نمایش مبدأ برای ج ر ب / التجربة

[[رده:ج]]
<span id="التجربة-نسخه-آزمایشی"></span>
= <span dir="rtl">التَّجرِبَة (نسخه آزمایشی)</span> =

<span dir="rtl">تجربه (آزمودن)</span>

<span id="درآمد1"></span>
= <span dir="rtl">درآمد</span><ref><span dir="rtl">به قلم پژوهشگر ارجمند، جناب حجّة الاسلام و المسلمین آقای عبد الهادی مسعودی</span>.</ref> =

<span id="واژهشناسی-تجربه"></span>
== <span dir="rtl">واژه</span>‌<span dir="rtl">شناسی تجربه</span> ==

<span dir="rtl">تجربه، مصدر باب تفعیل از مادّۀ «جرب» است. این مادّه، بنا به گفتۀ ابن فارِس، دو معنایی است. یک معنا، بالا آمدن یا رویش چیزی یا قرار گرفتن آن بر چیزی همجنس خود است. معنای دیگر، احتوا و اشتمال چیزی نسبت به چیز دیگر است.</span><ref><span dir="rtl">«الجيم و الراء و الباء أصلان: أحدهما الشَّيء البسيط يعلوه كالنبات من جنسه، و الآخَر شيءٌ يحوی شيئاً. فالأوّل الجرَب و هو معروف، و هو شیءٌ ينبت على الجلْد من جنسه. يقال بعيرٌ أجرب،...و الأصل الآخر الجِراب، و هو معروف» (معجم مقاییس اللّغة: ج 1 ص ۴۴۹ «جرب</span>»).</ref> <span dir="rtl">هر چند میان این دو معنا با آنچه امروز از واژۀ تجربه می</span>‌<span dir="rtl">فهمیم، ارتباط زودیاب و روشنی به چشم نمی</span>‌<span dir="rtl">آید؛ امّا در یک نگاه تحلیلی و ژرف</span>‌<span dir="rtl">تر، می</span>‌<span dir="rtl">توان تجربه را رویش و افزایش آموخته</span>‌<span dir="rtl">هایی دانست که از روی هم نهادن آزمایش</span>‌<span dir="rtl">ها و کارهای مشابه همجنس، به دست می</span>‌<span dir="rtl">آید.</span>

<span dir="rtl">آنچه کار را در این مرحله، ساده و ما را از ارتباط</span>‌<span dir="rtl">یابی واژۀ تجربه با گوهر معنایی</span>‌<span dir="rtl">اش، بی</span>‌<span dir="rtl">نیاز می</span>‌<span dir="rtl">نماید، تبیین هماهنگ و همسان لغت</span>‌<span dir="rtl">دانان کهن از این واژه و اسم فاعل یا مفعول آن است. خلیل فراهیدی می</span>‌<span dir="rtl">گوید:</span>

<span dir="rtl">المُجَرِّبُ: الذی جَرَّبَ الأُمورَ و عَرَفَها، و المصدرُ: التَّجريبُ و التَّجربَةُ.</span><ref><span dir="rtl">ترتیب کتاب العین: ص 132 «جرب</span>».</ref>

<span dir="rtl">مجرِّب، کسی است که کارها را آزموده و آنها را می</span>‌<span dir="rtl">شناسد. مجرّب، از باب تفعیل و مصدر آن، تجریب و تجربه است.</span>

<span dir="rtl">در پی او، لغت</span>‌<span dir="rtl">دانان دیگر مانند جوهری،</span><ref><span dir="rtl">«و المُجَرَّبُ، مثل المُجَرَّس و المُضَرَّسُ، الذی قد جَرَّبَتْه الأُمور و أَحكمته» (الصحاح: ج 1 ص 98 «جرب</span>»).</ref> <span dir="rtl">فیّومی</span><ref><span dir="rtl">«جَرَّبْتُ الشَّیْءَ تَجْرِيباً اخْتَبَرْتُهُ مَرَّةً بَعْدَ أُخْرَى وَ الِاسْمُ التَّجْرِبَةُ وَ الْجَمْعُ التَّجَارِبُ» (المصباح المنیر: ج 1ص 118 «جرب</span>»).</ref> <span dir="rtl">و ابن منظور</span><ref><span dir="rtl">«و جَرَّبَ الرَّجلَ تَجْرِبةً: اخْتَبَرَه، ... وَ رَجُل مُجَرَّب: قد بُليَ ما عنده. و مُجَرِّبٌ: قَدْ عَرَفَ الأُمور و جَرَّبها». (لسان العرب: ج 1 ص ۲۵۹ «جرب</span>»).</ref> <span dir="rtl">و بنا به نقل وی، اَزهَری، مؤلّف تهذيب اللّغة،</span><ref><span dir="rtl">«المُجَرَّب: الذی قد جُرِّبَ فی الأُمور و عُرِفَ ما عنده» (لسان العرب: ج 1 ص ۲۵۹ «جرب</span>»).</ref> <span dir="rtl">نیز مشابه همین تفسیر را ارائه داده</span>‌<span dir="rtl">اند.</span><ref><span dir="rtl">در زبان فارسی نیز دهخدا، تجربه را در حالت مصدری به آزمودن و در حالت اسم مصدری به آزمایش، تفسیر کرده است (لغت</span>‌<span dir="rtl">نامه دهخدا: ج ۴ ص ۵۶۳۶ «تجربه</span>»).</ref>

<span id="تجربه-در-قرآن-و-حدیث"></span>
== <span dir="rtl">تجربه، در قرآن و حدیث</span> ==

<span dir="rtl">بر پایۀ آنچه در واژه</span>‌<span dir="rtl">شناسی گذشت، تجربه به مفهوم آزمودن امور (آزمون و خطا کردن) و تحصیل معرفت یا مهارتِ برآمده از آن است. این معنا در احادیث نیز دگرگونی نیافته و پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، تجربه و مشتقّات آن را در همان معنای عرفی</span>‌<span dir="rtl">اش به کار می</span>‌<span dir="rtl">برند. احادیث فراوان باب پیش رو، بر این مطلب، گواهی می</span>‌<span dir="rtl">دهند.</span>

<span dir="rtl">گفتنی است این واژه و مادّه، در قرآن به کار نرفته و به جای آن و در کاربردهایی همسو، گاه از مادّه</span>‌<span dir="rtl">های «بلاء» و «امتحان» بهره گرفته شده است. دلیل این امر، شاید آن باشد که مبدأ و راه تحصیل تجربه، قرار گرفتن در میدان عمل و امتحان است که چیزی جز همان سنّت ابتلا و آزمایش الهی نیست.</span>

<span id="ارزش-و-فواید-تجربه"></span>
=== <span dir="rtl">ارزش و فواید تجربه</span> ===

<span dir="rtl">از دیدگاه احادیث، تجربه، گونه</span>‌<span dir="rtl">ای علم و فضیلت به شمار می</span>‌<span dir="rtl">آید. از این رو، به تحصیل و حفظ آن توصیه کرده و داشتن آن را رأس عقل، شرط حکمت و حزم و گونه</span>‌<span dir="rtl">ای توفیق الهی دانسته</span>‌<span dir="rtl">اند. همچنین به جوانان و کم</span>‌<span dir="rtl">تجربگان سفارش کرده</span>‌<span dir="rtl">اند که با مشورت و پندآموزی، از تجربۀ دیگران، بهره ببرند و این علم گران را - که دیگران با بهای عمر و جان به دست آورده</span>‌<span dir="rtl">اند -، ارزان و رایگان به دست آورند.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۴۳ (بهره گرفتن از تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها</span>).</ref> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام نیز آن را یک مؤلّفۀ مهم و ارزشمند در انتخاب کارگزاران حکومتی دانسته است.</span><ref><span dir="rtl">«وَ الصَق بِذَوِی التَّجرِبَةِ» (دعائم الاسلام: ج 1 ص 261، تحف العقول: ص 137) و «و تَوَخَّ مِنهُم أهلَ التَّجرِبَةِ» (نهج البلاغة: نامۀ ۵۳</span>).</ref>

<span dir="rtl">ارزش تجربه، زمانی آشکارتر می</span>‌<span dir="rtl">گردد که از آن استفاده نشود و شخص یا جامعه به گرفتاری</span>‌<span dir="rtl">ها و سختی</span>‌<span dir="rtl">هایی دچار شود که راه رهایی از آنها، نداشته باشد. در چنین حالتی، جز دست حسرت و ندامت به دندان گَزیدن، چارۀ دیگری نمی</span>‌<span dir="rtl">مانَد و البته پشیمانی سودی ندارد.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۵۷ (مخالفت با تجربه‌ها</span>).</ref>

<span dir="rtl">تجربه، بر عقل آدمی می</span>‌<span dir="rtl">افزاید و زمینۀ شکوفایی آن را فراهم می</span>‌<span dir="rtl">آورد. این به معنای درست تصمیم گرفتن در زندگی و استوار شدن امور است. فرد عاقل باتجربه، درست می</span>‌<span dir="rtl">اندیشد، درست تشخیص می</span>‌<span dir="rtl">دهد و درست و استوار، عمل می</span>‌<span dir="rtl">کند. روشن است که کارهای چنین فردِ دوراندیشِ استوارکاری به فرجامی خوش می</span>‌<span dir="rtl">انجامد و از لغزش و سرزنش، ایمن می</span>‌<span dir="rtl">ماند.</span>

<span id="زیانهای-بیتجربگی"></span>
=== <span dir="rtl">زیان</span>‌<span dir="rtl">های بی</span>‌<span dir="rtl">تجربگی</span> ===

<span dir="rtl">نگاهی به روایات نکوهندۀ بهره نگرفتن از تجربه، تأکید کنندۀ این معناست که از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، نظام هستی، نقش تجربه را در میدان زندگی بسی پُررنگ، تصویر کرده است. نبود تجربه، به گم</span>‌<span dir="rtl">راهی می</span>‌<span dir="rtl">انجامد و فرد بی</span>‌<span dir="rtl">تجربه، بی</span>‌<span dir="rtl">بصیرت می</span>‌<span dir="rtl">شود و از تشخیص راه و سرانجام آن در می</span>‌<span dir="rtl">ماند. چنین شخصی، زود فریب می</span>‌<span dir="rtl">خورد و از ادارۀ درست امور، باز می</span>‌<span dir="rtl">ماند. دوست را از دشمن، تشخیص نمی</span>‌<span dir="rtl">دهد و همه را خوب یا همه را بَد می</span>‌<span dir="rtl">پندارد. در این زمینه، حکمتی منسوب به امام علی علیه السلام است که لازمۀ منطقی تجربه را شناخت عیب</span>‌<span dir="rtl">ها و کاستی</span>‌<span dir="rtl">های دیگران می</span>‌<span dir="rtl">داند. بر اساس این حکمت کوتاه، «بهترینِ مردم، کسی است که او را نیازموده باشی»؛</span><ref><span dir="rtl">«خَيرُ النّاسِ مَن لَم تُجَرِّبهُ» (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید: ج 20 ص 291 ح ۳۲۶</span>).</ref> <span dir="rtl">یعنی هنوز تصوّر درست و دقیقی از او و عیب‌هایش نداری؛ چرا که با آزمودن و تجربه کردن افراد، برخی عیب و نقص</span>‌<span dir="rtl">ها برمَلا می</span>‌<span dir="rtl">شود. این حالت در جایی که شخص، تجربۀ دیگران را در اختیار دارد و از آن بهره</span>‌<span dir="rtl">ای نمی</span>‌<span dir="rtl">برد، بسی نکوهیده</span>‌<span dir="rtl">تر است، به سان رهروی که در شب تاریک، چراغی به کف گرفته، امّا چشمان خویش را بسته باشد. در این موقعیت است که انسان، فریب کسانی را می</span>‌<span dir="rtl">خورَد که در جامۀ دوست به انسان نزدیک می</span>‌<span dir="rtl">شوند و جذب کسانی می</span>‌<span dir="rtl">شود که فایده</span>‌<span dir="rtl">ای برایش ندارند</span><ref><span dir="rtl">به عنوان نمونه، از امام علی علیه السلام نقل شده است که: «صَديقُ البَخيلِ مَن لَم يُجَرِّبهُ؛ کسی با بخیل، دوست است که او را نیازموده باشد» (شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید: ج 20 ص 292 ح ۳۴۶</span>).</ref> <span dir="rtl">یا دوراندیشی نمی</span>‌<span dir="rtl">کند و اطّلاعات سرّی</span>‌<span dir="rtl">اش را نزد افرادی افشا می</span>‌<span dir="rtl">کند که به او زیان می</span>‌<span dir="rtl">رسانند یا به کاری وارد می</span>‌<span dir="rtl">شود که خطرش برایش افزون</span>‌<span dir="rtl">تر از سودش است یا توان آن را ندارد و یا برایش شایسته نیست.</span><ref><span dir="rtl">امام صادق علیه السلام می</span>‌<span dir="rtl">فرماید: «سزاوار نیست مرد دوراندیش به سه چیز اقدام نماید: نوشیدن زهر برای آزمایش هر چند از [عوارض] آن نجات پیدا کند و ...» (تحف العقول: ص 321</span>).</ref>

<span id="شیوههای-کسب-تجربه"></span>
=== <span dir="rtl">شیوه</span>‌<span dir="rtl">های کسب تجربه</span> ===

<span dir="rtl">تجربه، بر پایۀ مشابه</span>‌<span dir="rtl">سازی میان وقایع همانند، بنا می</span>‌<span dir="rtl">شود. ما هر کار انجام یافته یا پیشامد روی داده در زندگی را می</span>‌<span dir="rtl">توانیم تحلیل کنیم و از طریق یافتن کارها یا پیشامدهای خاتمه یافتۀ مشابه آن، سرانجام کار و فرجام پیشامد در حال وقوع را پیش</span>‌<span dir="rtl">بینی و دشواری</span>‌<span dir="rtl">های بر سر راه آن را حدس بزنیم. بر این پایه، تجربه با عمل، پیوندی استوار دارد. به فرمودۀ امام حسين علیه السلام، عمل، همان تجربه است؛</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۴1 ح 2</span>.</ref> <span dir="rtl">زیرا انجام دادن هر کار، سابقه</span>‌<span dir="rtl">ای از آن را در درون روح و جان ما به یادگار می</span>‌<span dir="rtl">نهد و مشکلات و تنگناهای آن را به ما می</span>‌<span dir="rtl">نمایاند. این اندوختۀ ذهنی، به ما کمک می</span>‌<span dir="rtl">کند تا در اعمال مشابه بعدی، از اشتباهات بپرهیزیم و توان رویارویی با سختی</span>‌<span dir="rtl">های کار را داشته باشیم. در این شیوه (آزمون و خطا)، باید اندازه</span>‌<span dir="rtl">ای از خطا و لغزش را بپذیریم؛ زیرا هر رهرویی در هر مسیری، گامی نخستین و اعمالی ابتدایی دارد که گر چه ممکن است خطا باشد، امّا پایه</span>‌<span dir="rtl">گذار بقیّۀ اعمال و هموار کننده باقی</span>‌<span dir="rtl">مانده راه اوست. خطا همزاد بشر و در ابتدای حرکت، بیشتر است. این بدان معناست که افراد با تجربه و انسان</span>‌<span dir="rtl">های خردمند نیز خطا دارند؛ اما همان را تجربه</span>‌<span dir="rtl">ای برای خطا نکردن دوباره و استوارکاری خود می</span>‌<span dir="rtl">کنند و به تعبیر نقل شده از رسول خدا صلی الله علیه و آله: «دو چیز، نادر است: سخن بخردانه از کم</span>‌<span dir="rtl">خِرد، پس آن را بپذیرید و سخن نابخردانه از خردمند، پس آن را ببخشید؛ زیرا هیچ بردباری بی</span>‌<span dir="rtl">لغزش و هیچ خرمندی بدون تجربه (خطا) نیست».</span><ref><span dir="rtl">«غَريبَتانِ: كَلِمَةُ حِكمَةٍ مِن سَفيهٍ فَاقبَلوها، و كَلِمَةُ سَفَهٍ مِن حَكيمٍ فَاغفِروها ؛ فَإِنَّهُ لا حَليمَ إلّا ذو عَثرَةٍ، و لا حَكيمَ إلّا ذو تَجرِبَةٍ» (الأمالی، طوسی: ص 589 ح 1221 عن الحسن ابن بنت الیاس عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام</span>).</ref>

<span dir="rtl">تجربه، گونه</span>‌<span dir="rtl">ای نگاه به گذشته برای عبرت</span>‌<span dir="rtl">گیری در آینده نیز هست. این، می</span>‌<span dir="rtl">تواند موهبتی الهی تلقّی شود که سرگذشت پیشینیان و وقایع روزگاران پیشین، در پیش دید ما قرار دارد و ما آن را به گونۀ اندرزی روشن و سودمند در پیش رو داشته باشیم.</span>

<span dir="rtl">افزون بر این، گاه سختی</span>‌<span dir="rtl">ها و بلاهای غیر ارادی در زندگی، تجربه</span>‌<span dir="rtl">های مفیدی را در اختیار انسان می</span>‌<span dir="rtl">نهد که بسی ارزشمندند و بهای آنها با خسارت حاصل از بلا و مصیبتِ پیش آمده، برابر و گاه افزون</span>‌<span dir="rtl">تر است. در مصییت</span>‌<span dir="rtl">ها و بلاهای طبیعی و انسانی، مانند فقر و جنگ و زندان، دوستی و دشمنیِ اطرافیان، روشن می</span>‌<span dir="rtl">شود و به حمایت و صداقت و یا نفاق و خیانت دیگران، پی می</span>‌<span dir="rtl">بریم.</span>

<span dir="rtl">گفتنی است این دو شیوه، راه تحصیل شخصی تجربه است. راه دیگر، به دست آوردن تجربۀ دیگران، از طریق بهره گرفتن از اندوختۀ ارزشمند آنان، مطالعه و تحقیق، و نیز مشورت کردن با مجرّبان و هم</span>‌<span dir="rtl">اندیشی با خردمندان است، که در متون دینی به آن، سفارش فراوان شده است.</span>

<span dir="rtl">نکتۀ پایانی، این که تجربه برای یاری عقل و شکوفا نمودن آن به کار گرفته می</span>‌<span dir="rtl">شود و از این رو، نباید به جای آن بنشیند و آن را تعطیل کند. ما نباید به جای اندیشیدن و تأمّل نمودن، به دهان دیگران چشم بدوزیم و حکم همۀ پیشامدها را از طریق تصویر مشابهت</span>‌<span dir="rtl">های خام و ناپخته، حدس بزنیم. تجربه، باید در جایگاه یک آگاهی ارزشمند، تنها بخشی از داده</span>‌<span dir="rtl">های علمی</span>‌<span dir="rtl">ای باشد که ذهن و عقل، آنها را پردازش می</span>‌<span dir="rtl">کند و در سنجش با ده</span>‌<span dir="rtl">ها آگاهی و اطّلاع دیگر، تصمیم نهایی را می</span>‌<span dir="rtl">گیرد. به یاد داشته باشیم که سودمندی تجربه، هنگامی است که از آن محافظت کنیم و آن را همیشه و همه جا به همراه داشته باشیم؛ کاری که به فرمودۀ امام علی علیه السلام، اوج خردمندی و دوراندیشی و نیازمند توفیق الهی است.</span><ref><span dir="rtl">ر.ک: ص ۴۴1 (حفظ تجربه‌ها</span>).</ref>

<span id="الفصل-الأول-قيمة-التجربة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الأوّل: قيمَةُ التَّجرِبَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل يکم: ارزش تجربه</span>

<span id="تحصيل-التجربة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۱: تَحصيلُ التَّجرِبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 1: تجربه کردن</span>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لا تُقدِمَنَّ عَلیٰ أمرٍ حَتّیٰ تَخبُرَهُ</span><ref><span dir="rtl">خَبَرتُ الأمرَ: إذا عرفتَه على حقيقته (النهاية: ج‌۲ ص‌۶ «خبر</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۶ ص‌۲۶۳ ح‌۱۰۱۶۹، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۵۲۰ ح‌۹۴۴۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">1.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تا کاری را نيازموده</span>‌<span dir="rtl">ای، به آن اقدام مکن.</span>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">الإمام الحسين علیه السلام</span>: <span dir="rtl">العَمَلُ تَجرِبَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">تاريخ اليعقوبي: ج‌۲ ص‌۲۴۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">2.</span> <span dir="rtl">امام حسين علیه السلام</span>: <span dir="rtl">کار، تجربه است.</span>

<span id="حفظ-التجربة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۲: حِفظُ التَّجرِبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 2: حفظ تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها</span>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مِنَ التَّوفيقِ حِفظُ التَّجرِبَةِ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الحكمة ۲۱۱، بحار الأنوار: ج‌۶۹ ص‌۴۱۰ ح‌۱۲۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">3.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">حفظ تجربه، نوعی موفقیت است.</span>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">حِفظُ التَّجارِبِ رَأسُ العَقلِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۴۰۷ ح‌۴۹۱۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۳۱ ح‌۴۴۱۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">4.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">حفظ تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، قلّۀ خردمندی است.</span>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">العَقلُ حِفظُ التَّجَارِبِ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۱۶ ص‌۹۷، دستور معالم الحكم: ص‌۲۱؛ غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۱۷۷ ح‌۶۷۳، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۵۰ ح‌۱۲۹۳، بحار الأنوار: ج‌۱ ص‌۱۶۰ ح‌۳۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">5.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">خردمندی، حفظ تجربه</span>‌<span dir="rtl">هاست.</span>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الحَزمُ حِفظُ التَّجرِبَةِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۲۳۸ ح‌۹۶۱ و ج ۶ ص‌۳۵ ح‌۹۳۹۱، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۶۹ ح‌۸۵۶۷ و ص ۲۳ ح‌۱۹۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">6.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">دورانديشی، نگهداریِ تجربه است.</span>

<span dir="rtl">راجع: ص۴۴۶ (آثار التجربة).</span>

<span dir="rtl">ر.ک: ۴۴۷ (آثار تجربه).</span>

<span id="الانتفاع-بالتجربة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۳: الاِنتِفاعُ بِالتَّجرِبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / 3: بهره</span>‌<span dir="rtl">گرفتن از تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها</span>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في وَصِيَّتِهِ لاِبنِهِ الإِمامِ الحَسَنِ علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: فَبادَرتُكُ بِالَادَبِ قَبلَ أن يَقسُوَ قَلبُكَ و يَشتَغِلَ لُبُّكَ</span><ref><span dir="rtl">اللُّبُ: العقلُ، و الجمع: ألباب (المصباح المنير: ص‌۵۴۷ «لبب</span>»).</ref><span dir="rtl">؛ لِتَستَقبِلَ بِجِدِّ رَأيِكَ مِنَ الأَمرِ ما قَد كَفاكَ أهلُ التَّجارِبِ بُغيَتَهُ و تَجرِبَتَهُ، فَتَكونَ قَد كُفيتَ مَؤونَةَ الطَّلَبِ، و عوفيتَ مِن عِلاجِ التَّجرِبَةِ، فَأَتاكَ مِن ذٰلِكَ ما قَد كُنّا نَأتيهِ، وَ استَبانَ لَكَ ما رُبَّما أظلَمَ عَلَينا مِنهُ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۳۱، خصائص الأئمّة علیهم السلام: ص‌۱۱۶، تحف العقول: ص‌۷۰، كشف المحجّة: ص‌۲۲۳، نزهة الناظر: ص‌۹۰ ح‌۱۷۰، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۲۱۸ ح‌۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">7.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در سفارش خود به فرزندش امام حسن علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: پيش از آن که دلت سخت گردد و انديشه</span>‌<span dir="rtl">ات گرفتار [امور زندگی] شود، به تعليم و تربيت تو پرداختم تا با انديشۀ استوارت به اموری</span>‌ <span dir="rtl">پردازی که کارآزمودگان، تو را از جستجو و آزمودن آنها بی</span>‌<span dir="rtl">نياز کرده</span>‌<span dir="rtl">اند، و در نتيجه، از رنج جستجو، آسوده و از تجربه کردن، معاف گشته</span>‌<span dir="rtl">ای و آنچه را ما با تجربه به دست می</span>‌<span dir="rtl">آورديم، تو به رايگان به دست آورده</span>‌<span dir="rtl">ای و آنچه را که گاه برای ما تاريک و مبهم بوده، [به برکت تجربه</span>‌<span dir="rtl">های پيشينيان] برای تو روشن گشته است.</span>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">أمّا بَعدُ، فَإِنَّ مَعصِيَةَ النّاصِحِ الشَّفيقِ العالِمِ المُجَرِّبِ، تُورِثُ الحَسرَةَ و تُعقِبُ النَّدامَةَ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة ۳۵، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۲۲ ح‌۵۶۸؛ أنساب الأشراف: ج‌۳ ص‌۱۴۰ عن جبر بن نوف و غيره</span>.</ref>

<span dir="rtl">8.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">امّا بعد، همانا مخالفت با نصيحتگر (مشاور) دلسوز و دانا و کارآزموده، افسوس به بار می</span>‌<span dir="rtl">آورَد و پشيمانی در پی دارد.</span>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اِعلَموا عِبادَ اللهِ أنَّ المُؤمِنَ يَستَحِلُّ العامَ مَا استَحَلَّ عاماً أوَّلَ، و يُحَرِّمُ العامَ ما حَرَّمَ عاماً أوَّلَ، و أَنَّ ما أحدَثَ النّاسُ لا يُحِلُّ لَكُم شَيئاً مِمّا حُرِّمَ عَلَيكُم، و لٰكِنَّ الحَلالَ ما أحَلَّ اللهُ، وَ الحَرامَ ما حَرَّمَ اللهُ، فَقَد جَرَّبتُمُ الاُمورَ و ضَرَّستُموها</span><ref><span dir="rtl">ضرَّستُه الحروبُ: أي جَرَّبتهُ و أحكمته (لسان العرب: ج‌۶ ص‌۱۱۸ «ضرس</span>»).</ref><span dir="rtl">، و وُعِظتُم بِمَن كانَ قَبلَكُم، و ضُرِبَتِ الَامثالُ لَكُم، و دُعيتُم إلَى الأَمرِ الواضِحِ، فَلا يَصَمُّ عَن ذٰلِكَ إلّا أصَمُّ، و لا يَعمیٰ عَن ذٰلِكَ إلّا أعمیٰ، و مَن لَم يَنفَعهُ اللهُ بِالبَلاءِ وَ التَّجارِبِ لَم يَنتَفِع بِشَيءٍ مِنَ العِظَةِ، و أَتاهُ التَّقصيرُ مِن أمامِهِ، حَتّیٰ يَعرِفَ ما أنكَرَ و يُنكِرَ ما عَرَفَ، و إنَّمَا النّاسُ رَجُلانِ: مُتَّبِعٌ شِرعَةً، و مُبتَدِعٌ بِدعَةً؛ لَيسَ مَعَهُ مِنَ اللهِ سُبحانَهُ بُرهانُ سُنَّةٍ، و لا ضِياءُ حُجَّةٍ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الخطبة ۱۷۶، أعلام الدين: ص‌۱۰۶ و فيه «و صرفتموها» بدل «و ضرّستموها»، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۳۱۲ ح‌۷۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">9.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">ای بندگان خدا! بدانيد که مؤمن، آنچه را پارسال حلال می</span>‌<span dir="rtl">دانسته، امسال نيز حلال می</span>‌<span dir="rtl">داند و آنچه را پارسال حرام می</span>‌<span dir="rtl">دانسته، امسال هم حرام می</span>‌<span dir="rtl">داند و آنچه را که مردم بدعت نهادند، چيزی را از آنچه بر شما حرام بوده، حلال نمی</span>‌<span dir="rtl">گردانَد، بلکه حلال، آن چيزی است که خدا، حلال کرده است، و حرام، آن چيزی است که خدا، حرام کرده است. شما، [هم خودتان] کارها را آزموده</span>‌<span dir="rtl">ايد و آنها را تجربه کرده</span>‌<span dir="rtl">ايد و [هم] با آنان که پیش از شما بودند، اندرز داده شده</span>‌<span dir="rtl">ايد و برايتان، نمونه</span>‌<span dir="rtl">ها آورده شده است و به راه روشن، فرا خوانده شده</span>‌<span dir="rtl">ايد. پس تنها کسانی که گوش و چشم آنها کَر و کور است، آن را نمی</span>‌<span dir="rtl">شنوند و نمی</span>‌<span dir="rtl">بينند. کسی که خداوند، او را از آزمايش</span>‌<span dir="rtl">ها و تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها سود نرسانَد، از هيچ اندرزی سود نخواهد بُرد</span><ref><span dir="rtl">رودکی</span>:

<span dir="rtl">هر که نامُخت از گذشت روزگار</span>

<span dir="rtl">نیز نازمود ز هيچ آموزگار</span></ref> <span dir="rtl">و کوتاهی [هایش] بر سرش آوار خواهد شد، تا جایی که آنچه را انکار می</span>‌<span dir="rtl">کرده، ببیند و آنچه را قطعی می</span>‌<span dir="rtl">انگاشته، انکار کند. مردم، در حقيقت، دو دسته</span>‌<span dir="rtl">اند: پيرو شريعت و بدعت</span>‌<span dir="rtl">گذاری که از جانب خداوند سبحان، نه برهانی از سنّت دارد و نه نوری از حجّت.</span>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">مِن كِتابٍ لَهُ علیه السلام إلیٰ أبي موسَى الأَشعَرِيِّ جَواباً في أمرِ الحَكَمَينِ</span> -<span dir="rtl">: فَإِنَّ النّاسَ قَد تَغَيَّرَ كَثيرٌ مِنهُم عَن كَثيرٍ مِن حَظِّهِم، فَمالوا مَعَ الدُّنيا و نَطَقوا بِالهَویٰ، وإنّي نَزَلتُ مِن هٰذَا الأَمرِ مَنزِلاً مُعجِباً، اجتَمَعَ بِهِ أقوامٌ أعجَبَتهُم أنفُسُهُم، فَإِنّي اُداوي مِنهُم قَرحاً أخافُ أن يَكونَ عَلَقاً</span><ref><span dir="rtl">عَلقَةً: أي قطعة دم منجمد (النهاية: ج‌۳ ص‌۲۹۰ «علق</span>»).</ref><span dir="rtl">، و لَيسَ رَجُلٌ - فَاعلَم - أحرَصَ عَلیٰ جَماعَةِ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و اُلفَتِها مِنّي، أبتَغي بِذٰلِكَ حُسنَ الثَّوابِ و كَرَمَ المَآبِ، و سَأَفي بِالَّذي وَأَيتُ</span><ref><span dir="rtl">وَأيتُ على نفسي: أي جعلتُه وعداً على نفسي (مجمع البحرين: ج‌۳ ص‌۱۸۹۹ «وأي</span>»).</ref> <span dir="rtl">عَلیٰ نَفسي، وإن تَغَيَّرتَ عَن صالِحِ ما فارَقتَني عَلَيهِ، فَإِنَّ الشَّقِيَ مَن حُرِمَ نَفعَ ما اُوتِيَ مِنَ العَقلِ وَ التَّجرِبَةِ، وإنّي لأََعبَدُ أن يَقولَ قائِلٌ بِباطِلٍ، و أَن اُفسِدَ أمراً قَد أصلَحَهُ اللهُ، فَدَع ما لا تَعرِفُ؛ فَإِنَّ شِرارَ الّناسِ طائِرونَ إلَيكَ بِأَقاويلِ السّوءِ، وَ السَّلامُ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۷۸، بحار الأنوار: ج‌۳۳ ص‌۳۰۴ ح‌۵۵۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">10.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">از نامه</span>‌<span dir="rtl">اش به ابو موسی اشعری، در پاسخ به مسئلۀ حکميت</span> -<span dir="rtl">: همانا بسياری از مردم، نسبت به نصيب فراوان [آخرت] خود دچار دگرگونی شدند. پس به دنيا روی آوردند و از روی هوا و هوس سخن گفتند. من در اين کار (رفتار مردم عراق)، گرفتار کاری شگفت شده</span>‌<span dir="rtl">ام که مردمی خودپسند بر آن گِرد آمده</span>‌<span dir="rtl">اند. من جراحتی را از آنان درمان می</span>‌<span dir="rtl">کنم که می</span>‌<span dir="rtl">ترسم خون بسته شود و بدون علاج بمانَد. پس آگاه باش. اَحَدی به وحدت و الفت امّت محمّد صلی الله علیه و آله از من مشتاق</span>‌<span dir="rtl">تر نيست. من در اين کار، پاداش نيکو و عاقبت شايسته</span>‌<span dir="rtl">ای را خواهانم و به زودی به آنچه وعده داده و بر عهده گرفته</span>‌<span dir="rtl">ام، وفا می</span>‌<span dir="rtl">کنم. اگر چه تو از شايستگی خود که در وقت جدايی از من داشتنی، برگشته باشی؛ زيرا بدبخت، کسی است که از سود عقل و تجربه</span>‌<span dir="rtl">ای که به او عنايت شده، محروم بمانَد. من از گوينده</span>‌<span dir="rtl">ای که سخن به باطل گويد و از فاسد کردن کاری که خدا به صلاح آورده، متنفّر و بيزارم. پس آنچه را که بدان معرفت نداری، رها کن که بد کرداران با سخنان باطل و ناروا به سوی تو می</span>‌<span dir="rtl">شتابند. و السّلام!</span>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: عَلَيكَ بِمُجالَسَةِ أصحابِ التَّجارِبِ؛ فَإِنَّها تُقَوَّمُ عَلَيهِم بِأَغلَى الغَلاءِ، و تَأخُذُها مِنهُم بِأَرخَصِ الرُّخَصِ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۳۳۵ ح‌۸۴۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">11.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ايشان</span> -<span dir="rtl">: با کارآزمودگان، همنشين باش؛ زيرا اين تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها برايشان به گران</span>‌<span dir="rtl">ترين قيمت، حاصل شده است، حال آن که تو، آنها را از ايشان به ارزان</span>‌<span dir="rtl">ترين قيمت، به دست می</span>‌<span dir="rtl">آوری.</span>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لإبن أبي الحدید</span>: <span dir="rtl">قالَ لُقمانُ علیه السلام: يا بُنَيَّ، شاوِر مَن جَرَّبَ الاُمورَ؛ فَإِنَّهُ يُعطيكَ مِن رَأيِهِ ما قامَ عَلَيهِ بِالغَلاءِ، و تَأخُذُهُ أنتَ بِالمَجّانِ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۴۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">12.</span> <span dir="rtl">شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحديد: لقمان علیه السلام گفت: «پسرم! با کسی که کارها را تجربه کرده، مشورت کن؛ زيرا او نظرش را که گران به دست آورده، به تو می</span>‌<span dir="rtl">دهد و تو، آن را رايگان، دريافت می</span>‌<span dir="rtl">کنی».</span>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">أفضَلُ مَن شاوَرتَ ذُو التَّجارِبِ، و شَرُّ مَن قارَنتَ ذُو المَعايِبِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۴۵۶ ح‌۳۲۷۹، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۱۲۳ ح‌۲۸۱۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">13.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">برترین کسان برای مشورتِ تو، افراد باتجربه اند و بدترين کسان برای همنشينیِ تو افراد پرعیب و ایراد اند.</span>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">خَيرُ مَن شاوَرتَ ذَوُو النُّهیٰ</span> <ref><span dir="rtl">النُّهى: هي العقولُ والألبابُ (النهاية: ج‌۵ ص‌۱۳۹ «نها</span>»).</ref> <span dir="rtl">وَ العِلمِ، و اُولُو التَّجارِبِ وَ الحَزمِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۴۲۸ ح‌۴۹۹۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۳۸ ح‌۴۵۱۹ و فيه «و التجربة» بدل «و اُولو التجارب</span>».</ref>

<span dir="rtl">14.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">بهترين کسان برای مشورت، صاحبان خِرد و دانش و افراد با تجربه و دورانديش هستند.</span>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">المُجَرَّبُ أحكَمُ مِنَ الطَّبيبِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۳۱۵ ح‌۱۲۰۳، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۵ ح‌۱۱۲۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">15.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">کارآزموده، حکيم</span>‌<span dir="rtl">تر از طبيب است.</span>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">مصباح الشريعة</span> - <span dir="rtl">فيما نَسَبَهُ إلَى الامامِ الصّادِقِ علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: شاوِر في اُمورِكَ مِمّا يَقتَضِي الدِّينُ مَن فيهِ خَمسُ خِصالٍ: عَقلٌ، و عِلمٌ، و تَجرِبَةٌ، و نُصحٌ، و تَقویٰ. فَإِن لَم تَجِد فَاستَعمِلِ الخَمسَةَ وَ اعزِم و تَوَكَّل عَلَى اللهِ؛ فَإِنَّ ذٰلِكَ يُؤَدِّيكَ إلَى الصَّوابِ.</span><ref><span dir="rtl">مصباح الشريعة: ص‌۳۱۲، بحار الأنوار: ج‌۷۵ ص‌۱۰۳ ح‌۳۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">16.</span> <span dir="rtl">مصباح الشريعة</span> - <span dir="rtl">در حديثی که به امام صادق علیه السلام نسبت داده است</span> -<span dir="rtl">: در اموری که به دين تو مربوط می</span>‌<span dir="rtl">شوند، با کسی مشورت کن که در او پنج خصلت باشد: خِرد، دانش، تجربه، خيرخواهی و تقوا. اگر چنين کسی را نيافتی، خودت اين پنج خصلت را به کار ببر [يعنی روی عقل و علم و تجربه و تقوا و خيرخواهیِ خودت پيش برو] و تصميم بگير و به خدا توکّل کن؛ زيرا اين کار [یعنی مشورت با چنين شخصی يا عمل کردن خودت بر مبنای اين پنج خصلت]، تو را به راه صحیح می</span>‌<span dir="rtl">رساند.</span>

<span id="آثار-التجربة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۴: آثارُ التَّجرِبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۴: آثار تجربه</span>

<span id="علم-مستأنف"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱: عِلمٌ مُستَأنَفٌ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱: دانش نو</span>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">فِي التَّجارِبِ عِلمٌ مُستَأنَفٌ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۸ ص‌۲۲ ح‌۴ عن جابر بن يزيد عن الإمام الباقر علیه السلام، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۴ ص‌۳۸۸ ح‌۵۸۳۴، تحف العقول: ص‌۹۶، كنز الفوائد: ج‌۱ ص‌۳۶۷، بحار الأنوار: ج‌۷۱ ص‌۳۴۲ ح‌۱۵؛ دستور معالم الحكم: ص‌۲۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">17.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">در تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، دانشی تازه است.</span>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">التَّجارِبُ عِلمٌ مُستَفادٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۲۶۰ ح‌۱۰۳۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳ ح‌۱۰۳۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">18.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، دانشی اکتسابی</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">الإمام الرضا علیه السلام</span>: <span dir="rtl">أمَّا الخَبيرُ فَالَّذي لا يَعزُبُ عَنهُ شَيءٌ ولا يَفوتُهُ، لَيسَ لِلتَّجرِبَةِ و لا لِلاِعتِبارِ بِالأَشياءِ، فَعِندَ التَّجرِبَةِ وَ الاِعتِبارِ عِلمانِ و لَولاهُما ما عُلِمَ؛ لَانَّ مَن كانَ كَذٰلِكَ كانَ جاهِلاً، وَ اللهُ لَم يَزَل خَبيراً بِما يَخلُقُ، وَ الخَبيرُ مِنَ النّاسِ المُستَخبِرُ عَن جَهلٍ، المُتَعَلِّمُ، فَقَد جَمَعنَا الاِسمَ وَ اختَلَفَ المَعنیٰ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۱ ص‌۱۲۲ ح‌۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">19.</span> <span dir="rtl">امام رضا علیه السلام</span>: <span dir="rtl">امّا آگاه [بودن خداوند]، به معنای آن است که چيزی از حيطۀ [دانش] او برکنار نيست و [چیزی] از او فوت نمی</span>‌<span dir="rtl">شود. [و آگاه بودن او از اشیا] ناشی از تجربه و عبرت گرفتن از اشيا نيست. در تجربه و عبرت</span>‌<span dir="rtl">آموزی، [برای انسان،] دو دانش وجود دارد و اگر آن دو [تجربه و عبرت] نباشند، [چيزی] دانسته نمی</span>‌<span dir="rtl">شود؛ زيرا کسی که آن گونه باشد [و با تجربه و عبرت گرفتن، دانشی را به دست آورد، بیش</span>‌<span dir="rtl">تر] نادان بوده است، حال آن که خداوند متعال، همواره به آنچه می</span>‌<span dir="rtl">آفريند، آگاه بوده است؛ ولی آگاه بودن انسان، به اين معناست که شخص نادان است و با پرسيدن و آموختن، آگاه می</span>‌<span dir="rtl">شود. پس [ما و خدا] در نام [آگاه]، اشتراک داريم و در معنا اختلاف.</span>

<span id="زيادة-العقل"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۲: زِيادَةُ العَقلِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۲: افزايش خِرد</span>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">العَقلُ غَريزَةٌ تَزيدُ بِالعِلمِ وَ التَّجارِبِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۳۲ ح‌۱۷۱۷، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۵۲ ح‌۱۳۴۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">20.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">خِرد، امری غريزی است که با دانش و تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، رشد می</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: العَقلُ غَريزَةٌ تُرَبّيهَا التَّجارِبُ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۳۴۱ ح‌۹۰۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">21.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ايشان</span> -<span dir="rtl">: خِرد، امری غريزی است و تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، آن را پرورش می</span>‌<span dir="rtl">دهند.</span>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">التَّجارِبُ عَقلٌ مُكتَسَبٌ.</span><ref><span dir="rtl">نثر الدّر: ج‌۱ ص‌۲۸۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">22.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، خِرد اکتسابی</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">التَّجارِبُ لا تَنقَضي، وَ العاقِلُ مِنها في زِيادَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۳۹۷ ح‌۱۵۴۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">23.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها را پايانی نيست و خردمند، همواره بر تجربه</span>‌<span dir="rtl">های خويش می</span>‌<span dir="rtl">افزايد.</span>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">العَقلُ عَقلانِ: عَقلُ الطَّبعِ و عَقلُ التَّجرِبَةِ، و كِلاهُما يُؤَدّي إلَى المَنفَعَةِ.</span><ref><span dir="rtl">مطالب السؤول: ص‌۲۱۱، بحار الأنوار: ج‌۷۸ ص‌۶ ح‌۵۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">24.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">خِرد، دو گونه است: خِرد طبيعی (ذاتی) و خِرد تجربی)اکتسابی(و هر دو آنها سودآورند.</span>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">يُرَبَّى الصَّبِيُّ سَبعاً، و يُؤَدَّبُ سَبعاً، و يُستَخدَمُ سَبعاً، و مُنتَهیٰ طُولِهِ في ثَلاثٍ و عِشرينَ سَنَةً، و عَقلِهِ في خَمسٍ و ثَلاثينَ سَنَةً، و ما كانَ بَعدَ ذٰلِكَ فَبِالتَّجارِبِ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۳ ص‌۴۹۳ ح‌۴۷۴۶، مكارم الأخلاق: ج‌۱ ص‌۴۷۸ ح‌۱۶۵۳ و فيه «يرخیٰ» بدل «يربیٰ »، بحار الأنوار: ج‌۱۰۴ ص‌۹۶ ح‌۴۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">25.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">کودک، بايد هفت سال تربيت شود، هفت سال تأديب شود، هفت سال به کار گرفته شود و پایان مدّت رشدش در بیست و سه سالگی است، و پایان رشد عقلی</span>‌<span dir="rtl">اش سی و پنج سالگی است، و آنچه پس از آن است، با تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها به دست می</span>‌<span dir="rtl">آید.</span>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">الإمام الحسين علیه السلام</span>: <span dir="rtl">العِلمُ</span><ref><span dir="rtl">في بحار الأنوار: «دراسة العلم</span>».</ref> <span dir="rtl">لِقاحُ المَعرِفَةِ، و طولُ التَّجارِبِ زِيادَةٌ فِي العَقلِ، وَ الشَّرفُ التَّقویٰ.</span><ref><span dir="rtl">أعلام الدين: ص‌۲۹۸، نزهة الناظر: ص‌۱۳۸ ح‌۲۵۴ بزيادة «ذرأ اللّٰه» في أوّله، بحار الأنوار: ج‌۷۸ ص‌۱۲۸ ح‌۱۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">26.</span> <span dir="rtl">امام حسين علیه السلام</span>: <span dir="rtl">دانش، بارورکنندۀ شناخت است و فزونی تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، افزاينده خِرد است و شرافت، به پرهيزگاری است.</span>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">يَثَّغِرُ</span><ref><span dir="rtl">الإثّغِارُ: سقوطُ سِنُّ الصبيّ و نباتُها (النهاية: ج‌۱ ص‌۲۱۳ «ثغر</span>»).</ref> <span dir="rtl">الغُلامُ لِسَبعِ سِنينَ، و يُؤمَرُ بِالصَّلاةِ لِتِسعٍ، و يُفَرَّقُ بَينَهُم فِي المَضاجِعِ لِعَشرٍ، و يَحتَلِمُ لأَربَعَ عَشرَةَ سَنَةً، و مُنتَهیٰ طُولِهِ لاِثنَتَينِ و عِشرينَ سَنَةً، و مُنتَهیٰ عَقلِهِ لِثَمانٍ و عِشرينَ سَنَةً، إلَّا التَّجارِبَ.</span><ref><span dir="rtl">الكافي: ج‌۶ ص‌۴۶ ح‌۱ و ج ۷ ص‌۶۹ ح‌۸، تهذيب الأحكام: ج‌۹ ص‌۱۸۳ ح‌۷۳۸ و فيه «لإحدیٰ و عشرين» بدل «لاثنتين و عشرين» و كلاهما عن عيسیٰ بن زيد عن الإمام الصادق عن الإمام عليّ علیهما السلام و ج ۸ ص‌۱۱۰ ح‌۳۷۸ و فيه «لسبع سنين» بدل «لتسع»، بحار الأنوار: ج‌۶۰ ص‌۳۶۰</span> <span dir="rtl">ح‌۵۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">27.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">پسربچه، در هفت سالگی، دندان شيری</span>‌<span dir="rtl">اش می</span>‌<span dir="rtl">افتد. در نُه سالگی، به نماز خواندن، تمرین داده می</span>‌<span dir="rtl">شود. در ده سالگی، بسترهايشان از هم جدا می</span>‌<span dir="rtl">شود. در چهارده سالگی، محتلم می</span>‌<span dir="rtl">شود. پایان رشد [جسمی] او در بیست و دو سالگی است و پایان رشد عقلی</span>‌<span dir="rtl">اش در بیست و هشت سالگی، بجز تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها [که پایانی ندارند].</span>

<span id="قوام-الامور"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۳: قِوامُ الاُمورِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۳: استواری کارها</span>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الاُمورُ بِالتَّجرِبَةِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۱۸ ح‌۳۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۶ ح‌۷۴۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">28.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>:<span dir="rtl">کارها به تجربه است</span>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الأَعمالُ بِالخُبرَةِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۱۸ ح‌۳۷، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۶ ح‌۷۴۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">29.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>:<span dir="rtl">کردارها به کاردانی است.</span>

<span id="حسن-الاختيار"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۴: حُسنُ الاِختِيارِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۴: گزينش نیکو</span>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">ثَمَرَةُ التَّجرِبَةِ حُسنُ الاِختِيارِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۳۲۷ ح‌۴۶۱۷، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۰۹ ح‌۴۱۹۷ و فيه «الاختبار» بدل «الاختيار</span>».</ref>

<span dir="rtl">30.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">ثمرۀ تجربه، گزينش نيکوست.</span>

<span id="إصابة-الآراء"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۵: إصابَةُ الآراءِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۵: درستی انديشه</span>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">رَأيُ الرَّجُلِ عَلیٰ قَدرِ تَجرِبَتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۹۵ ح‌۵۴۲۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۶۹ ح‌۴۹۴۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">31.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نظر مرد، به اندازۀ تجربۀ اوست.</span>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">أملَكُ النّاسِ لِسَدادِ الرَّأيِ كُلُّ مُجَرِّبٍ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۴۰۸ ح‌۳۰۴۸، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۱۱۹ ح‌۲۷۰۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">32.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر کارْآزموده</span>‌<span dir="rtl">ای، بيشتر از ديگران استواری انديشه دارد.</span>

<span id="إصابة-الافعال"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۶: إصابَةُ الَافعالِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۶: درستی کارها</span>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن حَفِظَ التَّجارِبَ أصابَت أفعالُهُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۴۶۱ ح‌۹۱۸۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">33.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که تجربه</span>‌ <span dir="rtl">اندوزد،</span>‌<span dir="rtl">درست کار می</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span id="السلامة-من-المعاطب"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۷: السَّلامَةُ مِنَ المَعاطِبِ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۷: ايمنی از صدمات مهلک</span>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن أحكَمَ التَّجارِبَ سَلِمَ مِنَ المَعاطِبِ</span><ref><span dir="rtl">المَعاطِبُ: المَهالِكُ (الصحاح: ج‌۱ ص‌۱۸۴ «عطب</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۲۱۵ ح‌۸۰۴۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳۱ ح‌۷۴۱۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">34.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر کس به درستی تجربه آموزد، از مهلکه</span>‌<span dir="rtl">ها جان سالم به در می</span>‌<span dir="rtl">برَد.</span>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن كَثُرَت تَجرِبَتُهُ قَلَّت غِرَّتُهُ</span><ref><span dir="rtl">الغِرَّةُ: الغَفلَةُ (النهاية: ج‌۳ ص‌۳۵۴ «غرر</span>»).</ref><span dir="rtl">.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۲۱۴ ح‌۸۰۳۸، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۳۲ ح‌۷۴۳۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">35.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که تجربه</span>‌<span dir="rtl">اش فراوان باشد، کمتر فريب می</span>‌<span dir="rtl">خورَد.</span>

<span id="الحزم"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۸: الحَزمُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۸: دورانديشی</span>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الظَّفَرُ بِالحَزمِ، وَ الحَزمُ بِالتَّجارِبِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۲۱ ح‌۴۲، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۶ ح‌۷۴۹ و فيه «الحزم بالتجربة</span>».</ref>

<span dir="rtl">36.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">پيروزی، با دورانديشی به دست می</span>‌<span dir="rtl">آيد و دورانديشی، با تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها.</span>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن يُجَرِّب يَزدَد حَزماً.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۲۰۳ ح‌۷۹۸۶</span>.</ref>

<span dir="rtl">37.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">آن که تجربه کند، دوراندیش</span>‌<span dir="rtl">تر می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الحازِمُ مَن حَنَّكَتهُ</span><ref><span dir="rtl">حَنَّكَتهُ: أي راضَته و هذَّبَتهُ (النهاية: ج‌۱ ص‌۴۵۲ «حنك</span>»).</ref> <span dir="rtl">التَّجارِبُ، و هَذَّبَتهُ النَّوائِبُ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۲ ص‌۱۱۵ ح‌۲۰۲۸، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۶۲ ح‌۱۶۰۸</span>.</ref>

<span dir="rtl">38.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">دورانديش، کسی است که تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها او را پروریده و دشواري</span>‌<span dir="rtl">های زمانه، پخته</span>‌<span dir="rtl">اش کرده باشد.</span>

<span id="المعونة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - ۹: المَعونَةُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۹: کمک داشتن</span>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في وَصِيَّتِهِ لاِبنِهِ مُحَمَّدِ ابنِ الحَنَفِيَّةِ</span> -<span dir="rtl">: أذكِ بِالأَدَبِ قَلبَكَ كَما تُذكَى النّارُ بِالحَطَبِ، فَنِعمَ العَونُ الأَدَبُ لِلنَّحيزَةِ</span><ref><span dir="rtl">النَحيزَةُ: الطَبيعةُ (القاموس المحيط: ج‌۲ ص‌۱۹۳ «نحز</span>»).</ref><span dir="rtl">، وَ التَّجارِبُ لِذِي اللُّبِّ</span><ref><span dir="rtl">اللبُّ: العقل، و جمعه ألباب (النهاية: ج‌۴ ص‌۲۲۳ «لبب</span>»).</ref><span dir="rtl">، اضمُم آراءَ الرِّجالِ بَعضَها إلیٰ بَعضٍ، ثُمَّ اختَر أقرَبَها إلَى الصَّوابِ و أَبعَدَها مِنَ الاِرتِيابِ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۴ ص‌۳۸۵ ح‌۵۸۳۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">39.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در سفارش به فرزندش محمّد ابن حنفيّه</span> -<span dir="rtl">: دلت را با ادب، فروزان گردان، همچنان که آتش با هيمه، فروزان می</span>‌<span dir="rtl">شود؛ زيرا ادب برای سرشت و [نیز] تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها برای خردمند، نیکو یاوری است. آرای مردان را در کنار هم بگذار، و سپس آن را که به درستی، نزديک</span>‌<span dir="rtl">تر و از ترديد، دورتر است، برگزين.</span>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">كُلُّ نَجدَةٍ تَحتاجُ إلَى العِقلِ، و كُلُّ مَعرِفَةٍ تَحتاجُ إلَى التَّجارِبِ، و كُلُّ رِفعَةٍ تَحتاجُ إلیٰ حُسنِ اُحدوثَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">مطالب السؤول: ص‌۲۱۲، بحار الأنوار: ج‌۷۸ ص‌۷ ح‌۵۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">40.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر شجاعتی، نيازمند خِرد است و هر معرفتی، به تجربه نیاز دارد و هر پیشرفتی، نيازمند خوش</span>‌<span dir="rtl">نامی است.</span>

<span id="الحكمة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - 10: الحِكمَةُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱۰: حکمت</span>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لا حَكيمَ إلّا ذو تَجرِبَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">سنن الترمذي: ج‌۴ ص‌۳۷۹ ح‌۲۰۳۳، المستدرك على الصحيحين: ج‌۴ ص‌۳۲۶ ح‌۷۷۹۹، صحيح ابن حبّان: ج‌۱ ص‌۴۲۲ ح‌۱۹۳، موارد الظمآن: ص‌۵۰۷ ح‌۲۰۷۸ كلّها عن أبي سعيد الخدري، كنز العمّال: ج‌۳ ص‌۱۳۴ ح‌۵۸۴۰؛ الأمالي للطوسي: ص‌۵۸۹ ح‌۱۲۲۱ عن الحسن بن بنت إلياس عن الإمام الرضا عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله، بحار الأنوار: ج‌۲ ص‌۴۴ ح‌۱۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">41.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">هيچ حکيمی نیست مگر این که دارای تجربه است.</span>

<span id="الموعظة"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - 11: المَوعِظَةُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱۱: پند آموزی</span>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">في كُلِّ تَجرِبَةٍ مَوعِظَةٌ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۳۹۶ ح‌۶۴۶۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۵۵ ح‌۶۰۲۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">42.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">در هر تجربه</span>‌<span dir="rtl">ای، اندرزی است.</span>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في وَصِيَّتِهِ لاِبنِهِ مُحَمَّدِ ابنِ الحَنَفِيَّةِ</span> -<span dir="rtl">: العاقِلُ مَن وَعَظَتهُ التَّجارِبُ.</span><ref><span dir="rtl">كتاب من لا يحضره الفقيه: ج‌۴ ص‌۳۸۸ ح‌۵۸۳۴، تحف العقول: ص‌۸۵، كنز الفوائد: ج‌۱ ص‌۱۹۹، غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۷۵ ح‌۳۸۶۳، بحار الأنوار: ج‌۱ ص‌۱۶۰ ح‌۴۶؛ دستور معالم الحكم: ص‌۲۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">43.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در سفارش به فرزندش محمّد ابن حنفيّه</span> -<span dir="rtl">: خردمند، کسی است که تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها او را پند دهند.</span>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">كَفیٰ عِظَةً لِذَوِي الأَلبابِ ما جَرَّبوا.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۵۸۱ ح‌۷۰۵۹، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۸۶ ح‌۶۵۴۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">44.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">برای پند گرفتن خردمندان، تجربه</span>‌<span dir="rtl">های آنان کافی است.</span>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: كَفیٰ ما مَضیٰ مَخبَراً عَمّا بَقِيَ، و كَفیٰ و عَبراً لِذَوِي الأَلبابِ ما جَرَّبوا.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۲۷۳ ح‌۱۶۳</span>.</ref>

<span dir="rtl">45.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ايشان</span> -<span dir="rtl">: آنچه گذشته است، برای خبر یافتن از آينده، کفايت می</span>‌<span dir="rtl">کند و تجربه</span>‌<span dir="rtl">هایی که خردمندان اندوخته</span>‌<span dir="rtl">اند، برای عبرت گرفتن آنان کافی است.</span>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span> - <span dir="rtl">في وَصِيَّتِهِ لِلحَسَنِ علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: خَيرُ ما جَرَّبتَ ما وَعَظَكَ.</span><ref><span dir="rtl">نهج البلاغة: الكتاب ۳۱، خصائص الأئمّة علیهم السلام: ص‌۱۱۷، تحف العقول: ص‌۸۰، كشف المحجّة: ص‌۲۳۱ عن عمر بن أبي المقدام عن الإمام الباقر عنه علیهما السلام، بحار الأنوار: ج‌۱ ص‌۱۶۰ ح‌۳۸؛ دستور معالم الحكم: ص‌۱۹، كنز العمّال: ج‌۱۶ ص‌۱۷۷ ح‌۴۴۲۱۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">46.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در توصيه</span>‌<span dir="rtl">اش به حسن علیه السلام</span> -<span dir="rtl">: بهترين تجربۀ تو آن است که تو را پند دهد.</span>

<span id="الاعتبار"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - 1۲: الاِعتِبارُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱۲: عبرت آموزی</span>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">التَّجرِبَةُ تُثمِرُ الاِعتِبارَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۲۷۸ ح‌۱۱۰۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">47.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تجربه، عبرت</span>‌<span dir="rtl">آموزی به بار می</span>‌<span dir="rtl">آورَد.</span>

<span id="الادب"></span>
=== <span dir="rtl">۱ / ۴ - 1۳: الاَدَبُ</span> ===

<span dir="rtl">۱ / ۴ - ۱۳: ادب</span>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">الإمام الكاظم علیه السلام</span>: <span dir="rtl">كَفیٰ بِالتَّجارِبِ تَأديباً، و بِمُرِّ الأَيّامِ عِظَةً، و بِأَخلاقِ مَن عاشَرتَ مَعرِفَةً.</span><ref><span dir="rtl">الأمالي للطوسي: ص‌۲۰۳ ح‌۳۴۷ عن داود الأبزاري، الدرّ النظيم: ص‌۶۶۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">48.</span> <span dir="rtl">امام کاظم علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، برای تربيت کافی</span>‌<span dir="rtl">اند و گذر ايّام؛ برای اندرز کافی است و خُلق و خوی کسی که با او همنشينی می</span>‌<span dir="rtl">کنی، برای شناخت کفايت می</span>‌<span dir="rtl">کند.</span>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">كَفیٰ بِالتَّجارِبِ مُؤَدِّباً.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۵۷۰ ح‌۷۰۱۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۸۵ ح‌۶۵۰۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">49.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها، برای آموزندگی کافی</span>‌<span dir="rtl">اند.</span>

<span id="مخالفة-التجربة"></span>
== <span dir="rtl">۱ / ۵: مُخالَفَةُ التَّجرِبَةِ</span> ==

<span dir="rtl">1 / ۵: مخالفت با تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها</span>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">رسول اللّه</span>‌ <span dir="rtl">صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">لَيسَ لَكَ أن تَتَّهِمَ مَن قَدِ ائتَمَنتَهُ، و لا تَأمَنَ</span><ref><span dir="rtl">و في الكافي: «تأتمن» بدل «تأمن</span>».</ref> <span dir="rtl">الخائِنَ و قَد جَرَّبتَهُ.</span><ref><span dir="rtl">قرب الإسناد: ص‌۸۴ ح‌۲۷۶ عن مسعدة بن زياد عن الإمام الصادق عن أبيه علیهما السلام، الكافي: ج‌۵ ص‌۲۹۸ ح‌۱، تهذيب الأحكام: ج‌۷ ص‌۲۳۲ ح‌۱۰۱۱ كلاهما عن مسعدة بن صدقة عن الإمام الصادق علیه السلام، تحف العقول: ص‌۳۶۴ عن الإمام الصادق علیه السلام نحوه، بحار الأنوار: ج‌۷۵ ص‌۱۹۴ ح‌۲</span>.</ref>

<span dir="rtl">50.</span> <span dir="rtl">پيامبر خدا صلی الله علیه و آله</span>: <span dir="rtl">تو حق نداری کسی را که امينش دانسته</span>‌<span dir="rtl">ای، متّهم کنی و خائنی را که پيش</span>‌<span dir="rtl">تر آزموده</span>‌<span dir="rtl">ای، امين بشماری [و به او امانتی بسپاری].</span>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: ثَمانِيَةٌ إذا اُهينوا فَلا يَلوموا إلّا أنفُسَهُم: الآتي طَعاماً لَم يُدعَ إلَيهِ، وَ المُتَأَمِّرُ عَلیٰ رَبِّ البَيتِ في بَيتِهِ، و طالِبُ المَعروفِ مِن غَيرِ أهلِهِ، وَ الدّاخِلُ بَينَ اثنَينِ لَم يُدخِلاهُ، وَ المُستَخِفُّ بِالسُّلطانِ، وَ الجالِسُ مَجلِساً لَيسَ لَهُ بِأَهلٍ، وَ المُقبِلُ بِحَديثِهِ عَلیٰ مَن لا يَسمَعُهُ، و مَن جَرَّبَ المُجَرَّبَ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۳۰۱ ح‌۴۴۷</span>.</ref>

<span dir="rtl">51.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ایشان</span> -<span dir="rtl">: هر گاه به هشت کس بی</span>‌<span dir="rtl">احترامی شد، نبايد کسی جز خودشان را ملامت کنند: کسی که ناخوانده بر سرِ سفره</span>‌<span dir="rtl">ای رود، کسی که به صاحب</span>‌<span dir="rtl">خانه در خانۀ او دستور دهد، آن که از غیر نیکوکار، نيکی خواهد، کسی که خود را ميان دو نفری که او را وارد نکرده</span>‌<span dir="rtl">اند، وارد کند، کسی که سلطان را خوار دارد، کسی که در جايی بنشيند که شايستگی آن را ندارد، آن که با کسی سخن گويد که به او گوش نمی</span>‌<span dir="rtl">دهد، و آن که آزموده را بيازمايد.</span>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">دعائم الإسلام</span>: <span dir="rtl">عَن عَلِيٍّ علیه السلام أنَّهُ خَطَبَ النّاسَ بِالكوفَةِ فَقالَ في خُطبَتِهِ: إنَّ مِثلَ مُعاوِيَةَ لا يَجوزُ أن يَكونَ أميناً عَلَى الدِّماءِ وَ الأَحكامِ وَ الفُروجِ وَ المَغانِمِ وَ الصَّدَقَةِ؛ المُتَّهَمِ في نَفسِهِ و دينِهِ، المُجَرَّبِ بِالخِيانَةِ لِلأَمانَةِ، النّاقِضِ لِلسُّنَّةِ، المُستَأصِلِ لِلذِّمَّةِ، التّارِكِ لِلكِتابِ.</span><ref><span dir="rtl">دعائم الإسلام: ج‌۲ ص‌۵۳۱ ح‌۱۸۸۶، مستدرك الوسائل: ج‌۱۷ ص‌۲۵۱ ح‌۲۱۲۶۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">52.</span> <span dir="rtl">دعائم الإسلام</span>: <span dir="rtl">علی علیه السلام در کوفه برای مردم به ايراد خطابه پرداخت و در خطابه</span>‌<span dir="rtl">اش فرمود: «کسی چون معاويه، روا نيست که امين بر خون</span>‌<span dir="rtl">ها و احکام و نواميس و بيت المال و زکات باشد؛ کسی که خودش و دينداری</span>‌<span dir="rtl">اش مورد اتهام است و به خيانت در امانت، آزموده شده است و نقض کنندۀ سنّت است و زير پا نهندۀ پيمان و فرو گذارندۀ کتاب خداست».</span>

<span id="الفصل-الثاني-مضار-فقد-التجربة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثاني: مَضارُّ فَقدِ التَّجرِبَةِ</span> =

<span dir="rtl">فصل دوم: زیان</span>‌<span dir="rtl">های بی</span>‌<span dir="rtl">تجربگی</span>

<span id="فقد-البصيرة"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۱: فَقدُ البَصيرَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 1: نداشتن بصیرت</span>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لَولَا التَّجارِبُ عَمِيَتِ المَذاهِبُ.</span><ref><span dir="rtl">الإرشاد: ج‌۱ ص‌۳۰۴، كنز الفوائد: ج‌۱ ص‌۳۶۷، بحار الأنوار: ج‌۷۱ ص‌۳۴۲ ح‌۱۵</span>.</ref>

<span dir="rtl">53.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">اگر تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها نبودند، راه</span>‌<span dir="rtl">ها پوشيده می</span>‌<span dir="rtl">ماندند.</span>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن غَنِيَ عَنِ التَّجارِبِ عَمِيَ عَنِ العوَاقِبِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۳۴۶ ح‌۸۶۸۰، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۶۱ ح‌۸۳۶۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">54.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که خود را از تجربه</span>‌<span dir="rtl">ها بی</span>‌<span dir="rtl">نياز بيند، فرجام</span>‌<span dir="rtl">ها را نمی</span>‌<span dir="rtl">بيند.</span>

<span id="فقد-الرئاسة"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۲: فَقدُ الرِّئاسَةِ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 2: نداشتن مدیریت</span>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">الإمام الصادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">لا يَطمَعَنَّ ذُو الكِبرِ فِي الثَّناءِ الحَسَنِ... و لَا القَليلُ التَّجرِبَةِ المُعجَبُ بِرَأيِهِ في رِئاسَةٍ.</span><ref><span dir="rtl">الخصال: ص‌۴۳۴ ح‌۲۰ عن يحيیٰ بن عمران الحلبي، بحار الأنوار: ج‌۷۲ ص‌۱۹۰ ح‌۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">55.</span> <span dir="rtl">امام صادق علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نه آدم متکبّر، هرگز بايد انتظارِ ستايش [از ديگران] داشته باشد... و نه آدم کم</span>‌<span dir="rtl">تجربۀ خودرأی، انتظار رياست.</span>

<span id="الغرور"></span>
== <span dir="rtl">۲ / ۳: الغُرورُ</span> ==

<span dir="rtl">2 / 3: فريب خوردن</span>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن قَلَّت تَجرِبَتُهُ خُدِعَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۵ ص‌۱۸۵ ح‌۷۸۹۹، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۴۵۳ ح‌۸۱۴۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">56.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که تجربه</span>‌<span dir="rtl">اش اندک باشد، فريب می</span>‌<span dir="rtl">خورَد.</span>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">عنه علیه السلام</span>: <span dir="rtl">مَن لَم يُجَرِّبِ الاُمورَ خُدِعَ.</span><ref><span dir="rtl">الإرشاد: ج‌۱ ص‌۳۰۰، بحار الأنوار: ج‌۷۷ ص‌۴۲۰ ح‌۴۰</span>.</ref>

<span dir="rtl">57.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">هر که کارها را تجربه نکند، فريب می</span>‌<span dir="rtl">خورَد.</span>

<span id="الفصل-الثالث-ما-يفيد-التجربة"></span>
= <span dir="rtl">الفصل الثالث: ما يُفيدُ التَّجرِبَةَ</span> =

<span dir="rtl">فصل سوم: آنچه تجربه می</span>‌<span dir="rtl">آورد</span>

<span id="الأيام"></span>
== <span dir="rtl">۳ / ۱: الأيّامُ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 1: روزگار</span>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">الأَيّامُ تُفيدُ التَّجارِبَ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۱ ص‌۱۰۱ ح‌۳۷۶، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۸ ح‌۸۲۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">58.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">روزگار، تجربه می</span>‌<span dir="rtl">آموزد.</span>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">الإمام الحسن علیه السلام</span>:

<span dir="rtl">ذَري كَدَرَ الأَ يّامِ إنَّ صَفاءَها تَوَلّیٰ بِأَيّامِ السُّرورِ الذَّواهِبِ</span>

<span dir="rtl">و كَيفَ يَغُرُّ</span><ref><span dir="rtl">في المصدر: «يعزّ»، والتصويب من بحار</span>

<span dir="rtl">الأنوار</span>.</ref> <span dir="rtl">الدَّهرُ  مَن كانَ بَينَهُ و بَينَ اللَّيالي مُحكَماتُ التَّجارِبِ.</span><ref><span dir="rtl">المناقب لابن شهرآشوب: ج‌۴ ص‌۱۵، بحار الأنوار: ج‌۴۳ ص‌۳۴۰ ح‌۱۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">59.</span> <span dir="rtl">امام حسن علیه السلام</span>: <span dir="rtl"></span>

<span dir="rtl">به رنج و تيرگی</span>‌<span dir="rtl">های روزگار، اعتنا مکن زيرا که روزهای خوش نيز می</span>‌<span dir="rtl">گذرَد.</span>

<span dir="rtl">چگونه روزگار بفريبد کسی را که تجربه</span>‌<span dir="rtl">های استواری را از سر گذرانده است</span>

<span dir="rtl">راجع: موسوعة معارف الکتاب و السنة: ج ۱ ص ۴۷۰ (الفصل الثالث: مبادئ الأدب / التجربة).</span>

<span dir="rtl">ر.ک: دانش</span>‌<span dir="rtl">نامۀ قرآن و حديث: ج 2 ص ۲۴۹ (فصل سوم / ریشه‌های ادب / تجربه).</span>

<span id="الشدائد"></span>
== <span dir="rtl">۳ / ۲: الشَّدائِدُ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 2: سختی</span>‌<span dir="rtl">ها و مشکلات</span>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">عِندَ نُزولِ الشَّدائِدِ يُجَرَّبُ حِفاظُ</span><ref><span dir="rtl">الحِفاظُ: الذبُّ عن المحارم، والمَنعُ لها عند الحروب (لسان العرب: ج‌۷ ص‌۴۴۲ «حفظ</span>»).</ref> <span dir="rtl">الإِخوانِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۴ ص‌۳۲۱ ح‌۶۲۰۵، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۳۳۸ ح‌۵۷۶۱</span>.</ref>

<span dir="rtl">60.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">در هنگام پيش آمدن سختی</span>‌<span dir="rtl">هاست که فداکاری برادران (دوستان) آزمايش می</span>‌<span dir="rtl">شود.</span>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">معدن الجواهر</span>: <span dir="rtl">كَتَبَ يوسُفُ علیه السلام عَلیٰ بابِ السِّجنِ الَّذي كانَ فيهِ أربَعَ كَلِماتٍ: هٰذِهِ مَحَلُّ البَلویٰ، و قُبورُ أهلِ الدُّنيا، و شَماتَةُ الَاعداءِ، و تَجرِبَةُ الَاصدِقاءِ.</span><ref><span dir="rtl">معدن الجواهر: ص‌۴۳، مجمع البيان: ج‌۵ ص‌۳۷۰ نحوه، بحار الأنوار: ج‌۱۲ ص‌۲۹۴ ح‌۷۶؛ الكامل في التاريخ: ج‌۱ ص‌۱۱۳، تفسير الفخر الرازي: ج‌۱۸ ص‌۱۶۲، الكشّاف: ج‌۲ ص‌۲۶۳ كلّها نحوه</span>.</ref>

<span dir="rtl">61.</span> <span dir="rtl">معدن الجواهر</span>: <span dir="rtl">يوسف علیه السلام بر دَرِ زندانی که خود در آن بود، چهار جمله نوشت: اين جا، جايگاه رنج و بلا، گورستان اهل دنيا، مايۀ دشمنْ شادی و آزمودن دوستان است.</span>

<span id="الاستشارة"></span>
== <span dir="rtl">۳ / ۳: الاِستِشارَةُ</span> ==

<span dir="rtl">3 / 3: رايزنی</span>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span> - <span dir="rtl">فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ</span> -<span dir="rtl">: اِستَشِر عَدُوَّكَ تَجرِبَةً؛ لِتَعلَمَ مِقدارَ عَداوَتِهِ.</span><ref><span dir="rtl">شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد: ج‌۲۰ ص‌۳۱۷ ح‌۶۳۴</span>.</ref>

<span dir="rtl">62.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span> - <span dir="rtl">در حکمت</span>‌<span dir="rtl">های منسوب به ايشان</span> -<span dir="rtl">: برای آزمودن، با دشمنت رايزنی کن تا اندازۀ دشمنی</span>‌<span dir="rtl">اش را بدانی.</span>

<span id="طاعة-الله"></span>
== <span dir="rtl">۳ / ۴: طاعَةُ اللهِ</span> ==

<span dir="rtl">3 / ۴: فرمان</span>‌<span dir="rtl">بُرداری از خداوند</span>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">الإمام عليّ علیه السلام</span>: <span dir="rtl">جَرِّب نَفسَكَ في طاعَةِ اللهِ بِالصَّبرِ عَلیٰ أداءِ الفَرائِضِ، وَ الدُّؤوبِ في إقامَةِ النَّوافِلِ وَ الوَظائِفِ.</span><ref><span dir="rtl">غرر الحكم: ج‌۳ ص‌۳۵۸ ح‌۴۷۳۱، عيون الحكم و المواعظ: ص‌۲۲۱ ح‌۴۳۰۹</span>.</ref>

<span dir="rtl">63.</span> <span dir="rtl">امام علی علیه السلام</span>: <span dir="rtl">نفْس خود را در فرمان</span>‌<span dir="rtl">بُرداری خدا، با شکيبايی بر انجام دادن واجبات و مداومت در بر پا داشتن مستحبّات و تکالیف، بيازمای.</span>

<references />