به سر مى</span>‌<span dir="rtl">برد.</span>

<span dir="rtl">249.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يَلزَمُ الحَقُّ لاُِمَّتي في أربَعٍ: يُحِبّونَ التّائِبَ، ويَرحَمونَ الضَّعيفَ، ويُعينونَ المُحسِنَ، ويَستَغفِرونَ لِلمُذنِبِ.</span><ref><span dir="rtl">الخصال: ص239 ح88 عن عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن سنان عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، مشكاة الأنوار: ص263 ح780عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامعنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله وفيه «ويدعون للملأ» بدل «ويرحمون الضعيف»، بحارالأنوار: ج6 ص20 ح10.</span></ref>

<span dir="rtl">249.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">امّت من، چهار وظيفه دارند: توبه كار را دوست بدارند؛ به ناتوان رحم كنند؛ نيكوكار را يارى برسانند؛ و براى گنهكار، آمرزش بطلبند.</span>

<span dir="rtl">250.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ تَجُبُّ</span><ref><span dir="rtl">الجَبّ: القطع والاستئصال (اُنظر: لسان العرب: ج1 ص249 «جبب»).</span></ref> <span dir="rtl">ما قَبلَها.</span><ref><span dir="rtl">عوالي اللآلي: ج1 ص237 ح150؛ تفسير ابن كثير: ج8 ص197 من دون إسناد إليه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، شرح نهجالبلاغة لابن أبي الحديد: ج13 ص6 عن الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام.</span></ref>

<span dir="rtl">250.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">توبه، گذشته</span>‌<span dir="rtl">ها را از بين مى</span>‌<span dir="rtl">برد.</span>

<span dir="rtl">251.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ تَستَنزِلُ الرَّحمَةَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج1 ص267 ح1069، عيون الحكم والمواعظ: ص43 ح1048.</span></ref>

<span dir="rtl">251.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه، رحمت را فرود مى</span>‌<span dir="rtl">آورد.</span>

<span dir="rtl">252.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ في وَصفِ التّائِبينَ ـ</span>: <span dir="rtl">غَرَسوا أشجارَ ذُنوبِهِم نُصبَ عُيونِهِم وقُلوبِهِم، وسَقوها بِمِياهِ النَّدَمِ، فَأَثمَرَت لَهُمُ السَّلامَةَ، وأَعقَبَتهُمُ الرِّضا وَالكَرامَةَ.</span><ref><span dir="rtl">تذكرة الخواص: ص137؛ بحار الأنوار: ج78 ص72 ح38.</span></ref>

<span dir="rtl">252.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در وصف توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان ـ</span>: <span dir="rtl">درختان گناهان خود را در برابر ديدگان و دل</span>‌<span dir="rtl">هاى خويش بر نشانده</span>‌<span dir="rtl">اند و آنها را با آب پشيمانى آبيارى كرده</span>‌<span dir="rtl">اند. پس اين درختان براى آنان، ميوه سلامت [از دوزخ و عذاب الهى]داده و خشنودى و كرامت [خداوند] را در پى آورده است.</span>

<span dir="rtl">253.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">لَو أنَّ النّاسَ حينَ عَصَوا أنابوا وَاستَغفَروا، لَم يُعَذَّبوا ولَم يُهلَكوا.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج5 ص113 ح7583، عيون الحكم والمواعظ: ص417 ح7077 وفيه «تابوا» بدل«أنابوا».</span></ref>

<span dir="rtl">253.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اگر مردم، زمانى كه نافرمانى [خدا] كردند، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">نمودند و آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبيدند، عذاب نمى</span>‌<span dir="rtl">شدند و هلاك نمى</span>‌<span dir="rtl">گشتند.</span>

<span dir="rtl">254.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ يَبتَلي عِبادَهُ عِندَ الأَعمالِ السَّيِّئَةِ بِنَقصِ الثَّمَراتِ، وحَبسِ البَرَكاتِ، وإغلاقِ خَزائِنِ الخَيراتِ؛ لِيَتوبَ تائِبٌ، ويُقلِعَ مُقلِعٌ، ويَتَذَكَّرَ مُتَذَكِّرٌ، ويَزدَجِرَ مُزدَجِرٌ</span><ref><span dir="rtl">يزدجر مزدجر: أي يمتنع ممتنع (اُنظر: مجمع البحرين: ج2 ص767 «زجر»).</span></ref><span dir="rtl">. وقَد جَعَلَ اللّهُ سُبحانَهُ الاِستِغفارَ سَبَباً لِدُرورِ الرِّزقِ ورَحمَةِ الخَلقِ، فَقالَ سُبحانَهُ: «اسْتَغْفِرُوارَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا * يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا * وَ يُمْدِدْكُم بِأَمْوَ لٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَل لَّكُمْ جَنَّتٍ وَ يَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَرًا»</span><ref><span dir="rtl">نوح: 10 ـ 12.</span></ref><span dir="rtl">، فَرَحِمَ اللّهُ امرَأً استَقبَلَ تَوبَتَهُ، وَاستَقالَ خَطيئَتَهُ، وبادَرَ مَنِيَّتَهُ!</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة 143، أعلام الدين: ص285 عن الإمام الصادق عنه عليهماالسلام نحوه، بحار الأنوار: ج 91 ص312 ح3. 6. في المصدر: «والأشجار»، والظاهر أنّه تصحيف.</span></ref>

<span dir="rtl">254.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">همانا خداى، بندگانش را كه اعمال ناشايست مرتكب شوند، به كاستن ميوه</span>‌<span dir="rtl">ها و نگه داشتن بركت</span>‌<span dir="rtl">ها از ايشان و فرو بستن گنجينه</span>‌<span dir="rtl">هاى خير به روى آنان، مى</span>‌<span dir="rtl">آزمايد تا توبه كننده، توبه كند، گناهكار از گناه باز ايستد، پند گيرنده، پند گيرد و آن كه اراده گناه كرده، منصرف شود. خداوند، آمرزش خواستن را سبب فراوانىِ روزى و رحمت بر آفريدگان قرار داده كه مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او بسيار آمرزگار است تا [باران] آسمان را بر شما پى در پى فرستد و شما را به مال</span>‌<span dir="rtl">ها و فرزندان، يارى كند و به شما بوستان</span>‌<span dir="rtl">ها دهد و برايتان جوى</span>‌<span dir="rtl">ها پديد آورَد». پس خداوند رحمت كند كسى را كه به توبه روى آورد و از خطاهاى خود، بخشش طلبد و پيش از مرگ، براى خود كارى بكند!</span>

<span dir="rtl">255.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن مُناجاةٍ لَهُ تُعرَفُ بِالصُّغرى ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَاجعَلنا مِنَ الَّذينَ غَرَسوا أشجارَ الخَطايا نُصبَ رَوامِقِ القُلوبِ، وسَقَوها مِن ماءِ التَّوبَةِ حَتّى أثمَرَت لَهُم ثَمَرَ النَّدامَةِ، فَأَطلَعَتهُم عَلى سُتورِ خَفِيّاتِ العُلى، وآمَنَتهُمُ المَخاوِفَ وَالأَحزانَ وَالغُمومَ وَالأَشجانَ، ونَظَروا في مِرآةِ الفِكرِ، فَأَبصَروا جَسيمَ الفِطنَةِ، ولَبِسوا ثَوبَ الخِدمَةِ.</span><ref><span dir="rtl">بحار الأنوار: ج94 ص127 ح19 نقلاً عن الكتاب العتيق الغروي.</span></ref>

<span dir="rtl">255.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجاتش معروف به مناجات صغرى (كوچك</span>‌<span dir="rtl">تر) ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندانش، درود فرست و ما را از كسانى قرار ده كه درختان گناهان را در برابر ديدگان دل خود نشاندند و با آب توبه، آبيارى</span>‌<span dir="rtl">شان كردند، تا آن كه ميوه پشيمانى برايشان به بار آورْد. در نتيجه، ايشان را از نهان</span>‌<span dir="rtl">هاى عالم بالا، آگاه ساختى و از ترس</span>‌<span dir="rtl">ها و اندوه</span>‌<span dir="rtl">ها و غصه</span>‌<span dir="rtl">ها و غم</span>‌<span dir="rtl">ها ايمنشان گردانيدى تا در آيينه فكر نگريستند. پس به هوشيارى بزرگى دست يافتند و جامه خدمت</span>‌<span dir="rtl">گزارى به تن كردند.</span>

<span dir="rtl">256.</span> <span dir="rtl">الكافي عن ابن أبي عُمَير عن بعض أصحابنا رَفَعَه، قال</span>: <span dir="rtl">إنَّ اللّهَ عز و جل أعطَى التّائِبينَ ثَلاثَ خِصالٍ، لَو أعطى خَصلَةً مِنها جَميعَ أهلِ السَّماواتِ وَالأَرضِ لَنَجَوا بِها؛ قَولُهُ عز و جل: «إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّ بِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ»</span><ref><span dir="rtl">البقرة: 222.</span></ref><span dir="rtl">، فَمَن أحَبَّهُ اللّهُ لَم يُعَذِّبهُ، وقَولُهُ: «الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ ءَامَنُوارَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَىْ</span>‌<span dir="rtl">ءٍ رَّحْمَةً وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُواْ وَ اتَّبَعُواسَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ * رَبَّنَا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّتِ عَدْنٍ الَّتِى وَعَدتَّهُمْ وَ مَن صَلَحَ مِنْ ءَابَالءِهِمْ وَ أَزْوَ جِهِمْ وَذُرِّيَّتِهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ * وَ قِهِمُ السَّيِّاتِ وَ مَن تَقِ السَّيِّاتِ يَوْمَلءِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذَ لِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ»</span><ref><span dir="rtl">غافر: 7 ـ 9.</span></ref><span dir="rtl">، وقَولُهُ عز و جل: «وَ الَّذِينَ لاَ يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا ءَاخَرَ وَلاَ يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِى حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ لاَ يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَ لِكَ يَلْقَ أَثَامًا * يُضَعَفْ لَهُ الْعَذَابُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا * إِلاَّ مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صٰلِحًا فَأُوْلَلءِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنَتٍ وَ كَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا»</span><ref><span dir="rtl">الفرقان: 68 ـ 70.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص432 ح5، مشكاة الأنوار: ص199 ح521 عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نحوه، بحارالأنوار: ج6 ص39 ح70.</span></ref>

<span dir="rtl">256.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از ابن ابى عمير از يكى از شيعيان در حديثى كه سندش را به معصوم عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام رسانده است ـ</span>: <span dir="rtl">خداى عز و جل سه ويژگى به توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان داده است كه اگر يكى از آنها را به همه اهل آسمان</span>‌<span dir="rtl">ها و زمين دهد، به سبب آن، نجات مى</span>‌<span dir="rtl">يابند: [اوّل] فرموده است: «خدا توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان و پاكيزگان را دوست مى</span>‌<span dir="rtl">دارد» و كسى كه خداوند، او را دوست بدارد، عذابش نمى</span>‌<span dir="rtl">كند، و [دوم] فرموده است: «كسانى كه عرش [خدا] را حمل مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و آنها كه پيرامون آن</span>‌<span dir="rtl">اند، به سپاس پروردگارشان، تسبيح مى</span>‌<span dir="rtl">گويند و به او ايمان دارند و براى كسانى كه به خدا گرويده</span>‌<span dir="rtl">اند، طلب آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. پروردگارا! رحمت و دانش تو بر هر چيز، احاطه دارد. كسانى را كه توبه كرده و راه تو را دنبال كرده</span>‌<span dir="rtl">اند، ببخش و آنها را از عذاب آتش، نگه دار. پروردگارا! آنان را در باغ</span>‌<span dir="rtl">هاى جاويد كه وعده</span>‌<span dir="rtl">شان داده</span>‌<span dir="rtl">اى، با هر يك از پدران و همسران و فرزندانشان كه به صلاح آمده</span>‌<span dir="rtl">اند، داخل كن؛ زيرا كه تو ارجمند و حكيمى. آنان را از بدى</span>‌<span dir="rtl">ها نگه دار و هر كه را در آن روز از بدى</span>‌<span dir="rtl">ها نگه دارى، البته رحمتش كرده</span>‌<span dir="rtl">اى و اين، همان كاميابى بزرگ است»، و [سوم]فرموده است: «و كسانى كه با خدا معبودى ديگر نمى</span>‌<span dir="rtl">خوانند و كسى را كه خدا [خونش را]حرام كرده است، جز به حق نمى</span>‌<span dir="rtl">كشند، و زنا نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند، و هر كس اينها را انجام دهد، سزايش را دريافت خواهد كرد. براى او در روز قيامت، عذاب دوچندان مى</span>‌<span dir="rtl">شود و پيوسته در آن خوار مى</span>‌<span dir="rtl">ماند، مگر كسى كه توبه كند و ايمان آورد و كار شايسته كند. پس خداوند، بدى</span>‌<span dir="rtl">هايش را به نيكى</span>‌<span dir="rtl">ها تبديل مى</span>‌<span dir="rtl">كند، و خدا، همواره آمرزنده مهربان است».</span>

<span dir="rtl">راجع: ص22 (ستر الذنوب والسيّئات) وص 24 (تبديل السيّئات بالحسنات)</span>

<span dir="rtl">و نهج الذكر: ج2 ص347 ـ 368 (بركات الاستغفار).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: ص23 (پوشاندن گناهان و بدى</span>‌<span dir="rtl">ها) و ص25 (تبديل كردن بدى</span>‌<span dir="rtl">ها به خوبى</span>‌<span dir="rtl">ها) و نهج الذكر (با ترجمه فارسى): ج4 ص59 (بركت</span>‌<span dir="rtl">هاى آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى).</span>

<span id="الفصل-السادس-أصناف-التوبة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل السادس: أصنافُ التَّوبَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل ششم: انواع توبه</span>

<span id="توبة-الخاص-وتوبة-العام"></span>
== <span dir="rtl">6 / 1: تَوبَةُ الخاصِّ وتَوبَةُ العامِّ</span> ==

<span dir="rtl">6 / 1: توبه خاصّ و توبه عام</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«وَ تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ».</span><ref><span dir="rtl">النور: 31</span></ref>

<span dir="rtl">«و همگى به سوى خدا بازگرديد، اى مؤمنان، تا رستگار شويد».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">257.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">يا أيُّهَا النّاسُ! توبوا إلَى اللّهِ فَإِنّي أتوبُ فِي اليَومِ إلَيهِ مِئَةَ مَرَّةٍ.</span><ref><span dir="rtl">صحيح مسلم: ج4 ص2076 ح42، مسند ابن حنبل: ج6 ص256 ح17864، المصنّف لابنأبي شيبة: ج7 ص70 ح6 كلّها عن الأغرّ، السنن الكبرى للنسائي: ج6 ص114 ح10265 عن أبي هريرة، كنزالعمّال: ج4 ص206 ح10170؛ جامع الأخبار: ص148 ح337، بحارالأنوار: ج</span>93 <span dir="rtl">ص282 ح23.</span></ref>

<span dir="rtl">257.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">اى مردم! به درگاه خدا توبه كنيد. من، خود، در روز، صد بار به درگاه او توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم.</span>

<span dir="rtl">258.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله كانَ يَتوبُ إلَى اللّهِ، ويَستَغفِرُهُ في كُلِّ يَومٍ ولَيلَةٍ مِئَةَ مَرَّةٍ مِن غَيرِ ذَنبٍ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص450 ح2، معاني الأخبار: ص384 ح15، تفسير القمّي: ج2 ص277 كلّها عنعليّ بن رئاب، بحار الأنوار: ج44 ص276 ح4.</span></ref>

<span dir="rtl">258.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، در هر روز و شب، صد مرتبه به درگاه خداوند، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كرد و آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبيد، بدون آن كه گناهى مرتكب شده باشد.</span>

<span dir="rtl">259.</span> <span dir="rtl">مصباح الشريعة ـ فيما نَسَبَهُ إلَى الإِمامِ الصّادِقِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">التَّوبَةُ حَبلُ اللّهِ ومَدَدُ عِنايَتِهِ، ولا بُدَّ لِلعَبدِ مِن مُداوَمَةِ التَّوبَةِ عَلى كُلِّ حالٍ، فَكُلُّ فِرقَةٍ مِنَ العِبادِ لَهُم تَوبَةٌ، فَتَوبَةُ الأَنبِياءِ مِنِ اضطِرابِ السِّرِّ، وتَوبَةُ الأَولِياءِ مِن تَكوينِ</span><ref><span dir="rtl">في بحارالأنوار: «تلوين» بدل «تكوين».</span></ref> <span dir="rtl">الخَطَراتِ، وتَوبَةُ الأَصفِياءِ مِنَ التَّنَفُّسِ، وتَوبَةُ الخاصِّ مِنَ الاِشتِغالِ بِغَيرِ اللّهِ، وتَوبَةُ العامِّ مِنَ الذُّنوبِ، ولِكُلِّ واحِدٍ مِنهُم مَعرِفَةٌ وعِلمٌ في أصلِ تَوبَتِهِ ومُنتَهى أمرِهِ، وذلِكَ يَطولُ شَرحُهُ هاهُنا.</span>

<span dir="rtl">فَأَمّا تَوبَةُ العَامِّ فَأَن يَغسِلَ باطِنَهُ مِنَ الذُّنوبِ بِماءِ الحَياةِ</span><ref><span dir="rtl">في بحارالأنوار: «الحسرة» بدل «الحياة».</span></ref><span dir="rtl">، وَالاِعتِرافِ بِجِنايَتِهِ دائِماً، وَاعتِقادِ النَّدَمِ عَلى ما مَضى، وَالخَوفِ عَلى ما بَقِيَ مِن عُمُرِهِ، ولا يَستَصغِرَ ذُنوبَهُ فَيَحمِلَهُ ذلِكَ إلَى الكَسَلِ، ويُديمَ البُكاءَ وَالأَسَفَ عَلى ما فاتَهُ مِن طاعَةِ اللّهِ، ويَحبِسَ نَفسَهُ مِنَ</span><ref><span dir="rtl">في بحارالأنوار: «عن» بدل «من».</span></ref> <span dir="rtl">الشَّهَواتِ، ويَستَغيثَ إلَى اللّهِ تَعالى لِيَحفَظَهُ عَلى وَفاءِ تَوبَتِهِ، ويَعصِمَهُ عَلَى العَودِ إلى ما سَلَفَ، ويَروضَ نَفسَهُ في مَيَدانِ الجُهدِ وَالعِبادَةِ، ويَقضِيَ عَنِ الفَوائِتِ مِنَ الفَرائِضِ، ويَرُدَّ المَظالِمَ، ويَعتَزِلَ قُرَناءَ السَّوءِ، ويَسهَرَ لَيلَهُ ويَظمَأَ نَهارَهُ، ويَتَفَكَّرَ دائِماً في عاقِبَتِهِ، ويَستَعينَ بِاللّهِ تعالى سائِلاً مِنهُ الاِستِعانَةَ</span><ref><span dir="rtl">في بحارالأنوار: «الاستقامة» بدل «الاستعانة».</span></ref> <span dir="rtl">في سَرّائِهِ وضَرّائِهِ، ويَثبُتَ عِندَ المِحَنِ وَالبَلاءِ كَيلا يَسقُطَ عَن دَرَجَةِ التَّوّابينَ، فَإِنَّ في ذلِكَ طَهارَةٌ مِن ذُنوبِهِ، وزِيادَةٌ في عَمَلِهِ، ورِفعَةٌ في دَرَجاتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">مصباح الشريعة: ص433، بحارالأنوار: ج6 ص31 ح38.</span></ref>

<span dir="rtl">259.</span> <span dir="rtl">مصباح الشريعة ـ در روايتى كه آن را به امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نسبت داده است ـ</span>: <span dir="rtl">توبه، ريسمان الهى و يارى و كشش عنايت اوست. بنده بايد در هر حالى بر توبه، مداومت ورزد. هر گروهى از بندگان را توبه</span>‌<span dir="rtl">اى است: توبه انبيا از اضطراب درون است و توبه اوليا از وارد شدن خطورات گوناگون به دل و توبه اصفيا، از نَفَس كشيدن [بدون ياد خدا] و توبه خاصّان، از پرداختن به غير خدا و توبه عوام، از گناهان است. براى هر يك از ايشان، براى توبه</span>‌<span dir="rtl">اش و پايان كارش، شناختى و دانشى است كه شرح آنها در اين جا به درازا مى</span>‌<span dir="rtl">كشد:</span>

<span dir="rtl">امّا توبه عوام، اين است كه با آب حيات باطن خود را از گناهان بشويد و همواره به جرم خويش، اعتراف كند و از [اعمال و گفتار نادرست] گذشته، پشيمان باشد و در باره باقى</span>‌<span dir="rtl">مانده عمرش بيمناك باشد و گناهان خود را كوچك نشمارد كه اين امر، او را به تنبلى وا مى</span>‌<span dir="rtl">دارد. براى آنچه از طاعت خدا از دست داده است، پيوسته بگريد و افسوس خورَد و نفس خود را از شهوات باز دارد و از خداوند متعال، كمك بخواهد كه او را در پايبندى به توبه</span>‌<span dir="rtl">اش، استوار بدارد و از بازگشت به [اعمال و رفتار] گذشته، نگه دارد و نفس خود را در ميدان كوشش و عبادت، رياضت دهد و قضاى واجبات از دست رفته</span>‌<span dir="rtl">اش را به جا آورد و ردّ مظالم كند و از دوستان بد، دورى گزيند و شبش را به عبادت و روزش را به روزه بگذرانَد و پيوسته به عاقبت خود بينديشد و در خوشى و ناخوشى</span>‌<span dir="rtl">اش، از خداوند متعال، كمك بخواهد و دست استعانت به سوى او دراز كند و در وقت محنت</span>‌<span dir="rtl">ها و بلا، ثابت</span>‌<span dir="rtl">قدم بماند تا از درجه توّابان، سقوط نكند؛ زيرا در اين كار، پاكى از گناهان است، افزودن بر عمل و بالا رفتن درجات.</span>

<span dir="rtl">راجع: نهج الذكر: ج2 ص333 (القسم التاسع / الفصل الثاني/الحثّ على كثرة الاستغفار / كثرة استغفار النبيّ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله).</span>

<span dir="rtl">ر. ك: نهج الذكر (با ترجمه فارسى): ج4 ص33 (بخش نهم / فصل دوم / تشويق به آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى بسيار / بسيار آمرزش خواستن پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله).</span>

<span id="تبيين-توبه-انبيا-و-اوصيا-علیهم-السلام487"></span>
=== <span dir="rtl">تبيين توبه انبيا و اوصيا علیهم السّلام</span><ref><span dir="rtl">به قلم فاضل ارجمند، جناب آقاى دكتر هادى صادقى</span></ref> ===

<span dir="rtl">در باره توبه و استغفار پيامبران و اولياى خدا آيات قرآنى</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: بقره: 128، اعراف: 143، مؤمن: 55.</span></ref> <span dir="rtl">و روايات متعددى</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ميزان الحكمة با ترجمه فارسى: ج8 ص472 ح15249 و 15250.</span></ref> <span dir="rtl">وجود دارد. آنان در عمل نيز زياد استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كردند. از طرفى، به باور پيروان اهل بيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، آنان معصومند و هيچ گناهى از آنان سر نزده است. پس چه نيازى به توبه دارند؟ آنان اگر معصومند، گناه نمى</span>‌<span dir="rtl">كنند كه نياز به توبه داشته باشند و اگر گناه كنند، ديگر معصوم نيستند. همچنين كثرت استغفار آنان پرسش برانگيز شده است و بايد ديد كه آنان از چه چيزى و براى چه استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كردند.</span>

<span dir="rtl">اين پرسش</span>‌<span dir="rtl">ها از دير زمانى مطرح بوده و يك نمونه آن را على بن محمّد بن الجهم در مجلس مأمون از امام رضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">پرسد. وى با آوردن آياتى از قرآن كه در نگاه نخست دلالت بر لغزش يا گناه برخى انبيا، همچون آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، داوود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام و حضرت محمد صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله دارد اين پرسش را مطرح مى</span>‌<span dir="rtl">كند كه اين آيات را چگونه با عصمت انبيا جمع مى</span>‌<span dir="rtl">كنيد. امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نيز به تفصيل هر يك از آيات را توضيح مى</span>‌<span dir="rtl">دهند و معلوم مى</span>‌<span dir="rtl">شود كه هيچ يك از آنها به معناى متعارف گناه نبوده و آن بزرگواران معصوم از همه اين گناهان متوهم هستند.</span><ref><span dir="rtl">عيون أخبار الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ج1 ص191 ـ 195.</span></ref>

<span dir="rtl">از طرفى در قرآن كريم براى توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان مقامات بلندى همچون محبوب خدا شدن در نظر گرفته شده است. خداوند متعال كسانى را كه زياد توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند دوست دارد.</span><ref><span dir="rtl">«إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّ بِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ؛ خداوند توبه كاران و پاكان را دوست دارد.» بقره: آيه 222.</span></ref> <span dir="rtl">پيامبرانى را كه زياد توبه و انابه داشتند به نيكى مى</span>‌<span dir="rtl">ستايد.</span><ref><span dir="rtl">خداوند حضرت سليمان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام و حضرت ايوب عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام را چنين ستوده است: «وَ وَهَبْنَا لِدَاوُودَ سُلَيْمَـنَ نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ؛ به داوود سليمان را داديم، و چه خوب بنده</span>‌<span dir="rtl">اى بود او، او توبه</span>‌<span dir="rtl">كار بود» ص، 30 و «إِنَّا وَجَدْنَـهُ صَابِرًا نِّعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ؛ ما او را شكيبا يافتيم چه خوب بنده</span>‌<span dir="rtl">اى است او! او توبه</span>‌<span dir="rtl">كار است.» (ص، 44). أوّاب، صيغه مبالغه از ريشه أ و ب، به معناى بنده</span>‌<span dir="rtl">اى كه بسيار به سوى خداوند باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد. دو واژه أوّاب و تَوّاب كاربرد نزديكى دارند و در</span> <span dir="rtl">بسيارى موارد در كنار هم به كار رفته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span></ref> <span dir="rtl">اگر توبه تنها از گناه باشد، كثرت توبه نشانه كثرت گناه است و اين با شأن پيامبران سازگار نيست. بنا بر اين، توبه اينان بايد معناى ديگرى داشته باشد.</span>

<span dir="rtl">در تفسير توبه و استغفار معصومان، غير از آن دسته كسانى كه با اصل عصمت مخالفت دارند يا عصمت را محدود در نظر مى</span>‌<span dir="rtl">گيرند،</span><ref><span dir="rtl">مانند كسانى كه عصمت را تنها بعد از نبوت لازم مى</span>‌<span dir="rtl">دانند. به عنوان نمونه در باره داستان حضرت آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامگفته</span>‌<span dir="rtl">اند كه آن عصيان در حالى كه در بهشت بود اتفاق افتاد و در آن زمان نبى نبود. گروهى ديگر عصمت از گناه كبيره را لازم مى</span>‌<span dir="rtl">دانند، نه از گناه صغيره ر.</span> <span dir="rtl">ك: بحار الأنوار: ج11 ص198.</span></ref> <span dir="rtl">در ميان كسانى كه عصمت از هر گناهى را در هر دوره</span>‌<span dir="rtl">اى براى انبيا و اوصيا لازم مى</span>‌<span dir="rtl">دانند ديدگاه</span>‌<span dir="rtl">هاى متفاوتى ارائه شده است كه در دوازده گونه قابل دسته</span>‌<span dir="rtl">بندى است. اين تبيين</span>‌<span dir="rtl">ها از سوى علماى فريقين بيان شده است.</span><ref><span dir="rtl">اكثر مفسران شيعه و سنى و نيز برخى عالمان اخلاق به اين موضوع پرداخته</span>‌<span dir="rtl">اند. براى ديدن نمونه</span>‌<span dir="rtl">اى ازبيان آن</span>‌<span dir="rtl">ها ر. ك: خواجه نصيرالدين طوسى، اوصاف الاشراف: ص17، طبرسى در مجمع البيان فى تفسير القرآن: ج9 ص155، فخر رازى در مفاتيح الغيب: ج28 ص52، آلوسى در روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم: ج13 ص211، علامه طباطبايى در الميزان فى تفسير القرآن: ج4 ص245 و مجلسى در مرآة العقول فى شرح أخبار آل الرسول: ج12 ص154 ـ 155 كه بيشترين موارد را آورده است و خودش نيز مورد آخر را ترجيح داده است.</span></ref> <span dir="rtl">اما همه آن</span>‌<span dir="rtl">ها پذيرفتنى نيستند:</span>

<span id="توبه-آموزشى"></span>
==== <span dir="rtl">1. توبه آموزشى</span> ====

<span dir="rtl">اين آيات و روايات در مقام تعليم به پيروان است و از اين رو به معصومان نسبت داده شده است كه سختى كار قيامت و لزوم توبه را بيش از پيش براى مردم نشان دهد. شيخ طبرسى مى</span>‌<span dir="rtl">گويد امر به استغفار پيامبر براى اين است كه سنت شود و امت ياد بگيرد و عمل كند.</span><ref><span dir="rtl">و إنَّما خوطِبَ بِذلِكَ لِتَستَنَّ اُمَّتُهُ بِسُنَّتِهِ؛ به چنين چيزى خطاب شده است تا امتش به سنّت ايشانپرورش يابند مجمع البيان: ج9 ص155.</span></ref> <span dir="rtl">ثعلبى نيشابورى نيز همين نظر را دارد.</span><ref><span dir="rtl">الكشف و البيان عن تفسير القرآن: ج9 ص34.</span></ref>

<span dir="rtl">اما با توجه به كثرت روايات استغفار معصومان</span><ref><span dir="rtl">صدها روايت در اين باب وجود دارد كه بيش از حد تواتر است.</span></ref> <span dir="rtl">و آيات متعدد قرآن، نيز كثرت استغفار آنان،</span><ref><span dir="rtl">مثلاً در پاره</span>‌<span dir="rtl">اى روايات چنين مى</span>‌<span dir="rtl">خوانيم: «إبراهيمُ بنُ أبِى البِلادِ قالَ: قالَ أبُو الحَسَنِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: إنّى أستَغفِرُ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">فى كُلِّ يَومٍ خَمسَةَ آلافِ مَرَّةٍ. امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">گويند: روزانه 5 هزار بار استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كنم» الزهد، نوشته حسين بن سعيد كوفى اهوازى ص74؛ بحار الأنوار: ج93 ص282 وج 48 ص119 و وسائل الشيعه: ج11 ص369. روشن است كه تمام اين كار نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند در پيش</span>‌<span dir="rtl">چشم مردم واقع شود و دست</span>‌<span dir="rtl">كم بخشى از آن در خلوت است. بنا بر اين، نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند جنبه آموزشى داشته باشد.</span></ref> <span dir="rtl">نمى</span>‌<span dir="rtl">توان اين سخن را، دست كم به صورت مطلق و كلى، پذيرفت. افزون بر اين بخشى از عبارات اين سخنان، به ويژه ادعيه آنها، به گونه</span>‌<span dir="rtl">اى است كه توجيه آن</span>‌<span dir="rtl">ها در راستاى تعليم و تهى بودن از حقيقت، سخت دشوار است. به عنوان نمونه اين دعاى زيبا را از امام سجاد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در باب توبه ببينيد:</span>

<span dir="rtl">أتوبُ إلَيكَ فى مَقامى هذا تَوبَةَ نادِمٍ عَلى ما فَرَطَ مِنهُ، مُشفِقٍ مِمَّا اجتَمَعَ عَلَيهِ، خالِصِ الحَياءِ مِمّا وَقَعَ فيهِ، عالِمٍ بِأَنَّ العَفوَ عَنِ الذَّنبِ العَظيمِ لا يَتَعاظَمُكَ، وأَنَّ التَّجاوُزَ عَنِ الإِثمِ الجَليلِ لا يَستَصعِبُكَ، وأَنَّ احتِمالَ الجِناياتِ الفاحِشَةِ لا يَتَكَأَّدُكَ، وأَنَّ أحَبَّ عِبادِكَ إلَيكَ مَن تَرَكَ الاِستِكبارَ عَلَيكَ، وجانَبَ الإِصرارَ، ولَزِمَ الاِستِغفارَ، وأَ نَا أبرَأُ إلَيكَ مِن أن أستَكبِرَ، وأَعوذُ بِكَ مِن أن اُصِرَّ، وأَستَغفِرُكَ لِما قَصَّرتُ فيهِ، وأَستَعينُ بِكَ عَلى ما عَجَزتُ عَنهُ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص53 الدعاء 12. المصباح للكفعمى: 505.</span></ref>

<span dir="rtl">در اين جايگاهى كه هستم به درگاه تو توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم؛ توبه كسى كه از افراط در گناه پشيمان شده و از آن بار گران معاصى كه برگردن دارد ترسان است و از ورطه</span>‌<span dir="rtl">اى كه در آن افتاده سخت شرمنده است. مى</span>‌<span dir="rtl">داند كه تو عفو كردن از گناهان بزرگ را بزرگ نمى</span>‌<span dir="rtl">شمارى و گذشتن از خطاى بزرگ براى تو دشوار نيست و تحمل خطاهاى زشت ما بر تو گران نمى</span>‌<span dir="rtl">آيد و محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترين بندگان تو بنده</span>‌<span dir="rtl">اى است كه در برابر تو گردنكشى فرو نهد و از اصرار بر گناه دورى جويد و همواره از تو آمرزش خواهد.</span>

<span dir="rtl">[خدايا،] از گردنكشى در برابر تو بيزارى مى</span>‌<span dir="rtl">جويم و از اصرار در گناه به تو پناه مى</span>‌<span dir="rtl">آورم و از هر قصور كه ورزيده</span>‌<span dir="rtl">ام آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم و در هر چه فرومانم از تو يارى مى</span>‌<span dir="rtl">طلبم.</span>

<span dir="rtl">در اين عبارات امام سجاد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام افزون بر تصريح بر توبه در پيشگاه حضرت حق جل و علا، محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترين مردم را نزد خداوند كسى مى</span>‌<span dir="rtl">داند كه با ترك استكبار به توبه روى آورد و استغفار پيشه كند و از اينكه خودش چنين نباشد تبرى مى</span>‌<span dir="rtl">جويد.</span>

<span dir="rtl">افزون بر اين، تعليمى بودن توبه معصومان با دستور صريح خداوند به شخص پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله در سوره مؤمن</span><ref><span dir="rtl">«فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِىِّ وَ الاْءِبْكَـرِ؛ صبر پيشه كن. وعده خداوند حق است. براى گناهت استفغار كن، پروردگارت را در شامگاه و بامداد با حمد تسبيح كن» المؤمن: 55.</span></ref> <span dir="rtl">و به عموم مؤمنان در سوره نور</span><ref><span dir="rtl">«وَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ؛ اى مؤمنان، همگى به درگاه خداند توبه كنيد تا رستگار شويد» نور: 31.</span></ref> <span dir="rtl">و جمع هر دو در سوره محمد صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span> <ref><span dir="rtl">«وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤمِنينَ وَ الْمُؤمِناتِ؛ براى گناه خود و مردان و زنان مؤمن، استغفار كن»محمد: 19.</span></ref> <span dir="rtl">سازگار نيست؛ زيرا وظيفه هر يك را جداگانه و به طور مجتمع ذكر كرده است و اگر تنها وظيفه امت بود، چنين كارى وجهى نداشت. البته مى</span>‌<span dir="rtl">توان گفت كه هر يك به دليلى لازم است. استغفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله براى سنت</span>‌<span dir="rtl">سازى است و استغفار امت واقعى است. اما اين وجه حتى اگر درست باشد، تنها استغفار را بيان مى</span>‌<span dir="rtl">كند و از تبيين توبه</span>‌<span dir="rtl">هاى خاص آنها كه در تنهايى ايشان اتفاق مى</span>‌<span dir="rtl">افتاد، ناتوان است.</span>

<span id="توبه-تشريفاتى"></span>
==== <span dir="rtl">2. توبه تشريفاتى</span> ====

<span dir="rtl">توبه از باب خشوع و خضوع است و كارى است كه تنها براى احترام به حضرت حق جل و علا و اظهار كوچكى و تواضع صورت مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد. از بيان آلوسى در توضيح استغفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله چنين چيزى استشمام مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">«و جعل الاستغفار كناية عمّا يلزمه من التواضع و هضم النفس و الاعتراف بالتقصير؛ استغفار را كنايه ازچيزهايى كه لازمه آن است قرار داد؛ مانند تواضع، شكستن نفس، و اعتراف به تقصير». البته در ادامه، توبه پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را از باب ترك اولى مى</span>‌<span dir="rtl">داند روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم: ج13 ص211.</span></ref>

<span dir="rtl">اين نظريه نيز نادرست است؛ زيرا اين همه سوز و گداز معصومان در دعاهايشان را نمى</span>‌<span dir="rtl">توان صرفاً كارى تشريفاتى به حساب آورد. يعنى معصومان عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام در پى نمايش و انجام كارهاى تصنعى و تشريفاتى نبوده</span>‌<span dir="rtl">اند. آنان همه زندگى خود را با حقيقت گذرانده</span>‌<span dir="rtl">اند و جز به حقيقت سخنى نگفته</span>‌<span dir="rtl">اند. تعارف بى محتوا را حتى نسبت به افراد عادى جايز نمى</span>‌<span dir="rtl">دانستند، چه رسد به خداى متعال. به عبارت ديگر تواضع در برابر حضرت حق امرى حقيقى و از سر ديدن حقيقت كوچكى خود است. و اين جز با حقيقى بودن توبه و استغفار محقق نمى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span id="استغفار-براى-حفظ-عصمت"></span>
==== <span dir="rtl">3. استغفار براى حفظ عصمت</span> ====

<span dir="rtl">استغفار به معناى طلب پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى است. پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى همواره براى پوشاندن گناه نيست، بلكه گاه براى پوشاندن از زشتى</span>‌<span dir="rtl">هاى محتمل است. معصومان از خداوند مى</span>‌<span dir="rtl">خواهند كه زشتى</span>‌<span dir="rtl">هاى هواى نفس را بر آنان بپوشاند. نتيجه اين پوشاندن عصمت مى</span>‌<span dir="rtl">شود. به عبارت ديگر آنان طلب پيشگيرى از زشتى مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. فخر رازى اين تفسير از استغفار را مى</span>‌<span dir="rtl">پسندد و آن را بر ديگر بيان</span>‌<span dir="rtl">ها ترجيح مى</span>‌<span dir="rtl">دهد</span><ref><span dir="rtl">مفاتيح الغيب: ج28 ص52.</span></ref><span dir="rtl">. قرطبى نيز اين احتمال را مى</span>‌<span dir="rtl">آورد.</span><ref><span dir="rtl">الجامع لأحكام القرآن: ج16 ص242.</span></ref>

<span dir="rtl">اما اين بيان نيز كامل نيست؛زيرا اگر بپذيريم كه مى</span>‌<span dir="rtl">تواند توضيحى براى استغفار باشد، اما اصل توبه را توضيح نمى</span>‌<span dir="rtl">دهد. چرا معصومان توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و از چه چيزى بازمى</span>‌<span dir="rtl">گردند؟ اين پرسشى است كه با اين بيان فخر رازى پاسخ نمى</span>‌<span dir="rtl">گيرد. مى</span>‌<span dir="rtl">توان در تكميل سخن او گفت كه بازگشت نيز از زشتى</span>‌<span dir="rtl">هاى هواى نفس است. اما چنين زشتى</span>‌<span dir="rtl">اى در آنان وجود ندارد كه اين بخواهند از آن به سوى خدا بازگردند. اگر كمى توضيح را تغيير دهيم شايد بتوان آن را به بيان</span>‌<span dir="rtl">هاى بعدى بازگرداند.</span>

<span id="استغفار-براى-امت"></span>
==== <span dir="rtl">4. استغفار براى امت</span> ====

<span dir="rtl">استغفار آن حضرت براى خويش نبوده است بلكه براى امت بوده است. به گفته طبرسى استغفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله براى امتش نوعى كرامت براى آن</span>‌<span dir="rtl">هاست كه فردى بزرگ همچون پيامبر شفاعتشان را كند.</span><ref><span dir="rtl">مجمع البيان: ج9 ص155.</span></ref> <span dir="rtl">قرطبى نيز اين احتمال را مطرح مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span><ref><span dir="rtl">الجامع لأحكام القرآن: ج16 ص242.</span></ref>

<span dir="rtl">ليكن اين سخن نيز درست نيست؛ زيرا اين وجه تنها برخى موارد استغفار را توضيح مى</span>‌<span dir="rtl">دهد، اما نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند پاسخگوى آيات، روايات و دعاهايى باشد كه از عصيان و ذنب پيامبران و اولياى خدا ياد مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span><ref><span dir="rtl">در مقدمه اين باب تفاوت توبه و استغفار بيان شده است.</span></ref> <span dir="rtl">افزون بر اين بايد توجه داشت كه قرآن كريم در موارد عديده و به تفكيك به پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله دستور داده كه براى خودش و نيز براى امت استغفار كند. در يك آيه نيز هر دو را با هم آورده است كه دلالت بر اين دارد كه استغفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله براى خودش موضوعيت دارد و تكليفى مستقل از استغفار براى مؤمنان است. در سوره محمد چنين مى</span>‌<span dir="rtl">خوانيم:</span>

<span dir="rtl">«فَاعْلَمْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَتِ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَكُمْ.</span><ref><span dir="rtl">محمد: 19.</span></ref>

<span dir="rtl">پس بدان كه معبودى جز «اللّه</span>‌<span dir="rtl">» نيست و براى گناه خود و مردان و زنان با ايمان استغفار كن! و خداوند محل حركت و قرارگاه شما را مى</span>‌<span dir="rtl">داند».</span>

<span dir="rtl">فخر رازى نيز با استناد به همين دليل اين تبيين را نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد.</span><ref><span dir="rtl">وى اين بيان را به عنوان يك احتمال مى</span>‌<span dir="rtl">آورد و رد مى</span>‌<span dir="rtl">كند. عين عبارتش اين است: «و هو بعيد لإفرادالمؤمنين و المؤمنات بالذكر» مفاتيح الغيب: ج28 ص52.</span></ref>

<span id="توبه-از-گناه-به-گمان-كفار"></span>
==== <span dir="rtl">5. توبه از گناه به گمان كفار</span> ====

<span dir="rtl">چون كفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را گناهكار مى</span>‌<span dir="rtl">دانستند در اينكه ادّعاى رسالت نموده، خداوند متعال رفع آن حالت را به منزله استغفار دانسته و در قرآن فرموده است:</span>

<span dir="rtl">«فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَاسْتَغْفِرْ لِذَمنبِكَ وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِىِّ وَ الإِبْكَرِ.</span><ref><span dir="rtl">المؤمن: 55.</span></ref>

<span dir="rtl">صبر پيشه كن كه وعده خداوند حق است و براى گناهت استغفار كن، و پروردگارت را در شامگاه و بامداد با حمد تقديس كن.»</span>

<span dir="rtl">همچنين مى</span>‌<span dir="rtl">خوانيم:</span>

<span dir="rtl">«إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا * لِّيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنْبِكَ وَ مَا تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَ يَهْدِيَكَ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا * وَ يَنصُرَكَ اللَّهُ نَصْرًا عَزِيزًا.</span> <ref><span dir="rtl">الفتح: 1 ـ 3.</span></ref>

<span dir="rtl">ما براى تو فتح آشكارى فراهم كرديم؛ تا خداوند آثار و تبعات كارهاى گذشته و آينده</span>‌<span dir="rtl">ات را بزدايد، و نعمتش را بر تو تمام نمايد و تو را به راه راست هدايت كند. و پيروزى شكست ناپذيرى برايت رقم بزند.»</span>

<span dir="rtl">در اين آيه تعبير «ذنب» به كار رفته كه معمولاً آن را به گناه ترجمه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. اما اين ترجمه دقيق نيست و ذنب به معناى هر كارى است كه تبعات و پيامد نامطلوبى داشته باشد. به گفته علامه طباطبايى در الميزان «ذنب» در آيه شريفه، به معناى گناه، يعنى مخالفت با تكليف مولوى الهى نيست. «ذنب» در لغت، عبارت از عملى است كه آثار و تبعات بدى دارد. «مغفرت» هم در لغت عبارت از پرده افكنى بر روى هر چيز است. بر اين اساس، اگر فرد بى گناهى كارى كرده باشد كه در نظر گروهى ديگر بايد مجازات شود يا غرامت بپردازد، ذنب به كار مى</span>‌<span dir="rtl">رود. به همين دليل است كه تمام كارهاى پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله در چشم مشركان نامطلوب و سزاوار مجازات بود. اين كارها را ذنب مى</span>‌<span dir="rtl">گويند، هر چند به خودى خود آن كار خوب باشد.</span><ref><span dir="rtl">علامه طباطبايى در اين بحث توضيح مفصلى در باره ذنب پيشين و ذنب پسين حضرت دارند كهخواندنى است: الميزان فى تفسير القرآن: ج18 ص253 ـ 271.</span></ref>

<span dir="rtl">اين نظريه تنها يك قسم توبه پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را در برمى</span>‌<span dir="rtl">گيرد و شامل توبه</span>‌<span dir="rtl">هاى ديگر پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله، نيز توبه معصومان ديگر نمى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">ذكر آن در اينجا به اين دليل است كه مفسران ديگر آن را ضمن توضيح توبه انبيا آورده بودند. از باب نمونه، ر. ك: روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم: ج13 ص211.</span></ref> <span dir="rtl">افزون بر اينكه نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند توضيح دهنده ادله ديگرى باشد كه از عصيان و لغزش پيامبران ياد مى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span id="توبه-از-ترك-اولى"></span>
==== <span dir="rtl">6. توبه از ترك اولى</span> ====

<span dir="rtl">توبه معصومان از گناه نيست، بلكه از ترك اولى، يعنى از عملى است كه واجب نبوده، اما شايسته مقام نبوت و امامت نيز نبوده است. سيد مرتضى رحمه</span>‌<span dir="rtl">الله و شيخ طوسى و شيخ طبرسى و گروهى ديگر از علما در باره عصيان آدم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">گويند كه عصيان يعنى مخالفت با فرمان فرمان</span>‌<span dir="rtl">دهنده. فرمان</span>‌<span dir="rtl">ها دو گونه</span>‌<span dir="rtl">اند: واجب و مستحب. مخالفت با فرمان مى</span>‌<span dir="rtl">تواند مخالفت با امرى مستحب باشد.</span><ref><span dir="rtl">تنزيه الانبياء: ص9 و التبيان فى تفسير القرآن: ج7 ص218 و مجمع البيان: ج7 ص55.</span></ref> <span dir="rtl">شبيه همين تبيين را ابن خمير، از علماى قرن هفتم، در داستان داود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام و داستان سليمان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام دارد.</span><ref><span dir="rtl">فهو أنّه لمّا علم أنّ الخصمين ملكان و أنّه المقصود بالمثال و أنّه فتن أى اختبر و امتحن ببعض المباحات، فعوتب إذ لم يصبر فيها صبر المؤرين حتّى قال ما قال و فعل ما فعل «وَ خَرَّ راكِعاً» يعنى ساجدا، فإنّ الرّكوع و السّجود يسمّى كلّ واحد منهما باسم الثّانى، «وَ أَنابَ»: أى تاب من ذلك ظاهرا و باطنا، فأخبر تعالى أنّه غفر له ذلك أى درأ عنه الطّلب فيما رأى هو أنّه ذنب فى حقّه بترك الأولى كما تقدّم؛ او وقتى متوجه شد كه آن دو دشمن، دو فرشته بودند، و منظور، مثال و نماد است، و فهميد كه اين كار براى فتنه يعنى آزمون و امتحان، كارى مباح است، و از اين جهت كه صبر شايسته را نكرده و گفته آنچه را كه گفته، و كرده آنچه را كه كرده، توبيخ شده، «وَ خَرَّ راكِعاً» يعنى، به سجده افتاد چون ركوع و سجود، هر كدام با نام ديگرى به كار برده مى</span>‌<span dir="rtl">شوند. «وَ أَنابَ» يعنى، در ظاهر و باطن از آن كار توبه كرد. و خداوند خبر داده كه از آن كار وى گذشت كرده است. يعنى از مؤاخذه گناهى كه كرده و ترك اولى بوده ـ همان گونه كه توضيحش گذشت ـ چشم پوشى كرده است تنزيه الأنبياء: ص47 و 54. آلوسى نيز شبيه همين توضيح را دارد (روح المعانى: ج13 ص211). 1. اوصاف الاشراف: ص26.</span></ref> <span dir="rtl">خواجه نصير طوسى، به تبع عرفا، سه نوع توبه برمى</span>‌<span dir="rtl">شمرد: «توبه عام، همه بندگان را، توبه خاص، معصومان را و توبه اخص، اهل سلوك را». توبه عام را از گناه مى</span>‌<span dir="rtl">داند و توبه خاص را از ترك اولى.</span><ref><span dir="rtl">او چنين مى</span>‌<span dir="rtl">گويد: «امّا توبه خاص كه از ترك اولى باشد...» اوصاف الاشراف: ص29 عرفا توبه را ازحيث درجات، با اندك تفاوتى در تعريف، به سه دسته تقسيم كرده</span>‌<span dir="rtl">اند: توبه عام / عوام؛ توبه خاص / خواص؛ و توبه خاصِ خاص. توبه عوام، توبه از گناه از طريق استغفار زبانى و ندامت در دل است. توبه خواص را توبه از صواب نيز گفته</span>‌<span dir="rtl">اند و آن بازگشت از طاعات خود است، به اين معنى كه سالك طاعات خود را ناقص ببيند و از آن عذرخواهى كند. استغفار انبيا به همين معناست، همانگونه كه خدا در قرآن به رسول اكرم فرموده است: «استَغْفِر لِذَنبِكَ؛ براى گناه خود استغفار كن» غافر: 55؛ محمد: 190 و اين استغفار براى ادا نكردن حق خداوند به طور كامل بوده است. ر. ك: موسوعة كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تهانوى: ج1 ص525؛ شرح الأسماء الحسنى، سبزوارى: ص119؛ شرح التعرف لمذهب التصوف، مستملى: ج3 ص1209 ـ 1210؛ اللمع فى التصوف، ابونصر سراج: ص44؛ كشف المحجوب، هجويرى، ص: 383.</span></ref>

<span dir="rtl">اين سخن را شايد بتوان براى برخى پيامبران پذيرفت،</span><ref><span dir="rtl">براى نمونه مى</span>‌<span dir="rtl">توان به روايتى اشاره كرد كه نوح عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام سگى را زشت منظر يافت و اين موضوع را به زبان آورد. سگ اعتراض كرد و نوح عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامروى آورد بنفس خود و ملامت مى</span>‌<span dir="rtl">كرد نفس خود را به اين و سال</span>‌<span dir="rtl">ها بر خود نوحه مى</span>‌<span dir="rtl">كرد تا آنكه ندا كرد او را خداى تعالى كه تا كى نوحه مى</span>‌<span dir="rtl">كنى يا نوح؟ به درستى كه قبول كردم توبه تو را به نقل از كاشف الأستار ـ ترجمه جامع الأخبار ـ، ص: 169.</span></ref> <span dir="rtl">اما براى پيامبر اسلام صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام پذيرفته نيست؛ زيرا نمى</span>‌<span dir="rtl">توان با توجه به رواياتى كه توبه پيامبر اكرم صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را در هر روز صد بار دانسته يا رواياتى كه توبه امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام را پنج هزار بار در روز اعلام كرده، گفت كه پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله در هر روز صد بار و امام كاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام پنج هزار بار ترك اولى داشته و يا از يك ترك اولى، اين مقدار توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كردند.</span><ref><span dir="rtl">اين موضوع عقلاً محال نيست، اما وقوعش پذيرفتنى نيست.</span></ref> <span dir="rtl">شايد به همين دليل است كه خواجه نصير نيز مرتبه</span>‌<span dir="rtl">اى ديگر براى توبه قائل است كه اخص است و خود او توبه پيامبر اكرم صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را از اين قسم مى</span>‌<span dir="rtl">داند.</span><ref><span dir="rtl">اوصاف الاشراف: ص26.</span></ref>

<span id="توبه-به-دليل-ترس-از-رها-شدن"></span>
==== <span dir="rtl">7. توبه به دليل ترس از رها شدن</span> ====

<span dir="rtl">معصومان نگران بودند كه خدا آنها را رها كند و به همين دليل استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كردند؛ زيرا همواره اين احتمال وجود دارد كه انسان با تقوا و درست</span>‌<span dir="rtl">كار نيز دچار لغزش شود. كافى است كه نگهدارى خدا پايان پذيرد. از اين رو معصومان كه در حفظ و حراست الهى هستند، بايد مراقب باشند كه مبادا دچار فريب و مكر و غرور گردند و عنايت الهى را از دست دهند و به خود رها شوند. به اين دليل توبه و استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كردند كه مبادا چنين وضعى پيش بيايد. علامه فضل اللّه</span>‌ <span dir="rtl">استغفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله را نه از سر گناه، كه به دليل نگرانى از ارتكاب گناه در آينده به خاطر نقص بشرى و احياناً از دست دادن عنايت الهى مى</span>‌<span dir="rtl">داند. گويا استغفار حاكى است از طلب رضوان كه هديه</span>‌<span dir="rtl">اى الهى است.</span><ref><span dir="rtl">تفسير من وحى القرآن: ج21 ص67.</span></ref>

<span dir="rtl">البته اصل اين ادعا كه معصومان نگران بودند كه مبادا خدا آن</span>‌<span dir="rtl">ها را به خود وانهد، ادعاى درستى است. به همين دليل است كه پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام بسيار اين دعا را مى</span>‌<span dir="rtl">خواندند: «اللّهُمَّ ولا تَكِلنى إلى نَفسى طَرفَةَ عَينٍ أبَدا».</span><ref><span dir="rtl">تفسير القمى: ج2 ص75.</span></ref> <span dir="rtl">اما اين بيش از آنكه شبيه توبه يا استغفار باشد، كارى است كه به استعاذه (پناه بردن) شباهت دارد. نمى</span>‌<span dir="rtl">توان با اين ادعا همه توبه</span>‌<span dir="rtl">ها و استغفارهاى معصومان را تبيين كرد.</span>

<span id="توبه-شكر"></span>
==== <span dir="rtl">8. توبه شكر</span> ====

<span dir="rtl">استغفار براى اظهار عبوديت و نيازمندى و شكر بر نعمت حق تعالى است. حالات خوش اظهار نيازمندى در معصومان فراوان بوده است و استغفار، شكر آن حالات است. يك نمونه آن در داستان حضرت داود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام است كه پس از آزمايشى كه خداوند از او مى</span>‌<span dir="rtl">كند، استغفار و انابه او ذكر شده است:</span>

<span dir="rtl">«وَ ظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ رَاكِعًا وَ أَنَابَ».</span><ref><span dir="rtl">ص: 24.</span></ref>

<span dir="rtl">و داوود دانست كه ما او را آزمايش كرده</span>‌<span dir="rtl">ايم. پس، از پروردگارش آمرزش خواست و به رو درافتاد و توبه كرد».</span>

<span dir="rtl">مرحوم سيد مرتضى اين استغفار داوود را از نوع استغفار شكر و اظهار عبوديت و رجوع و انقطاع الى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">مى</span>‌<span dir="rtl">داند.</span><ref><span dir="rtl">بل على سبيل الانقطاع إلى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">تعالى و الخضوع له و التذلل و العبادة و السجود و قد يفعله الناس كثيرا عند النعم التى تتجدّد عليهم و تنزل و تؤول و تردّ إليهم شكرا لمولاها و كذلك قد يسبحون و يستغفرون اللّه</span>‌ <span dir="rtl">تعالى تعظيما و شكرا و عبادة و أمّا قوله تعالى: «وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَنابَ» فالإنابة هى الرجوع و لمّا كان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلامبما فعله راجعا إلى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">تعالى و منقطعا إليه قيل فيه إنّه أناب كما يقال فى التائب الراجع إلى التوبة و الندم إنه منيب؛بلكه بر اساس انقطاع به خداوند متعال وخضوع به پيشگاه او وخاكسارى وبندگى و به سجده افتادن براى او است</span>‌<span dir="rtl">كه مردمان بسيارى هنگام زياد شدن</span>‌<span dir="rtl">نعمت براى</span>‌<span dir="rtl">آنها و فرود آمدن و داده شدن به آنها به خاطر شكرگزارى انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند. و همينطور تسبيح مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كنند به پيشگاه خداوند به منظور تعظيم و شكرگزارى و عبادت اما اين فرموده «به سجده افتاد و انابه كرد» انابه يعنى بازگشت. وقتى داود عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام با كارى كه كرد به خداوند متعال بازگشت، و منقطع شد به درگاه او، گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: انابه كرد؛ همان گونه درباره توبه كارى كه به توبه و پشيمانى بازگشته، گفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود: منيب = انابه كننده تنزيه الانبياء: ص90.</span></ref> <span dir="rtl">وى مشابه همين توضيح را در داستان حضرت سليمان و افتادن جسدى روى تختش و در داستان حضرت يونس عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام و ذكر يونسيه در دل ماهى آورده است.</span><ref><span dir="rtl">همان، ص96 وص 100.</span></ref>

<span dir="rtl">اما بايد توجه داشت كه شكر يك حقيقت متفاوت با توبه و استغفار است. مى</span>‌<span dir="rtl">توان در مقام شكر، استغفار هم كرد. اما نمى</span>‌<span dir="rtl">توان گفت هر استغفار و توبه</span>‌<span dir="rtl">اى شكر است. برفرض در پى شكر و سپاس، پوزش خواهى نيز وجود داشته باشد، اما پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى حقيقتى است و شكر حقيقتى ديگر. در هر حال اين سخن توجيه قانع كننده</span>‌<span dir="rtl">اى براى همه توبه</span>‌<span dir="rtl">ها و استغفارهاى معصومان نيست.</span>

<span id="توبه-از-غفلت"></span>
==== <span dir="rtl">9. توبه از غفلت</span> ====

<span dir="rtl">معصومان مى</span>‌<span dir="rtl">بايست دائم الذكر باشند، اما گاهى اوقات غفلت از ذكر پيدا مى</span>‌<span dir="rtl">كرده</span>‌<span dir="rtl">اند. لذا اين غفلت را گناه ناميده و از آن غفلت</span>‌<span dir="rtl">ها استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كرده</span>‌<span dir="rtl">اند. به عبارت بهتر، آنان مى</span>‌<span dir="rtl">بايست دائم الذكر و همواره در حال عبادت باشند. اما در حالات خواب و خوراك از عبادات برتر غافلند. به همين دليل استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كنند.</span><ref><span dir="rtl">عبارت ابن عاشور چنين است: «و ما يستغفر منه النبى</span>‌<span dir="rtl">ء صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ليس من السيئات لعصمته منها، و إنّما هو استغفار من الغفلات و نحوها؛ از چيزهايى كه پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله درخواست آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">كند، گناه نيستند، چون پيامبر معصوم از گناه است. استغفار او، استغفار از غفلت</span>‌<span dir="rtl">ها و امثال آن است» بعد از اين عبارت توضيح بيشترى نيز آورده است (التحرير و التنوير: ج26 ص89).</span></ref> <span dir="rtl">خواجه نصير طوسى توبه اخص را از دو چيز مى</span>‌<span dir="rtl">داند: «يكى از التفات سالك به غير مطلوب...».</span><ref><span dir="rtl">اوصاف الاشراف، ص29.</span></ref>

<span dir="rtl">اين بيان دو معنا مى</span>‌<span dir="rtl">تواند داشته باشد. اگر مقصود از «ذكر»، ياد خدا باشد، اين وجه درست نيست؛ زيرا نسبت دادن غفلت به اين بزرگانى كه مستغرق در ياد خدا هستند و هيچ لحظه</span>‌<span dir="rtl">اى از عمرشان را بدون ياد و ذكر خدا نمى</span>‌<span dir="rtl">گذرانند، درست نيست. آنان حتى در حالات زندگى اجتماعى و اشتغال به امور دنيا، در ذكر خدا هستند. اما اگر مقصود ذكر زبانى باشد، آنگاه اين وجه به توبه براى فاصله با ساحت قدس ربوبى</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ادامه بحث سخن دوازدهم.</span></ref> <span dir="rtl">باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد و وجهى متفاوت نيست.</span>

<span id="توبه-به-سبب-خوف"></span>
==== <span dir="rtl">10. توبه به سبب خوف</span> ====

<span dir="rtl">معصومان با ديدن عظمت و جلال خدا دچار خوفى شديد مى</span>‌<span dir="rtl">شوند كه آنان را به توبه و استغفار وامى</span>‌<span dir="rtl">دارد.</span>

<span dir="rtl">اين سخن تبيين كننده توبه و استغفار نيست، مگر به جهت برخى لوازم خوف. يعنى لازمه ديدن عظمت خدا و مستولى شدن خوف بر انسان اين است كه كوچكى و ضعف</span>‌<span dir="rtl">هاى خود را دليلى بر استغفار و پوزش خواهى قرار دهد. دراين صورت اين سخن به بيان دوازدهم بازمى</span>‌<span dir="rtl">گردد.</span>

<span id="توبه-از-واردات-نفسانى"></span>
==== <span dir="rtl">11. توبه از واردات نفسانى</span> ====

<span dir="rtl">معصومان نيز داراى وارداتى نفسانى از قبيل ملال، حديث نفس و خيالاتى هستند كه عارض بر دل</span>‌<span dir="rtl">هاى صاف آن</span>‌<span dir="rtl">هامى</span>‌<span dir="rtl">شود و موجب تشويش مى</span>‌<span dir="rtl">گردد. براى بازيابى آرامش و طمأنينه نيازمند توبه و بازگشت به سوى خدا هستند.</span>

<span dir="rtl">اين واردات قدرى ابهام دارد. معصومان به طور قطع وارداتى شيطانى ندارند. ساير واردات نيز اگر از چيزى از قبيل الهامات رحمانى يا زمزمه فرشتگان باشد، نياز به توبه ندارد، مگر به دليل بازداشتن آن</span>‌<span dir="rtl">ها از استغراق نسبت به حضرت حق. در اين صورت اين وجه به بيان دوازدهم بازمى</span>‌<span dir="rtl">گردد. اگر مقصود از واردات چيزهايى پايين</span>‌<span dir="rtl">تر باشد، شبيه خيالات و اوهامى كه به مردمان عادى دست مى</span>‌<span dir="rtl">دهد، اين از ساحت معصومان به دور است.</span>

<span id="توبه-از-كاستىهاى-بشرى-و-مراتب-بندگى-در-قياس-با-مراتب-بالاتر"></span>
==== <span dir="rtl">12. توبه از كاستى</span>‌<span dir="rtl">هاى بشرى و مراتب بندگى در قياس با مراتب بالاتر</span> ====

<span dir="rtl">توبه معصومان از هر كارى است كه انسان انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهد؛ زيرا هيچ كار بشرى در خور ساحت ربوبى نيست. براين اساس، انسان به دليل ضعف و نقص و فقر انسانى و فاصله</span>‌<span dir="rtl">اى كه به طور طبيعى با حضرت حق دارد، نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند حضرت حق را آن گونه كه در واقع هست بشناسد و حق معرفت او را به جاى آورد، چنان كه نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند حق عبادت و بندگى او را به جاى آورد. از اين روست كه پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله خداى را چنين مى</span>‌<span dir="rtl">خواند:«سبحانك ما عرفناك حق معرفتك و ما عبدناك حق عبادتك».</span><ref><span dir="rtl">بحار الأنوار: ج68 ص23.</span></ref><span dir="rtl">بنا بر اين، خود را در مقام قصور مى</span>‌<span dir="rtl">ديدند. درست</span>‌<span dir="rtl">ترين عبادت و صحيح</span>‌<span dir="rtl">ترين معرفت در اين مقام آن است كه همراه با چنين اعترافى باشد و اين اعتراف در واقع پوزش خواهى نسبت به ساحت ربوبى است كه آن را استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">ناميم. در اين استغفار نوعى بازگشت نيز وجود دارد. بازگشت از نقص به كمال مطلق، بازگشت از فقر خود به غناى الهى، بازگشت از ضعف بشرى به قوت الهى و</span><ref><span dir="rtl">تقريباً تمام فقرات مناجات اميرالمؤمنين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام در مسجد كوفه اشاره به چنين وضعى دارد. از باب نمونه: «... مَولايَ يا مَولايَ أنتَ القَوِيُّ وأَنَا الضَّعيفُ، وهَل يَرحَمُ الضَّعيفَ إلاَّ القَوِيُّ. مَولايَ يا مَولايَ أنتَ الغَنِيُّ وأَنَا الفَقيرُ، وهَل يَرحَمُ الفَقيرَ إلاَّ الغَنِيُّ،...؛ سرورم، سرورم! تو توانايى من ناتوان. و به ناتوان جز توانا رحم مى</span>‌<span dir="rtl">كند. سرورم، سرورم، تو بى نيازى و من بينوا. و مگر به بينوا، جز بى</span>‌<span dir="rtl">نياز رحم مى</span>‌<span dir="rtl">كند؟» المزار الكبير: ص174.</span></ref><span dir="rtl">... و اين حقيقت توبه است.</span>

<span dir="rtl">بنا بر اين آن</span>‌<span dir="rtl">ها نيز هر چه تلاش كنند، قصور و كاستى در طاعت دارند و اين نوعى عصيان به حساب مى</span>‌<span dir="rtl">آيد</span><ref><span dir="rtl">عصيان به معناى عدم تبعيت است كه مى</span>‌<span dir="rtl">تواند به تقصير يا قصور، به عمد يا به خطا باشد و در اينجا بهقصور طبيعت انسانى باز مى</span>‌<span dir="rtl">گردد، نه به تقصير يا عمد؛ ر. ك: التحقيق فى كلمات القرآن الكريم، مقاييس اللغة، العين ولسان العرب ذيل ماده «عصى».</span></ref> <span dir="rtl">كه نيازمند توبه مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span><ref><span dir="rtl">برخى فقرات بخش افزوده دعاى عرفه امام حسين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به خوبى گوياى اين تحليل است: «يا رَبِّ يا رَبِّ يا رَبِّ إلهى أنَا الفَقيرُ فى غِنايَ فَكَيفَ لا أكونُ فَقيراً فى فَقرى، إلهى أنَا الجاهِلُ فى عِلمى فَكَيفَ لا أكونُ جَهولاً فى جَهلى، إلهى إنَّ اختِلافَ تَدبيرِكَ و سُرعَةَ طَواءِ مَقاديرِكَ مَنَعا عِبادَكَ العارِفينَ بِكَ عَنِ السُّكونِ إلى عَطاءٍ وَاليَأْسِ مِنكَ فى بَلاءٍ، إلهى مِنّى ما يَليقُ بِلُؤمى و مِنكَ ما يَليقُ بِكَرَمِكَ... إلهى إن ظَهَرَتِ المَحاسِنُ مِنّى فَبِفَضلِكَ و لَكَ المِنَّةُ عَلَيَّ، و إن ظَهَرَتِ المَساوى مِنّي فَبِعَدلِكَ و لَكَ الحُجَّةُ عَلَيَّ؛ پروردگارا، معبودا، من در عين دارا بودن تهيدستم، پس در تهيدستى چگونه تهيدست نباشم. معبودا، من با داشتن علم نادانم، پس در نادانى چگونه نادان نباشم؟ معبودا، پياپى آمدن</span> <span dir="rtl">تدبيرت و شتاب تحول تقديرت مانع شدند كه بندگان خداشناس تو به عطايى جز عطاى تو راضى باشند، و مانع از نااميدى مهربان شدند. معبودا، از من به اندازه پستى من سر مى</span>‌<span dir="rtl">زند، و از تو بر اساس شايسته كرمت... معبودا، اگر از من خوبى</span>‌<span dir="rtl">هايى سر بزند به فضل تو است و منت</span> <span dir="rtl">تو بر من است. و اگر كارهاى بد از من سربزند، بسته به دادگرى تو است. تو بر من حجّت دارى.» در اين فقرات غناى انسان عين فقر و علم او عين جهل برشمرده شده و گفته شده هر چه از ماست سزاوار ملامت است مِنّى ما يَليقُ بِلُؤمى و اگر خوبى هست از فضل و كرم خداست.</span> <span dir="rtl">البته استناد اين فقره از دعا به امام حسين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام قطعى نيست؛ با صرف نظر از استناد به آن بزرگوار، مى</span>‌<span dir="rtl">توان گفت كه اين فقرات گوياى چنين حال رجوعى است كه آن را توبه مى</span>‌<span dir="rtl">ناميم.</span></ref> <span dir="rtl">پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى از قصور</span>

<span dir="rtl">نيز امرى پسنديده است. چنان كه اگر كسى به دليل شكستگى پايش مجبور به دراز كردن آن جلو ديگران باشد، پسنديده است كه از اين كار پوزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى كند. به گفته سعدى شيرازى:</span>

<span dir="rtl">بنده همان به كه ز تقصير خويش</span>

<span dir="rtl">عذر به درگاه خدا آورد</span>

<span dir="rtl">ورنه سزاوار خداونديش</span>

<span dir="rtl">كس نتواند كه به جا آورد</span>

<span dir="rtl">اين بدان معنا نيست كه خداوند متعال با انسان</span>‌<span dir="rtl">ها با عدالت و سختگيرى رفتار مى</span>‌<span dir="rtl">كند. خداوند در قرآن كريم وعده</span>‌<span dir="rtl">هاى متعددى بر بخشايش همه گناهان و نا اميد نشدن مردم داده است.</span><ref><span dir="rtl">«قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">إِنَّ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»؛ بگو: اى بندگان من كه با خويش گزافكارى كرده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از بخشايش خداوند نااميد نباشيد كه خداوند همه گناهان را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ بى</span>‌<span dir="rtl">گمان اوست كه آمرزنده بخشاينده است الزمر: 53.</span></ref> <span dir="rtl">خداوند رحمت به بندگان را بر خود لازم كرده است</span><ref><span dir="rtl">«وَ إِذا جاءَكَ الَّذينَ يُؤمِنُونَ بِآياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ؛ و چون مؤمنان به آيات ما، نزد تو آيند بگو: درود بر شما! پروردگارتان رحمت را بر خويش مقرّر داشته است: چنانچه هر يك از شما از سر نادانى كار بدى انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه كند و به راه آيد، چنين است كه خداوند آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى بخشاينده است الأنعام: 54.</span></ref> <span dir="rtl">و به عدالت رفتار نمى</span>‌<span dir="rtl">كند. گفتنى است كه خداوند هيچ جايى در قرآن خود را به عدالت توصيف نكرده و به جاى آن گفته است كه ظلم نمى</span>‌<span dir="rtl">كند. معناى اين سخن اين است كه خداوند كارى برتر از عدالت مى</span>‌<span dir="rtl">كند و آن رحمت و تفضل بر بندگان است.</span>

<span dir="rtl">اين معنا از توبه ضمن آن كه در شأن معصومان است، با رواياتى كه از استغفار پيامبر صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله پس از هر جلسه</span>‌<span dir="rtl">اى حكايت مى</span>‌<span dir="rtl">كند سازگار است.</span><ref><span dir="rtl">از باب نمونه: «وقالَ ابو الحسن الرضا عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: كانَ رَسولُ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله لا يَقومُ مِن مَجْلِسٍ وإن خَفَّ حَتّى يَستَغفِرَ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">خَمساً وعِشرينَ مَرَّةً؛ رسول خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله از مجلسى هر چند كوتاه بر نمى</span>‌<span dir="rtl">خاست مگر اين كه بيست و پنج بار استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كرد». عدّة الداعى: ص265.</span></ref> <span dir="rtl">بر اساس اين سخن، تجارت كرده و 100 سكه به دست آورده است. بعد مى</span>‌<span dir="rtl">بيند كه مى</span>‌<span dir="rtl">توانست 200 سكه به دست آورد. از كارش پشيمان و نادم است كه چرا 200 سكه را كسب نكرده است.</span>

<span dir="rtl">از طرفى توبه، يكى از عبادات بزرگ است. خداوند در قرآن مجيد، مؤمنان راستين را چنين توصيف مى</span>‌<span dir="rtl">كند:</span>

<span dir="rtl">«الصَّبِرِينَ وَالصَّدِقِينَ وَالْقَنِتِينَ وَالْمُنفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَارِ»</span><ref><span dir="rtl">آل عمران: 17.</span></ref><span dir="rtl">؛</span>

<span dir="rtl">آنان شكيبايند و راست گو؛ همواره اطاعت پيشه</span>‌<span dir="rtl">اند و انفاق گر و سحرگاهان، به استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">پردازند.</span>

<span dir="rtl">و در جاى ديگر چنين مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد:</span>

<span dir="rtl">«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِى جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ * ءَاخِذِينَ مَا ءَاتَلهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ كَانُواْ قَبْلَ ذَ لِكَ مُحْسِنِينَ * كَانُواْ قَلِيلاً مِّنَ الَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»</span><ref><span dir="rtl">الذاريات: 15 ـ 18.</span></ref><span dir="rtl">؛</span>

<span dir="rtl">به يقين، پرهيزگاران در باغ</span>‌<span dir="rtl">هاى بهشت و در ميان چشمه</span>‌<span dir="rtl">ها قرار دارند، و آنچه پروردگارشان به آن</span>‌<span dir="rtl">ها بخشيده دريافت مى</span>‌<span dir="rtl">دارند، زيرا پيش از آن (در سراى دنيا) از نيكوكاران بودند! آن</span>‌<span dir="rtl">ها كمى از شب را مى</span>‌<span dir="rtl">خوابيدند، و در سحرگاهان استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كردند».</span>

<span dir="rtl">بنا بر اين آيات، قرآن مجيد توبه و استغفار را عمل بهترين مؤمنان و شب زنده داران و متقيان معرفى كرده است. آرى، اگر به حقيقت توبه نظر كنيم، آن را زيباترين جلوه خضوع و خشوع و اظهار تذلل و زارى و اعتراف به قصور و تقصير بنده</span>‌<span dir="rtl">اى بى نهايت كوچك، در برابر آفريدگارى بى نهايت بزرگ مى</span>‌<span dir="rtl">يابيم. از اين رو، شايسته است كه اولياى الهى، بهتر و بيشتر از همگان، اين دعوت الهى را لبيك گويند و در تمام حالات خود، بر توبه و استغفار مداومت ورزند تا به اين وسيله به فيض قرب الهى نائل شوند.</span>

<span dir="rtl">اين تبيين ضمن توضيح توبه معصومان، حقيقت توبه همه بندگان خدا را نيز بهتر بيان مى</span>‌<span dir="rtl">كند. امام خمينى در شرح اين مسئله توضيحى نسبتاً جامع دارد. براى حسن ختام اين بيان سخن ايشان را مى</span>‌<span dir="rtl">آوريم:</span>

<span dir="rtl">اولياى خدا، همواره انقطاع به سوى خدا دارند؛ ولى به جهت مأموريت الهى خود، گاه به ناچار در مرآت عالم كثرات، توجه به حضرت حق مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و همين نزد آنان كدورت محسوب شده و براى زدودنش، استغفار مى</span>‌<span dir="rtl">كنند. امام سجاد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام است كه مناجات</span>‌<span dir="rtl">هايش را شما مى</span>‌<span dir="rtl">بينيد و مى</span>‌<span dir="rtl">بينيد چطور از معاصى مى</span>‌<span dir="rtl">ترسد... از گناه خودشان گريه مى</span>‌<span dir="rtl">كردند تا صبح، از پيغمبر گرفته تا امام عصر (عج)، همه از گناه مى</span>‌<span dir="rtl">ترسيدند. گناه آن</span>‌<span dir="rtl">ها، غير از اين است كه من و شما داريم؛ آن</span>‌<span dir="rtl">ها يك عظمتى را ادراك مى</span>‌<span dir="rtl">كردند كه توجه به كثرت، نزد آن</span>‌<span dir="rtl">ها از گناهان كبيره است...آنان در مقابل عظمت خدا، وقتى كه خودشان را حساب مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، مى</span>‌<span dir="rtl">بينند كه هيچ نيستند و هيچ ندارند. واقع مطلب، همين است؛...</span>

<span dir="rtl">و از اين كه حضور در مقابل حق تعالى دارند و مع ذلك دارند مردم را دعوت مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، از همين، كدورت حاصل مى</span>‌<span dir="rtl">شده.</span><ref><span dir="rtl">صحيفه امام: ج20 ص268 و 269.</span></ref>

<span id="توبة-السر-وتوبة-العلانية"></span>
== <span dir="rtl">6 / 2: تَوبَةُ السِّرِّ وتَوبَةُ العَلانِيَةِ</span> ==

<span dir="rtl">6 / 2: توبه نهانى و توبه آشكار</span>

<span dir="rtl">260.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">اُذكُرِ اللّهَ عِندَ كُلِّ شَجَرٍ وحَجَرٍ، وأَحدِث لِكُلِّ ذَنبٍ تَوبَةً، السِّرَّ بِالسِّرِّ، وَالعَلانِيَةَ بِالعَلانِيَةِ.</span><ref><span dir="rtl">الزهد الكبير: ص348 ح956، تاريخ بغداد: ج8 ص435 الرقم 4541، تاريخ دمشق: ج18ص 194 ح4230 كلّها عن معاذ بن جبل، كنزالعمّال: ج10 ص594 ح30291؛ تحف العقول: ص26، نزهة الناظر: ص30 ح92 وفيه «مدر» بدل «شجر»، بحارالأنوار: ج77 ص127 ح33.</span></ref>

<span dir="rtl">260.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">خدا را نزد هر سنگ و درختى يادآور شو و براى هر گناهى توبه</span>‌<span dir="rtl">اى كن: براى گناه پنهانى، توبه پنهانى و براى گناه آشكار، توبه آشكار.</span>

<span dir="rtl">261.</span> <span dir="rtl">عنه صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">ما عَمِلتَ مِن سوءٍ فَأَحدِث للّه</span>‌ <span dir="rtl">فيهِ تَوبَةً: السِّرَّ بِالسِّرِّ، وَالعَلانِيَةَ بِالعَلانِيَةِ.</span><ref><span dir="rtl">المعجم الكبير: ج20 ص159 ح331 عن معاذ، الزهد لابن حنبل: ص35 عن عطاء بن يسار نحوه،كنز العمّال: ج4 ص209 ح10180.</span></ref>

<span dir="rtl">261.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">هر گناهى كه كردى از آن به درگاه خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى [متناسب با آن] كن: براى گناه نهانى، توبه نهانى و براى گناه آشكار، توبه آشكار.</span>

<span dir="rtl">262.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن عَمِلَ سَيِّئَةً فِي السِّرِّ فَليَعمَل حَسَنَةً فِي السِّرِّ، ومَن عَمِلَ سَيِّئَةً فِي العَلانِيَةِ فَليَعمَل حَسَنَةً فِي العَلانِيَةِ.</span><ref><span dir="rtl">معاني الأخبار: ص237 ح1 عن يونس بن ظبيان، بحار الأنوار: ج78 ص199 ح23.</span></ref>

<span dir="rtl">262.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر كس پنهانى كار بدى انجام داد، بايد در نهان، كار خوبى انجام دهد و هر كس آشكارا كار بدى انجام داد، بايد آشكارا، كار نيكى انجام دهد.</span>

<span dir="rtl">263.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ وإنّي أتوبُ إلَيكَ مِن كُلِّ ما خالَفَ إرادَتَكَ، أو زالَ عَن مَحَبَّتِكَ؛ مِن خَطَراتِ قَلبي، ولَحَظاتِ عَيني، وحِكاياتِ لِساني، تَوبَةً تَسلَمُ بِها كُلُّ جارِحَةٍ عَلى حِيالِها مِن تَبِعاتِكَ، وتَأمَنُ مِمّا يَخافُ المُعتَدونَ مِن أليمِ سَطَواتِكَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص126 الدعاء 31.</span></ref>

<span dir="rtl">263.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! من از هر آنچه بر دلم گذشته يا چشمم بر آن افتاده يا بر زبانم رفته است و برخلاف خواست تو بوده يا دوستش نداشته</span>‌<span dir="rtl">اى، به درگاه تو توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، چنان توبه</span>‌<span dir="rtl">اى كه به سبب آن، يكايك اعضايم از عقوبت</span>‌<span dir="rtl">هاى تو به سلامت مانند و از ضربات دردناك تو كه تجاوزگران از آن بيمناك</span>‌<span dir="rtl">اند، در امان باشند.</span>

<span id="توبة-آكل-الربا"></span>
== <span dir="rtl">6 / 3: تَوبَةُ آكِلِ الرِّبا</span> ==

<span dir="rtl">6 / 3: توبه رباخوار</span>

<span dir="rtl">الكتاب</span>

<span dir="rtl">قرآن</span>

<span dir="rtl">«الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَواْ لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَنُ مِنَ الْمَسِّ ذَ لِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَواْ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَواْ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَاسَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ».</span><ref><span dir="rtl">البقرة: 275. 2. البقرة: 279.</span></ref>

<span dir="rtl">«كسانى كه ربا مى</span>‌<span dir="rtl">خورند، [در قيامت] بر نمى</span>‌<span dir="rtl">خيزند، مگر مانند كسى كه بر اثر تماسّ شيطان، ديوانه شده [و نمى</span>‌<span dir="rtl">تواند تعادل خود را حفظ كند و گاهى زمين مى</span>‌<span dir="rtl">خورد و گاهى به پا مى</span>‌<span dir="rtl">خيزد]. اين، به سبب آن است كه گفتند: داد و ستد هم مانند رباست [و تفاوتى ميان آن دو نيست.]، در حالى كه خدا، بيع را حلال كرده و ربا را حرام؛ [زيرا فرق ميان اين دو، بسيار است] و اگر كسى اندرز الهى به او رسد و [از رباخوارى] خوددارى كند، سودهايى كه در سابق [قبل از نزول حكم تحريم]به دست آورده، مال اوست [و اين حكم، گذشته را شامل نمى</span>‌<span dir="rtl">گردد] و كار او به خدا واگذار مى</span>‌<span dir="rtl">شود [و گذشته او را خواهد بخشيد]؛ امّا كسانى كه باز گردند [و بار ديگر مرتكب اين گناه شوند]، اهل آتش</span>‌<span dir="rtl">اند و هميشه در آن مى</span>‌<span dir="rtl">مانند».</span>

<span dir="rtl">«يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَواْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَ لِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ».</span>

<span dir="rtl">«اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهيزيد، و آنچه از (مطالبات) ربا باقى مانده، رها كنيد اگر ايمان داريد! اگر [چنين] نمى</span>‌<span dir="rtl">كنيد، بدانيد خدا و پيامبرش، با شما پيكار خواهند كرد و اگر توبه كنيد، سرمايه</span>‌<span dir="rtl">هاى شما، از آنِ شماست [اصل سرمايه، بدون سود]. نه ستم مى</span>‌<span dir="rtl">كنيد و نه بر شما ستم وارد مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">الحديث</span>

<span dir="rtl">حديث</span>

<span dir="rtl">264.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر أو االإمام الصادق عليهماالسلام ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل: «فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَاسَلَفَ» ـ</span>: <span dir="rtl">قالَ: المَوعِظَةُ: التَّوبَةُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص432 ح2 عن محمّد بن مسلم، تفسير العياشي: ج1 ص152 ح505 عن محمّد بنمسلم عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج103 ص122 ح38.</span></ref>

<span dir="rtl">264.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span> <span dir="rtl">يا امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در باره فرموده خداى عز و جل: «پس، هر كس اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد و [از رباخوارى] باز ايستاد، آنچه گذشت، از آنِ اوست» ـ: مقصود از اندرز، توبه است.</span>

<span dir="rtl">265.</span> <span dir="rtl">تهذيب الأحكام عن محمَّد بن مسلِمٍ</span>: <span dir="rtl">دَخَلَ رَجُلٌ عَلى أبي جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مِن أهلِ خُراسانَ، قَد عَمِلَ بِالرِّبا حَتّى كَثُرَ مالُهُ، ثُمَّ إنَّهُ سَأَلَ الفُقَهاءَ فَقالوا: لَيسَ يُقبَلُ مِنكَ شَيءٌ إلاّ أن تَرُدَّهُ إِلى أصحابِهِ، فَجاءَ إلى أبي جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقَصَّ عَلَيهِ قِصَّتَهُ، فَقالَ لَهُ أبو جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: مَخرَجُكَ مِن كِتابِ اللّهِ عز و جل: «فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَاسَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ»، وَالمَوعِظَةُ: التَّوبَةُ.</span><ref><span dir="rtl">تهذيب الأحكام: ج7 ص15 ح68، تفسير العيّاشي: ج1 ص152 ح506 نحوه، بحارالأنوار: ج 103 ص122 ح39.</span></ref>

<span dir="rtl">265.</span> <span dir="rtl">تهذيب الأحكام ـ به نقل از محمّد بن مسلم ـ</span>: <span dir="rtl">مردى از اهالى خراسان، خدمت امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رسيد. او از راه رباخوارى، مال بسيار گِرد آورده بود و از فقيهان، كسب تكليف كرده و آنها گفته بودند توبه</span>‌<span dir="rtl">ات پذيرفته نيست، مگر اين كه حقّ مردم را به آنها برگردانى. پس نزد امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد و داستان را براى ايشان گفت. امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به او فرمود: «پاسخ تو در كتاب خدا آمده است: «پس، هر كس، اندرزى از جانب پروردگارش به او رسيد و [از رباخوارى]باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست و كارش به خدا واگذار مى</span>‌<span dir="rtl">شود»؛ اندرز، يعنى توبه.</span>

<span dir="rtl">266.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ التَّوبَةَ مُطَهِّرَةٌ مِن دَنَسِ الخَطيئَةِ، قالَ اللّهُ: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوااتَّقُوااللَّهَ وَذَرُوامَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَواإِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ» إلى قَولِهِ «لاَ تَظْلِمُونَ»فَهذا ما دَعَا اللّهُ إلَيهِ عِبادَهُ مِنَ التَّوبَةِ ووَعَدَ عَلَيها مِن ثَوابِهِ، فَمَن خالَفَ ما أمَرَهُ اللّهُ بِهِ مِنَ التَّوبَةِ سَخِطَ اللّهُ عَلَيهِ وكانَتِ النّارُ أولى بِهِ وأَحَقَّ.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص153 ح512 عن أبي عمرو الزبيريّ، بحار الأنوار: ج103 ص123 ح41.</span></ref>

<span dir="rtl">266.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">توبه، پاك كننده آلودگى گناه است. خداوند مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از خدا بترسيد و اگر مؤمنيد، آنچه را از ربا باقى مانده است، وا گذاريد»تا فرموده «ستم نمى</span>‌<span dir="rtl">بينيد». پس، خداوند بندگانش را به توبه فرا خوانده و براى اين كار به آنها وعده پاداش داده است. بنا بر اين، هر كس از آنچه خداوند بدان فرمان داده است، يعنى توبه، سرپيچى كند، خداوند بر او خشم گيرد و آتش [دوزخ]براى او اولى و سزاوارتر باشد.</span>

<span dir="rtl">267.</span> <span dir="rtl">تهذيب الأحكام</span>‌<span dir="rtl">عن السكوني عن الإمام الصادق عن أبيه عليهماالسلام</span>: <span dir="rtl">إنَّ عَلِيّاً عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام اُتِيَ بِآكِلِ الرِّبا فَاستَتابَهُ فَتابَ ثُمَّ خَلّى سَبيلَهُ. ثُمَّ قالَ: يُستَتابُ آكِلُ الرِّبا مِنَ الرِّبا كَما يُستَتابُ مِنَ الشِّركِ.</span><ref><span dir="rtl">تهذيب الأحكام: ج10 ص151 ح605، وسائل الشيعة: ج18 ص581 ح34969.</span></ref>

<span dir="rtl">267.</span> <span dir="rtl">تهذيب الأحكام ـ به نقل از سكونى از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام از پدرش عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">رباخوارى را نزد على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آوردند. از او خواست توبه كند و او توبه كرد. امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رهايش كرد رفت. سپس فرمود: «رباخوار را بايد از رباخوارى توبه داد، همان گونه كه از شرك، توبه داده مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">268.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما خَلَقَ اللّهُ حَلالاً ولا حَراماً إلاّ ولَهُ حُدودٌ كَحُدودِ الدّارِ، فَما كانَ مِن حُدودِ الدّارِ فَهُوَ مِنَ الدّارِ، حَتّى أرشُ</span><ref><span dir="rtl">أرش الجِراحَةِ: دِيَتُها المصباح المنير: ص12 «أرش».</span></ref> <span dir="rtl">الخَدشِ فَما سِواهُ، وَالجَلدَةِ ونِصفِ الجَلدَةِ، وإنَّ رَجُلاً أربى دَهراً مِنَ الدَّهرِ فَخَرَجَ قاصِداً أبا جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَسَأَلَهُ عَن ذلِكَ، فَقالَ لَهُ: مَخرَجُكَ مِن كِتابِ اللّهِ، يَقولُ اللّهُ: «فَمَن جَآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَاسَلَفَ»وَالمَوعِظَةُ: هِيَ التَّوبَةُ، فَجَهلُهُ بِتَحريمِهِ ثُمَّ مَعرِفَتُهُ بِهِ، فَما مَضى فَحَلالٌ وما بَقِيَ فَليَحفَظ.</span><ref><span dir="rtl">النوادر للأشعري: ص161 ح413، بحارالأنوار: ج103 ص117 ح14 نقلاً عن فقه الرضا.</span></ref>

<span dir="rtl">268.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">خداوند، هيچ حلال و حرامى را نيافريد، مگر اين كه آن چيز همانند خانه، حدودى دارد. آنچه در محدوده خانه است، جزء خانه است، حتّى ديه جراحت و غيرجراحت، و تازيانه [كامل] و نصف تازيانه. مردى، مدّتى ربا مى</span>‌<span dir="rtl">خورد. پس نزد امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رفت و از ايشان در باره آن پرسيد. امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به او فرمود: «راه خلاص تو در كتاب خدا آمده است. خداوند مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «پس هر كس اندرزى از جانب پروردگارش به او رسيد و [از رباخوارى]باز ايستاد، آنچه گذشته، از آنِ اوست».… اندرز، همان توبه است. چون از تحريم ربا اطّلاع نداشته و بعد از آن، مطّلع شده است. پس آنچه در گذشته گرفته، حلال است و آنچه باقى مانده [و هنوز نگرفته است]، بايد از گرفتن آن خوددارى كند.</span>

<span dir="rtl">269.</span> <span dir="rtl">الكافي عن الحلبي عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كُلُّ رِبا أكَلَهُ النّاسُ بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابوا فَإِنَّهُ يُقبَلُ مِنهُم إذا عُرِفَ مِنهُمُ التَّوبَةُ، وقالَ لَو أنَّ رَجُلاً وَرِثَ مِن أبيهِ مالاً وقَد عَرَفَ أنَّ في ذلِكَ المالِ رِبا ولَكِن قَدِ اختَلَطَ فِي التِّجارَةِ بِغَيرِهِ حَلالٌ، كانَ حَلالاً طَيِّباً فَليَأكُلهُ، وإن عَرَفَ مِنهُ شَيئاً أنَّهُ رِبا فَليَأخُذ رَأسَ مالِهِ وَليَرُدَّ الرِّبا، وأَيُّما رَجُلٍ أفادَ مالاً كَثيراً قَد أكثَرَ فيهِ مِنَ الرِّبا فَجَهِلَ ذلِكَ ثُمَّ عَرَفَهُ بَعدُ، فَأَرادَ أن يَنزِعَهُ فيما مَضى فَلَهُ ويَدَعُهُ فيما يَستَأنِفُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج5 ص145 ح4، تهذيب الأحكام: ج7 ص16 ح69 وليس فيه ذيله من «وأيما رجل»،كتاب من لا يحضره الفقيه: ج3 ص275 ح3997 وفيه صدره إلى «وليرد الربا» و ص276 ح3998 وفيه ذيله من «وأيما رجل» وكلّها نحوه، وسائل الشيعة: ج12 ص431 ح23300.</span></ref>

<span dir="rtl">269.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از حلبى ـ</span>: <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «هر ربايى كه مردم ندانسته خورده باشند و سپس توبه كنند، توبه آنها پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود، به شرط آن كه واقعا توبه كنند». همچنين فرمود: «اگر مردى مالى را از پدرش به ارث برده است و مى</span>‌<span dir="rtl">داند كه در آن مال، ربايى بوده، ولى در كسب و كار با حلال آميخته شده است، آن بر او حلال و پاك است و مى</span>‌<span dir="rtl">تواند مصرف كند؛ امّا اگر مى</span>‌<span dir="rtl">داند چيزى از آن مال، رباست، بايد سرمايه</span>‌<span dir="rtl">اش را بردارد و ربا را [به كسى كه از او گرفته شده است] برگردانَد. هر شخصى مال بسيارى به دست آورده و در آن رباى بسيارى صورت گرفته، ولى از آن آگاه نبوده و بعدا آگاه شده و تصميم گرفته ازآن دست بكشد، آنچه را در گذشته به دست آورده، از آنِ اوست، ولى از آن به بعد، رباخوارى نكند.</span>

<span dir="rtl">270.</span> <span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه</span>: <span dir="rtl">سَأَلَ يَعقوبُ بنُ شُعَيبٍ أبا عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَنِ الرَّجُلِ يُقرِضُ الرَّجُلَ الدَّراهِمَ الغِلَّةَ، فَيَأخُذُ مِنهُ الدَّراهِمَ الطّازَجِيَّةَ طَيِّبَةً بِها نَفسُهُ، فَقالَ: لا بَأسَ بِهِ، وذُكِرَ ذلِكَ عَن عَلِيٍّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام.</span>

<span dir="rtl">وَالرِّبا رِباءانِ: رِبا يُؤَلُ ورِبا لا يُؤَلُ، فَأَمَّا الَّذي يُؤَلُ فَهُوَ هَدِيَّتُكَ إلَى الرَّجُلِ تُريدُ الثَّوابَ أفضَلَ مِنها، وذلِكَ قَولُ اللّهِ عز و جل: «وَ مَا ءَاتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَافِى أَمْوَ لِ النَّاسِ فَلاَ يَرْبُواعِندَ اللَّهِ»</span><ref><span dir="rtl">الروم: 39. 2. البقرة: 278 ـ 281.</span></ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">وأَمَّا الَّذي لا يُؤَلُ فَهُوَ أن يَدفَعَ الرَّجُلُ إلَى الرَّجُلِ عَشَرَةَ دَراهِمَ عَلى أن يَرُدَّ عَلَيهِ أكثَرَ مِنها، فَهذَا الرِّبَا الَّذي نَهَى اللّهُ عَنهُ، فَقالَ: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوااتَّقُوااللَّهَ وَذَرُوامَا بَقِىَ مِنَ الرِّبَواإِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوافَأْذَنُوابِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَ لِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ» عَنَى اللّهُ عز و جل أن يَرُدَّ آكِلُ الرِّبَا الفَضلَ الَّذي أخَذَهُ عَن رَأسِ مالِهِ، حَتَّى اللَّحمَ الَّذي عَلى بَدَنِهِ مِمّا حَمَلَهُ مِنَ الرِّبا عَلَيهِ أن يَضَعَهُ، فَإِذا وُفِّقَ لِلتَّوبَةِ أدمَنَ دُخولَ الحَمّامِ لِيَنقُصَ لَحمُهُ عَن بَدَنِهِ.</span>

<span dir="rtl">وإِذا قالَ الرَّجُلُ لِصاحِبِهِ: عاوِضني بِفَرَسي فَرَسَكَ وأَزيدَكَ، فَلا يَصلُحُ ولا يَجوزُ ذلِكَ، ولكِنَّهُ يَقولُ: أعطِني فَرَسَكَ بِكَذا وكَذا واُعطِيَكَ فَرَسي بِكَذا وكَذا.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج3 ص285 ح4031، المقنع: ص373 ـ 374 من دون إسناد إلى أهلالبيت عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلامنحوه وليس فيه صدره إلى «عن عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام».</span></ref>

<span dir="rtl">270.</span> <span dir="rtl">كتاب من لايحضره الفقيه</span>: <span dir="rtl">يعقوب بن شعيب از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام پرسيد: [اينكه] كسى به يك نفر درهم</span>‌<span dir="rtl">هاى ناخالص قرض مى</span>‌<span dir="rtl">دهد و [هنگام پس گرفتن] از او، با رضايت خودش، درهم خالص مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد [چه حكمى دارد]؟ فرمود: «اشكالى ندارد. اين از على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نيز نقل شده است».</span>

<span dir="rtl">ربا، دو گونه است: ربايى كه خوردنش اشكالى ندارد و ربايى كه خوردنش جايز نيست. ربايى كه خوردنش حلال است، هديه</span>‌<span dir="rtl">اى است كه خودت به طلبكار مى</span>‌<span dir="rtl">دهى و مى</span>‌<span dir="rtl">خواهى ثواب بيشترى از آن ببرى. اين، همان فرموده خداى عز و جل است كه: «و آنچه [به قصد] ربا مى</span>‌<span dir="rtl">دهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد، نزد خدا فزونى نمى</span>‌<span dir="rtl">گيرد».</span>

<span dir="rtl">امّا ربايى كه خوردنش روا نيست، آن است كه شخص به ديگرى ده درهم بدهد كه او بيش از ده درهم به وى باز گردانَد. اين، همان ربايى است كه خداوند از آن نهى كرده و فرموده است: «اى كسانى كه ايمان آورده</span>‌<span dir="rtl">ايد! از خدا بترسيد و اگر مؤمنيد، آنچه از ربا باقى مانده است، وا گذاريد، و اگر چنين نكرديد، بدانيد به جنگ با خدا و فرستاده او برخاسته</span>‌<span dir="rtl">ايد، و اگر توبه كنيد، سرمايه</span>‌<span dir="rtl">هاى شما از خودتان است، نه ستم مى</span>‌<span dir="rtl">كنيد و نه ستم مى</span>‌<span dir="rtl">بينيد». قصد خداى عز و جل اين است كه رباخوار، آنچه را افزون گرفته از سرمايه</span>‌<span dir="rtl">اش برگردانَد، حتّى گوشتى را كه از راه ربا بر بدنش روييده، فرو ريزد، از اين طريق كه چون موفّق به توبه شد، چندان به حمّام رود تا گوشت بدنش كاسته شود.</span>

<span dir="rtl">هر گاه شخصى به ديگرى بگويد: &quot;اسبت را با اسب من عوض كن و فلان مبلغ به تو بيشتر مى</span>‌<span dir="rtl">دهم&quot;، كار شايسته</span>‌<span dir="rtl">اى نمى</span>‌<span dir="rtl">كند و جايز نيست؛ ولى بگويد: &quot;اسبت را به اين مبلغ به من بده و اسبم را به اين قيمت به تو مى</span>‌<span dir="rtl">دهم&quot;».</span>

<span id="توبة-المختلط-ماله-بالحرام"></span>
== <span dir="rtl">6 / 4: تَوبَةُ المُختَلِطِ مالُهُ بِالحَرامِ</span> ==

<span dir="rtl">6 / 4: توبه كسى كه مالش به حرام، آميخته است</span>

<span dir="rtl">271.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">أتى رَجُلٌ أميرَ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقالَ: إنّي كَسَبتُ مالاً أغمَضتُ</span><ref><span dir="rtl">أغمضت: تساهلت الصحاح: ج3 ص1095 «غمض». أي تساهلت في تحصيله ولم أجتنب فيه الحرام والشبهات.</span></ref> <span dir="rtl">في مَطالِبِهِ حَلالاً وحَراماً وقَد أرَدتُ التَّوبَةَ، ولا أدرِي الحَلالَ مِنهُ وَالحَرامَ وقَدِ اختَلَطَ عَلَيَّ. فَقالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: تَصَدَّق بِخُمُسِ مالِكَ، فَإِنَّ اللّهَ جَلَّ اسمُهُ رَضِيَ مِنَ الأَشياءِ بِالخُمُسِ، وسائِرُ الأَموالِ لَكَ حَلالٌ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج5 ص125 ح5، تهذيب الأحكام: ج6 ص368 ح1065 كلاهما عن السكوني، كتاب منلا يحضره الفقيه: ج3 ص189 ح3713 وفيه «الأسنان» بدل «الأشياء»، المحاسن: ج2 ص40 ح1130 كلاهما عن السكوني عن الإمام الصادق عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج9</span>6 <span dir="rtl">ص191 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">271.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مردى نزد امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد و گفت: من مالى را بدون توجّه به محلّ حلال وحرام بودنش به دست آورده</span>‌<span dir="rtl">ام و حال مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم توبه كنم، ولى نمى</span>‌<span dir="rtl">دانم حلال و حرام آن، كدام است و بر من نامعلوم است. امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «خمسِ مال خود را در راه خدا بده؛ زيرا خداوند عز و جل به [پرداخت] يكْ پنجمِ اموال، رضايت داده است و بقيّه دارايى براى تو حلال است».</span>

<span dir="rtl">272.</span> <span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه</span>: <span dir="rtl">جاءَ رَجُلٌ إلى أميرِ المُؤمِنينَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقالَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، أصَبتُ مالاً أغمَضتُ فيهِ، أفَلي تَوبَةٌ؟ قالَ: اِيتِني بِخُمُسِهِ، فَأَتاهُ بِخُمُسِهِ، فَقالَ: هُوَ لَكَ، إنَّ الرَّجُلَ إذا تابَ تابَ مالُهُ مَعَهُ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج2 ص43 ح1655، وسائل الشيعة: ج6 ص353 ح12596.</span></ref>

<span dir="rtl">272.</span> <span dir="rtl">كتاب من لايحضره الفقيه</span>: <span dir="rtl">مردى نزد امير مؤمنان عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمد و گفت: اى امير مؤمنان! من بدون توجّه به حلال و حرام، مالى را به دست آورده</span>‌<span dir="rtl">ام. آيا راه توبه</span>‌<span dir="rtl">اى برايم هست؟ فرمود: «يكْ پنجمِ آن را به من بده». مرد، يكْ</span>‌<span dir="rtl">پنجمش را به ايشان داد. امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «اكنون بقيّه</span>‌<span dir="rtl">اش برايت حلال است. انسان هر گاه توبه كند، مال او هم با او توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند [و پاك مى</span>‌<span dir="rtl">شود]».</span>

<span id="توبة-المغتاب"></span>
== <span dir="rtl">6 / 5: تَوبَةُ المُغتابِ</span> ==

<span dir="rtl">6 / 5: توبه غيبت كننده</span>

<span dir="rtl">273.</span> <span dir="rtl">الأمالي للطوسي عن أبي ذرّ عن رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله ـ مِن وَصِيَّتِهِ لِأَبي ذَرٍّ ـ</span>: <span dir="rtl">يا أبا ذَرٍّ، إيّاكَ وَالغِيبَةَ فَإِنَّ الغِيبَةَ أشَدُّ مِنَ الزِّنا. قُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ وما ذاكَ، بِأَبي أنتَ واُمّي؟ قالَ: لِأَنَّ الرَّجُلَ يَزني فَيَتوبُ إلَى اللّهِ فَيَتوبُ اللّهُ عَلَيهِ، وَالغِيبَةُ لا تُغفَرُ حَتّى يَغفِرَها صاحِبُها.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للطوسي: ص537 ح1162، مكارم الأخلاق: ج2 ص378 ح2661، أعلام الدين: ص 201، بحارالأنوار: ج77 ص89 ح3.</span></ref>

<span dir="rtl">273.</span> <span dir="rtl">الأمالى، طوسى ـ به نقل از ابو ذر ـ: پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «اى ابو ذر! از غيبت، دورى كن؛ زيرا كه غيبت، از زنا بدتر است.</span>

<span dir="rtl">گفتم: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم فدايت باد! چرا چنين است؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «براى اين كه مرد، زِنا مى</span>‌<span dir="rtl">كند و سپس توبه مى</span>‌<span dir="rtl">نمايد و خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد؛ ولى غيبت، آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شود، مگر اين كه غيبت شده، از آن در گذرد».</span>

<span dir="rtl">274.</span> <span dir="rtl">الخصال عن أسباط بن محمّد بإسناده يرفعه إلى رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">الغيبَةُ أشَدُّ مِنَ الزِّنا. فَقيلَ: يا رَسولَ اللّهِ، ولِمَ ذلِكَ؟ قالَ: صاحِبُ الزِّنا يَتوبُ فَيَتوبُ اللّهُ عَلَيهِ، وصاحِبُ الغيبَةِ يَتوبُ فَلا يَتوبُ اللّهُ عَلَيهِ حَتّى يَكونَ صاحِبُهُ الَّذي يُحِلُّهُ.</span><ref><span dir="rtl">الخصال: ص63 ح90، علل الشرائع: ص557 ح1، الاختصاص: ص226، بحارالأنوار: ج75ص 252 ح27.</span></ref>

<span dir="rtl">274.</span> <span dir="rtl">الخصال ـ به نقل از اسباط بن محمّد در حديثى كه سندش را به پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله رسانده است ـ</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «غيبت كردن از زنا كردن بدتر است». گفته شد: به چه دليل، اى پيامبر خدا؟ فرمود: «[چون]زناكننده، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و خدا توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد؛ ولى غيبت كننده توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، ولى خداوند، توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را نمى</span>‌<span dir="rtl">پذيرد تا آن گاه كه شخصى كه از او غيبت كرده است، او را حلال كند.</span>

<span dir="rtl">275.</span> <span dir="rtl">مستدرك الوسائل عن رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">عُقوبَةُ الغيبَةِ أشَدُّ مِن عُقوبَةِ الزِّنا. قيلَ: ولِمَ يا رَسولَ اللّهِ؟ قالَ: لِأَنَّ صاحِبَ الزِّنا يَتوبُ فَيَغفِرُ اللّهُ لَهُ و لا تُغفَرُ الغيبَةُ إلاّ أن يُحَلِّلَهُ صاحِبُهُ.</span><ref><span dir="rtl">مستدرك الوسائل: ج9 ص130 ح10456 نقلاً عن القطب الراوندي في لبّ اللباب.</span></ref>

<span dir="rtl">275.</span> <span dir="rtl">مستدرك الوسائل</span>: <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله فرمود: «كيفر غيبت، سخت</span>‌<span dir="rtl">تر از كيفر زناست». گفته شد: چرا، اى پيامبر خدا؟ فرمود: «چون زناكننده، توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و خدا، او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد؛ امّا غيبت، آمرزيده نمى</span>‌<span dir="rtl">شود، مگر اين كه كسى كه از او غيبت شده است، غيبت كننده را حلال كند».</span>

<span dir="rtl">276.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">وَجَدنا في كِتابِ عَليٍّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله قالَ ـ وهُوَ عَلى مِنبَرِهِ ـ: وَالَّذي لا إلهَ إلاّ هُوَ! ما اُعطِيَ مُؤمِنٌ قَطُّ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ إلاّ بِحُسنِ ظَنِّهِ بِاللّهِ، ورَجائِهِ لَهُ، وحُسنِ خُلُقِهِ، وَالكَفِّ عَنِ اغتِيابِ المُؤمِنينَ. وَالَّذي لا إلهَ إلاّ هُوَ! لا يُعَذِّبُ اللّهُ مُؤمِنا بَعدَ التَّوبَةِ وَالاِستِغفارِ إلاّ بِسوءِ ظَنِّهِ بِاللّهِ، وتَقصيرِهِ مِن رَجائِهِ، وسوءِ خُلُقِهِ، وَاغتِيابِهِ لِلمُؤمِنينَ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص71 ح2 عن بريد بن معاوية، فقه الرضا: ص360، عدّة الداعي: ص135 كلاهما عنالإمام الكاظم عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، الاختصاص: ص227 نحوه، مشكاة الأنوار: ص77 ح148، بحارالأنوار: ج6 ص28 ح29.</span></ref>

<span dir="rtl">276.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">در كتاب على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ديديم كه: پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بر منبر خويش فرمود: «سوگند به آن كه جز او معبودى نيست، هرگز خير دنيا و آخرت را به مؤمنى نمى</span>‌<span dir="rtl">دهند، مگر به سبب خوش گمانى</span>‌<span dir="rtl">اش به خدا و اميدش به او، اخلاق نيكويش و پرهيز از غيبت كردنِ مؤمنان. سوگند به آن كه جز او معبودى نيست، خداوند، هيچ بنده</span>‌<span dir="rtl">اى را پس از توبه و استغفار، عذاب نمى</span>‌<span dir="rtl">كند، مگر به سبب بدگمانى</span>‌<span dir="rtl">اش و كوتاهى</span>‌<span dir="rtl">اش در اميد به درگاه خدا، بد اخلاقى</span>‌<span dir="rtl">اش و غيبت كردنش از مؤمنان».</span>

<span dir="rtl">277.</span> <span dir="rtl">مصباح الشريعة ـ فيما نَسَبَهُ إلَى الإِمامِ الصّادِقِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ</span>: <span dir="rtl">الغيبَةُ حَرامٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ، مَأثومٌ صاحِبُها في كُلِّ حالٍ،... أوحَى اللّهُ عز و جل إلى موسَى بنِ عِمرانَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: المُغتابُ إذا تابَ فَهُوَ آخِرُ مَن يَدخُلُ الجَنَّةَ، وإن لَم يَتُب فَهُوَ أوَّلُ مَن يَدخُلُ النّارَ، قالَ اللّهُ عز و جل: «أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ»</span><ref><span dir="rtl">الحجرات: 12.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">مصباح الشريعة: ص274 ـ 276، بحارالأنوار: ج75 ص222.</span></ref>

<span dir="rtl">277.</span> <span dir="rtl">مصباح الشريعة ـ در روايتى كه به امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام نسبت داده است ـ</span>: <span dir="rtl">غيبت كردن براى هر مسلمانى حرام است و غيبت كننده، در هر حال، گنهكار است.… خداى عز و جل به موسى بن عمران عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام وحى فرمود: «غيبت</span>‌<span dir="rtl">كننده، آنگاه كه توبه كند، آخرين كسى است كه وارد بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">شود و اگر توبه نكند، نخستين كسى است كه وارد دوزخ مى</span>‌<span dir="rtl">شود. خداى عز و جل مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «آيا كسى از شما دوست دارد گوشت برادر مُرده</span>‌<span dir="rtl">اش را بخورد؟ از آن كراهت داريد».</span>

<span dir="rtl">278.</span> <span dir="rtl">مستدرك الوسائل</span>: <span dir="rtl">رُوِيَ أنَّ اللّهَ تَعالى قالَ لِموسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: مَن ماتَ تائِباً مِنَ الغيبَةِ فَهُوَ آخِرُ مَن يَدخُلُ الجَنَّةَ، ومَن ماتَ مُصِرّاً عَلَيها فَهُوَ أوَّلُ مَن يَدخُلُ النّارَ.</span><ref><span dir="rtl">مستدرك الوسائل: ج9 ص126 ح10438.</span></ref>

<span dir="rtl">278.</span> <span dir="rtl">مستدرك الوسائل</span>: <span dir="rtl">روايت شده است كه خداى متعال به موسى عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فرمود: «هر كس توبه كرده از غيبت بميرد، او آخرين كسى است كه وارد بهشت مى</span>‌<span dir="rtl">شود و هر كس بميرد و بر آن [غيبت] اصرار ورزد، او نخستين كسى است كه وارد آتش مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span id="توبة-من-عنده-حق-من-حقوق-الناس"></span>
== <span dir="rtl">6 / 6: تَوبَةُ مَن عِندَهُ حَقٌّ مِن حُقوقِ النّاسِ</span> ==

<span dir="rtl">6 / 6: توبه كسى كه حقّ الناس به گردن دارد</span>

<span dir="rtl">279.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">مَنِ اقتَطَعَ مالَ مُؤمِنٍ غَصباً بِغَيرِ حِلِّهِ، لَم يَزَلِ اللّهُ عز و جل مُعرِضاً عَنهُ، ماقِتاً لِأَعمالِهِ الَّتي يَعمَلُها مِنَ البِرِّ وَالخَيرِ، لا يُثبِتُها في حَسَناتِهِ حَتّى يَتوبَ ويَرُدَّ المالَ الَّذي أخَذَهُ إلى صاحِبِهِ.</span><ref><span dir="rtl">ثواب الأعمال: ص322 ح9 عن أبي عبيدة الحذّاء عن الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، عوالي اللآلي: ج1 ص364ح 56 وفيه «حقّه» بدل «حلّه»، بحارالأنوار: ج104 ص294 ح8.</span></ref>

<span dir="rtl">279.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله</span>: <span dir="rtl">كسى كه مال مسلمانى را به ناحق غصب كند، خداوند، پيوسته از او روى</span>‌<span dir="rtl">گردان باشد و از هر كار نيكى كه مى</span>‌<span dir="rtl">كند، در خشم باشد و آنها را در شمارِ حسناتش ثبت نمى</span>‌<span dir="rtl">كند تا آن گاه كه توبه كند و مالى را كه گرفته است، به صاحبش برگردانَد.</span>

<span dir="rtl">280.</span> <span dir="rtl">الكافي عن شيخ من النخع</span>: <span dir="rtl">قُلتُ لِأَبي جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: إنّي لَم أزَل والِياً مُنذُ زَمَنِ الحَجّاجِ إلى يَومي هذا، فَهَل لي مِن تَوبَةٍ؟ قالَ: فَسَكَتَ، ثُمَّ أعَدتُ عَلَيهِ فَقالَ: لا، حَتّى تُؤدِّيَ إلى كُلِّ ذي حَقٍّ حَقَّهُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص331 ح3، بحارالأنوار: ج75 ص329 ح59.</span></ref>

<span dir="rtl">280.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از يكى از بزرگان نخع ـ</span>: <span dir="rtl">به امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام گفتم: من از زمان حَجّاج تاكنون، همواره فرماندار بوده</span>‌<span dir="rtl">ام. آيا توبه من پذيرفته مى</span>‌<span dir="rtl">شود؟ امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام خاموش ماند. سخنم را تكرار كردم، فرمود: «نه، مگر آن كه حقّ هر صاحب حقى را به او برگردانى».</span>

<span dir="rtl">281.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">ما مِن أحَدٍ يَظلِمُ بِمَظلِمَةٍ إلاّ أخَذَهُ اللّهُ بِها في نَفسِهِ ومالِهِ، وأَمَّا الظُّلمُ الَّذي بَينَهُ وبَينَ اللّهِ فَإِذا تَابَ غَفَرَ اللّهُ لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج2 ص332 ح12، ثواب الأعمال: ص321 ح6 كلاهما عن زرارة، بحارالأنوار: ج75ص 313 ح22.</span></ref>

<span dir="rtl">281.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هيچ كس نيست كه ظلم و ستم كند، مگر اين كه به خاطر آن خداوند او را در جانش و مالش تلافى مى</span>‌<span dir="rtl">كند؛ امّا ستمى كه ميان او و خداست، هر گاه توبه كند، خداوند او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد.</span>

<span dir="rtl">282.</span> <span dir="rtl">الكافي عن عليّ بن أبي حمزة</span>: <span dir="rtl">كانَ لي صَديقٌ مِن كُتّابِ بَني اُمَيَّةَ، فَقالَ لي: اِستَأذِن لي عَلى</span><ref><span dir="rtl">في الطبعة المعتمدة «عن» بدل «على»، والتصويب من طبعة دارالحديث: ج9 ص619.</span></ref> <span dir="rtl">أبي عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، فَاستَأذَنتُ لَهُ عَلَيهِ فَأَذِنَ لَهُ، فَلَمّا أن دَخَلَ سَلَّمَ وجَلَسَ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ: جُعِلتُ فِداكَ، إنّي كُنتُ في ديوانِ هؤلاءِ القَومِ فَأَصَبتُ مِن دُنياهُم مالاً كَثيراً وأَغمَضتُ في مَطالِبِهِ... فَهَل لي مَخرَجٌ مِنهُ؟</span>

<span dir="rtl">قالَ: إن قُلتُ لَكَ تَفعَلُ؟ قالَ: أفعَلُ. قالَ لَهُ: فَاخرُج مِن جَميعِ مَا اكتَسَبتَ في ديوانِهِم، فَمَن عَرَفتَ مِنهُم رَدَدتَ عَلَيهِ مالَهُ، ومَن لَم تَعرِف تَصَدَّقتَ بِهِ، وأَنَا أضمَنُ لَكَ عَلَى اللّهِ عز و جل الجَنَّةَ.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَأَطرَقَ الفَتى رَأسَهُ طَويلاً، ثُمَّ قالَ: قَد فَعَلتُ جُعِلتُ فِداكَ.</span>

<span dir="rtl">قَالَ ابنُ أبي حَمزَةَ: فَرَجَعَ الفَتى مَعَنا إلَى الكُوفَةِ، فَما تَرَكَ شَيئاً عَلى وَجهِ الأَرضِ إلاّ خَرَجَ مِنهُ حَتّى ثِيابِهِ الَّتي كانَت عَلى بَدَنِهِ، قالَ: فَقَسَمتُ لَهُ قِسمَةً وَاشتَرَينا لَهُ ثِياباً وبَعَثنا إلَيهِ بِنَفَقَةٍ، قالَ: فَما أتى عَلَيهِ إلاّ أشهُرٌ قَلائِلُ حَتّى مَرِضَ فَكُنّا نَعودُهُ. قالَ: فَدَخَلتُ عَلَيهِ يَوماً وهُوَ فِي السَّوقِ</span><ref><span dir="rtl">السَّوقُ: النَزَعُ، كأنّ روحَ الإنسانِ تُساق لتخرج من بَدَنِه مجمع البحرين: ج2 ص909 «سوق».</span></ref><span dir="rtl">، قالَ: فَفَتَحَ عَينَيهِ ثُمَّ قالَ لي: يا عَلِيُّ، وَفى لي وَاللّهِ صاحِبُكَ. قالَ: ثُمَّ ماتَ فَتَوَلَّينا أمرَهُ. فَخَرَجتُ حَتّى دَخَلتُ عَلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام، فَلَمّا نَظَرَ إلَيَّ قالَ: يا عَلِيُّ، وَفَينا وَاللّهِ لِصاحِبِكَ، قالَ: فَقُلتُ: صَدَقتَ جُعِلتُ فِداكَ، هكَذا وَاللّهِ قالَ لي عِندَ مَوتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج5 ص106 ح4، تهذيب الأحكام: ج6 ص331 ح920، بحارالأنوار: ج47 ص383ح 105.</span></ref>

<span dir="rtl">282.</span> <span dir="rtl">الكافى ـ به نقل از على بن ابى حمزه ـ</span>: <span dir="rtl">دوستى داشتم كه از منشيان بنى اميّه بود. به من گفت: از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام برايم اجازه ملاقات بگير.</span>

<span dir="rtl">من از امام عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام اجازه خواستم و ايشان، اجازه داد. چون به حضور ايشان رسيد، سلام كرد و نشست و سپس گفت: قربانت گردم! من در ديوان اين جماعت، كار مى</span>‌<span dir="rtl">كردم و از دنياى آنان، به مال و منال فراوانى رسيده</span>‌<span dir="rtl">ام و براى به دست آوردن آن، چشم بر هم نهادم (به حلال و حرام، توجّهى ننمودم).… آيا راهى براى بيرون آمدن از اين [وضع] برايم هست؟</span>

<span dir="rtl">فرمود: «اگر برايت بگويم، انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهى؟».</span>

<span dir="rtl">گفت: انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهم.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «از هر آنچه در ديوانِ آنها به دست آورده</span>‌<span dir="rtl">اى، خارج شو. كسانى را [از صاحبان اموال] كه مى</span>‌<span dir="rtl">شناسى، مالشان را به آنها باز گردان و كسانى را كه نمى</span>‌<span dir="rtl">شناسى، از طرفشان صدقه بده. من نيز ضمانت مى</span>‌<span dir="rtl">كنم كه خداوند عز و جل، بهشت را به تو بدهد».</span>

<span dir="rtl">مرد جوان، مدّتى طولانى سرش را پايين انداخت [و به تأمّل پرداخت]. سپس گفت: قربانت گردم! چنين مى</span>‌<span dir="rtl">كنم.</span>

<span dir="rtl">ابن ابى حمزه گفت: آن جوان با ما به كوفه باز گشت و چيزى بر روى زمين باقى نگذاشت مگر آن كه آن را از مالش كنار گذاشت حتّى جامه</span>‌<span dir="rtl">اى را كه بر تن داشت. من مالى برايش تعيين كردم و جامه</span>‌<span dir="rtl">هايى برايش خريديم و با قدرى خرجى، نزد او فرستاديم. چند ماهى نگذشت كه او بيمار شد. ما به عيادتش مى</span>‌<span dir="rtl">رفتيم. يك روز نزدش رفتيم. او در حال جان كَنْدن بود. چشمانش را باز كرد و گفت: اى على! به خدا سوگند سَرور تو به تعهّدش وفا كرد! اين را گفت و مُرد و ما او را به خاك سپرديم.</span>

<span dir="rtl">من [سوى مدينه] رفتم و خود را به امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رساندم. همين كه مرا ديد، فرمود: «اى على! به خدا سوگند ما به تعهّدمان در باره دوستت وفا كرديم».</span>

<span dir="rtl">من گفتم: درست است، فدايت شوم! به خدا سوگند كه او نيز هنگام مرگش، همين را گفت.</span>

<span dir="rtl">283.</span> <span dir="rtl">تفسير العياشي عن عليّ بن درّاج الأسدي</span>: <span dir="rtl">دَخَلتُ عَلى أبي جَعفَرٍ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام فَقُلتُ لَهُ: إنّي كُنتُ عامِلاً لِبَني اُمَيَّةَ فَأَصَبتُ مالاً كَثيراً، فَظَنَنتُ أنَّ ذلِكَ لا يَحِلُّ لي.</span>

<span dir="rtl">قالَ: فَسَأَلتَ عَن ذلِكَ غَيري؟ قالَ: قُلتُ: قَد سَأَلتُ فَقيلَ لي: إنَّ أهلَكَ ومالَكَ وكُلَّ شَيءٍ لَكَ حَرامٌ!</span>

<span dir="rtl">قالَ: لَيسَ كَما قالوا لَكَ. قالَ: قُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ فَلي تَوبَةٌ؟ قالَ: نَعَم، تَوبَتُكَ في كِتابِ اللّهِ «قُل لِّلَّذِينَ كُفَرُواإِن يَنتَهُواْ يُغْفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ»</span><ref><span dir="rtl">الأنفال: 38.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج2 ص55 ح47، بحار الأنوار: ج75 ص374 ح27.</span></ref>

<span dir="rtl">283.</span> <span dir="rtl">تفسير العيّاشى ـ به نقل از على بن درّاج اسدى ـ</span>: <span dir="rtl">خدمت امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام رسيدم و گفتم: من كارگزار بنى</span>‌<span dir="rtl">اميه بودم و دارايى بسيارى به دست آورده</span>‌<span dir="rtl">ام و فكر مى</span>‌<span dir="rtl">كنم آن دارايى برايم حلال نيست. فرمود: «آيا در باره آن از ديگران هم سؤال كرده</span>‌<span dir="rtl">اى؟». گفتم: آرى. سؤال كرده</span>‌<span dir="rtl">ام و به من گفته شد: زن و دارايى و هرچه دارى بر تو حرام است.</span>

<span dir="rtl">فرمود: «چنان نيست كه به تو گفته</span>‌<span dir="rtl">اند». گفتم: فدايت شوم! پس، راه توبه</span>‌<span dir="rtl">اى برايم هست؟ فرمود: «آرى. توبه تو در كتاب خدا آمده است: «به كسانى كه كافر شده</span>‌<span dir="rtl">اند، بگو: اگر باز ايستند، آنچه گذشته است، برايشان آمرزيده مى</span>‌<span dir="rtl">شود».</span>

<span dir="rtl">284.</span> <span dir="rtl">تفسير العيّاشي عن سماعة، عن الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">سَأَلتُهُ عَن رَجُلٍ أكَلَ مالَ اليَتيمِ هَل لَهُ تَوبَةٌ؟ فَقالَ: يُؤَدّي إلى أهلِهِ، لِأَنَّ اللّهَ يَقولُ: «إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَمَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِى بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 10.</span></ref> <span dir="rtl">وقالَ: «إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 2.</span></ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">تفسير العيّاشي: ج1 ص217 ح12 و ص224 ح41 عن سماعة عن الإمام الصادق أو الإمامالكاظم عليهماالسلاموفيه «يرد به» بدل «يؤدّي إلى» وليس فيه ذيله من «وقال: إنّه...»، بحار الأنوار: ج79 ص270 ح13.</span></ref>

<span dir="rtl">284.</span> <span dir="rtl">تفسير العيّاشى ـ به نقل از سماعه ـ</span>: <span dir="rtl">از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام پرسيدم: شخصى مال يتيم را خورده است. آيا راه توبه</span>‌<span dir="rtl">اى برايش هست؟ فرمود: «[آن مال را] به صاحبش برگردانَد؛ زيرا خداوند مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد: «كسانى كه اموال يتيمان را به ستم مى</span>‌<span dir="rtl">خورند، جز اين نيست كه آتشى در شكم خود فرو مى</span>‌<span dir="rtl">برند و به زودى در آتشى فروزان در آيند». نيز فرموده است: «اين، گناهى بزرگ است».</span>

<span dir="rtl">285.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">مَن نالَ مِن رَجُلٍ مُسلِمٍ شَيئاً مِن عِرضٍ أو مالٍ، وَجَبَ عَلَيهِ الاِستِحلالُ مِن ذلِكَ، وَالتَّنَصُّلُ مِن كُلِّ ما كانَ مِنهُ إلَيهِ، وإن كانَ قَد ماتَ فَليَتَنَصَّل مِنَ المالِ إلى وَرَثَتِهِ، وَليَتُب إلَى اللّهِ تَعالى مِمّا أتى إلَيهِ حَتّى يَطَّلِعَ اللّهُ تَعالى عَلَيهِ بِالنَّدَمِ وَالتَّوبَةِ وَالتَّنَصُّلِ.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ قالَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: ولَستُ آخِذٌ بِتَأويلِ الوَعيدِ في أموالِ النّاسِ، ولكِنّي أرى أن تُؤدّى إلَيهِم إن كانَت قائِمَةً في يَدَي مَنِ اغتَصَبَها ويُتَنَصَّلَ إلَيهِم مِنها، وإن فَوَّتَهَا</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «فاتها»، وما أثبتناه من مستدرك الوسائل.</span></ref> <span dir="rtl">المُغتَصِبُ أعطَى العِوَضَ مِنها، فَإِن لَم يَعرِف أهلَها تَصَدَّقَ بِها عَنهُم عَلَى الفُقَراءِ وَالمَساكينِ، وتابَ إلَى اللّهِ عز و جل مِمّا فَعَلَ.</span><ref><span dir="rtl">دعائم الإسلام: ج2 ص485 ح1731، مستدرك الوسائل: ج12 ص105 ح13641.</span></ref>

<span dir="rtl">285.</span> <span dir="rtl">امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">هر كس به آبرو يا مال مرد مسلمانى تعرّض كند، بايد از او حلاليت بطلبد و خود را از هر حقّى كه به گردن او دارد، برى الذمّه نمايد و اگر [آن شخص] مُرده است، حقّ و حقوق مالى او را به ورثه</span>‌<span dir="rtl">اش بدهد و از كارى هم كه با او كرده است، به درگاه خداوند متعال، توبه كند تا خداى متعال بداند او پشيمان است و توبه كرده و برى الذمّه شده است.</span>

<span dir="rtl">سپس فرمود: من عذاب در غصب اموال مردم را قابل تأويل و توجيه نمى</span>‌<span dir="rtl">دانم؛ بلكه معتقدم كه اموال غصب شده</span>‌<span dir="rtl">اى كه هنوز در دست غصب كننده هست، بايد آنها را به صاحبانش برگردانَد و ذمّه خود را برى كند. اگر آنها را از دست داده است، بايد عوضش را بدهد و اگر صاحبانش را نمى</span>‌<span dir="rtl">شناسد، آنها را از طرف صاحبانش به فقرا و مستمندان، صدقه بدهد و از كارى كه كرده است، به درگاه خدا توبه كند.</span>

<span id="پژوهشى-در-باره-گونههاى-توبه576"></span>
=== <span dir="rtl">پژوهشى در باره گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى توبه</span><ref><span dir="rtl">به قلم فاضل ارجمند، جناب آقاى عبد الهادى مسعودى.</span></ref> ===

<span dir="rtl">بر پايه آنچه در تفسير توبه گذشت، توبه به سوى خدا، معنايى جز بازگشت به سوى خداوند ندارد. از اين رو حقيقت توبه، قابليت انقسام ندارد، اما مى</span>‌<span dir="rtl">توان آن را به لحاظ فاعلش: تائب؛ بر پايه گناهان صورت گرفته؛ و نيز از حيث لوازم و افعال واجب بعد از توبه مانند: حليت خواهى و رد مظالم، دسته بندى كرد.</span>

<span dir="rtl">توبه همچنين به لحاظ مقبوليت يا عدم مقبوليت آن در درگاه الهى قابل تقسيم است و نيز مى</span>‌<span dir="rtl">توان آن را به توبه كامل (نصوح) و توبه ناقص درجه</span>‌<span dir="rtl">بندى نمود. در اينجا سه دسته را اندكى توضيح مى</span>‌<span dir="rtl">دهيم:</span>

<span id="گونههاى-توبه-به-لحاظ-تائب"></span>
==== <span dir="rtl">1. گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى توبه به لحاظ تائب</span> ====

<span dir="rtl">در فرآيند توبه، شخص از حالت فرودين پيشين خود، بيرون مى</span>‌<span dir="rtl">آيد و به سوى خداوند اوج مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد. اين بازگشت افتخار آفرين گاه از سوى فردى گنهكار و از پى پشيمانى از كرده نارواى خويش است و گاه در پى ترك توجه تام به خداوند و دل مشغولى به كارهاى مباح زندگى. توبه دسته نخست يعنى توبه از گناه، عام و گسترده است؛ زيرا ما آدميان در لحظه</span>‌<span dir="rtl">هايى نه چندان اندك از عمر خويش، نافرمان بوده</span>‌<span dir="rtl">ايم و از دستورات الهى سر پيچى كرده</span>‌<span dir="rtl">ايم. تنها استثناى اين رويه عمومى، پيامبران، اوليا و اوصياى الهى هستند. اين برگزيدگان به مدد عصمت و عنايت خداوند، گرد</span>

<span dir="rtl">گناه نمى</span>‌<span dir="rtl">چرخند و توبه آنان را مى</span>‌<span dir="rtl">توان ناظر به بازگشت از دل مشغولى به هر چيز ديگرى غير از خداى متعال دانست. متن زير گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى توبه را بر پايه توبه كنندگان به نيكويى بر مى</span>‌<span dir="rtl">نمايد:</span>

<span dir="rtl">توبه ريسمان الهى و يارى و كشش عنايت اوست. و بنده را بايد كه پيوسته و در همه حال به مقتضاى حال و جريان امور خود در حال توبه باشد. و براى هر فرقه و طائفه</span>‌<span dir="rtl">اى توبه</span>‌<span dir="rtl">اى ويژه است؛ پس توبه پيامبران الهى از مضطرب شدن باطن و به هم خوردن حالت اطمينان است. و توبه اوليا از عوارض رنگارنگ و تلون خاطر است كه بر خلاف ثبوت و استقامت است و توبه اصفيا و برگزيدگانِ حق، از استراحت و فراغت و غفلت و كدورت است كه بر خلاف دوام توجه است و توبه خاصان از مشغول بودن به غير پروردگار است كه توجه به غير خدا پيدا كرده و سرگرم به آنها باشند. و توبه عموم مردم از گناهان است.</span><ref><span dir="rtl">مصباح الشريعة: ص433.</span></ref>

<span dir="rtl">گفتنى است توبه را از حيث درجات، با اندك تفاوتى در تعريف، به سه دسته تقسيم كرده</span>‌<span dir="rtl">اند: توبه عوام؛ توبه خواص؛ و توبه خاصِ خاص. متن دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه جهان اسلام كه در پى مى</span>‌<span dir="rtl">آيد، اين نكته را توضيح مى</span>‌<span dir="rtl">دهد:</span>

<span dir="rtl">توبه عوام، توبه از گناه از طريق استغفار زبانى و ندامت در دل است.</span>

<span dir="rtl">توبه خواص را توبه از صواب نيز گفته</span>‌<span dir="rtl">اند و آن بازگشت از طاعات خود است، به اين معنى كه سالك طاعات خود را ناقص ببيند و از آن عذرخواهى كند. استغفار انبيا به همين معناست، همان گونه كه خدا در قرآن به رسول اكرم فرموده است:</span>

<span dir="rtl">«استَغْفِر لِذَنبِكَ»</span>

<span dir="rtl">و اين استغفار براى ادا نكردن حق خداوند به طور كامل بوده است. توبه خواص را گاه توبه از صغاير نيز دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">توبه خاصِ خاص، رجوع از خلق به حق يا از خود به حق و به معناى نسبت ندادن منفعت و مضرت به خلق است. همچنين گفته شده كه تفاوت توبه خاص با خاص خاص اين است كه در توبه خاص فرد از نسبت دادن طاعات به خود تبرى مى</span>‌<span dir="rtl">جويد و آنها را از آنِ خود نمى</span>‌<span dir="rtl">داند ولى در توبه خاص خاص، عارف با ديدن عجز و فناى همه عالم از هرچه غير خداست، تبرى مى</span>‌<span dir="rtl">كند. همچنين در اين مرحله فرد از ديدن احوال و مقامات خود نيز توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند. گفته</span>‌<span dir="rtl">اند كه استغفار پيامبر اكرم صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله از اين نوع بود، زيرا ايشان هر دم در ترقى بود و وقتى به مقام بالاترى مى</span>‌<span dir="rtl">رسيد، از مقام فروتر استغفار و از ديدن آن توبه مى</span>‌<span dir="rtl">فرمود.</span>

<span dir="rtl">خواجه عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">انصارى مردم را از حيث مراتب روحى به سه طبقه عامه، اوساط (وسط) و خاصه تقسيم كرده و براى هر مرتبه توبه اى را لازم دانسته است:</span>

<span dir="rtl">1) توبه عامه از بسيار شمردن طاعات است، زيرا زياد شمردن حسنات و طاعات به اين معناست كه فرد حقى بر خدا داشته و او را مجبور به دادن ثواب دانسته است؛ بنا بر اين، بنده بايد از اين كار كه نزد خواص، بى ادبى است، توبه كند.</span>

<span dir="rtl">2) توبه اوساط بايد از كم دانستن گناه باشد، زيرا اوساط چون به حكم و قضاى الاهى نگاه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، معصيت خود را كم مى</span>‌<span dir="rtl">شمرند و همچنين آن را در كنار رحمت خدا كوچك مى</span>‌<span dir="rtl">بينند، همين امر ممكن است سبب شود كه آنها گناه خود را به خدا نسبت دهند و سرانجام سركشى كنند؛ پس، اوساط بايد از كوچك شمردن گناه توبه كنند.</span>

<span dir="rtl">3) توبه خاصه از تضييع وقت است. در اين مرتبه روت غير خدا سبب از بين رفتن حال مراقبه و ذكر، و در نتيجه موجب تفرقه (جدايى از حق) است؛ پس، سالك بايد از ضايع كردن وقت، توبه كند. در رساله صد ميدان، منسوب به خواجه عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">انصارى، اين سه مرتبه بترتيب توبه مطيع، عاصى و عارف ناميده شده است.</span>

<span dir="rtl">توبه را از حيث موضوعى كه از آن توبه مى</span>‌<span dir="rtl">شود، به چهار دسته تقسيم كرده</span>‌<span dir="rtl">اند: توبه كفار از كفر، توبه فاسقان از فسق و فجور، توبه ابرار از اخلاق زشت و اوصاف قبيح، و توبه كاملان و انبيا از غير حق. علماى اخلاق نيز براى توبه مراتب و انواعى شبيه به همين مضامين آورده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">غزالى توبه مردم را به اين پنج گروه تقسيم كرده است: توبه عوام از گناهان، توبه صالحان از اخلاق زشت، توبه پرهيزگاران از شك و ترديدى كه گاهى به آن مبتلا مى</span>‌<span dir="rtl">شوند، توبه عاشقان از غفلتى كه عارض مى</span>‌<span dir="rtl">شود، و توبه عارفان از توقف در مقامى كه بالاتر از آن وجود دارد و از اين رو، توبه عارفان نهايت ندارد.</span>

<span dir="rtl">خواجه نصيرالدين طوسى توبه را به سه نوع تقسيم كرده: توبه عام از معاصى؛ توبه خاص براى معصومان كه مربوط به ترك اولى است، مانند توبه آدم علیه السلام و ساير انبيا؛ و توبه اخص كه توبه از التفات به غير خدا يا توبه از التفات و بازگشت فرد به مرتبه</span>‌<span dir="rtl">اى است كه از آن بالاتر رفته است.</span>

<span dir="rtl">همچنين علماى اخلاق توبه كنندگان را از حيث دارا بودن شرايط توبه به چهار گروه تقسيم كرده</span>‌<span dir="rtl">اند: گروه اول، از همه معاصى توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و بر آن استقامت مى</span>‌<span dir="rtl">ورزند، سعى در توبه دارند و با كارهاى خير براى پاك كردن گناه مى</span>‌<span dir="rtl">كوشند، اينان داراى نفس مطمئنه</span>‌<span dir="rtl">اند؛ گروه دوم در ترك گناهان كبيره استقامت دارند ولى گاه سهواً گناهانى انجام مى</span>‌<span dir="rtl">دهند و به همين دليل خود را ملامت مى</span>‌<span dir="rtl">كنند، صاحب چنين توبه</span>‌<span dir="rtl">اى، نفس لوامه دارد؛ گروه سوم كسانى هستند كه مدتى بر توبه استقامت مى</span>‌<span dir="rtl">ورزند ولى دوباره ميل گناه بر آنان غلبه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و به آن اقدام مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و سپس پشيمان مى</span>‌<span dir="rtl">شوند اما نفس، آنها را به تأخير در توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كشاند، اين نفس را مُسوَّله گويند؛ و گروه چهارم، آنان كه توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنند و مدتى استقامت مى</span>‌<span dir="rtl">ورزند و بعد مرتكب گناه مى</span>‌<span dir="rtl">شوند، بى آنكه پشيمان شوند. آنان داراى نفس «امّاره به سوء» هستند و در صورتى كه شر آنان بيش از خير باشد، عاقبت بدى خواهند داشت.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: دانش</span>‌<span dir="rtl">نامه جهان اسلام: ج8 ص379.</span></ref>

<span dir="rtl">گفتنى است مفهوم توبه انبيا و أوصيا به صورت ويژه در پژوهشى ديگر توضيح داده شده است.</span><ref><span dir="rtl">ر. ك: ص60 (تبيين توبه انبيا و أوصيا عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام).</span></ref>

<span id="گونههاى-توبه-بر-حسب-عمل"></span>
==== <span dir="rtl">2. گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى توبه بر حسب عمل</span> ====

<span dir="rtl">گناه را مى</span>‌<span dir="rtl">توان به گناه متعارف و غير متعارف تقسيم نمود. مقصود از گناه غير متعارف، اشتغالات مباح روزانه است كه عارف و محب خدا را از محبت ورزى به او در لحظه</span>‌<span dir="rtl">هايى هر چند كوتاه جدا مى</span>‌<span dir="rtl">كند. توبه از اين جدايى و بازگشت به دامان محبوب در مناجات زيور عابدان، امام سجاد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام به زيبايى ترسيم شده است:</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وإنّى أتوبُ إلَيكَ مِن كُلِّ ما خالَفَ إرادَتَكَ، أو زالَ عَن مَحَبَّتِكَ؛ مِن خَطَراتِ قَلبى، ولَحَظاتِ عَينى، وحِكاياتِ لِسانى، تَوبَةً تَسلَمُ بِها كُلُّ جارِحَةٍ عَلى حِيالِها مِن تَبِعاتِكَ، وتَأمَنُ مِمّا يَخافُ المُعتَدونَ مِن أليمِ سَطَواتِكَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص126 دعاى 31.</span></ref>

<span dir="rtl">بار خدايا! من از هر آنچه كه بر دلم گذشته و چشمم ديده و بر زبانم رانده شده است و مخالف خواست تو بوده و يا تو دوست نداشته</span>‌<span dir="rtl">اى، به درگاهت توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى كه بر اثر آن، هر يك از اندام</span>‌<span dir="rtl">هاى من از كيفرهاى تو سالم مانَد و از عذاب</span>‌<span dir="rtl">هاى دردناك تو كه متجاوزان از آن مى</span>‌<span dir="rtl">ترسند، در امان مانَد.</span>

<span dir="rtl">و يا در جايى ديگر:</span>

<span dir="rtl">وأَستغفِرُكَ مِن كُلِّ لَذَّةٍ بِغَيرِ ذِكرِكَ، ومِن كُلِّ راحَةٍ بِغَيرِ اُنسِكَ ومِن كُلِّ سُرورٍ بِغَيرِ قُربِكَ، ومِن كُلِّ شُغُلٍ بِغَيرِ طاعَتِكَ.</span><ref><span dir="rtl">بحار الأنوار: ج91 ص151.</span></ref>

<span dir="rtl">و از تو آمرزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم براى هر خوشى و لذتى كه جز از ياد تو برخاسته و هر آسايشى كه جز با همدمى تو پديد آمده و هر شادمانى كه جز با قرب تو حاصل شده و هر كارى كه جز در طاعتت انجام شده است.</span>

<span dir="rtl">گناه در معناى متعارف خود سرپيچى و نافرمانى از فرمان الهى و تنها قابل انتساب به غير معصومان است. از اين رو توبه از آن در دسته توبه عام جاى مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد و به لحاظ گناه پيش از آن، قابليت تقسيم به توبه از گناه كبيره و صغيره دارد. همچنين گناه گاه پنهان و دور از چشم ديگران صورت گرفته و گاه آشكار و در پيشديد همگان انجام پذيرفته است. گاه به تضييع حق الهى انجاميده و گاه حقى از مخلوقات الهى را زير پا نهاده است. در هر يك از اين موقعيت</span>‌<span dir="rtl">ها، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى درخور و متناسب لازم است.</span>

<span id="ـ-1.-گناه-كبيره-و-صغيره"></span>
===== <span dir="rtl">2 ـ 1. گناه كبيره و صغيره</span> =====

<span dir="rtl">در توبه از گناه كبيره، افزون بر تصميم راسخ در ترك هميشگى و تدارك خسارت</span>‌<span dir="rtl">هاى ناشى از آن، گاه اعمالى افزون بر عبادت</span>‌<span dir="rtl">ها و كارهاى متعارف، نيز لازم است. حكمت پرداخت برخى كفارات مانند كفاره قتل عمد، روزه خوارى و صيد در حرم امن الهى، پوشاندن خطاهاى بزرگ توبه كننده و پذيرش او در در گاه الهى است. گفتنى است برخى اعمال ديگر نيز ياريگر اين امر هستند. على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد:</span>

<span dir="rtl">مِن كَفّاراتِ الذُّنوبِ العِظامِ إغاثَةُ المَلهوفِ وَالتَّنفيسُ عَنِ المَكروبِ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغه: حكمت 24، الدعوات، راوندى: ص223 ح615.</span></ref>

<span dir="rtl">از كفّاره</span>‌<span dir="rtl">هاى گناهان بزرگ فريادرسى درمانده و گره</span>‌<span dir="rtl">گشايى از غمديده و بلا زده است.</span>

<span dir="rtl">در گناه صغيره امّا، با اجتناب از گناهان كبيره و با استناد به آيه شريفه: «إِن تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنكُمْ سَئِّاتِكُمْ؛ اگر از گناهان بُزرگ كه نهى شده</span>‌<span dir="rtl">ايد، خوددارى كنيد، بدى</span>‌<span dir="rtl">هايتان را مى</span>‌<span dir="rtl">پوشانيم»</span><ref><span dir="rtl">النساء: 31.</span></ref> <span dir="rtl">مى</span>‌<span dir="rtl">توان به رحمت و غفران الهى اميدوار بود. گفتنى است در گناه صغيره نيز نبايد تكرار و اصرار داشت؛ زيرا اصرار بر گناه صغيره آن را به گناه كبيره تبديل مى</span>‌<span dir="rtl">كند و مانع تحقق شرط مذكور در آيه فوق مى</span>‌<span dir="rtl">شود. اين معنا به صراحت در حديث عبداللّه</span>‌ <span dir="rtl">بن سنان از امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام آمده است:</span>

<span dir="rtl">لا صَغيرَةَ مَعَ الإصرارِ، ولا كَبيرَةَ مَعَ الاِستِغفارِ.</span><ref><span dir="rtl">الكافى: ج2 ص282 ح1.</span></ref>

<span dir="rtl">با وجود اصرار [بر گناه] گناه صغيره معنا ندارد و با طلب آمرزش كردن، گناه كبيره</span>‌<span dir="rtl">اى نيست.</span>

<span id="ـ-2.-گناه-آشكار-و-نهان"></span>
===== <span dir="rtl">2 ـ 2. گناه آشكار و نهان</span> =====

<span dir="rtl">در گناه نهان، شخص گنهكار، به خود آسيب رسانده و تنها يك فرمان الهى را زير پا نهاده است. او بى اعتنايى به فرمان خدا را عمومى و آشكار ننموده و ديگران را به گناه ترغيب نكرده است. در گناه آشكار امّا، شيوع زشتى نيز به گناه اصلى شخص، افزوده مى</span>‌<span dir="rtl">شود. از اين رو در گناه آشكار، فرد گنهكار وظيفه دارد، به جبران اين كرده خويش نيز بپردازد. او بايد همان گونه كه آشكارا پرده درى نموده، پشيمانى خويش را علنى كند و زشتى كرده پيشين خود را به همگان اعلام نمايد تا ديگران از گستاخى او گستاخ نشوند و جرات بر گناه نيابند. اين دستور صريح نبوى است:</span>

<span dir="rtl">ما عَمِلتَ مِن سوءٍ فَأَحدِث للّه</span>‌ <span dir="rtl">فيهِ تَوبَةً: السِّرَّ بِالسِّرِّ، وَالعَلانِيَةَ بِالعَلانِيَةِ.</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص78 ح261.</span></ref>

<span dir="rtl">هر گناهى كه كردى از آن به درگاه خدا، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى [متناسب با آن] كن: براى گناه نهانى، توبه نهانى و براى گناه آشكار، توبه آشكار.</span>

<span dir="rtl">گفتنى است گاه نياز است چنين گنهكارى عملى نيك نيز در پيشديد همگان انجام دهد تا با ترويج نيكى، از گسترش زشتى و پيامدهاى گناه آشكار خويش، جلوگيرى كند. امام صادق عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايد:</span>

<span dir="rtl">مَن عَمِلَ سَيِّئَةً فِى السِّرِّ فَليَعمَل حَسَنَةً فِى السِّرِّ، ومَن عَمِلَ سَيِّئَةً فِى العَلانِيَةِ فَليَعمَل حَسَنَةً فِى العَلانِيَةِ.</span><ref><span dir="rtl">ر.ك: ص78 ح262.</span></ref>

<span dir="rtl">هر كس در نهان كار بدى انجام داد، در نهان، كار خوبى انجام دهد و هر كس آشكارا كار بدى انجام داد، آشكارا، كار نيكى انجام دهد.</span>

<span id="ـ-3.-گناه-مرتبط-با-حق-خدا-و-حق-مردم"></span>
===== <span dir="rtl">2 ـ 3. گناه مرتبط با حق خدا و حق مردم</span> =====

<span dir="rtl">توبه از گناهان ميان بنده و خدا، يعنى آنچه فقط حق خدا را پايمال كرده است و توبه از گناهان ميان فردى كه خود به دو شكل گناهان مرتبط با حقوق مالى افراد و حقوق معنوى، تقسيم مى</span>‌<span dir="rtl">شود. براى دسته نخست مى</span>‌<span dir="rtl">توان به ترك عبادت</span>‌<span dir="rtl">هاى واجب، مانند نماز، روزه و حجّ اشاره كرد، براى دسته دوم به اكل مال يتيم و غصب و براى دسته سوم تهمت و غيبت و استهزاء را نمونه آورد.</span>

<span dir="rtl">خداوند رحمان در دسته نخست بر بندگانش سخت نمى گيرد. او از خطاهاى بندگان نسبت به خويش، آسان و زود در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرد. كافى است بنده چنان از آلودگى</span>‌<span dir="rtl">اش منزجر شود كه تصميم بگيرد، گرد گناهش نچرخد و از حاكميت شهوت و شيطان بگريزد و به خدا روى آورد و در برخى گناهان. مانند نخواندن نماز، حج نگزاردن و شكستن روزه، به تدارك گذشته بپردازد. گناه هر چند بزرگ و نا بخشودنى به نظر آيد تا آنگاه كه تنها به تضييع حق الهى انجاميده شده باشد، بسيار آسان تر از ديگر گناهان، قابل توبه و بخشش است.</span>

<span dir="rtl">اين گذشت عام و فراگير به گاه تجاوز به حقوق ديگران، جاى خود را به سختگيرى مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. خداوند از حق هيچ يك از مخلوقاتش نمى گذرد و تا آنگاه كه صاحب حق نبخشيده، توبه متجاوز قبول نمى شود. اين سختگيرى، مقتضاى عدالت همگانى است و خداوند دادگستر خود را به آن ملتزم نموده است. اين عدالت فراگير در بردارنده همه گونه حقوق مى</span>‌<span dir="rtl">شود؛ چه حقوق مادى و چه حقوق معنوى. از اين رو در چپاول مال يتيم و غارت دسترنج زحمت كشان، فرد متجاوز ناگزير از بازگرداندن همه حقوق از دست رفته ديگران است. همين گونه در گناهانى مانند تهمت و غيبت، گنهكار موظف به اعاده حيثيت از شخص آسيب ديده و جلب رضايت اوست؛ اگرچه كسب رضايت گاه دشوار و يا حتى ناشدنى است. نكته</span>‌<span dir="rtl">اى كه در باره گناه غيبت نمود مى</span>‌<span dir="rtl">يابد و غيبت كننده و يا شنونده غيبت، به هنگام طلب حلاليت از فرد غيبت شونده، او را از افشاى كاستى و عيبش آگاه و به طور طبيعى آزرده خاطر مى</span>‌<span dir="rtl">سازد. همين نكته، توبه از غيبت را دشوار مى</span>‌<span dir="rtl">كند؛ معنايى كه روايت «الغيبة أشدّ من الزنا» را مى</span>‌<span dir="rtl">توان ناظر به آن دانست.</span>

<span dir="rtl">در هر حال حديث زير از امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام مى</span>‌<span dir="rtl">تواند دليل تقسيم بندى فوق باشد:</span>

<span dir="rtl">ما مِن أحَدٍ يَظلِمُ بِمَظلِمَةٍ إلاّ أخَذَهُ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بِها فى نَفسِهِ ومالِهِ، وأَمَّا الظُّلمُ الَّذى بَينَهُ وبَينَ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">فَإِذا تابَ غَفَرَ اللّه</span>‌ <span dir="rtl">لَهُ.</span><ref><span dir="rtl">الكافى: ج2 ص332 ح12، ثواب الأعمال: ص321 ح6، بحار الأنوار: ج75 ص313 ح22.</span></ref>

<span dir="rtl">هيچ كسى [بر ديگرى] ستمى نمى</span>‌<span dir="rtl">كند، مگر اين كه خداوند در جان و مالش تلافى كند. اما كسى كه ستمى را بين خود و خدا [پنهانى] انجام دهد، وقتى توبه كند، خداوند او را مى</span>‌<span dir="rtl">آمرزد.</span>

<span id="گونههاى-توبه-به-لحاظ-لوازم-آن"></span>
==== <span dir="rtl">3. گونه</span>‌<span dir="rtl">هاى توبه به لحاظ لوازم آن</span> ====

<span dir="rtl">توبه چيزى جز ندامت از گذشته نيست. اين ندامت امرى درونى و گاه ناديدنى است،</span><ref><span dir="rtl">بنا به نظر علامه حلى، اعمال لازم پس از توبه، مانند قضاى اعمال، پرداخت ديون مالى و اخذ حلاليت از افراد، خود واجبات مستقلى هستند كه تركشان گناهى جداگانه به حساب مى</span>‌<span dir="rtl">آيد و يا انجام آنها، براى ما كه از درون افراد، بى خبريم، نشانه صدق توبه هستند.</span>

<span dir="rtl">از اين رو اگر كسى واقعا توبه كرد ولى فرصت اين كارها را نيافت و شخصى ديگر اين كارها را براى او به انجام رساند، نمى</span>‌<span dir="rtl">توان توبه او را مردود دانست.</span></ref> <span dir="rtl">اما اگر واقعى و ماندگار باشد، لوازم خود را نشان مى</span>‌<span dir="rtl">دهد. توبه كننده حقيقى افزون بر تكرار نكردن كرده پيشين، به جبران عمل خود نيز روى مى</span>‌<span dir="rtl">آورد. او شخصيت فرو كاسته از گناه خويش را ترميم مى</span>‌<span dir="rtl">كند. اين ترميم مى</span>‌<span dir="rtl">تواند از طريق توجهى هر چه تمام تر به خداوند و انجام دقيق وظايفش در قبال آن ذات قدسى صورت گيرد. توبه كننده همچنين لازم است به رفع خسارت</span>‌<span dir="rtl">هايى كه به خود و ديگران وارد كرده، بپردازد. آنچه شايسته توجه در اين عرصه است، دقت در حقوق تباه شده است. گفته شد كه گناه آشكار دو حق را تباه مى</span>‌<span dir="rtl">كند و نيز تجاوز به حقوق ديگران از ماده تا معنا و از مال و جان تا عرض و آبروى انسان را در بر مى</span>‌<span dir="rtl">گيرد. همان گونه كه رد مظالم واجب است، حليت خواهى از فرد آسيب ديده و اعاده حيثيت او نيز لازم است.</span>

<span id="الفصل-السابع-نماذج-من-الأدعية-المأثورة-في-طلب-التوبة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل السابع: نَماذِجُ مِنَ الأَدعِيَةِ المَأثورَةِ في طَلَبِ التَّوبَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل هفتم: نمونه</span>‌<span dir="rtl">هايى از دعاهاى معصومان عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>

<span id="الأدعية-المأثورة-عن-رسول-الله-صلی-الله-علیه-وآله"></span>
== <span dir="rtl">7 / 1: الأَدعِيَةُ المَأثورَةُ عَن رَسولِ اللّهِ صلی الله علیه وآله</span> ==

<span dir="rtl">7 / 1: دعاهاى روايت شده از پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>

<span dir="rtl">286.</span> <span dir="rtl">الإمام الجواد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِمّا رَواهُ عَن آبائِهِ عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عَن رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله عَن جَبرَئيلَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَنِ اللّهِ تَعالى فِي المُناجاةِ لِطَلَبِ التَّوبَةِ ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ إنّي قَصَدتُ إلَيكَ بِإِخلاصِ تَوبَةٍ نَصوحٍ، وتَثبيتِ عَقدٍ صَحيحٍ، ودُعاءِ قَلبٍ قَريحٍ، وإعلانِ قَولٍ صَريحٍ، اللّهُمَّ فَتَقَبَّل مِنّي مُخلَصَ التَّوبَةِ</span><ref><span dir="rtl">في البلد الأمين وبحار الأنوار: «إنابة مخلص التوبة».</span></ref><span dir="rtl">، وإقبالَ سَريعِ الأَوبَةِ</span><ref><span dir="rtl">الأَوبُ: الرجوعُ (النهاية: ج1 ص79 «أوب»).</span></ref><span dir="rtl">، ومَصارِعَ تَخَشُّعِ الحَوبَةِ</span><ref><span dir="rtl">حوبة: يعني ما يأثم به إن ضيّعه، وتحوّب من الإثم: إذا توقّاه النهاية: ج1 ص455 «حوب».</span></ref><span dir="rtl">، وقابِل رَبِّ تَوبَتي بِجَزيلِ الثَّوابِ، وكَريمِ المَآبِ، وحَطِّ العِقابِ، وصَرفِ العَذابِ، وغُنمِ الإِيابِ، وسَترِ الحِجابِ.</span>

<span dir="rtl">وَامحُ اللّهُمَّ [بِالتَّوبَةِ</span><ref><span dir="rtl">ما بين المعقوفين أثبتناه من البلد الأمين وبحار الأنوار.</span></ref><span dir="rtl">] ما ثَبَتَ مِن ذُنوبي، وَاغسِل بِقَبولِها جَميعَ عُيوبي، وَاجعَلها جالِيَةً لِقَلبي، شاخِصَةً</span><ref><span dir="rtl">في البلد الأمين وبحارالأنوار: «شاحذة».</span></ref> <span dir="rtl">لِبَصيرَةِ لُبّي، غاسِلَةً لِدَرَني</span><ref><span dir="rtl">الدَرَنُ: الوَسَخُ (النهاية: ج2 ص114 «درن»).</span></ref><span dir="rtl">، مُطَهِّرَةً لِنَجاسَةِ بَدَني، مُصَحِّحَةً فيها ضَميري، عاجِلَةً إلَى الوَفاءِ بِها بَصيرَتي</span><ref><span dir="rtl">في البلد الأمين وبحارالأنوار: «مصيري».</span></ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">وَاقبَل يا رَبِّ تَوبَتي، فَإِنَّها تَصدُرُ</span><ref><span dir="rtl">في البلد الأمين وبحارالأنوار: «بصدقٍ» بدل «تصدر».</span></ref> <span dir="rtl">مِن إخلاصِ نِيَّتي، ومَحضٍ مِن تَصحيحِ بَصيرَتي، وَاحتِفالاً</span><ref><span dir="rtl">في البلد الأمين وبحارالأنوار: «واحتفالٍ» وكذا الموارد الآتية.</span></ref> <span dir="rtl">في طَوِيَّتي، وَاجتِهادا في نَقاءِ سَريرَتي، وتَثبيتا لاِءِنابَتي</span><ref><span dir="rtl">الإنابة: الرجوع إلى اللّه</span>‌ <span dir="rtl">بالتوبة لسان العرب: ج1 ص774 «نوب».</span></ref><span dir="rtl">، مُسارَعَةً إلى أمرِكَ بِطاعَتي، وَاجلُ اللّهُمَّ بِالتَّوبَةِ عَنّي ظُلمَةَ الإِصرارِ، وَامحُ بِها ما قَدَّمتُهُ مِنَ الأَوزارِ، وَاكسُني لِباسَ التَّقوى وجَلابيبَ الهُدى.</span>

<span dir="rtl">فَقَد خَلَعتُ رِبقَ</span><ref><span dir="rtl">الرِبْقُ: حبل فيه عدّة عرى تشدّ به البهم لسان العرب: ج10 ص112 «ربق».</span></ref> <span dir="rtl">المَعاصي عَن جِلدي، ونَزَعتُ سِربالَ</span><ref><span dir="rtl">السِربالُ: القميص (النهاية: ج2 ص356 «سرب»).</span></ref> <span dir="rtl">الذُّنوبِ عَن جَسَدي، مُستَمسِكا رَبِّ بِقُدرَتِكَ، مُستَعينا عَلى نَفسي بِعِزَّتِكَ، مُستَودِعا تَوبَتي مِنَ النَّكثِ بِخُفرَتِكَ، مُعتَصِما مِنَ الخِذلانِ بِعِصمَتِكَ، مُقارِنا بِهِ لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلاّ بِكَ.</span><ref><span dir="rtl">مهج الدعوات: ص262، البلد الأمين: ص518 كلاهما عن محمّد بن الحارث النوفلي، بحار الأنوار: ج 94 ص117 ح17.</span></ref>

<span dir="rtl">286.</span> <span dir="rtl">امام جواد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در روايت از پدرانش عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله از جبرئيل از خداوند متعال در مناجات براى طلب توبه ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! من به درگاه تو روى آورده</span>‌<span dir="rtl">ام با توبه</span>‌<span dir="rtl">اى خالص و راستين، و عقيده</span>‌<span dir="rtl">اى استوار و درست، و دعايى از دلى آلوده و اظهار گفتارى ناب. پس، اى خداوند، از من كه خالصانه توبه كرده</span>‌<span dir="rtl">ام و شتابان به سوى تو باز گشته</span>‌<span dir="rtl">ام و زمين خورده لغزشگاه</span>‌<span dir="rtl">هاى گناه هستم، پذيرا شو و توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را، اى پروردگار من، بپذير با عطاى فراوان، و رويكردى بزرگوارانه، و دور ساختن كيفر و برگرداندن عذاب و سودمندى بازگشت و پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى [بر من].</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! گناهان ثبت شده</span>‌<span dir="rtl">ام را [با توبه] پاك كن و با پذيرفتن آن، همه عيب</span>‌<span dir="rtl">هايم را بشوى و توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را صيقل دهنده دلم و بيناكننده ديده خِردم و شوينده چرك</span>‌<span dir="rtl">هايم و پاك كننده آلودگى تنم و درست كننده نهادم قرار ده و بدان وسيله، هرچه زودتر بصيرتم را كامل گردان.</span>

<span dir="rtl">اى پروردگار من! توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را بپذير؛ زيرا آن از نيّت خالصم و از اصلاح نابِ بينشم و از سراسر وجودم و از سر كوشش براى پاك</span>‌<span dir="rtl">سازى درونم و استوارى در بازگشتم [به سوى تو] و از شتافتن مطيعانه سوى فرمان تو برآمده است. بار خدايا! با توبه، تاريكى پافشارى [بر گناهان] را براى من روشن</span>‌<span dir="rtl">ساز و گناهانى را كه انجام داده</span>‌<span dir="rtl">ام، بزُداى و جامه پرهيزگارى و رداهاى هدايت بر من بپوشان؛ زيرا كه من، كمند معاصى را از پوستم بركَنْدم و پيراهن گناهان را از تنم به در آوردم و به قدرت تو، اى پروردگار من، تمسّك جسته</span>‌<span dir="rtl">ام و در برابر نفسم از عزّت تو كمك گرفته</span>‌<span dir="rtl">ام و از توبه</span>‌<span dir="rtl">شكنى به حمايت تو پناه آورده</span>‌<span dir="rtl">ام و از وا نهادنت به نگهداشت تو، چنگ زده</span>‌<span dir="rtl">ام و از تو كمك مى</span>‌<span dir="rtl">طلبم كه هيچ دگرگونى و توانى نيست، مگر به واسطه تو.</span>

<span dir="rtl">287.</span> <span dir="rtl">الإمام الجواد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِمّا رَواهُ عَن آبائِهِ عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام عَن رَسولِ اللّهِ صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله عَن جَبرَئيلَ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام عَنِ اللّهِ تَعالى فِي المُناجاةِ لِلاِستِقالَةِ ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ إنَّ الرَّجاءَ لِسَعَةِ رَحمَتِكَ أنطَقَني بِاستِقالَتِكَ، وَالأَمَلَ لِأَناتِكَ ورِفقِكَ شَجَّعَني عَلى طَلَبِ أمانِكَ وعَفوِكَ، ولي يا رَبِّ ذُنوبٌ قَد واجَهَتها أوجُهُ الاِنتِقامِ، وخَطايا قَد لاحَظَتها أعيُنُ الاِصطِلامِ</span><ref><span dir="rtl">الاصطلام: الاستئصال لسان العرب: ج12 ص340 «صلم».</span></ref><span dir="rtl">، وَاستَوجَبتُ بِها عَلى عَدلِكَ أليمَ العَذابِ، وَاستَحقَقتُ بِاجتِراحِها</span><ref><span dir="rtl">الاجتراح: الاكتساب مجمع البحرين: ج1 ص282 «جرح».</span></ref> <span dir="rtl">مُبيرَ العِقابِ، وخِفتُ تَعويقَها لاِءِجابَتي، ورَدَّها إيّايَ عَن قَضاءِ حاجَتي، بِإِبطالِها لِطَلِبَتي وقَطعِها لِأَسبابِ رَغبَتي، مِن أجلِ ما قَد أنقَضَ ظَهري مِن ثِقلِها، وبَهَظَني</span><ref><span dir="rtl">بَهَظهُ: أثقله، أمر باهظ: أي شاقّ مجمع البحرين: ج1 ص197 «بهظ».</span></ref> <span dir="rtl">مِنَ الاِستِقلالِ بِحَملِها.</span>

<span dir="rtl">ثُمَّ تَراجَعتُ رَبِّ إلى حِلمِكَ عَنِ الخاطِئينَ، وعَفوِكَ عَنِ المُذنِبينَ، ورَحمَتِكَ لِلعاصينَ</span><ref><span dir="rtl">في البلد الأمين وبحارالأنوار: «حِلمُكَ عَنِ العاصين وعَفُوكَ عَنَ الخاطئين ورَحمَتِكِ لِلمُذنبين».</span></ref><span dir="rtl">. فَأَقبَلتُ بِثِقَتي مُتَوَكِّلاً عَلَيكَ، طارِحا نَفسي بَينَ يَدَيكَ، شاكِيا بَثّي إلَيكَ، سائِلاً ما لا أستَوجِبُهُ مِن تَفريجِ الهَمِّ، ولا أستَحِقُّهُ مَن تَنفيسِ الغَمِّ، مُستَقيلاً لَكَ إيّايَ، واثِقا مَولايَ بِكَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ فَامنُن عَلَيَّ بِالفَرَجِ، وتَطَوَّل بِسُهولَةِ المَخرَجِ</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار والبلد الأمين: «وتَطَوَّل عَلَيَّ بِسَلامَةِ المَخرَجِ».</span></ref><span dir="rtl">، وَادلُلني بِرَأفَتِكَ عَلى سَمتِ المَنهَجِ، وأَزلِقني</span><ref><span dir="rtl">أزلقني عن الطريق الأعوج: أي أبعدني مجمع البحرين: ج2 ص779 «زلق».</span></ref> <span dir="rtl">بِقُدرَتِكَ عَنِ الطَّريقِ الأَعوَجِ، وخَلِّصني مِن سِجنِ الكَربِ بِإِقالَتِكَ، وأَطلِق أسري بِرَحمَتِكَ، وطُل عَلَيَّ بِرِضوانِكَ، وجُد عَلَيَّ بِإِحسانِكَ، وأَقِلني عَثرَتي، وفَرِّج كُربَتي، وَارحَم عَبرَتي، ولا تَحجُب دَعوَتي، وَاشدُد بِالإِقالَةِ أزري</span><ref><span dir="rtl">الأزرُ: القوّة والشدّة النهاية: ج1 ص44 «أزر».</span></ref><span dir="rtl">، وقَوِّ بِها ظَهري، وأَصلِح بِها أمري، وأَطِل بِها عُمُري، وَارحَمني يَومَ حَشري ووَقتَ نَشري، إنَّكَ جَوادٌ كَريمٌ، غَفورٌ رَحيمٌ.</span><ref><span dir="rtl">مهج الدّعوات: ص259، البلد الأمين: ص516 كلاهما عن محمّد بن الحارث النوفلي، بحار الأنوار: ج 94 ص114 ح17.</span></ref>

<span dir="rtl">287.</span> <span dir="rtl">امام جواد عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ از پدرانش عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام از پيامبر خدا صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله از جبرئيل عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام از خداوند متعال در مناجات براى تقاضاى گذشت و بخشش ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! اميد به رحمت فراگيرت، زبان مرا به درخواست گذشتن از لغزش</span>‌<span dir="rtl">هايم باز كرده و چشم داشتن به بردبارى و مدارايت، مرا به تقاضاى امان و بخششت، جرئت داده است. اى پروردگار من، مرا گناهانى است كه با انواع انتقام</span>‌<span dir="rtl">ها رو به رويند و خطاهايى است كه چشمان ريشه بركن، آنها را زير نظر گرفته و به سبب آنها، بر اساس عدالتت، مستوجب عذاب دردناك گشته</span>‌<span dir="rtl">ام و به واسطه ارتكاب آنها، سزاوار كيفر نابود كننده شده</span>‌<span dir="rtl">ام و بيم آن دارم كه اين گناهان، اجابت دعايم را به تأخير افكنند و باعث رد شدن برآوردن حاجتم شوند؛ زيرا گناهان، درخواستم را باطل و رشته</span>‌<span dir="rtl">هاى اميدم را قطع مى</span>‌<span dir="rtl">كنند؛ چرا كه سنگينى آنها پشتم را شكسته و بار گرانشان بر من سنگينى مى</span>‌<span dir="rtl">كنند.</span>

<span dir="rtl">امّا، اى پروردگار من، نظر به چشم</span>‌<span dir="rtl">پوشى</span>‌<span dir="rtl">ات از خطاكاران و گذشتت از گنهكاران و مهربانى</span>‌<span dir="rtl">ات با نافرمانان، با اعتماد و توكّل بر تو به درگاهت روى آورده</span>‌<span dir="rtl">ام و خودم را در آستانت افكنده</span>‌<span dir="rtl">ام و از غم و اندوهم به تو شكايت آورده</span>‌<span dir="rtl">ام و زدودن اندوه را ـ كه البته سزاوار آن نيستم ـ و گساردن غم را ـ كه سزاوارش نيستم ـ از تو درخواست مى</span>‌<span dir="rtl">كنم و از تو تقاضا دارم كه مرا ببخشى و به تو، اى سَرورم، اطمينان دارم.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! بر من با گشايش [در كارها] منّت بنه، گشايشى در كارم حاصل فرما و لطف نما و راه برون</span>‌<span dir="rtl">رفت آسان [از گناه] را بر من عنايت فرما و با مهرورزى</span>‌<span dir="rtl">ات، مرا به راه راست، هدايت فرما و با قدرتت، مرا از كژراهه، دور گردان و با گذشتت، مرا از زندان رنج و گرفتارى، نجات ده و با رحمتت، مرا از اسارت بِرَهان و خشنودى</span>‌<span dir="rtl">ات را بر من ارزانى دار و احسانت را به من ببخش و از لغزشم، در گذر و رنج و اندوهم را بگشاى و بر اشكم، رحم كن و دعايم را از رسيدن به درگاهت، باز مدار و با گذشتت [از گناهانم]، نيرويم ده و پشتم را قوى دار و كارم را به سامان آر و عمرم را دراز گردان و در روز حشر و هنگام نشرم، بر من رحم كن كه به راستى تو بخشنده</span>‌<span dir="rtl">اى بزرگوار و آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى مهربانى.</span>

<span id="الأدعية-المأثورة-عن-الإمام-علي-علیه-السلام"></span>
== <span dir="rtl">7 / 2: الأَدعِيَةُ المَأثورَةُ عَنِ الإِمامِ عَلِيٍّ علیه السلام</span> ==

<span dir="rtl">7 / 2: دعاهاى روايت شده از امام على علیه السّلام</span>

<span dir="rtl">288.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ عليه</span>‌<span dir="rtl">السّلام ـ في مُناجاةِ اللّهِ عز و جل ـ</span>: <span dir="rtl">إلهي! صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآل مُحَمَّدٍ، وَارحَمني إذَا انقَطَعَ مِنَ الدُّنيا أثَري، وَامتَحى مِنَ المَخلوقينَ ذِكري، وصِرتُ فِي المَنسِيّينَ، كَمَن قَد نُسِيَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! كَبِرَت سِنّي، ورَقَّ جِلدي، ودَقَّ عَظمي، ونالَ الدَّهرُ مِنّي، وَاقتَرَبَ أجَلي، ونَفِدَت أيّامي، وذَهَبَت شَهَواتي، وبَقِيَت تَبِعاتي.</span>

<span dir="rtl">إلهِي! ارحَمني إذا تَغَيَّرَت صورَتي، وَامتَحَت مَحاسِني، وبَلِيَ جِسمي وتَقَطَّعَت أوصالي، وتَفَرَّقَت أعضائي.</span>

<span dir="rtl">إلهي! أفحَمَتني</span><ref><span dir="rtl">أفحَمتُ الخَصمَ: إذا أسكَتَّهُ المصباح المنير: ص461 «فحم».</span></ref> <span dir="rtl">ذُنوبي، وقَطَعَت مَقالَتي، فَلا حُجَّةَ لي ولا عُذرَ، فَأَنَا المُقِرُّ بِجُرمي، المُعتَرِفُ بِإِساءَتي، الأَسيرُ بِذَنبي، المُرتَهَنُ بِعَمَلي، المُتَهَوِّرُ في بُحورِ خَطيئَتي، المُتَحَيِّرُ عَن قَصدي، المُنقَطَعُ بي، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَارحَمني بِرَحمَتِكَ، وتَجاوَز عَنّي يا كَريمُ بِفَضلِكَ.</span><ref><span dir="rtl">المصباح للكفعمي: ص484، البلد الأمين: ص311 كلاهما عن الإمام العسكري عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام، بحارالأنوار: ج94 ص99 ح14.</span></ref>

<span dir="rtl">288.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجاتش با خدا ـ</span>: <span dir="rtl">خداى من! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و به من رحم كن آن گاه كه اثرى از من در دنيا نمانَد و يادم از ذهن آفريدگان پاك شود و همچون كسانى كه فراموش شده</span>‌<span dir="rtl">اند، به فراموشى سپرده شوم.</span>

<span dir="rtl">الهى! سنّم زياد شده و پوستم نازك گشته و استخوانم سست شده و روزگار، از من كامياب شده و اجل من نزديك شده و روزگارم به سر آمده است و شهوت</span>‌<span dir="rtl">هايم از بين رفته</span>‌<span dir="rtl">اند و پيامدهاى [آنها براى من] باقى مانده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! بر من رحم فرما آن گاه كه چهره</span>‌<span dir="rtl">ام ديگرگون شود و زيبايى</span>‌<span dir="rtl">هايم از بين برود و تنم بپوسد و بندهايم از هم بگسلند و اندام</span>‌<span dir="rtl">هايم از هم بپاشند.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! گناهانم، زبانم را بسته</span>‌<span dir="rtl">اند و سخنم را بريده</span>‌<span dir="rtl">اند؛ حال هيچ عذر و بهانه</span>‌<span dir="rtl">اى ندارم. پس به جرم خود، اقرار مى</span>‌<span dir="rtl">كنم و به بدكارى</span>‌<span dir="rtl">ام، اعتراف دارم. اسير گناه خود، گرفتارم و گروگان كردار خويشم و در درياهاى اشتباه خود فرو رفته</span>‌<span dir="rtl">ام و در راه هدفم، سرگردانم و فرو مانده. پس بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و به رحمت خود بر من رحم كن و به فضل خود، اى بزرگوار، از من درگذر.</span>

<span dir="rtl">289.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي المُناجاةِ ـ</span>: <span dir="rtl">إلهي! إن كُنتُ غَيرَ مُستَأهِلٍ لِما أرجو مِن رَحمَتِكَ، فَأَنتَ أهلٌ أن تَجودَ عَلَى المُذنِبينَ بِسَعَةِ رَحمَتِكَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! إن كانَ ذَنبي قَد أخافَني، فَإِنَّ حُسنَ ظَنّي بِكَ قَد أجارَني.</span>

<span dir="rtl">إلهي! لَيسَ تُشبِهُ مَسأَلَتي مَسأَلَةَ السّائِلينَ؛ لِأَنَّ السّائِلَ إذا مُنِعَ امتَنَعَ عَنِ السُّؤالِ، وأَنَا لا غِنى بي عَمّا سَأَلتُكَ عَلى كُلِّ حالٍ.</span>

<span dir="rtl">إلهِي! ارضَ عنّي، فَإِن لَم تَرضَ عَنّي فَاعفُ عَنّي، فَقَد يَعفُو السَّيِّدُ عَن عَبدِهِ وهُوَ عَنهُ غَيرُ راضٍ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! كَيفَ أدعوكَ وأَنَا أنَا؟! أم كَيفَ أيأَسُ مِنكَ وأَنتَ أنتَ؟!</span>

<span dir="rtl">إلهي! إنَّ نَفسي قائِمَةٌ بَينَ يَدَيكَ، وقَد أظَلَّها حُسنُ تَوَكُّلي عَلَيكَ، فَصَنَعتَ بِها ما يُشبِهُكَ، وتَغَمَّدتَني بِعَفوِكَ.</span><ref><span dir="rtl">المصباح للكفعمي: ص492، البلد الأمين: ص316 كلاهما عن الإمام العسكريّ عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام،بحارالأنوار: ج94 ص105 ح14.</span></ref>

<span dir="rtl">289.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجات ـ</span>: <span dir="rtl">خداى من! اگر من شايستگى رحمتت را كه به آن اميد بسته</span>‌<span dir="rtl">ام، ندارم، تو كه به سبب گستردگى رحمتت، شايسته بخشش بر گناهكارانى.</span>

<span dir="rtl">خداى من! اگر گناهم بيمناكم مى</span>‌<span dir="rtl">سازد، به راستى كه خوش گمانى</span>‌<span dir="rtl">ام به تو، پناهم مى</span>‌<span dir="rtl">دهد.</span>

<span dir="rtl">خداى من! درخواست من با درخواست گدايان، همانند نيست؛ چون وقتى گدا را [چيزى] ندهند، از درخواست، دست مى</span>‌<span dir="rtl">شويد؛ ولى من در هيچ حال، از آنچه از تو درخواست مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، بى</span>‌<span dir="rtl">نياز نيستم.</span>

<span dir="rtl">خداى من! از من خشنود باش. و اگر خشنود نيستى، از من در گذر؛ چون گاه شود كه مولا، با آن كه از بنده</span>‌<span dir="rtl">اش ناخشنود است، در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرد.</span>

<span dir="rtl">خداى من! چگونه تو را بخوانم در حالى كه من چنين</span>‌<span dir="rtl">ام و چگونه از تو نااميد شوم در حالى كه تو چنانى؟!</span>

<span dir="rtl">خداى من! جان من در پيشگاه تو ايستاده و توكّل نيكوى من به تو، سايه</span>‌<span dir="rtl">بان آن گشته است. پس تو با آن [نفس]، آنچه را شبيه توست مى</span>‌<span dir="rtl">زيبد، انجام دادى و مرا با عفو گذشتت پوشاندى.</span>

<span dir="rtl">290.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي المُناجاةِ ـ</span>: <span dir="rtl">إلهي! جودُكَ بَسَطَ أمَلي، وشُكرُكَ قَبِلَ عَمَلي، فَسُرَّني بِلِقائِكَ عِندَ اقتِرابِ أجَلي.</span>

<span dir="rtl">إلهي! لَيسَ اعتِذاري إلَيكَ اعتِذارَ مَن يَستَغني عَن قَبولِ عُذرِهِ، فَاقبَل عُذري، يا خَيرَ مَنِ اعتَذَرَ إلَيهِ المُسيؤونَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! لا تَرُدَّني في حاجَةٍ قَد أفنَيتُ عُمُري في طَلَبِها مِنكَ، وهِيَ المَغفِرَةُ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! لَو أرَدتَ إهانَتي لَم تَهدِني، ولَو أرَدتَ فَضيحَتي لَم تَستُرني، فَمَتِّعني بِما لَهُ قَد هَدَيتَني، وأَدِم لي ما بِهِ سَتَرتَني.</span>

<span dir="rtl">إلهي! ما وَصَفتُ مِن بَلاءٍ ابتَلَيتَنيهِ، أو إحسانٍ أولَيتَنيهِ، فَكُلُّ ذلِكَ بِمَنِّكَ فَعَلتَهُ، وعَفوُكَ تَمامُ ذلِكَ إن أتمَمتَهُ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! لَولا ما قَرَفتُ مِنَ الذُّنوبِ، ما فَرِقتُ</span><ref><span dir="rtl">الفَرَق: الخَوْف والفَزَع النهاية: ج3 ص438.</span></ref> <span dir="rtl">عِقابَكَ، ولَولا ما عَرَفتُ مِن كَرَمِكَ، ما رَجَوتُ ثَوابَكَ، وأَنتَ أولَى الأَكرَمينَ بِتَحقيقِ أمَلِ الآمِلينَ، وأَرحَمُ مَنِ استُرحِمَ في تَجاوُزِهِ عَنِ المُذنِبينَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! نَفسي تُمَنّيني بِأَ نَّكَ تَغفِرُ لي، فَأَكرِم بِها اُمنِيَّةً بَشَّرَت بِعَفوِكَ! وصَدِّق بِكَرَمِكَ مُبَشِّراتِ تَمَنّيها، وهَب لي بِجودِكَ مُدَمِّراتِ تَجَنّيها.</span>

<span dir="rtl">إلهي! ألقَتنِي الحَسَناتُ بَينَ جودِكَ وكَرَمِكَ، وأَلقَتنِي السَّيِّئاتُ بَينَ عَفوِكَ ومَغفِرَتِكَ، وقَد رَجَوتُ أن لا يَضيعَ بَينَ ذَينِ وذَينِ مُسيءٌ ومُحسِنٌ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! إذا شَهِدَ لِيَ الإِيمانُ بِتَوحيدِكَ، وَانطَلَقَ لِساني بِتَمجيدِكَ، ودَلَّنِي القُرآنُ عَلى فَواضِلِ جودِكَ، فَكَيفَ لايَبتَهِجُ رَجائي بِحُسنِ مَوعودِكَ؟!</span>

<span dir="rtl">إلهي! تَتابُعُ إحسانِكَ إلَيَّ يَدُلُّني عَلى حُسنِ نَظَرِكَ لي، فَكَيفَ يَشقَى امرُؤٌ حَسُنَ لَهُ مِنكَ النَّظَرُ؟!</span>

<span dir="rtl">إلهي! إن نَظَرَت إلَيَّ بِالهَلكَةِ عُيونُ سَخطَتِكَ، فَما نامَت عَنِ استِنقاذي مِنها عُيونُ رَحمَتِكَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! إن عَرَّضَني ذَنبي لِعِقابِكَ، فَقَد أدناني رَجائي مِن ثَوابِكَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! إن عَفَوتَ فَبِفَضلِكَ، وإن عَذَّبتَ فَبِعَدلِكَ، فَيا مَن لا يُرجى إلاّ فَضلُهُ، ولا يُخافُ إلاّ عَدلُهُ، صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَامنُن عَلَينا بِفَضلِكَ، ولا تَستَقصِ عَلَينا في عَدلِكَ.</span><ref><span dir="rtl">المصباح للكفعمي: ص494، البلد الأمين: ص316 كلاهما عن الإمام العسكريّ عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام،بحارالأنوار: ج94 ص106 ح14.</span></ref>

<span dir="rtl">290.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجات ـ</span>: <span dir="rtl">خداى من! بخشندگى تو آرزويم را گسترانيده و قدردان بودنت، عمل مرا پذيرفته است. پس مرا هنگام فرا رسيدن اجلم با ديدارت شادمان</span>‌<span dir="rtl">ساز.</span>

<span dir="rtl">خداى من! عذرآورى من به سوى تو، عذرآورى كسى نيست كه از قبول عذرش بى</span>‌<span dir="rtl">نياز باشد. پس پوزشم را بپذير، اى بهترين كسى كه بدكاران به سوى او عذر مى</span>‌<span dir="rtl">آورند!</span>

<span dir="rtl">خداى من! براى خواسته</span>‌<span dir="rtl">اى كه عمرم را در خواستن آن از تو گذرانده</span>‌<span dir="rtl">ام ـ كه همان آمرزش است ـ، مرا رد مكن.</span>

<span dir="rtl">خداى من! اگر خواريم را مى</span>‌<span dir="rtl">خواستى، هدايتم نمى</span>‌<span dir="rtl">كردى و اگر رسوايى</span>‌<span dir="rtl">ام را مى</span>‌<span dir="rtl">خواستى، [گناه] مرا نمى</span>‌<span dir="rtl">پوشاندى. پس مرا از آنچه به خاطر آن هدايتم كردى، برخوردار فرما و به آنچه براى آن [گناه] مرا پوشاندى، ادامه بده.</span>

<span dir="rtl">خداى من! هر بلايى كه توصيف كردم و مرا بدانها آزمودى يا احسانى كه به من كردى، همه آنها را با لطف خود انجام دادى و عفو تو كامل كننده آن است اگر مى</span>‌<span dir="rtl">خواهى آن را كامل كنى.</span>

<span dir="rtl">خداى من! اگر گناهانى كه مرتكب آنها شده</span>‌<span dir="rtl">ام، نبودند، از كيفرت نمى</span>‌<span dir="rtl">ترسيدم و اگر آگاهى</span>‌<span dir="rtl">ام از كَرَمت نبود، به ثوابت اميد نمى</span>‌<span dir="rtl">بستم و تو با برآوردن آرزوى آرزومندان، برترينِ بخشندگانى و در گذشتن از گنهكاران، مهربان</span>‌<span dir="rtl">ترين كسى كه مهرش را طالب</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">خداى من! نَفْسم اميدوارى</span>‌<span dir="rtl">ام مى</span>‌<span dir="rtl">دهد كه تو مرا مى</span>‌<span dir="rtl">بخشى. پس آن [نفس] را گرامى بدار در آرزويى كه بشارت گذشتت را مى</span>‌<span dir="rtl">دهد! پس، با كَرَم خود، بشارت دهنده</span>‌<span dir="rtl">هاى آرزويش را تصديق كن و با بخشش خود، ويرانگرى</span>‌<span dir="rtl">هايى را كه [نفس] مرتكب شده، بر من ببخش.</span>

<span dir="rtl">خداى من! خوبى</span>‌<span dir="rtl">ها، مرا در ميان بخشش و كَرَمت افكنده</span>‌<span dir="rtl">اند و بدى</span>‌<span dir="rtl">ها، مرا ميان گذشت و بخششت انداخته</span>‌<span dir="rtl">اند. اميدوارم كه هيچ بدكار و نيكوكارى ميان اين دو، ضايع نشود.</span>

<span dir="rtl">خداى من! هنگامى كه ايمان، براى من به يگانگى تو گواهى دهد و زبانم به تمجيد تو باز شود و قرآن، مرا به بخشش</span>‌<span dir="rtl">هاى ارزشمندت راه</span>‌<span dir="rtl">نمايى كند، اميدم چگونه به حُسن وعده</span>‌<span dir="rtl">هايت خشنود نباشد؟</span>

<span dir="rtl">خداى من! احسان پيايى تو بر من، مرا بر خوش</span>‌<span dir="rtl">بينى تو بر من رهنمون مى</span>‌<span dir="rtl">شود. پس چگونه كسى كه تو به او خوش</span>‌<span dir="rtl">بينى، بدبخت خواهد بود؟</span>

<span dir="rtl">خداى من! اگر ديدگان خشمت به ديده نابودى در من نظر افكنَند، ديدگانِ رحمتت كه در صدد نجات من هستند، ديگر به خواب نروند.</span>

<span dir="rtl">خداى من! اگر گناه من، مرا در معرض عذابت قرار مى</span>‌<span dir="rtl">دهد، اميد من، مرا به پاداشت نزديك مى</span>‌<span dir="rtl">سازد.</span>

<span dir="rtl">خداى من! اگر ببخشى، به فضل توست، و اگر عذابم كنى، به عدالت توست. اى آن كه جز به فضل او، اميد نيست و جز از عدل او، بيم نباشد! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و به فضل خود، بر ما منّت نِه و عدلت را عليه ما به كار مگير.</span>

<span dir="rtl">291.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي المُناجاةِ ـ</span>: <span dir="rtl">إلهي! أدعوكَ دُعاءَ مُلِحٍّ لا يَمَلُّ دُعاءَهُ مَولاهُ، وأَتَضَرَّعُ إلَيكَ تَضَرُّعَ مَن قَد أقَرَّ عَلى نَفسِهِ بِالحُجَّةِ في دَعواهُ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! لَو عَرَفتُ اعتِذارا مِنَ الذَّنبِ في التَّنَصُّلِ</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «التفضّل»، وما في المتن أثبتناه من المصادر الاُخرى. والتنصّل: شبه التبرُّؤِ من جناية أو ذنب لسان العرب: ج11 ص664 «نصل».</span></ref> <span dir="rtl">أبلَغَ مِنَ الاِعتِرافِ بِهِ لَأَتَيتُهُ، فَهَب لي ذَنبي بِالاِعتِرافِ، ولا تَرُدَّني بِالخَيبَةِ عِندَ الاِنصِرافِ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! سَعَت نَفسي إلَيكَ لِنَفسي تَستَوهِبُها، وفَتَحَت أفواهَها نَحوَ نَظرَةٍ مِنكَ لا تَستَوجِبُها، فَهَب لَها ما سَأَلَت، وجُد عَلَيها بِما طَلَبَت، فَإِنَّكَ أكرَمُ الأَكرَمينَ بِتَحقيقِ أمَلِ الآمِلينَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! قَد أصَبتُ مِنَ الذُّنوبِ ما قَد عَرَفتَ، وأَسرَفتُ عَلى نَفسي بِما قَد عَلِمتَ، فَاجعَلني عَبدا إمّا طائِعا فَأَكرَمتَهُ، وإمّا عاصِيا فَرَحِمتَهُ.</span><ref><span dir="rtl">المصباح للكفعمي: ص495، البلد الأمين: ص317 كلاهما عن الإمام العسكري عن آبائه عليهم</span>‌<span dir="rtl">السلام،بحارالأنوار: ج94 ص107 ح14.</span></ref>

<span dir="rtl">291.</span> <span dir="rtl">امام على عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجات ـ</span>: <span dir="rtl">اى خداى من! تو را مى</span>‌<span dir="rtl">خوانم به سان خواندن اصرار كننده</span>‌<span dir="rtl">اى كه مولايش از [دعا] خواندن او خسته نمى</span>‌<span dir="rtl">شود و به درگاه تو التماس مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، همچون التماس كردن كسى كه در اعترافش با دليل عليه خويش، اقرار كرده است.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! اگر عذرى براى تبرئه از گناه، مؤثّرتر از اعتراف به آن، سراغ داشتم، همان را مى</span>‌<span dir="rtl">آوردم. پس با اعتراف گناهم را بر من ببخشاى و مرا از درگاهت، نوميد باز مگردان.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! جاى من [با اعتراف] به سوى تو براى خود مى</span>‌<span dir="rtl">كوشد تا او را ببخشايى و دهان</span>‌<span dir="rtl">هاى [آرزوى] خود را به سوى نگاهى از سوى تو كه استحقاق آن را هم ندارد، گشوده است. پس آنچه را از تو درخواست دارد، به او اهدا كن و آنچه را از تو تقاضا مى</span>‌<span dir="rtl">كند، به او ببخش؛ كه تو كريم</span>‌<span dir="rtl">ترينِ كريمان در برآوردن آرزوى آرزومندانى.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! گناهانى را مرتكب شده</span>‌<span dir="rtl">ام كه تو خود مى</span>‌<span dir="rtl">دانى و ستم</span>‌<span dir="rtl">هايى بر خويش كرده</span>‌<span dir="rtl">ام كه از آنها آگاهى. پس مرا بنده</span>‌<span dir="rtl">اى قرار ده: يا مطيع كه گرامى</span>‌<span dir="rtl">اش دارى و يا نافرمان كه بر او رحم فرمايى.</span>

<span id="الأدعية-المأثورة-عن-الإمام-زين-العابدين-علیه-السلام"></span>
== <span dir="rtl">7 / 3: الأَدعِيَةُ المَأثورَةُ عَنِ الإِمامِ زَينِ العابِدينَ علیه السّلام</span> ==

<span dir="rtl">7 / 3: دعاهاى روايت شده از امام زين العابدين علیه السّلام</span>

<span dir="rtl">292.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي المُناجاةِ ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ صلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ، وَاجعَلنا مِنَ الَّذينَ اشتَغَلوا بِالذِّكرِ عَنِ الشَّهَواتِ، وخالَفوا دَواعِيَ العِزَّةِ بِواضِحاتِ المَعرِفَةِ، وقَطَعوا أستارَ نارِ الشَّهَواتِ بِنَضحِ ماءِ التَّوبَةِ، وغَسَلوا أوعِيَةَ الجَهلِ بِصَفوِ ماءِ الحَياةِ، حَتّى جالَت في مَجالِسِ الذِّكرِ رُطوبَةُ ألسِنَةِ الذّاكِرينَ.</span><ref><span dir="rtl">بحار الأنوار: ج94 ص127 ح19 نقلاً عن الكتاب العتيق الغروي.</span></ref>

<span dir="rtl">292.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجات ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و ما را از آنان قرار ده كه به سبب ياد تو، از خواهش</span>‌<span dir="rtl">هاى نفسانى باز مانده</span>‌<span dir="rtl">اند و به واسطه روشنايى</span>‌<span dir="rtl">هاى معرفت با انگيزه</span>‌<span dir="rtl">هاى خود بزرگ</span>‌<span dir="rtl">بينى مخالفت ورزيده</span>‌<span dir="rtl">اند و با ريختن آب توبه، پرده</span>‌<span dir="rtl">هاى آتش شهوات را دريده</span>‌<span dir="rtl">اند و با زلال آب زندگى، ظرف</span>‌<span dir="rtl">هاى جهل را شسته</span>‌<span dir="rtl">اند، چندان كه رطوبت زبان ذاكران در مجالس پراكنده مى</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">293.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ فِي المُناجاةِ المَعروفَةِ بِمُناجاةِ التّائِبينَ ـ</span>: <span dir="rtl">بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ، إلهي! ألبَسَتنِي الخَطايا ثَوبَ مَذَلَّتي، وجَلَّلَنِي التَّباعُدُ مِنكَ لِباسَ مَسكَنَتي، وأَماتَ قَلبي عَظيمُ جِنايَتي، فَأَحيِهِ بِتَوبَةٍ مِنكَ يا أمَلي وبُغيَتي، ويا سُؤلي ومُنيَتي، فَوَعِزَّتِكَ ما أجِدُ لِذُنوبي سِواكَ غافِرا، ولا أرى لِكَسري غَيرَكَ جابِرا، وقَد خَضَعتُ بِالإِنابَةِ إلَيكَ، وعَنَوتُ بِالاِستِكانَةِ</span><ref><span dir="rtl">استكان: خَضَعَ (النهاية: ج2 ص385 «سكن»).</span></ref> <span dir="rtl">لَدَيكَ، فَإِن طَرَدتَني مِن بابِكَ فَبِمَن ألوذُ؟ وإن رَدَدتَني عَن جَنابِكَ فَبِمَن أعوذُ؟ فَوا أسَفا مِن خَجلَتي وَافتِضاحي، ووا لَهفا مِن سوءِ عَمَلي وَاجتِراحي.</span>

<span dir="rtl">أسأَ لُكَ يا غافِرَ الذَّنبِ الكَبيرِ، ويا جابِرَ العَظمِ الكَسيرِ، أن تَهَبَ لي موبِقاتِ الجَرائِرِ</span><ref><span dir="rtl">الجرائر: جمع جَريرة: وهي الجنابة والذنب النهاية: ج1 ص258 «جرر».</span></ref><span dir="rtl">، وتَستُرَ عَلَيَّ فاضِحاتِ السَّرائِرِ، ولا تُخلِني في مَشهَدِ القِيامَةِ مِن بَردِ عَفوِكَ وغَفرِكَ، ولا تُعرِني مِن جَميلِ صَفحِكَ وسَترِكَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! ظَلِّل عَلى ذُنوبي غَمامَ رَحمَتِكَ، وأَرسِل عَلى عُيوبي سَحابَ رَأفَتِكَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! هَل يَرجِعُ العَبدُ الآبِقُ</span><ref><span dir="rtl">أبَقَ: أي هرب (لسان العرب: ج10 ص3 «أبق»).</span></ref> <span dir="rtl">إلاّ إلى مَولاهُ، أم هَل يُجيرُهُ مِن سَخَطِهِ أحَدٌ سِواهُ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! إن كانَ النَّدَمُ عَلَى الذَّنبِ تَوبَةً، فَإِنّي وعِزَّتِكَ مِنَ النّادِمينَ، وإن كانَ الاِستِغفارُ مِنَ الخَطيئَةِ حِطَّةً فَإِنّي لَكَ مِنَ المُستَغفِرينَ، لَكَ العُتبى حَتّى تَرضى.</span>

<span dir="rtl">إلهي! بِقُدرَتِكَ عَلَيَّ تُب عَلَيَّ، وبِحِلمِكَ عَنِّي اعفُ عَنّي، وبِعِلمِكَ بِي ارفُق بي.</span>

<span dir="rtl">إلهي! أنتَ الَّذي فَتَحتَ لِعِبادِكَ بابا إلى عَفوِكَ سَمَّيتَهُ التَّوبَةَ، فَقُلتَ: «تُوبُواْ إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحًا»</span><ref><span dir="rtl">التحريم: 8.</span></ref> <span dir="rtl">فَما عُذرُ مَن أغفَلَ دُخولَ البابِ بَعدَ فَتحِهِ؟</span>

<span dir="rtl">إلهي! إن كانَ قَبُحَ الذَّنبُ مِن عَبدِكَ، فَليَحسُنِ العَفوُ مِن عِندِكَ.</span>

<span dir="rtl">إلهي! ما أنَا بِأَوَّلِ مَن عَصاكَ فَتُبتَ عَلَيهِ، وتَعَرَّضَ لِمَعروفِكَ فَجُدتَ عَلَيهِ، يا مُجيبَ المُضطَرِّ، يا كاشِفَ الضُّرِّ، يا عَظيمَ البِرِّ، يا عَليما بِما فِي السِّرِّ، يا جَميلَ السَّترِ، استَشفَعتُ بِجودِكَ وكَرَمِكَ إلَيكَ، وتَوَسَّلتُ بِحَنانِكَ وتَرَحُّمِكَ لَدَيكَ، فَاستَجِب دُعائي، ولا تُخَيِّب فيكَ رَجائي، وتَقَبَّل تَوبَتي، وكَفِّر خَطيئَتي، بِمَنِّكَ ورَحمَتِكَ يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.</span><ref><span dir="rtl">بحار الأنوار: ج94 ص142 نقلاً عن بعض كتب الأصحاب.</span></ref>

<span dir="rtl">293.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ در مناجات معروف به مناجات توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان ـ</span>: <span dir="rtl">به نام خداى مهرگسترِ مهربان. اى خداى من! گناهان، جامه خوارى در برم كرده است و دورى از تو، لباس بيچارگى بر من پوشانده و بزرگىِ بزهكارى</span>‌<span dir="rtl">ام، دلم را ميرانده است. پس با توبه</span>‌<span dir="rtl">پذيرى</span>‌<span dir="rtl">ات، آن را زنده گردان، اى آرمان و مطلوبم، و اى خواسته و آرزويم! سوگند به عزّتت كه براى گناهانم آمرزنده</span>‌<span dir="rtl">اى جز تو نمى</span>‌<span dir="rtl">يابم و براى شكستگى</span>‌<span dir="rtl">ام، التيام</span>‌<span dir="rtl">بخشى جز تو نمى</span>‌<span dir="rtl">بينم. خاضعانه به سوى تو باز گشته</span>‌<span dir="rtl">ام و با خوارى، به آستانت سرِ تسليم فرود آورده</span>‌<span dir="rtl">ام. پس اگر تو مرا از درگاهت برانى، به چه كسى پناه ببرم و اگر مرا از آستانت برگردانى، به چه كسى پناهنده شوم؟ افسوسا از شرمسارى و رسوايى</span>‌<span dir="rtl">ام! اندوها از بدكردارى و گنهكارى</span>‌<span dir="rtl">ام!</span>

<span dir="rtl">از تو درخواست مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، اى آمرزنده گناه بزرگ و اى شكسته</span>‌<span dir="rtl">بندِ استخوان شكسته، كه جرم</span>‌<span dir="rtl">هاى هلاكت</span>‌<span dir="rtl">بار مرا ببخشى و رسواكننده</span>‌<span dir="rtl">هاى درون</span>‌<span dir="rtl">ها را بر من بپوشانى و در صحنه قيامت، مرا از خُنَكاى گذشت و آمرزشت، محروم ندارى و مرا از چشم</span>‌<span dir="rtl">پوشى و پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى نيكويت، بى</span>‌<span dir="rtl">بهره نگردانى.</span>

<span dir="rtl">امّا خداى من! ابرهاى بخشايشت را بر گناهانم سايه</span>‌<span dir="rtl">افكن ساز و ابر مهربانى</span>‌<span dir="rtl">ات را بر روى عيب</span>‌<span dir="rtl">هايم بفرست [و آنها را بپوشان].</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! آيا بنده گريخته، جز به سوى سَرورش بازمى</span>‌<span dir="rtl">گردد؟ يا آيا از خشم سَرورش كسى جز سَرورش او را پناه مى</span>‌<span dir="rtl">دهد؟</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! اگر پشيمانى از گناه، توبه است، به عزّتت سوگند كه من از پشيمانانم و اگر آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى از خطا، گناه را فرو مى</span>‌<span dir="rtl">ريزد، به راستى كه من از آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهانم. چندان از تو پوزش بخواهم تا از من خشنود گردى.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! تو را به حقّ توانايى</span>‌<span dir="rtl">ات بر من، توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را بپذير و به حقّ بردبارى</span>‌<span dir="rtl">ات در برابر من، از من در گذر و به حقّ علمى كه به من دارى با من مدارا فرما.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! تويى آن كه براى بندگانت، درى به سوى عفوت گشودى و آن را توبه ناميدى و فرمودى: «به درگاه خدا توبه كنيد، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى خالص». پس كسى كه از در آمدن به اين درِ گشوده غفلت ورزد، چه عذرى دارد؟</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! اگر گناه از بنده</span>‌<span dir="rtl">ات زشت است، گذشت از تو زيباست.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! من نخستين كسى نيستم كه نافرمانى</span>‌<span dir="rtl">ات كرده و تو توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را پذيرفته</span>‌<span dir="rtl">اى، و احسانت را خواسته و تو به او بخشش كرده</span>‌<span dir="rtl">اى. اى پاسخ دهنده [دعاى] بيچاره! اى زداينده رنج و گزند! اى بزرگْ بخشنده! اى دانا به آنچه در نهان است! اى آن كه خوش پرده</span>‌<span dir="rtl">پوشى مى</span>‌<span dir="rtl">كنى! بخشندگى و بزرگوارى</span>‌<span dir="rtl">ات را شفيع خود به درگاهت قرار مى</span>‌<span dir="rtl">دهم و به مهربانى و ترحّمت، توسّل مى</span>‌<span dir="rtl">جويم. پس دعايم را اجابت فرما و اميدم را به تو، نوميد مگردان و توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را بپذير و خطاهايم را بپوشان، به لطف و مهربانى</span>‌<span dir="rtl">ات، اى مهربان</span>‌<span dir="rtl">ترينِ مهربانان!</span>

<span dir="rtl">294.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن دُعائِهِ فِي الاِشتِياقِ إلى طَلَبِ المَغفِرَةِ مِنَ اللّهِ جَلَّ جَلالُهُ ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وصَيِّرنا إلى مَحبوبِكَ مِنَ التَّوبَةِ، وأَزِلنا عَن مَكروهِكَ مِنَ الإِصرارِ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ ومَتى وَقَفنا بَينَ نَقصَينِ في دينٍ أو دُنيا، فَأَوقِعِ النَّقصَ بِأَسرَعِهِما فَناءً، وَاجعَلِ التَّوبَةَ في أطوَلِهِما بَقاءً.</span>

<span dir="rtl">وإذا هَمَمنا</span><ref><span dir="rtl">هَمَّ بالأمر يَهُمُّ: إذا عزم عليه النهاية: ج5 ص274 «همم».</span></ref> <span dir="rtl">بِهَمَّينِ يُرضيكَ أحَدُهُما عَنّا، ويُسخِطُكَ الآخَرُ عَلَينا، فَمِل بِنا إلى ما يُرضيكَ عَنّا، وأَوهِن</span><ref><span dir="rtl">وَهَنَ: ضَعُفَ (المصباح المنير: ص674 «وهن»).</span></ref> <span dir="rtl">قُوَّتَنا عَمّا يُسخِطُكَ عَلَينا، ولا تُخَلِّ في ذلِكَ بَينَ نُفوسِنا وَاختِيارِها، فَإِنَّها مخُتارَةٌ لِلباطِلِ إلاّ ما وَفَّقتَ، أمّارَةٌ بِالسّوءِ إلاّ ما رَحِمتَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وإنَّكَ مِنَ الضُّعفِ خَلَقتَنا، وعَلَى الوَهنِ بَنَيتَنا، ومِن ماءٍ مَهينٍ</span><ref><span dir="rtl">مهين: أي ضعيف حقير (مجمع البحرين: ج3 ص1731 «مهن»).</span></ref> <span dir="rtl">ابتَدَأتَنا، فَلا حَولَ لَنا إلاّ بِقُوَّتِكَ، و لا قُوَّةَ لَنا إلاّ بِعَونِكَ، فَأَيِّدنا بِتَوفيقِكَ، وسَدِّدنا بِتَسديدِكَ، وأَعمِ أبصارَ قُلوبِنا عَمّا خالَفَ مَحَبَّتَكَ، ولا تَجعَل لِشَيءٍ مِن جَوارِحِنا نُفوذا في مَعصِيَتِكَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاجعَل هَمَساتِ قُلوبِنا، وحَرَكاتِ أعضائِنا، ولَمَحاتِ أعيُنِنا، ولَهَجاتِ ألسِنَتِنا، في موجِباتِ ثَوابِكَ، حَتّى لا تَفوتَنا حَسَنَةٌ نَستَحِقُّ بِها جَزاءَكَ، ولا تَبقى لَنا سَيِّئَةٌ نَستَوجِبُ بِها عِقابَكَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجّاديّة: ص47 الدعاء 9، البلد الأمين: ص446.</span></ref>

<span dir="rtl">294.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ دعاى ايشان در اشتياق به طلب آمرزش از خداى بزرگ ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندان او، درود فرست و ما را به محبوب خودت ـ كه توبه است ـ، روى</span>‌<span dir="rtl">آور ساز و از ناخوشايند خود ـ كه اصرار [بر گناه] است ـ، بر كنار دار.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! هر گاه ميان كاستى در دين يا دنيا قرار گرفتيم، كاستى را در آن قرار ده كه زودگذر است و توبه را در آن قرار ده كه ماندگارتر است.</span>

<span dir="rtl">و هر گاه آهنگ دو كار كرديم كه يكى از آنها، تو را از ما خشنود مى</span>‌<span dir="rtl">سازد و ديگرى، تو را از ما ناخشنود مى</span>‌<span dir="rtl">گرداند، ما را به سوى آن يكى متمايل گردان كه موجب خشنودى تو از ماست و نيرويمان را در آنچه سبب ناخشنودى تو از ما مى</span>‌<span dir="rtl">شود، سست گردان و در آن هنگام، نفس</span>‌<span dir="rtl">هاى ما را به اختيار خودشان وا مگذار؛ زيرا كه آنها باطل را برمى</span>‌<span dir="rtl">گزينند، مگر آن كه تو توفيقشان دهى [كه درست را برگزينند]، و به بدى فرا مى</span>‌<span dir="rtl">خوانند، مگر آن كه تو رحم آورى.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! تو ما را اساسا ناتوان آفريدى و بنيان ما را بر سستى نهادى و از آبى بى</span>‌<span dir="rtl">مقدار، آغازمان كردى. پس ما را هيچ توانى نيست، جز به نيروى تو و هيچ نيرويى نيست، جز به كمك تو. پس با توفيق خود، به ما كمك فرما و با راه</span>‌<span dir="rtl">نمايى</span>‌<span dir="rtl">ات، راه درست را نشانمان ده و ديده دل ما را از آنچه تو دوست نمى</span>‌<span dir="rtl">دارى، كور گردان و براى هيچ يك از اندام</span>‌<span dir="rtl">هاى ما، راهى به نافرمانى</span>‌<span dir="rtl">ات قرار مده.</span>

<span dir="rtl">295.</span> <span dir="rtl">الإمام الباقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">كانَ مِن دُعاءِ عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام: اللّهُمَّ إن كُنتُ عَصَيتُكَ بِارتِكابِ شَيءٍ مِمّا نَهَيتَني، فَإنّي قَد أطَعتُكَ في أحَبِّ الأَشياءِ إلَيكَ، الإِيمانِ بِكَ، مَنّا مِنكَ بِهِ عَلَيَّ لا مَنّا مِنّي بِهِ عَلَيكَ، وتَرَكتُ مَعصِيَتَكَ في أبغَضِ الأَشياءِ إلَيكَ، أن أجعَلَ لَكَ شَريكا أو أجعَلَ لَكَ وَلَدا أو نِدّا، وعَصَيتُكَ عَلى غَيرِ مُكابَرَةٍ ولا مُعانَدَةٍ، ولاَ استِخفافٍ مِنّي بِرُبوبِيَّتِكَ ولا جُحودٍ لِحَقِّكَ، ولكِنِ استَزَلَّنِي الشَّيطانُ بَعدَ الحُجَّةِ عَلَيَّ وَالبَيانِ، فَإِن تُعَذِّبني فَبِذُنوبي غَيرَ ظالِمٍ لي، وإن تَغفِر لي فَبِجودِكَ ورَحمَتِكَ يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للطوسي: ص415 ح934 عن جابر، بحار الأنوار: ج1 ص111 ح7.</span></ref>

<span dir="rtl">295.</span> <span dir="rtl">امام باقر عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام</span>: <span dir="rtl">يكى از دعاهاى على بن الحسين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام اين بود: بار خدايا! اگر من با ارتكاب چيزى از آنچه مرا از آن نهى كرده</span>‌<span dir="rtl">اى، نافرمانى</span>‌<span dir="rtl">ات كردم، امّا در محبوب</span>‌<span dir="rtl">ترين چيزها به نزدت، يعنى ايمان داشتن به تو، فرمان</span>‌<span dir="rtl">بُردارى</span>‌<span dir="rtl">ات كردم و از اين بابت، تو را بر من منّت است نه مرا بر تو منّتى. نيز در منفورترين چيزها در نزدت، يعنى شريك قرار دادن برايت يا فرزند و يا همانندى قائل شدن برايت، از تو نافرمانى نكردم. نافرمانى</span>‌<span dir="rtl">ام از تو، نه از سرِ گردن</span>‌<span dir="rtl">فرازى و دشمنى است، و نه خوار داشتن پروردگارى تو و نه انكار حقّ تو؛ بلكه با آن كه حجّت بر من تمام كرده و روشنگرى كرده بودى، شيطان مرا لغزانيد. پس اگر عذابم كنى، به سبب گناهانم كرده</span>‌<span dir="rtl">اى و به من ستمى ننموده</span>‌<span dir="rtl">اى و اگر مرا بيامرزى، به بخشندگى و مهربانى</span>‌<span dir="rtl">ات آمرزيده</span>‌<span dir="rtl">اى، اى مهربان</span>‌<span dir="rtl">ترينِ مهربانان!</span>

<span dir="rtl">296.</span> <span dir="rtl">الإمام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن دُعاءٍ لَهُ في ذِكرِ التَّوبَةِ وطَلَبِها: اللّهُمَّ يا مَن لا يَصِفُهُ نَعتُ الواصِفينَ، ويا مَن لا يُجاوِزُهُ رَجاءُ الرّاجينَ، ويا مَن لا يَضيعُ لَدَيهِ أجرُ المُحسِنينَ، ويا مَن هُوَ مُنتَهى خَوفِ العابِدينَ، ويا مَن هُوَ غايَةُ خَشيَةِ المُتَّقينَ، هذا مَقامُ مَن تَداوَلَتهُ أيدِي الذُّنوبِ، وقادَتهُ أزِمَّةُ الخَطايا، وَاستَحوَذَ عَلَيهِ الشَّيطانُ، فَقَصَّرَ عَمّا أمَرتَ بِهِ تَفريطاً، وتَعاطى ما نَهَيتَ عَنهُ تَغريراً، كَالجاهِلِ بِقُدرَتِكَ عَلَيهِ، أو كَالمُنكِرِ فَضلَ إحسانِكَ إلَيهِ، حَتّى إذَا انفَتَحَ لَهُ بَصَرُ الهُدى، وتَقَشَّعَت عَنهُ سَحائِبُ العَمى، أحصَى ما ظَلَمَ بِهِ نَفسَهُ، وفَكَّرَ فيما خالَفَ بِهِ رَبَّهُ، فَرَأى كَبيرَ عِصيانِهِ كَبيراً، وجَليلَ مُخالَفَتِهِ جَليلاً، فَأَقبَلَ نَحوَكَ مُؤمِّلاً لَكَ مُستَحيِياً مِنكَ، ووَجَّهَ رَغبَتَهُ إلَيكَ ثِقَةً بِكَ، فَأَمَّكَ بِطَمَعِهِ يَقيناً، وقَصَدَكَ بِخَوفِهِ إخلاصاً، قَد خَلا طَمَعُهُ مِن كُلِّ مَطموعٍ فيهِ غَيرِكَ، وأَفرَخَ رَوعُهُ مِن كُلِّ مَحذورٍ مِنهُ سِواكَ، فَمَثَلَ بَينَ يَدَيكَ مُتَضَرِّعاً، وغَمَّضَ بَصَرَهُ إلَى الأَرضِ مُتَخَشِّعاً، وطَأطَأَ رَأسَهُ لِعِزَّتِكَ مُتَذَلِّلاً، وأَبَثَّكَ مِن سِرِّهِ ما أنتَ أعلَمُ بِهِ مِنهُ خُضوعاً، وعَدَّدَ مِن ذُنوبِهِ ما أنتَ أحصى لَها خُشوعاً، وَاستَغاثَ بِكَ مِن عَظيمِ ما وَقَعَ بِهِ في عِلمِكَ، وقَبيحِ ما فَضَحَهُ في حُكمِكَ، مِن ذُنوبٍ أدبَرَت لَذّاتُها فَذَهَبَت، وأَقامَت تَبِعاتُها فَلَزِمَت.</span>

<span dir="rtl">لا يُنكِرُ ـ يا إلهي ـ عَدلَكَ إن عاقَبتَهُ، ولا يَستَعظِمُ عَفوَكَ إن عَفَوتَ عَنهُ ورَحِمتَهُ، لِأَ نَّكَ الرَّبُّ الكَريمُ الَّذي لا يَتَعاظَمُهُ غُفرانُ الذَّنبِ العَظيمِ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ فَها أنَا ذا قَد جِئتُكَ مُطيعاً لِأَمرِكَ فيما أمَرتَ بِهِ مِنَ الدُّعاءِ، مُتَنَجِّزاً وَعدَكَ فيما وَعَدتَ بِهِ مِنَ الإِجابَةِ، إذ تَقولُ: «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَكُمْ»</span><ref><span dir="rtl">غافر: 60.</span></ref><span dir="rtl">.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَالقَني بِمَغفِرَتِكَ كَما لَقيتُكَ بِإِقراري، وَارفَعني عَن مَصارِعِ الذُّنوبِ كَما وَضَعتُ لَكَ نَفسي، وَاستُرني بِسِترِكَ كَما تَأَ نَّيتَني عَنِ الانتِقامِ مِنّي.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وثَبِّت في طاعَتِكَ نِيَّتي، وأَحكِم في عِبادَتِكَ بَصيرَتي، ووَفِّقني مِنَ الأَعمالِ لِما تَغسِلُ بِهِ دَنَسَ الخَطايا عَنّي، وتَوَفَّني عَلى مِلَّتِكَ ومِلَّةِ نَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ عَلَيهِ السَّلامُ إذا تَوَفَّيتَني.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ إنّي أتوبُ إلَيكَ في مَقامي هذا مِن كَبائِرِ ذُنوبي وصَغائِرِها، وبَواطِنِ سَيِّئاتي وظَواهِرِها، وسَوالِفِ زَلاّتي وحَوادِثِها، تَوبَةَ مَن لا يُحَدِّثُ نَفسَهُ بِمَعصِيَةٍ، وَ لا يُضمِرُ أن يَعودَ في خَطيئَةٍ.</span>

<span dir="rtl">وقَد قُلتَ يا إلهي في مُحكَمِ كِتابِكَ: إنَّكَ تَقبَلُ التَّوبَةَ عَن</span>‌<span dir="rtl">عِبادِكَ، وتَعفو عَنِ السَّيِّئاتِ، وتُحِبُّ التَّوّابينَ، فَاقبَل تَوبَتي كَما وَعَدتَ، وَاعفُ عَن سَيِّئاتي كَما ضَمِنتَ، وأَوجِب لي مَحَبَّتَكَ كَما شَرَطتَ.</span>

<span dir="rtl">ولَكَ يا رَبِّ شَرطي ألاّ أعودَ في مَكروهِكَ، وضَماني أن لا أرجِعَ في مَذمومِكَ، وعَهدي أن أهجُرَ جَميعَ مَعاصيكَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ إنَّكَ أعلَمُ بِما عَمِلتُ فَاغفِر لي ما عَلِمتَ، وَاصرِفني بِقُدرَتِكَ إلى ما أحبَبتَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وعَلَيَّ تَبِعاتٌ قَد حَفِظتُهُنَّ، وتَبِعاتٌ قَد نَسيتُهُنَّ، وكُلُّهُنَّ بِعَينِكَ الَّتي لا تَنامُ، وعِلمِكَ الَّذِي لا يَنسى، فَعَوِّض مِنها أهلَها، وَاحطُط عَنّي وِزرَها، وخَفِّف عَنّي ثِقلَها، وَاعصِمني مِن أن اُقارِفَ مِثلَها.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وإنَّهُ لا وَفاءَ لي بِالتَّوبَةِ إلاّ بِعِصمَتِكَ، ولاَ استِمساكَ بي عَنِ الخَطايا إلاّ عَن قُوَّتِكَ، فَقَوِّني بِقُوَّةٍ كافِيَةٍ، وتَوَلَّني بِعِصمَةٍ مانِعَةٍ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ أيُّما عَبدٍ تابَ إلَيكَ وهُوَ في عِلمِ الغَيبِ عِندَكَ فاسِخٌ لِتَوبَتِهِ، وعائِدٌ في ذَنبِهِ وخَطيئَتِهِ، فَإِنّي أعوذُ بِكَ أن أكونَ كَذلِكَ، فَاجعَل تَوبَتي هذِهِ تَوبَةً لا أحتاجُ بَعدَها إلى تَوبَةٍ، تَوبَةً موجِبَةً لِمَحوِ ما سَلَفَ، وَالسَّلامَةِ فيما بَقِيَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ إنّي أعتَذِرُ إلَيكَ مِن جَهلي، وأَستَوهِبُكَ سوءَ فِعلي، فَاضمُمني إلى كَنَفِ رَحمَتِكَ تَطَوُّلاً، وَاستُرني بِسِترِ عافِيَتِكَ تَفَضُّلاً.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وإنّي أتوبُ إلَيكَ مِن كُلِّ ما خالَفَ إرادَتَكَ، أو زالَ عَن مَحَبَّتِكَ مِن خَطَراتِ قَلبي، ولَحَظاتِ عَيني، وحِكاياتِ لِساني، تَوبَةً تَسلَمُ بِها كُلُّ جارِحَةٍ عَلى حِيالِها مِن تَبِعاتِكَ، وتَأمَنُ مِمّا يَخافُ المُعتَدونَ مِن أليمِ سَطَواتِكَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ فَارحَم وَحدَتي بَينَ يَدَيكَ، ووَجيبَ قَلبي مِن خَشيَتِكَ، وَاضطِرابَ أركاني مِن</span>‌<span dir="rtl">هَيبَتِكَ، فَقَد أقامَتني يا رَبِّ ذُنوبي مَقامَ الخِزيِ بِفِنائِكَ، فَإِن سَكَتُّ لَم يَنطِق عَنّي أحَدٌ، وإن شَفَعتُ فَلَستُ بِأَهلِ الشَّفاعَةِ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وشَفِّع في خَطايايَ كَرَمَكَ، وعُد عَلى سَيِّئاتي بِعَفوِكَ، ولا تَجزِني جَزائي مِن عُقوبَتِكَ، وَابسُط عَلَيَّ طَولَكَ، وجَلِّلني بِسِترِكَ، وَافعَل بي فِعلَ عَزيزٍ تَضَرَّعَ إلَيهِ عَبدٌ ذَليلٌ فَرَحِمَهُ، أو غَنِيٍّ تَعَرَّضَ لَهُ عَبدٌ فَقيرٌ فَنَعَشَهُ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ لا خَفيرَ لِي مِنكَ فَليَخفُرني عِزُّكَ، ولا شَفيعَ لي إلَيكَ فَليَشفَع لي فَضلُكَ، وقَد أوجَلَتني خَطايايَ فَليُؤِنّي عَفوُكَ.</span>

<span dir="rtl">فَما كُلُّ ما نَطَقتُ بِهِ عَن جَهلٍ مِنّي بِسُوءِ أثَري، ولا نِسيانٍ لِما سَبَقَ مِن ذَميمِ فِعلي، لكِن لِتَسمَعَ سَماؤكَ ومَن فيها وأَرضُكَ ومَن عَلَيها ما أظهَرتُ لَكَ مِنَ النَّدَمِ، وَ لَجَأتُ إلَيكَ فيهِ مِنَ التَّوبَةِ.</span>

<span dir="rtl">فَلَعَلَّ بَعضَهُم بِرَحمَتِكَ يَرحَمُني لِسوءِ مَوقِفي، أو تُدرِكُهُ الرِّقَّةُ عَلَيَّ لِسوءِ حالي، فَيَنالَني مِنهُ بِدَعوَةٍ هِيَ أسمَعُ لَدَيكَ مِن دُعائي، أو شَفاعَةٍ أوكَدُ عِندَكَ مِن شَفاعَتي، تَكونُ بِها نَجاتي مِن غَضَبِكَ وفَوزَتي بِرِضاكَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ إن يَكُنِ النَّدَمُ تَوبَةً إلَيكَ فَأَنَا أندَمُ النّادِمينَ، وإن يَكُنِ التَّركُ لِمَعصِيَتِكَ إنابَةً فَأَنَا أوَّلُ المُنِيبينَ، وإن يَكُنِ الاستِغفارُ حِطَّةً لِلذُّنوبِ فَإِنّي لَكَ مِنَ المُستَغفِرينَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ فَكَما أمَرتَ بِالتَّوبَةِ، وضَمِنتَ القَبولَ، وحَثَثتَ عَلَى الدُّعاءِ، ووَعَدتَ الإِجابَةَ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاقبَل تَوبَتي، ولا تَرجِعني مَرجِعَ الخَيبَةِ مِن رَحمَتِكَ، إنَّكَ أنتَ التَّوّابُ عَلَى المُذنِبينَ، وَالرَّحيمُ لِلخاطِئينَ المُنيبينَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، كَما هَدَيتَنا بِهِ، وصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، كَمَا استَنقَذتَنا بِهِ، وصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، صَلاةً تَشفَعُ لَنا يَومَ القيامَةِ ويَومَ الفاقَةِ إلَيكَ، إنَّكَ عَلى كُلِّ شَيءٍ قَدِيرٌ، وهُوَ عَلَيكَ يَسيرٌ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السجادية: ص123 الدعاء 31.</span></ref>

<span dir="rtl">296.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ دعاى ايشان در بيان توبه و طلب آن ـ</span>: <span dir="rtl">بار خدايا! اى آن كه وصف كردن وصف</span>‌<span dir="rtl">كنندگان، از عهده وصفش برنيايد! اى آن كه اميد اميدواران از او فراتر نرود! اى آن كه مزد نيكوكاران نزد او گم نشود! اى آن كه عابدان، تنها از او مى</span>‌<span dir="rtl">ترسند! اى آن كه پرهيزگاران، فقط از او در هراسند! اينك در پيشگاه تو كسى ايستاده است كه دست</span>‌<span dir="rtl">خوشِ گناهان گشته و خطاها، مهار او را مى</span>‌<span dir="rtl">كشند و شيطان، بر او چيره آمده است و در نتيجه، سهل</span>‌<span dir="rtl">انگارانه، فرامين تو را فرو نهاد و مغرورانه، آنچه را از آن نهى كرده</span>‌<span dir="rtl">اى، به جا آورده، چونان كسى كه از قدرت تو بر خود، ناآگاه است يا چون كسى كه بسيارىِ احسان تو را به خود، منكر است، تا آن كه چون ديده ره</span>‌<span dir="rtl">بينش بينا شد و ابرهاى كوردلى از [آسمان قلب] او كنار رفت، ستم</span>‌<span dir="rtl">هايى را كه بر خود روا داشته بود، برشمرد و در مخالفت</span>‌<span dir="rtl">هايش با پروردگار خود انديشيد و دريافت كه چه نافرمانى بزرگى و چه سرپيچى سترگى كرده است. پس، به تو روى آورده، در حالى كه به تو اميدوار و از تو شرمسار است و روى رغبتش را سوى تو كرده، در حالى كه به [رحمت و بخشايش] تو اطمينان دارد و با طمع و آرزوى خويش، آهنگ تو نموده، در حالى كه [به لطف] تو يقين دارد و با دلى بيمناك و با اخلاص به درگاه تو روى آورده، از غير تو طمع برگرفته و از جز تو، بيم به خود راه نداده و زارى</span>‌<span dir="rtl">كنان، در پيشگاه تو ايستاده و خاكسارانه، ديده</span>‌<span dir="rtl">اش را به زمين دوخته و زبونانه، سرش را در برابر عزّت تو فرود آورد و خاضعانه، راز دلش را كه تو بدان آگاه</span>‌<span dir="rtl">ترى، با تو در ميان نهاده و فروتنانه، گناهان خويش را كه تو شمارشان را بهتر مى</span>‌<span dir="rtl">دانى، يكايك برمى</span>‌<span dir="rtl">شمارد و در برابر بزرگى كارى كه د ر علم تو بدنامش كرده و زشتى آنچه كه به حكم تو رسوايش ساخته است، از تو يارى مى</span>‌<span dir="rtl">طلبد، در برابر گناهانى كه خوشى</span>‌<span dir="rtl">هاى آنها پشت كرده و رفته</span>‌<span dir="rtl">اند و پيامدهايشان، برجايند و دست برنمى</span>‌<span dir="rtl">دارند.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! اگر مجازاتش كنى، عدالتِ تو را منكر نمى</span>‌<span dir="rtl">شود [و به تو نسبت ظلم نمى</span>‌<span dir="rtl">دهد] و اگر عفوش كنى و بر او رحمت آورى، عفوِ تو را عجيب نمى</span>‌<span dir="rtl">شمارد؛ زيرا تو آن پروردگار بزرگوارى هستى كه آمرزش گناه بزرگ، برايش بزرگ [و گران]نمى</span>‌<span dir="rtl">آيد.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! اينك من به پيشگاه تو آمده</span>‌<span dir="rtl">ام با اطاعت از فرمان تو، يعنى دعا ـ كه بدان فرمان داده</span>‌<span dir="rtl">اى ـ و خواهان تحقّق وعده اجابتت هستم ـ كه به آن وعده داده</span>‌<span dir="rtl">اى ـ؛ زيرا كه مى</span>‌<span dir="rtl">فرمايى: «مرا بخوانيد تا پاسختان دهم».</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و با من با آمرزشت ديدار كن كه با اعترافم [به گناه] به ديدارت آمدم و مرا از قتلگاه</span>‌<span dir="rtl">هاى گناهان، فراز آر، چنان كه من خود را در پيشگاه تو پست گردانيدم و با پرده</span>‌<span dir="rtl">ات مرا بپوشان، چنان كه در انتقام از من درنگ نمودى.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! نيّت مرا در طاعتت، استوار دار و بينشم را در عبادتت، محكم گردان و به اعمالى موفّقم بدار كه با آنها، آلودگى خطاها را از من بشويى و هر گاه خواستى، جانم را بستانى، مرا بر آيين خودت و آيين پيامبرت محمّد صلى</span>‌<span dir="rtl">الله</span>‌<span dir="rtl">عليه</span>‌<span dir="rtl">و</span>‌<span dir="rtl">آله بميران.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! من، در اين جا كه ايستاده</span>‌<span dir="rtl">ام، از گناهان بزرگ و كوچك خود و بدى</span>‌<span dir="rtl">هاى پنهان و آشكارم، و لغزش</span>‌<span dir="rtl">هاى گذشته و تازه</span>‌<span dir="rtl">ام، به درگاهت توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، همچون توبه كسى كه ديگر به هيچ معصيتى نمى</span>‌<span dir="rtl">انديشد و فكر بازگشت به خطايى را به خود راه نمى</span>‌<span dir="rtl">دهد.</span>

<span dir="rtl">تو، اى خداى من، در كتاب استوارت فرموده</span>‌<span dir="rtl">اى كه توبه بندگانت را مى</span>‌<span dir="rtl">پذيرى و از بدى</span>‌<span dir="rtl">ها در مى</span>‌<span dir="rtl">گذرى و توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان را دوست مى</span>‌<span dir="rtl">دارى. پس چنان كه وعده داده</span>‌<span dir="rtl">اى، توبه مرا بپذير و چنان كه ضمانت كرده</span>‌<span dir="rtl">اى، از بدى</span>‌<span dir="rtl">هاى من در گذر و چنان كه قول داده</span>‌<span dir="rtl">اى، مرا مستوجب محبّت خودت بگردان.</span>

<span dir="rtl">من هم، اى پروردگارم، به تو قول مى</span>‌<span dir="rtl">دهم كه آنچه را ناخوشايند توست، تكرار نكنم و ضمانت مى</span>‌<span dir="rtl">دهم كه به آنچه ناپسند توست، باز نگردم و عهد مى</span>‌<span dir="rtl">بندم كه از همه معاصى</span>‌<span dir="rtl">ات دورى كنم.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! تو به كارهايى كه من كرده</span>‌<span dir="rtl">ام، داناترى. پس آنچه را مى</span>‌<span dir="rtl">دانى، بر من ببخشاى و با قدرت خويش، مرا به كارهايى كه دوست مى</span>‌<span dir="rtl">دارى، باز گردان.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! بر گردن من نسبت به ديگران، حقوقى است كه پاره</span>‌<span dir="rtl">اى از آن را به ياد دارم و پاره</span>‌<span dir="rtl">اى را فراموش كرده</span>‌<span dir="rtl">ام؛ امّا همه آنها در برابر چشم توست كه هرگز نمى</span>‌<span dir="rtl">خوابد و در علم توست كه فراموشى به آن راه ندارد. پس، عوضِ آنها را به صاحبانشان عطا فرما و بار آنها را از دوش من بردار و سنگينى</span>‌<span dir="rtl">شان را بر من، سبُك گردان و مرا از اين كه دگرباره مانند آنها را مرتكب شوم، نگه</span>‌<span dir="rtl">دار.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! مرا ياراى پايبندى به توبه نباشد، مگر با نگهداشت تو، و از خطاها خوددارى نتوانم، جز با نيروى تو. پس مرا با نيرويى كفايت كننده، تقويت كن و با مصونيتى باز دارنده [از گناه] يارى</span>‌<span dir="rtl">ام ده.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! هر بنده</span>‌<span dir="rtl">اى كه به درگاهت توبه كرد، تو به علم غيبت مى</span>‌<span dir="rtl">دانى كه توبه</span>‌<span dir="rtl">اش را خواهد شكست و به گناه و خطايش باز خواهد گشت؛ امّا من به تو پناه مى</span>‌<span dir="rtl">برم كه چنين باشم. پس اين توبه مرا چنان توبه</span>‌<span dir="rtl">اى قرار ده كه پس از آن، محتاج توبه</span>‌<span dir="rtl">اى نشوم، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى كه [گناهان] گذشته را بزُدايد و در آينده [از گناه] به سلامت مانَم.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! من براى نادانى خويش از تو پوزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم و براى كردار زشتم از تو بخشش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبم. پس، به لطف خود، مرا در پناه رحمت خويش گير و به فضل خود، جامه عافيتت را بر من بپوشان.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! من از هر آنچه كه بر دلم گذشته و چشمم ديده و بر زبانم رانده شده است و مخالف خواست تو بوده و يا تو دوست نداشته</span>‌<span dir="rtl">اى، به درگاهت توبه مى</span>‌<span dir="rtl">كنم، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى كه بر اثر آن، هر يك از اندام</span>‌<span dir="rtl">هاى من از كيفرهاى تو سالم مانَد و از عذاب</span>‌<span dir="rtl">هاى دردناك تو كه متجاوزان از آن مى</span>‌<span dir="rtl">ترسند، در امان مانَد.</span>

<span dir="rtl">بار خديا! بر تنهايى من در برابرت و تپيدن قلبم از ترست و لرزش اندام</span>‌<span dir="rtl">هايم از هيبتت، رحم كن؛ زيرا ـ اى پروردگار من ـ گناهانم مرا در آستان تو با خفّت و رسوايى ايستانده است. اگر خاموش مانم، كسى از جانب من سخن نگويد و اگر شفاعت بخواهم، شايسته شفاعت شدن نيستم.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندان او، درود فرست و بزرگوارى</span>‌<span dir="rtl">ات را شفيع من قرار ده و با عفو خود از بدى</span>‌<span dir="rtl">هاى من درگذر و مرا با كيفرت، مجازات مكن و بخشندگى</span>‌<span dir="rtl">ات را بر من بگستران و پرده</span>‌<span dir="rtl">ات را بر من بپوشان [و رسوايم مكن]و با من به سان بزرگى رفتار كن كه بنده</span>‌<span dir="rtl">اى خوار به او التماس مى</span>‌<span dir="rtl">كند و او بر آن بنده رحم مى</span>‌<span dir="rtl">آورد يا به سان توانگرى كه بنده</span>‌<span dir="rtl">اى تهى</span>‌<span dir="rtl">دست، از او درخواست مى</span>‌<span dir="rtl">كند و او دستگيرى</span>‌<span dir="rtl">اش مى</span>‌<span dir="rtl">نمايد.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! من در برابر تو محافظى ندارم. پس عزّت خودِ تو بايد كه از من محافظت كند و شفيعى نزد تو ندارم. پس بايد فضل خودِ تو مرا شفاعت كند. گناهانم مرا به هراس افكنده است. پس، بايد گذشت تو مرا ايمن گردانَد.</span>

<span dir="rtl">آنچه به زبان آوردم، نه از آن روست كه از بدكردارى خويش بى</span>‌<span dir="rtl">خبرم يا اعمال نكوهيده گذشته خود را از ياد برده</span>‌<span dir="rtl">ام؛ بلكه از آن روست كه آسمان تو، آسمانيان و زمين تو و ساكنان آن، اظهار پشيمانى</span>‌<span dir="rtl">ام را در پيشگاه تو و توبه</span>‌<span dir="rtl">ام را كه با آن به تو پناه آوردم، بشنوند.</span>

<span dir="rtl">شايد يكى از آنان، با رحمت تو، از اين وضع ناگوارم به رحم آيد يا به حال زارم دل بسوزانَد و برايم دعايى كند كه در نزد تو از دعاى من پذيرفته</span>‌<span dir="rtl">تر آيد يا شفاعتى نمايد كه نزد تو مؤثّرتر از شفاعت من افتد و بدان وسيله، از خشم تو رهايى يابم و به خشنودى تو نايل آيم.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! اگر پشيمانى، خود توبه</span>‌<span dir="rtl">اى به درگاه توست، من از پشيمان</span>‌<span dir="rtl">ترينِ پشيمانانم و اگر ترك گناه، خود، بازگشت [به سوى تو] است، من نخستين بازگشتگانم، و اگر آمرزش</span>‌<span dir="rtl">خواهى، فروريزنده گناهان است، من از تو آمرزش خواه هستم.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! چنان كه به توبه امر فرمودى و پذيرفتن آن را ضمانت نمودى و به دعا كردن ترغيب كردى و وعده اجابت دادى. پس بر محمّد و خاندان او درود فرست و توبه مرا بپذير و مرا از رحمتت، نوميد باز مگردان، كه به راستى تو پذيرنده توبه گنهكاران هستى و با خطاكاران پشيمان شده، مهربانى.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! بر محمّد و خاندان او، درود فرست آن گونه كه با او، ما را هدايت فرمودى و بر محمّد و خاندان او درود فرست چنان</span>‌<span dir="rtl">كه با او، ما را نجات دادى و بر محمّد و خاندان او درود فرست، چنان درودى كه در روز رستاخيز و روز نيازمندى ما به تو، ما را شفاعت كند. تو بر هر چيز، توانايى و آن [كار] براى تو آسان است.</span>

<span dir="rtl">297.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن دُعائِهِ فِي الاِعتِذارِ مِن تَبِعاتِ العِبادِ ومِنَ التَّقصيرِ في حُقوقِهِم وفي فَكاكِ رَقَبَتِهِ مِنَ النّارِ ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ إنّي أعتَذِرُ إلَيكَ مِن مَظلومٍ ظُلِمَ بِحَضرَتي فَلَم أنصُرهُ، ومِن مَعرُوفٍ اُسدِيَ إلَيَّ فَلَم أشكُرهُ، ومِن مُسيءٍ اعتَذَرَ إلَيَّ فَلَم أعذِرهُ، ومِن ذِي فاقَةٍ سَأَلَني فَلَم اُوثِرهُ، ومِن حَقِّ ذِي حَقٍّ لَزِمَني لِمُؤمِنٍ فَلَم اُوَفِّرهُ، ومِن عَيبِ مُؤمِنٍ ظَهَرَ لي فَلَم أستُرهُ، ومِن كُلِّ إثمٍ عَرَضَ لي فَلَم أهجُرهُ.</span>

<span dir="rtl">أعتَذِرُ إلَيكَ يا إلهي مِنهُنَّ ومِن نَظائِرِهِنَّ اعتِذارَ نَدامَةٍ يَكونُ واعِظاً لِما بَينَ يَدَيَّ مِن أشباهِهِنَّ.</span>

<span dir="rtl">فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاجعَل نَدامَتي عَلى ما وَقَعتُ فيهِ مِنَ الزَّلاّتِ، وعَزمي عَلى تَركِ ما يَعرِضُ لي مِنَ السَّيِّئاتِ، تَوبَةً توجِبُ لي مَحَبَّتَكَ، يا مُحِبَّ التَّوَّابينَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السّجادية: ص147 الدعاء 38.</span></ref>

<span dir="rtl">297.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ دعاى ايشان در پوزش خواستن از كوتاهى در گزاردن حقوق بندگان و درخواست رهايى از آتش دوزخ ـ: بار خدايا! من از تو پوزش مى</span>‌<span dir="rtl">طلبم اگر در حضور من بر ستم</span>‌<span dir="rtl">ديده</span>‌<span dir="rtl">اى ستمى رفته و من او را يارى نكرده</span>‌<span dir="rtl">ام يا به من احسانى شده و من براى آن، سپاس</span>‌<span dir="rtl">گزارى نكرده</span>‌<span dir="rtl">ام يا كسى به من بدى كرده و از من پوزش خواسته، ولى من پوزش او را نپذيرفته</span>‌<span dir="rtl">ام يا بينوايى از من چيزى خواسته و من، او را بر خود ترجيح نداده</span>‌<span dir="rtl">ام يا مؤمنى بر من حقّى داشته و من، ادايش نكرده</span>‌<span dir="rtl">ام يا عيب مؤمنى بر من نمودار شده و من، آن را نپوشانده</span>‌<span dir="rtl">ام و يا گناهى برايم پيش آمده و من، از آن دورى نكرده</span>‌<span dir="rtl">ام.</span>

<span dir="rtl">اى خداى من! براى اين چيزها و امثال اينها، از تو پوزش مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم، پوزش خواستنى ندامت</span>‌<span dir="rtl">آميز، كه پند آموزى [براى انجام ندادن] اين گونه كارها از من شود.</span>

<span dir="rtl">پس بر محمّد و خاندان او، درود فرست و پشيمانى مرا از لغزش</span>‌<span dir="rtl">هايى كه دچارشان شده</span>‌<span dir="rtl">ام و تصميم مرا بر فرو نهادن گناهانى كه برايم پيش آيد، توبه من قرار ده، توبه</span>‌<span dir="rtl">اى كه مرا مستوجب محبّت تو گردانَد، اى دوست دارنده توبه</span>‌<span dir="rtl">كنندگان!</span>

<span dir="rtl">298.</span> <span dir="rtl">عنه عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ مِن دُعائِهِ في طَلَبِ العَفوِ وَالرَّحمَةِ ـ</span>: <span dir="rtl">اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاكسِر شَهوَتي عَن كُلِّ مَحرَمٍ، وَازوِ حِرصي عَن كُلِّ مَأثَمٍ، وَامنَعني عَن أذى كُلِّ مُؤمِنٍ ومُؤِنَةٍ، ومُسلِمٍ ومُسلِمَةٍ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وأَ يُّما عَبدٍ نالَ مِنّي ما حَظَرتَ عَلَيهِ، وَانتَهَكَ مِنّي ما حَجَزتَ عَلَيهِ، فَمَضى بِظُلامَتي مَيِّتاً، أو حَصَلَت لي قِبَلَهُ حَيّاً فَاغفِر لَهُ ما ألَمَّ بِهِ مِنّي، وَاعفُ لَهُ عَمّا أدبَرَ بِهِ عَنّي، ولا تَقِفهُ عَلى مَا ارتَكَبَ فِيَّ، ولا تَكشِفهُ عَمَّا اكتَسَبَ بي، وَاجعَل ما سَمَحتُ بِهِ مِنَ العَفوِ عَنهُم، وتَبَرَّعتُ بِهِ مِنَ الصَّدَقَةِ عَلَيهِم أزكى صَدَقاتِ المُتَصَدِّقينَ، وأَعلى صِلاتِ المُتَقَرِّبينَ، وعَوِّضني مِن عَفوي عَنهُم عَفوَكَ، ومِن دُعائي لَهُم رَحمَتَكَ حَتّى يَسعَدَ كُلُّ واحِدٍ مِنّا بِفَضلِكَ، ويَنجُوَ كُلٌّ مِنّا بِمَنِّكَ.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ وأَ يُّما عَبدٍ مِن عَبيدِكَ أدرَكَهُ مِنّي دَرَكٌ، أو مَسَّهُ مِن ناحِيَتي أذىً، أو لَحِقَهُ بي أو بِسَبَبي ظُلمٌ فَفُتُّهُ بِحَقِّهِ، أو سَبَقتُهُ بِمَظلِمَتِهِ، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وأَرضِهِ عَنّي مِن وُجدِكَ، وأَوفِهِ حَقَّهُ مِن عِندِكَ، ثُمَّ قِني ما يوجِبُ لَهُ حُكمُكَ، وخَلِّصني مِمّا يَحكُمُ بِهِ عَدلُكَ، فَإِنَّ قُوَّتي لا تَستَقِلُّ بِنَقِمَتِكَ، وإنَّ طاقَتي لا تَنهَضُ بِسُخطِكَ، فَإِنَّكَ إن تُكافِني بِالحَقِّ تُهلِكني، وإلاّ تَغَمَّدني بِرَحمَتِكَ توبِقني.</span>

<span dir="rtl">اللّهُمَّ إنّي أستَوهِبُكَ يا إلهي ما لا يُنقِصُكَ بَذلُهُ، وأَستَحمِلُكَ ما لا يَبهَظُكَ حَملُهُ. أستَوهِبُكَ يا إلهي نَفسِيَ الَّتي لَم تَخلُقها لِتَمتَنِعَ بِها مِن سوءٍ، أو لِتَطَرَّقَ بِها إلى نَفعٍ، ولكِن أنشَأتَها إثباتاً لِقُدرَتِكَ عَلى مِثلِها، وَاحتِجاجاً بِها عَلى شَكلِها.</span>

<span dir="rtl">وأَستَحمِلُكَ مِن ذُنوبي ما قَد بَهَظَني حَملُهُ، وأَستَعينُ بِكَ عَلى ما قَد فَدَحَني ثِقلُهُ.</span>

<span dir="rtl">فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وهَب لِنَفسي عَلى ظُلمِها نَفسي، ووَكِّل رَحمَتَكَ بِاحتِمالِ إصري، فَكَم قَد لَحِقَت رَحمَتُكَ بِالمُسيئينَ، وكَم قَد شَمِلَ عَفوُكَ الظّالِمينَ.</span>

<span dir="rtl">فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ، وَاجعَلني اُسوَةَ مَن قَد أنهَضتَهُ بِتَجاوُزِكَ عَن مَصارِعِ الخاطِئينَ،</span>

<span dir="rtl">وخَلَّصتَهُ بِتَوفيقِكَ مِن وَرَطاتِ المُجرِمينَ، فَأَصبَحَ طَليقَ عَفوِكَ مِن إسارِ سُخطِكَ، وعَتيقَ صُنعِكَ مِن وَثاقِ عَدلِكَ، إنَّكَ إن تَفعَل ذلِكَ يا إلهي تَفعَلهُ بِمَن لا يَجحَدُ استِحقاقَ عُقوبَتِكَ، ولا يُبَرِّئُ نَفسَهُ مِنِ استيجابِ نَقِمَتِكَ تَفعَل ذلِكَ يا إلهي بِمَن خَوفُهُ مِنكَ أكثَرُ مِن طَمَعِهِ فيكَ، وبِمَن يَأسُهُ مِنَ النَّجاةِ أوكَدُ مِن رَجائِهِ لِلخَلاصِ، لا أن يَكونَ يَأسُهُ قُنوطاً، أو أن يَكونَ طَمَعُهُ اغتِراراً، بَل لِقِلَّةِ حَسَناتِهِ بَينَ سَيِّئاتِهِ، وضَعفِ حُجَجِهِ في جَميعِ تَبِعاتِهِ.</span>

<span dir="rtl">فَأَمّا أنتَ يا إلهي فَأَهلٌ أن لا يَغتَرَّ بِكَ الصِّدِّيقونَ، ولا يَيأَسَ مِنكَ المُجرِمونَ، لِأَ نَّكَ الرَّبُّ العَظيمُ الَّذي لا يَمنَعُ أحَداً فَضلَهُ، ولا يَستَقصي مِن أحَدٍ حَقَّهُ.</span>

<span dir="rtl">تَعالى ذِكرُكَ عَنِ المَذكورينَ، وتَقَدَّسَت أسماؤكَ عَنِ المَنسوبينَ، وفَشَت نِعمَتُكَ في جَميعِ المَخلوقينَ، فَلَكَ الحَمدُ عَلى ذلِكَ يا رَبَّ العالَمينَ.</span><ref><span dir="rtl">الصحيفة السّجادية: ص149 الدعاء 39.</span></ref>

<span dir="rtl">298.</span> <span dir="rtl">امام زين العابدين عليه</span>‌<span dir="rtl">السلام ـ دعاى ايشان در تقاضاى بخشش و رحمت ـ: بار خدايا! بر محمّد و خاندان او درود فرست و شهوات مرا از رسيدن به هر حرامى باز دار و آزمندى</span>‌<span dir="rtl">ام را از هر گناهى دور بدار و مرا از آزار رساندن به هر مرد و زن مؤمن و هر مرد و زن مسلمانى باز بدار.</span>

<span dir="rtl">خدايا! هر بنده</span>‌<span dir="rtl">اى كه در باره من آنچه را بر او حرام كرده</span>‌<span dir="rtl">اى، انجام داده و در باره من پرده</span>‌<span dir="rtl">اى را كه تو بر [كارهاى]من انداخته، دريده و حقّ مرا بُرده و اكنون مُرده يا زنده است و حقّ من نزد اوست، او را در ستمى كه بر من كرده، بيامرز و از او در حقّى كه از من بُرده، در گذر و او را به سبب آنچه در باره من انجام داده، [بر صراط]متوقّف مساز و او را به خاطر آنچه در حقّ من مرتكب شده، رسوا نكن و گذشتى را كه در باره آنان انجام داده</span>‌<span dir="rtl">ام و صدقه</span>‌<span dir="rtl">اى را كه بر ايشان بخشيده</span>‌<span dir="rtl">ام، پاكيزه</span>‌<span dir="rtl">ترينِ صدقه</span>‌<span dir="rtl">هاى بخشندگان و بالاترينِ عطاهاى تقرّب</span>‌<span dir="rtl">جويان قرار بده و در مقابل گذشتم از ايشان، گذشتت را و در مقابل دعايم در باره ايشان، رحمتت را عوض بده، تا اين كه هر يك از ما به فضل تو، نيك</span>‌<span dir="rtl">بخت گردد و به لطف تو، نجات يابد.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! هر بنده</span>‌<span dir="rtl">اى از بندگانت كه از من به او گزندى رسيده، از سوى من آزارى ديده، يا به دست من و يا به سبب من بر او ستمى شده و حقّ او را ضايع كرده</span>‌<span dir="rtl">ام يا در ستم به او پيش</span>‌<span dir="rtl">دستى نموده</span>‌<span dir="rtl">ام، پس بر محمّد و خاندان او درود فرست و به قدرت خود، او را از من خشنود گردان و از نزد خود، حقّ او را عطا فرما و سپس، مرا از كيفرى كه به موجب حكم تو سزاوار آنم، نگه دار و از عقوبتى كه عدالت تو بدان حكم مى</span>‌<span dir="rtl">كند، بِرَهانم؛ زيرا كه من، تاب تحمّل كيفر تو را ندارم ونيروى من، ناخشنودى و خشم تو را برنمى</span>‌<span dir="rtl">تابد؛ چه، اگر به عدالت، مكافاتم كنى، نابود مى</span>‌<span dir="rtl">گردانى و اگر هم رحمت خود را شامل حال من كنى، خوارم مى</span>‌<span dir="rtl">سازى.</span>

<span dir="rtl">بار خدايا! اى خداى من! من از تو درخواست بخشش چيزى را مى</span>‌<span dir="rtl">كنم كه بخشيدنش از تو هيچ نمى</span>‌<span dir="rtl">كاهد و از تو مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم بارى را از من بردارى كه برداشتنش بر تو گران نمى</span>‌<span dir="rtl">آيد. اى خداى من! آنچه بخشش آن را از تو مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم، نفس من است، نفسى كه آن را نيافريدى تا به وسيله آن، خود را از شرّى دور گردانى يا به واسطه آن به سودى دست يابى؛ بلكه آن را ايجاد كردى تا توانايى خويش را بر [آفريدن] مانند آن به اثبات رسانى و بدان وسيله بر امثال آن، احتجاج نمايى. از تو مى</span>‌<span dir="rtl">خواهم كه بار گناهان مرا از من برگيرى كه سخت گران</span>‌<span dir="rtl">بارم ساخته</span>‌<span dir="rtl">اند و از تو در برابر آنچه سنگينى</span>‌<span dir="rtl">اش بر من فشار آورده است، كمك مى</span>‌<span dir="rtl">جويم.</span>

<span dir="rtl">پس بر محمّد و خاندان او، درود فرست و ستمى را كه بر خود كرده</span>‌<span dir="rtl">ام، بر من ببخشاى و رحمتت را برگمار تا بار سنگين گناهانم را از دوش من بردارد، كه رحمت تو بسى به داد گنهكاران رسيده و بخشايشت، ستمگران را در بر گرفته است.</span>

<span dir="rtl">پس بر محمّد و خاندان او، درود فرست و مرا نمونه كسانى قرار ده كه با گذشت خود، آنان را از مهلكه</span>‌<span dir="rtl">هاى خطاكاران رهانيده</span>‌<span dir="rtl">اى و با توفيق خود، از ورطه</span>‌<span dir="rtl">هاى گنهكاران، نجاتشان داده</span>‌<span dir="rtl">اى و آزاد شده عفو تو از اسارت خشم تو شدند و به لطف احسان تو از بند عدالتت رهيدند كه ـ اى خداى من ـ اگر اين احسان را به من كنى با كسى مى</span>‌<span dir="rtl">كنى كه خود قبول دارد سزاوار كيفر توست و خويشتن را از اين كه مستوجب انتقام توست، مبرّا نمى</span>‌<span dir="rtl">داند. اين احسان را ـ اى خداى من ـ به كسى مى</span>‌<span dir="rtl">كنى كه ترس او از تو، بيش از اميدش به توست و نوميدى</span>‌<span dir="rtl">اش از نجات، قوى</span>‌<span dir="rtl">تر از اميدش به رهايى است. نه اين كه نوميدى</span>‌<span dir="rtl">اش از يأس مطلق باشد يا اميدوارى</span>‌<span dir="rtl">اش از سرِ غرور و غفلت؛ بلكه چون نيكى</span>‌<span dir="rtl">هايش در ميان بدى</span>‌<span dir="rtl">هايش اندك است و بهانه</span>‌<span dir="rtl">هايش براى تمامى گناهانش، سست.</span>

<span dir="rtl">امّا تو ـ اى خداى من ـ سزاوار آنى كه راست</span>‌<span dir="rtl">باوران به [جهت] تو غرّه نشوند و گنهكاران، از تو نوميد نگردند؛ زيرا تو چنان پروردگار بزرگى هستى كه فضل خويش را از احدى دريغ نمى</span>‌<span dir="rtl">دارد و در گرفتن حقّ خود از كسى سختگيرى نمى</span>‌<span dir="rtl">كند.</span>

<span dir="rtl">ياد تو، از هر ياد شونده</span>‌<span dir="rtl">اى برتر است و نام</span>‌<span dir="rtl">هايت، از هر ناميده</span>‌<span dir="rtl">اى منزّه است و نعمت</span>‌<span dir="rtl">هايت، در ميان همه آفريدگانت، پراكنده است. پس تو را براى همه اينها سپاس، اى پروردگار جهانيان!</span>

<references />