ج م ل / الجمال

الجَمال (نسخه آزمایشی)

زیبایی

درآمد

واژه‌شناسی «جمال»

جمال از ریشۀ «ج م ل» است. «جمل» در لغت عرب در چند موضوع به کار رفته است: زیبایی، روغن مذاب، شتر نر، واحد کامل معنادار از کلام، گرد آمدن، نوعی حساب. ابن فارس، دو ریشۀ اصلی برای آن قائل است و می‌گوید:

الجیم و المیم و اللام أصلان: أحدهما تجمُّع و عِظَم الخَلْق، و الآخر حُسنٌ.

جیم و میم و لام، دو ریشۀ اصلی دارد: یکی جمع شدن و بزرگی جُثّه و دوم زیبایی.

برخی بر ریشۀ اوّل، یعنی «بزرگی» تأکید دارند. بر این اساس، جمال، چیزی است که مایۀ شهرت و بلندی مرتبت انسان شود، چه از کارها باشد، یا از خلقیّات، یا از اموال باشد، یا مربوط به جسم بشر. پس اصل جمال در عربی، «بزرگی» است و به همین دلیل، جُمله را جُمله نامیده‌اند؛ چرا که از متفرّقات، بزرگ‌تر است. شتر را نیز به دلیل بزرگی در خلقت، جَمَل گفته‌اند. حتّی دنبۀ آب شده را به دلیل منافع بزرگش جمیل خوانده‌اند.

گروهی دیگر می‌گویند اصل آن، غیر عربی است. برخی نیز این قول را ترجیح داده، یک ریشۀ اصلی عبری برای آن آورده‌اند که به معنای بلوغ و کمال و تمایز است. این اصل عبری، با اندکی تغییر معنایی، در عربی به معنای کمال و نظم و تناسب به کار رفته است که دو گونه دارد: یکی صوری و ظاهری و دیگری معنوی و باطنی. به همین مناسبت بر اموری که دارای نظم و اجتماع هستند، جمیل اطلاق می‌شود. زیبایی ظاهری به دلیل نظم و انتظام پدید می‌آید. شتر نر به دلیل کمال بردباری در برداشتن بارهای سنگین و استقامت زیادش جمل خوانده شده است. مفاهیم اجمال و جمله نیز به دلیل حصول به نتیجه و حفظ نظم و دستیابی به تناسب و اعتدال به کار رفته‌اند. زیبایی نفس انسان به دلیل اتّصاف به صفات روحانی و معنوی است که موجب پیدایش اعتدال و تناسب درونی می‌شود.

راغب اصفهانی، جمال را به زیبایی فراوان معنا می‌کند. البتّه تصریح نمی‌کند که فراوانی را از کجا آورده است؛ امّا می‌توان با توجّه به معنای دیگر جمال - که انباشت بزرگی و عظمت است - این مطلب را استنباط کرد. وی زیبایی فراوان را دو نوع می‌داند: یکی زیبایی مخصوص انسان، اعم از این که در جانش یا بدنش یا کارهایش باشد و دوم، آنچه از او به دیگری می‌رسد. وی حدیث «إِنَّ اللّٰهَ جَمِیلٌ یُحِبُّ الجَمالَ» را بر این وجه تفسیر می‌کند و اشاره به این دارد که: از سوی خداوند متعال، خیرات بسیاری به انسان افاضه می‌شود و خداوند، کسی را که چنین باشد، دوست دارد. سیبویه نیز جمال را به زیباییِ دارای دقّت و ظرافت معنا کرده است. گفتۀ او می‌تواند در تعیین معنا حجّیت داشته باشد.

بر پایۀ آنچه گفته شد، جمال در این کاربرد، بر زیبایی بسیار که بیانگر دقّت و ظرافت است، اطلاق می‌شود و دو گونۀ ظاهری و باطنی دارد که در قرآن و حدیث نیز در این دو گونه به کار رفته است.

مفاهیم مرتبط با جمال

در قرآن کریم و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مفاهیم دیگری که معانی نزدیکی به مفهوم جمال دارند، به کار رفته‌اند که برای تکمیل بحث، اشاره‌ای به آنها می‌شود:

یک. حُسن

به نظر ابن فارس و گروهی از اهل لغت، مفهوم «حُسن»، ریشه‌ای واحد دارد و به معنای زیبایی در برابر زشتی و به عنوان صفتی نیکو برای چیزی که موصوف به آن است، به کار می‌رود. برخی آن را به معنای چیزی می‌دانند که شادی‌آور و خواستنی است، چه عقل آن را پسند کند، چه نفس و چه حس. شاید نزدیک‌ترین مفهوم به مفهوم جمال، حُسن باشد.

همین مفهوم در اخلاق نیز کاربرد دارد: به کارهای نیک، حَسَن و به کارهای بد، قبیح اطلاق می‌شود. حُسن در آیات بسیاری از قرآن بدین معنا به کار رفته است؛ از جمله:

(لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى‌ وَ زِيادَة.

برای کسانی که نیکوکاری کردند، نیکویی و بیش از آن است).

پاداش نیکوی خداوند، همان چیزی است که نیکوکاران استحقاقش را دارند؛ امّا خداوند بیش از استحقاق نیز عطا می‌کند که همان زیادتی است که در این آیه ذکر شده است، مانند زیادتی‌ای که در آیه‌ای دیگر آمده است:

(مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها.

کسی که نیکوکاری کند، ده برابر آن پاداش دارد).

حسن و قبح اخلاقی دقیقاً به معنای زیبایی و زشتی است که جان‌مایۀ خوبی و بدی کار است. حُسن، کار را زیبا می‌کند و به دنبال زیبا شدن، کار برای عقل، خواستنی و پسندیده می‌شود و آن را نیکو به شمار می‌آورد. بنا بر این، کاربرد اخلاقی آن نیز دقیقاً منطبق با کاربرد لغوی است.

مفهوم حُسن، کاربرد سومی هم دارد و آن، کمال است. هنگامی که قرآن از اوصاف مؤمنان و اهل تقوا سخن می‌گوید، جایگاه بهشتی آنها را چنین می‌ستاید:

(يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا وَ يُلَقَّوْنَ فِيها تَحِيَّةً وَ سَلاماً * خالِدِينَ فِيها حَسُنَتْ‌ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً.

در مقابل صبرشان غرفه‌ها و درجات برتر [بهشت] را پاداش می‌گیرند، و در آن جا با تحیّت و سلامی [از سوی خدا و فرشتگان] رو به رو می‌گردند. * در آن جا جاودانه خواهند بود [که چه] قرارگاه و اقامتگاه نیکی است).

در این کاربرد، حسن به معنای کمال، به کار رفته است؛ امّا چنان که در بحث از حقیقت زیبایی خواهد آمد، کمال، جزئی از معنای زیبایی است و با آن مرتبط است. از این رو، هنگامی از مفهوم حسن برای بیان کمال استفاده می‌شود که پدیدۀ موصوف، جذّاب و در واقع، حامل زیبایی باشد.

دو. حِلْیه

واژۀ «حُلِیّ»، بر زینت خارجی که به چیزی افزوده می‌شود، اطلاق می‌شود. به گفتۀ خلیل فراهیدی:

و الحَلْیُ: کلُّ حِلْیةٍ حَلَّیتَ بِهِ امرَأَةً أو سَیفاً أو نَحوَه.

حَلی، هر زیوری است که با آن، زن یا شمشیر یا مانند آن را تزیین می‌کنی.

ثعالبی، انواع زینت‌ها را برای اعضای بدن، تحت عنوان حلی بر می‌شمارد.

حُلی، در قرآن کریم به زیورهای خارجی و افزودنی اطلاق شده است. در یک آیه از زیورهایی سخن گفته می‌شود که سامری از بنی اسرائیل گرفت تا گوساله‌اش را با آنها بسازد. در آیه‌ای دیگر، از زینتی‌هایی که از دریا به دست می‌آیند از آنها استفاده می‌شود، سخن می‌رود. در آیات متعدّدی در بیان اوصاف بهشتیان از زینت‌های طلا و نقره‌ای گفتگو می‌شود که آنان به دست می‌کنند یا می‌پوشند.

سه. زینت

یکی از نزدیک‌ترین مفاهیم به مفهوم جمال، زینت است. ابن فارس، ریشۀ واحدی برای مادّۀ «زین» قائل است و آن، عبارت از هر چیزی است که موجب زیبایی و نیکویی چیزی دیگر شود. دیگر لغویان نیز همین معنا را برای آن گفته‌اند. ظاهراً تزیین می‌تواند با چیزی بیرونی و عارضی باشد، یا با چیزی درونی و ذاتی. پس می‌توان گفت که تزیین می‌تواند مادّی یا معنوی باشد.

زینت، به هر گونه زیباسازی مادّی و معنوی اطلاق می‌شود. آنچه در زینت اهمّیت دارد، آن است که زیبایی ظاهر شده است، چه این زیبایی از درون خود شیء ظهور کند، چه از بیرون بدان ملحق شود. در این جا مفهوم زینت، از مفهوم حُلیّ (زیور) جدا می‌شود. حُلی، تنها شامل پیرایه‌ها و آرایه‌های عارضی است؛ امّا زینت، شامل زیبایی ذاتی هم می‌شود.

در قرآن کریم گونه‌های مختلف زینت به کار رفته است. که می‌توان آنها را در دسته‌بندی ذیل، عرضه کرد‌:

۱‌. زینت مادّی

(وَ زَيَّنَّا السَّماءَ الدُّنْيا بِمَصابِيحَ.

و آسمانِ نزدیک‌تر [به شما] را با چراغ‌هایی [از ستارگان] آراستیم‌).

(إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَها.

ما آنچه را که بر روی زمین است، مایۀ زینت آن قرار دادیم).

(فَخَرَجَ عَلى‌ قَوْمِهِ فِی زِينَتِهِ.

پس [روزی، قارون] در میان آرایش شخصی و اشرافی خود به میان قوم خویش آمد).

۲‌. زینت معنوی

(وَ لكِنَّ اللّٰهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فی قُلُوبِکُمْ.

ولی خدا ایمان را محبوب شما ساخت و آن را در دل‌هایتان بیاراست).

(زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ.

میل به خواسته‌ها (هوس‌ها) برای مردم، آراسته شده است).

(زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ‌.

برای کسانی که کفر ورزیده‌اند، مکر و نیرنگشان آراسته گشته است).

۳‌. زینت خیالی

(وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ.

و هنگامی که شیطان، عمل‌های [باطل] آنان را در نظرشان بیاراست).

(إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ زَيَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ‌.

همانا کسانی که به روز واپسین ایمان نمی‌آورند، اعمال [زشت] آنها را در نظرشان آراستیم. از این رو همواره در سرگردانی‌ اند).

۴‌. زینت عارضی

(خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ.

در هر مسجدی، آراسته حاضر شوید).

۵‌. زینت ذاتی

مانند آنچه در بارۀ زینت یافتنِ آسمان به وسیلۀ ستارگان آمد.

۶‌. زینت عام

(رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِی لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ.

[شیطان گفت:] پروردگارا! بدان سبب که مرا به گم‌راهی افکندی، من نیز در روی زمین [همۀ کارهای زشت را] برای آنها آراسته خواهم کرد‌).

این آیه شامل همۀ انواع زینت عارضی و ذاتی می‌شود.

چهار. زُخرُف

زخرف نیز به مفهوم «زینت» نزدیک است، با این تفاوت که زخرف به زینتی اطلاق می‌شود که از بیرون افزوده باشد. جوهری و ابن سیده، اصل آن را به معنای طلا می‌دانند که بعدها به هر زینتی اطلاق شده است. در هر حال، زیادتی در آن ملحوظ است، که گاه این زیادتی به قصد فریب و برای تزویر به کار می‌رود، چنان که خداوند متعال برای کلامی که ظاهری زیبا دارد و به قصد فریب بیان شده، از تعبیر «زخرف القول» استفاده کرده است:

(يُوحِی بَعْضُهُمْ إِلى‌ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً.

برخی از آنها به برخی دیگر، سخنان باطلِ آراسته به فریب پیام می‌فرستادند).

نیز در بارۀ خانه‌ای که از موادّی نامتعارف همچون طلا برای زینت آن استفاده شده باشد (یا برای طلایی که در یک خانه انباشته شده باشد)، تعبیر «زخرف» به کار می‌رود:

(أَوْ يَكُونَ لَكَ بَيْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ.

یا آن که تو را خانه‌ای از طلا [و زیورهای رنگارنگ] باشد).

در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت شده که یکی از اشراط الساعه (نشانه‌های آخر الزمان یا قیامت) را «زُخرفة المساجد (طلاکاری مساجد)»، یعنی کاری مذموم یا دست کم زائد، دانسته است.

ثعالبی، میان برخی مفاهیم ناظر به زیبایی، تفاوت‌هایی گذاشته است. از نظر او: صباحت در صورت است، بهاء در پیشانی است، وضائت در چهره است، جمال در بینی است، حلاوت در چشمان است، ملاحت در دهان است، ظرافت در زبان است، لباقت در عقل است و کمال زیبایی در موی است؛ امّا این تمایزها، نه دقیق‌اند و نه کلّیت دارند و نمی‌توانند مبنایی برای کاربرد لغت باشند؛ زیرا همۀ اینها در غیر این معانی نیز به کار رفته‌اند.

حقیقت زیبایی

زیبایی چیست و چگونه حقیقتی است؟ آیا حقیقتی عینی است یا اَنفُسی یا هر دو؟ فیلسین شاله، ارتباط زیبایی را با اموری مانند خوشایندی، مفید بودن، حقیقت و خوبی می‌سنجد و تعریف‌های کانت و ارسطو از زیبایی را به نقد می‌کشد و سپس تعریف برگسون را که دو بخشی است، می‌پذیرد. به نظر او، زیبایی، «هماهنگی و بیان حال» است. تعریف‌های بسیاری از زیبایی گفته شده است که بیان آنها در این جا به درازا می‌انجامد و ما تنها به تعریف مختار می‌پردازیم.

در بارۀ این که زیبایی، حقیقتی یک‌بعدی است یا دوبعدی، سه نظریّه هست: برخی، سویۀ عینی زیبایی را اصل گرفته‌اند و برخی سویۀ ذهنی و برخی دیگر، سویۀ اَنفُسی آن را. به نظر می‌رسد نظر سوم درست‌تر باشد و زیبایی، حقیقتی دو سویه است، که از یک سو باید در چیزی که موصوف به زیبایی است، تناسب‌هایی (مثبت یا منفی،‌ به طوری که شامل تضاد و تقابل یا تنافر و تقارب بشود) وجود داشته باشد و از سوی دیگر، باید بر فرد ناظر، تأثیری خوشایند بگذارد و او را میخکوب کند و به او لذّت بدهد.

با لحاظ کردن جنبۀ عینی زیبایی می‌توان آن را معرفت‌بخش دانست. زیبایی، کاشف کمالی است که در زیر آن است؛ زیرا زیبایی، به سان پرده‌ای است که بر کمالِ مستور کشیده شده است. با این نگاه، در زیبایی، نوعی کشف و پدیدار شدن وجود دارد. زیبایی، نمودی است که از بودی حکایت دارد. زیبایی بدون وجود یک واقعیت خارج از ذهن انسان، به زیبایی موهوم تبدیل می‌شود. زیبایی واقعی، ریشه در بود اشیا دارد.

در کشف، هم عینیتِ کشف شده موضوعیت دارد و هم خود کشف و پدیدار شدن (نمود = فنومن) که امری انفسی است؛ زیرا چگونگی این نوع کشف، بسته به احساس و سلیقۀ درک کنندۀ آن است. شیوۀ پدیدار شدن موضوع، بر فاعل و شیوۀ تأثیرپذیری او مؤثّر است. بنا بر این، هر دو جنبۀ عینی و انفسی در این جا وجود دارند. تأثیر جنبۀ انفسیِ زیبایی است که آن را نسبی می‌کند و به همین دلیل است که چیزی نزد کسی یا گروهی زیبا و نزد دیگران زشت جلوه می‌کند. همچنین حسّ ‌زیبایی‌شناسی آدمیان در طول زمان تغییر می‌کند و سلیقه‌ها دگرگون می‌شود. اگر به آرایه‌ها و تصاویری که چهل سال پیش، آنها را زیبا می‌انگاشتیم بنگریم، ممکن است برخی از آنها را دیگر زیبا ندانیم. زیبایی از جنبۀ انفسی، نسبی است؛ امّا از جنبۀ عینی‌، مطلق است.

اینک جا دارد از کمالی که در زیبایی است، سخن بگوییم. هر کمالی موجب پدید آمدن زیبایی نمی‌شود. با قدری تأمّل می‌توان مصداق‌هایی از کمال را یافت که واجد وصف زیبایی نیستند. کمالِ هر موجودی، اجتماع اجزا و رسیدنش به غایت است؛ ولی رسیدن به غایت و اجتماع اجزا همواره زیبا نیست. غایت شیطان، شیطنت است؛ امّا شیطنت او زیبا نیست. کمال صدای خران در هر چه بلندتر عرعر کردن است؛ امّا در صوت آنان هیچ زیبایی‌ای نمی‌بینیم. خداوند نیز صدای آنها را «أنكَر الأصوَات» خوانده است. بنا بر این، باید به دنبال کمالی خاص باشیم که موجب پیدایش زیبایی می‌شود. کمال یاد شده، کمالی است که از تناسب و هماهنگی برخاسته است. بدون وجود هماهنگی و تناسب، زیبایی پدید نمی‌آید. بنا بر این، باید کمال را به گونه‌ای فهم کنیم که در آن، تناسب را نیز ببینیم. تناسب، تعادل، موزون بودن و هماهنگی، مفاهیمی هستند که با زیبایی ارتباط دارند. اگر بخواهیم همه را در یک عنصر جمع کنیم، شاید «تعادل و تناسب»، مفاهیمی مناسب باشند.

همۀ تناسبات، دارای ارزش واحدی نیستند. برخی از آنها عادی و پیش‌پاافتاده‌ اند و حسّ زیبایی‌شناسی ما را تحریک نمی‌کنند. بسیاری ساختمان‌های معمولی که از نظر ما زیبایی خاصّی ندارند، تناسبات و هماهنگی اجزا دارند. محاسبات هندسی دقیق و جانمایی درست در اجزای آنها به چشم می‌آید؛ ولی از زیبایی خبری نیست. چرا؟ چون تناسب‌های آنها پیش‌پا افتاده و عادی اند. آنچه زیبایی می‌آفریند، تناسب‌ متعالی و ارزشمند است. شدّت تناسب‌ها و دقّت و ظرافتِ به کار رفته در آنها، حالت بداعت و غرابتی اعجاب‌انگیز می‌آفریند که به آن، زیبایی می‌گویند. در آیه‌ای از قرآن کریم به این نکتۀ ظریف اشاره شده است:

(وَ لَوْ أَعْجَبَكَ حُسْنُهُنَّ.

هر چند زیبایی آن زنان، تو را به شگفتی افکند).

خواجه نصیر الدین طوسی در تعریف «تخییلات شعری»، غرابت و بداعت را شرط می‌داند و استدلال خوبی برای آن می‌آورد: «هر چه غریب‌تر و مستبدع‌تر و لذیذتر، مخیِّل‌تر». در نظر وی شعر به دلیل داشتن عنصر خیال می‌تواند در مخاطب، قبض و بسط، حیرت و تعجّ»ب، نشاط و فتور و دیگر احساسات را بیافریند و این کارها از تصدیق صِرف بر نمی‌آید:

نفوس اکثر مردم، تخیّل را مطیع‌تر از تصدیق باشد و بسیار کسان باشند که چون سخنى مقتضای تصدیقِ تنها شنوند، از آن متنفّر شوند و سبب، آن است که تعجّبِ نفس از محاکات، بیشتر از آن بود که از صدق؛ چه محاکات، لذیذ بود و امّا صدق، اگر مشهور بود، مانند چیزى باشد مکرّر و منسوخ از جهت ظهور و اگر غیر مشهور بود، در معرض طلب التذاذ به آن التفاتى نباشد.

بنا بر این، زیبایی عبارت است از: «تناسبات پدیداری اعجاب‌انگیز لذّت‌بخش». بر این ‌پایه، زیبایی، حقیقتی دو سویه است و به دلیل جنبۀ اَنفُسی، نسبی است و با لحاظ جنبۀ عینی، از واقعیتی متعادل و متعالی پرده‌ بر می‌دارد که تحسین ‌برانگیز و لذّت‌آفرین است.

جمال در قرآن و حدیث

واژۀ «جمال» و مشتقّاتش هشت بار در قرآن کریم در معنای زیبایی به کار رفته است؛ ولی مفاهیم مربوط به زیبایی، منحصر به این ریشه نیست. چنان که گذشت، در قرآن، از مفاهیمی مانند حُسن (با حدود ۱۷۷ کاربرد)، حلیه (با نُه کاربرد)، زینت (با ۴۳ کاربرد) و زخرف (با چهار کاربرد) نیز برای بیان صریح زیبایی استفاده شده است. افزون بر این، مفاهیم «حَبْک» (با یک کاربرد)، «تبرُّج» (با سه کاربرد)، «بهجت» (با سه کاربرد) و «تسویل» (با چهار کاربرد)، گاه به صورتی به کار رفته‌اند که در حوزۀ معنایی زیبایی قرار می‌گیرند.

مناسب است پیش از بیان زیبایی‌های خاصّی که در قرآن و حدیث به آنها اشاره شده است، سیری اجمالی در گونه‌های زیبایی ذکر شده در قرآن داشته باشیم.

گونه‌های زیبایی در قرآن و حدیث

به اختصار می‌توان گفت: خداوند، همه چیز این جهان را زیبا آفریده تا انسان، ضمن بهره‌گیری از آنها، به زیبایی الهی راه یابد. انواع زیبایی در قرآن بدین شرح اند:

۱‌. زیبایی‌های ظاهری و مادّی، شامل زیبایی: پیامبران و اولیای الهی، آسمان با راه‌های پُرچین و ستارگانش، مناظر طبیعی روی زمین، جانداران، ترکیب انسان و ظاهر او،رزق و روزی، مال و منال و زن و فرزند، باغ‌ها، زیورها و رنگ‌ها.

۲‌. زیبایی‌های باطنی و معنوی، شامل زیبایی: اسما و صفات خدا، ایمان، رنگ معنوی، عفو و اغماض، صبر، جدایی، رهاسازی و گفتار.

در احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام افزون بر زیبایی‌های یاد شده، از این زیبایی‌ها نیز سخن به میان آمده است: اخلاق، عقل، نیّت، باطن، رفتار، حقگویی، زبان‌آوری، دانش، دانشمند، ادب، راستگویی، شهوت‌گریزی، جوان‌مردی، بخشندگی، شرم، سلامت، نرمش و مدارا، فروتنی، نیایش، زندگی، نیکوکاری، برادری، توانمندی، سیاست، قرآن، نماز، فرزانگی، مؤمن، مرد، آزاده، بنده، دینداری، فقیر و درویش.

در قرآن و حدیث، از زیبایی‌های بسیاری سخن به میان آمده که در این مدخل، به مواردی که ارتباط بیشتری به انسان دارند، اشاره شده است. این زیبایی‌ها، همۀ مراحل خلقت انسان را از زیبایی خدا و اوصاف و افعال او تا زیبایی خود انسان و آنچه انسان از آن بهره‌مند می‌شود، در بر می‌گیرند.

زیبایی از صفات خدا

آیات و احادیث بسیاری، زیبایی و زیبادوستی را از صفات خدا بر شمرده‌اند. همچنین در بسیاری از دعاهای مأثور، خداوند به صفت «جمال» خوانده شده است. نام‌های خدا زیبایند و باید او را به نام‌های زیبایش خواند. کارهای خداوند، زیبا و منشأ زیبایی است و او همه چیز را نیکو، بدیع، متقن و موزون آفریده است. از زمین تا آسمان را برای ما تزیین کرده تا در آن اندیشه کنیم و ما را بیازماید. خداوند، نعمت‌هایش (همچون نعمت ثروت و فرزند) را زینت زندگانی دنیا قرار داده و از طریق آنها انسان را به سوی نعمت‌ها و زیبایی‌های برتر هدایت کرده است.

زیبایی انبیا و اولیای الهی

بدیهی است که انبیا و اولیای الهی در درجۀ اوّل باید واجد زیبایی‌های باطنی و محاسن اخلاقی باشند. این مطلب، در جای‌ جای قرآن کریم در بیان اوصاف انبیا ذکر شده است. خداوند، انبیا را از میان صالحان، برگزیده و اوصاف اخلاقی بسیاری برای آنان برشمرده است، از جمله: احسان، توبه و اِنابه، صبر، امانت، اخلاص، نیکویی، بندگی نیکو، وجاهت، علم و توانایی، صداقت و...؛ امّا در بیان الهی، تنها به زیبایی باطنی انبیا توجّه نشده؛ بلکه به زیبایی ظاهری نیز توجّه داده شده است. برای نمونه می‌توان به زیبایی یوسف علیه السلام اشاره کرد که زبانزد است و قرآن در بارۀ او چنین می‌گوید:

(فَلَمَّا رَأَيْنَهُ أَكْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ وَ قُلْنَ حاشَ لِلّٰهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلَّا مَلَكٌ كَريمٌ.

چون او را ديدند، بزرگش شمردند و دست خويش ببريدند و گفتند: پناه بر خدا! اين که آدمى نيست! اين نیست مگر فرشته‌اى بزرگوار).

زیبایی یوسف به گونه‌ای بود که زنان مصر باور نمی‌کردند او از جنس آدمی باشد؛ امّا زیبایی ظاهری انبیا محدود به این نبود. در احادیث بسیاری، از زیبایی صدای داوود علیه السلام سخن گفته شده و این گونه توصیف شده که کسی مانند صدای او را نداشت. ابن طاووس از ابن عبّاس روایت می‌کند که داوود علیه السلام زبور را به هفتاد لحن یا صدای متفاوت می‌خوانده است. زیبایی صدای داوود علیه السلام، به گونه‌ای است که امیر مؤمنان علیه السلام او را قاری بهشتیان خوانده است.

اَزدی، وجه تسمیۀ عیسی علیه السلام را به «مسیح»، زیبایی ایشان می‌داند:

المَسیح: عیسَى بن مریم علیهما السلام، سُمّى بما کان علیه من جمال.

مسیح همان عیسی بن مریم است که به خاطر زیبایی‌اش بدین نام نهاده شد.

سپس استدلال می‌کند که عرب می‌گوید: چهرۀ فلانی با زیبایی، مسح شده است. در حدیثی که ابو بصیر از امام صادق علیه السلام در اوصاف امام زمان علیه السلام نقل می‌کند، یکی از ویژگی‌های ایشان، داشتن زیبایی و خوب‌رویی عیسی علیه السلام است. این، نشان ‌دهندۀ زیبایی این دو ولیّ خداوند است.

در بارۀ زیبایی پیامبران علیهم السلام روایات بسیاری در دست‌ اند که برخی از آنها در این مدخل (جمال) آمده‌اند. این ویژگی به اندازه‌ای در میان عرب، معروف است که گاه برای بیان زیبایی کسی دیگر می‌گویند: وی دارای «بهاء الأنبیاء (زیبایی پیامبران)» است. برای نمونه، هنگامی که می‌خواستند اوصاف ابو طالب علیه السلام را بیان کنند، از این تعبیر استفاده کرده‌اند.

در بارۀ زیبایی و ملاحت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بسیار گفتگو شده است، مانند این که: زیبایی ایشان همۀ تاریکی‌ها را می‌زداید و بر زیبایی دیگر زیبارویان برتری می‌یابد. ترمذی روایتی را از قَتاده از اَ نَس نقل می‌کند که همۀ پیامبران، خوش‌سیما و خوش‌صدا بوده‌اند و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این دو ویژگی، سرآمد همگان بود.

زیبایی اهل بیت علیهم السلام نیز هم به صورت مجموعی و هم به صورت مجزّا، بیان شده است. برای نمونه، امام زین العابدین علیه السلام زیبایی امیر مؤمنان علیه السلام را در مرتبۀ پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‌شمارد و واصل بن عطا زیبایی پادشاهان را در توصیف امام حسن علیه السلام بیان می‌کند:

حسن بن علی، چهرۀ پیامبران و زیبایی پادشاهان را داشت.

ارزش زیبایی و ترغیب به آن در قرآن و حدیث

خداوند، زیبایِ زیباپسند است. او با لحنی توبیخ‌آمیز به پیامبرش می‌گوید:

(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللهِ الَّتی‌ أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیباتِ مِنَ الرِّزْق.

بگو: چه کسى زینت‌هاى الهى را که براى بندگان خود آفریده و روزی‌هاى پاکیزه را حرام کرده است‌؟).

خداوند، این زینت‌ها و زیبایی‌ها را برای مؤمنان می‌خواهد و به آنها توصیه کرده که در زندگی دنیا از آنها بهره‌مند شوند؛ امّا نباید آنها را مقصد و مقصود خود قرار دهند و باید بدانند که زیبایی‌های خالص و برتر در آخرت است.

یکی از دستورهای مهمّ اجتماعی اسلام، آن است که مسلمان باید نظیف و زیبا باشد و هر گاه به جمع سایر مؤمنان می‌رود، با ظاهری آراسته و زیبا حضور یابد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز بسیار مقیّد به آراستگی و زیبایی ظاهر بود. بخش‌هایی از روش پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در چگونگی زیباسازی خود، مانند: روغن زدن و شانه زدن مو و مرتّب کردن آن، اصلاح سر و صورت، شیک‌پوشی، رنگ کردن ریش و...، در روایات سیره بیان شده‌اند.

خوب‌رویان و خوب‌رویی نیز ستوده شده‌اند و سفارش شده است که به آنها مراجعه شود. در روایات پیامبر و اهل بیت علیهم السلام راه‌های زیباسازی ظاهر بیان شده‌اند، چنان که از آفات زیبایی نیز یاد شده است.

البتّه در همین حال، توجّه داده شده که زیبایی باطنی و روحانی بر زیبایی ظاهری و جسمانی ترجیح دارد و برای انسان، بسیار بد است که با ظاهری زیبا، باطنی زشت داشته باشد. انسان باید بکوشد همواره باطنش را از ظاهرش بهتر و زیباتر سازد. راه‌های زیباسازی باطن نیز در روایات بیان شده‌اند.

انسان نباید فریب ظواهر را بخورد و باطن را فراموش کند. فریب نخوردن انسان به معنای اجتناب از زیبایی‌ها و نعمت‌های الهی نیست - زیرا خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد و دوست دارد که نمود نعمتش را در بندۀ خود ببیند - ؛ بلکه به معنای دل ‌نبستن به زیبایی‌های ناپایدار و کوتاه دنیا و فراموش نکردن زیبایی‌های بسیار برتر و ماندگار آخرت است. کسی که به ظواهر بپردازد، امّا باطن و عملش خراب باشد، در شمار بدترین مردم است.

همچنین زیبا‌گرایی نباید موجب تکبّر شود. مرز میان زیباگرایی و تکبّر، از حق به در شدن و کوچک‌ شمردن مردم است. در برخی روایات، پرسنده حتّی برتری‌طلبی خود را در تصاحب زیبایی‌ها بیان می‌کند و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با رعایت همان ملاکِ تمایز زیباگرایی از تکبّر، آن را بی اشکال بر می‌شمرد.

امام خمینی رحمه الله این جمله از دعای سحر: «اللّٰهُمَّ إنّی أسأَلُکَ مِن بَهاءِکَ بِأبهاهُ» شرح می‌دهد:

بهاء به معنای زیبایی است... و زیبایی عبارت است از وجود. پس هر چه خیر و زیبایی و حسن و سنا هست، همه از برکات وجود است و سایۀ آن است... و هر قدر وجود قوی‌تر باشد، زیبایی‌اش تمام‌‌تر و زیباتر خواهد بود. هر اندازه که وجود از شائبۀ عدم و نیستی‌ها به در آید و از اختلاط به جهل و ظلمت خالص گردد، به مقدار خلوصش زیبا و دل‌پسند خواهد بود و از این روست که عالَم مثال، از عالم ظلمات طبیعت، زیباتر است و عالم ربوبی از همۀ این عوالم زیباتر است... . هر چه زیبایی هست، همه از اوست.

خداوند متعال می‌فرماید:

اگر بهره‌مندى کفّار از انواع نعمت‌هاى مادّى و تهی‌دستى مؤمنان، سبب‌ این نمی‌شد‌ که همۀ مردم به خاطر ضعف ایمان و ناآگاه بودن به حقایق، کافر شوند، ما براى خانه‌هاى کافران، سقف‌ها و نردبان‌هایى از نقره قرار مى‌دادیم و براى خانه‌هایشان درها و تخت‌هایى از نقره مى‌ساختیم و خانه‌ها و زندگى آنان‌ را پر از زر و زیور مى‌کردیم؛ ولى همۀ اینها جز کالاى اندک زندگى دنیا نیست و آخرت نزد پروردگارت براى پرهیزگاران است).

بنا بر این، مؤمن باید تلاش کند هرچه بیشتر به زیبایی‌های برتر - که در عوالم بالاتر از دنیا یافت می‌شود - دست یابد. در این سلسله، زیبایی برزخ، زیبایی قیامت، زیبایی بهشت، زیبایی اولیای خدا، زیبایی تجلّیات حضرت حق و رضوان الهی، به ترتیب، قرار می‌گیرند. از این روست که به مؤمنان سفارش شده است تا بکوشند به این زیبایی‌های باطنی و اصیل و ماندگار توجّه کنند و اینها را به دست آورند. بخشی از زیبایی‌ها یا زشتی‌های ظاهری به دست انسان نیستند و در تکوین او و طبیعت و خلقتش وجود دارند؛ امّا خداوند، انسان را نسبت به نعمتی که بدو داده، مسئول ساخته است و اگر نعمتی از وی باز داشته شده، با نعمتی اُخروی جای‌گزین خواهد شد، مشروط به آن که باطنش (عملش) را زیبا و متناسب با زیبایی‌های اخروی کند. به گفتۀ مولوی:

در طلب، زن دائماً تو هر دو دست که طلب در راه، نیکو رهبر است

لَنگ و لوک و خفته‌شکل و بی‌ادب سوی او می‌غیژ و او را می‌طلب.

الفصل الأوّل: قيمَةُ الجَمالِ

فصل يکم: ارزش زيبايی

۱ / ۱: الجَمالُ صِفَةٌ مِن صِفاتِ اللهِ عزّ و جلّ

۱ / ۱: زيبايی، يکی از صفات خداست

1. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله - فِي الدُّعاءِ یَومَ المُباهَلَةِ -: اللّٰهُمَّ إنّي أَسأَلُكَ مِن جَمالِكَ بِأَجمَلِهِ و كُلُّ جَمالِكَ جَميلٌ، اللّٰهُمَّ إنّي أسأَلُكَ بِجَمالِكَ كُلِّهِ.…

1. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - در دعای روز مباهله -: خداوندا! از تو درخواست می‌کنم، از زیبایی‌هایت، به زیباترینش، اگرچه همۀ زیبایی‌های تو زیباست. خداوندا! از تو درخواست می‌کنم، به همۀ زیبایی‌ات.…

2. عنه‌ صلی الله علیه و آله - فِي الدُّعاءِ المَعروفِ بِدُعاءِ الجَوشَنِ الكَبيرِ -: يا مَن لَهُ العِزَّةُ وَ الجَمالُ، يا مَن لَهُ القُدرَةُ وَ الكَمالُ.…

2. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - در دعای معروف به دعای جوشن کبیر -: ای کسی که عزّت و زیبایی، از آنِ اوست! ای کسی که قدرت و کمال، از آنِ اوست!.…

3. مُهج الدعوات - مِن دُعاءٍ عَلَّمَهُ جَبرَئيلُ علیه السلام لِلنَّبِيِّ صلی الله علیه و آله -: بِسمِ اللهِ الرَّحمٰنِ الرَّحيمِ، يا نورَ السَّماواتِ وَ الأَرض، يا جَمالَ السَّماواتِ وَ الأَرض.…

3. مهج الدعوات - از دعایی که جبرئیل علیه السلام به پیامبر صلی الله علیه و آله آموخت -: به نام خدای مهرگستر مهربان ای روشنایی آسمان‌ها و زمین! ای زیبایی آسمان ها و زمین!.…

4. الإمام عليّ علیه السلام: اللّٰهُمَّ أنتَ أهلُ الوَصفِ الجَميلِ.…

4. امام علی علیه السلام: بار خدایا! تو سزاوار وصف زیبایی.…

5. الإمام الصّادق علیه السلام: أسأَلُكَ بِعِزَّتِكَ و عَظَمَتِكَ... و بِبَهائِكَ و جودِكَ و كَرَمِكَ، و بِآلائِكَ و حُسنِكَ و جَمالِكَ.…

5. امام صادق علیه السلام: از تو می‌خواهم به عزّتت و به عظمتت... و به شُکوه و بخشش و کرَمت، به نعمت‌ها و خوبی و زیبایی‌ات.…

6. عنه علیه السلام: اللّٰهُمَّ إنّي أسأَ لُكَ بِبَهائِكَ و جَلالِكَ، و جَمالِكَ و عَظَمَتِكَ.…

6. امام صادق علیه السلام: خداوندا! از تو می‌خواهم به شُکوه و جلالت، و به زیبایی و عظمتت.…

7. الإمام الكاظم علیه السلام: سُبحانَكَ اللّٰهُمَّ و بِحَمدِكَ، اُثني عَلَيكَ، و ما عَسیٰ أن يَبلُغَ مِن ثَنائي عَلَيكَ! و اُمَجِّدُكَ... ابتَدَأْتَ المَجدَ بِالعِزِّ، و تَعَطَّفتَ الفَخرَ بِالكِبرِياءِ، و تَجَلَّلتَ بِالمَهابَةِ وَ البَهاءِ وَ الجَمالِ وَ النّورِ.…

7. امام کاظم علیه السلام: پاکی تو - ای خداوند - و با ستایش تو، تو را ثنا می‌گویم؛ امّا کجا توانم از عهدۀ ثنای تو بر آیم! تو را به شکوهمندی می‌ستایم... . تو شکوهمندی را با عزّت آغاز کردی، و [ردای] فخر را با کبریا پوشیدی، و [عبایی از] هیبت و زیبایی و جمال و نور بر خود پوشاندی.…

۱ / ۲: الجَمالُ صِفَةُ أنبِياءِ اللهِ و أَولِيائِهِ

۱ / ۲: زيبايی، يکی از صفات پيامبران و اوليای خداست

8. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: اُعطينا أهلَ البَيتِ سَبعَةً لَم يُعطَهُنَّ أحَدٌ قَبلَنا، و لا يُعطاها أحَدٌ بَعدَنا: الصَّباحَةَ، وَ الفَصاحَةَ، وَ السَّماحَةَ، وَ الشَّجاعَةَ، وَ الحِلمَ، وَ العِلمَ، وَ المَحَبَّةَ مِنَ النَّساءِ.

8. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: به ما خانواده، هفت امتیاز [با هم] داده شده که به هیچ کس پیش از ما داده نشده‌ است و پس از ما نیز به کسی داده نخواهد شد: زیبایی، شیوایی، بخشندگی، دلیری، بردباری، دانایی، و محبوبیت نزد زنان.

9. الإمام عليّ علیه السلام: خُصِّصنا بِخَمسَةٍ: بِفَصاحَةٍ، و صَباحَةٍ، و سَماحَةٍ، و نَجدَةٍ، و حُظوَةٍ عِندَ النَّساءِ.

9. امام علی علیه السلام: پنج ویژگی به ما اختصاص داده شده است: شیوایی، زیبایی، بخشندگی، دلیری و محبوبیت در نزد زنان.

10. عنه علیه السلام: ما بَعَثَ اللهُ تَعالیٰ نَبِيّاً قَطُّ إلّا بَعَثَهُ صَبيحَ الوَجهِ، كَريمَ الحَسَبِ، حَسَنَ الصَّوتِ، و إنَّ نَبِيَّكُم صلی الله علیه و آله كانَ صَبيحَ الوَجهِ، كَريمَ الحَسَبِ، حَسَنَ الصَّوتِ.

10. امام علی علیه السلام: خداوند متعال هرگز پیامبری را نفرستاد، مگر این که خوب‌روی بود و گرامی‌تبار و خوش‌آوا و پیامبر شما صلی الله علیه و آله نیز خوب‌روی و گرامی‌تبار و خوش‌آوا بود.

11. سنن الترمذي عن أنس: كانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله رَبعَةً، لَيسَ بِالطَّويلِ و لا بِالقَصيرِ، حَسَنَ الجِسمِ، أسمَرَ اللَّونِ، و كانَ شَعرُهُ لَيسَ بِجَعدٍ و لا سَبطٍ.

11. سنن الترمذی - به نقل از اَ نَس -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله میان‌بالا بود؛ نه بلند بود و نه کوتاه. خوش‌اندام بود و گندمگون. موهایش نه مجعّد بود و نه فرو افتاده.

12. صحيح البخاري عن أبي هُرَيرة: كانَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله ضَخمَ القَدَمَينِ، حَسَنَ الوَجهِ، لَم أرَ بَعدَهُ مِثلَهُ.

12. صحيح البخاری - به نقل از ابو هریره -: پیامبر صلی الله علیه و آله درشت‌پا و زیباروی بود. پس از او همانندش را ندیدم.

13. مجمع البيان عن ابن عبّاس: إنَّ أحبارَ اليَهودِ وَجَدوا صِفَةَ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله مَكتوبَةً فِي التَّوراةِ: أكحَلُ، أعيَنُ، رَبعَةٌ، حَسَنُ الوَجهِ، فَمَحَوهُ مِنَ التَّوراةِ حَسَداً و بَغياً.

13. مجمع البيان - به نقل از ابن عبّاس -: عالمان یهود، اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله را در تورات چنین نوشته یافتند: «او چشمانی سیاه و درشت دارد. میان‌بالا و زیباروست». پس، از سر حسادت و بدخواهی، آن اوصاف را از تورات حذف کردند.

14. الإمام زين العابدين علیه السلام: إنَّ عَلِيّاً تالي رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله فِي الكَمالِ وَ الجَمالِ وَ الجَلالِ.

14. امام زين العابدين علیه السلام: علی علیه السلام در کمال و زیبایی و شکوهمندی، پس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود.

15. كشف الغمّة عن أحمد بن محمّد بن أيّوب المُغيري: كانَ الحَسَنُ بنُ عَلِيٍّ علیهما السلام، أبيَضَ مُشرَباً حُمرَةً... مَليحاً، مِن أحسَنِ النّاسِ وَجهاً.

15. کشف الغمّة - به نقل از احمد بن محمّد بن ایّوب مُغیری -: حسن بن علی علیه السلام سرخ و سفید... ، نمکین و از زیباروترین مردمان بود.

۱ / ۳: الجَمالُ صِفَةٌ يُحِبُّهَا اللهُ عزّ و جلّ

۱ / ۳: خداوند، زيبايی را دوست دارد

16. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَعالیٰ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ.

16. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند متعال، زیباست و زیبایی را دوست دارد.

17. عنه‌ صلی الله علیه و آله: يَنبَغي لِلرَّجُلِ إذا خَرَجَ لِأَصحابِهِ أن يُسَوِّيَ مِن رَأسِهِ و لِحيَتِهِ؛ فَإِنَّ اللهَ عزّ و جلّ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ.

17. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: برای مرد، سزاوار است که هر گاه به میان یاران و دوستانش می‌رود، [موهای] سر و ریش خود را آراسته کند؛ زیرا خداوند عزّ و جلّ زیباست و زیبایی را دوست دارد.

18. عنه صلی الله علیه و آله: إنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ، و يُحِبُّ مَعالِيَ الاُمورِ، و يَكرَهُ سَفسافَها.

18. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند، زیباست و زیبایی و کارهای والا را دوست می‌دارد و کارهای پَست را ناخوش می‌دارد.

19. المستدرك على الصحيحين عن عبداللّه‌ بن عمرو: قُلتُ: يا رَسولَ اللهِ، أمِنَ الكِبرِ أن ألبَسَ الحُلَّةَ الحَسَنَةَ؟ قالَ: إنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ.

19. المستدرک علی الصحيحين - به نقل از عبد اللّٰه‌ بن عمرو -: گفتم: ای پیامبر خدا! آیا اگر لباس زیبا بپوشم، کبر است؟ فرمود: «خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد».

20. المعجم الكبير عن عثمان بن محمّد بن قيس: رَأیٰ أبي في يَدي سَوطاً لا عِلاقَةَ لَهُ، فَقالَ: إنَّ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله قالَ لِرَجُلٍ: أحسِن عِلاقَةَ سَوطِكَ؛ فَإِنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ.

20. المعجم الکبير - به نقل از عثمان بن محمّد بن قیس -: پدرم در دست من تازیانه‌ای دید که دوال نداشت. گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردی فرمود: «دوال تازیانه‌ات را زیبا گردان؛ چرا که خداوند، زیباست و زیبایی را دوست دارد».

21. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ، و يُحِبُّ أن يَریٰ نِعمَتَهُ عَلیٰ عَبدِهِ.

21. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند، زیباست و زیبایی را دوست می‌دارد، و دوست دارد که نعمت خویش را در بنده‌اش ببیند.

22. الإمام الصادق علیه السلام: إذا أنعَمَ اللهُ عَلی عَبدِهِ بِنِعمَةٍ أحَبَّ أن يَراها عَلَيهِ؛ لأَنَّهُ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ.

22. امام صادق علیه السلام: خداوند، وقتی نعمتی را به بنده‌ای می‌دهد، دوست دارد آن را در وی ببیند؛ زیرا او زیباست و زیبایی را دوست دارد.

23. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ اللهَ عزّ و جلّ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ. إذا خَرَجَ الرَّجُلُ إلی إخوانِهِ فَليُهَيِّئ مِن نَفسِهِ.

23. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند عزّ و جلّ زیباست و زیبایی را دوست می‌دارد. زمانی که مرد به میان برادرانش می‌رود، باید خود را آراسته سازد.

24. الإمام الصادق علیه السلام: إنَّ اللهَ عزّ و جلّ يُحِبُّ الجَمالَ وَ التَّجَمُّلَ، و يُبغِضُ البُؤسَ وَ التَّباؤُسَ.

24. امام صادق علیه السلام: خداوند عزّ و جلّ زیبایی و زیبانمایی را دوست دارد و فقر و تظاهر به فقر را دشمن می‌شمارد.

۱ / ۴: مَدحُ حِسانِ الوُجوهِ

۱ / ۴: ستايش نکورويان

25. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: اُطلُبُوا الخَيرَ عِندَ حِسانِ الوُجوهِ.

25. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: خوبی را نزد خوب‌رویان بجویید.

26. عنه صلی الله علیه و آله: اُطلُبُوا الخَيرَ عِندَ حِسانِ الوُجوهِ؛ فَإِنَّ فِعالَهُم أحریٰ أن تَكونَ حَسَناً.

26. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خوبی را نزد خوب‌رویان بجویید؛ زیرا رفتار آنان، به زیبایی، سزاوارتر است.

27. عنه صلی الله علیه و آله: اِبتَغُوا الخَيرَ عِندَ حِسانِ الوُجوهِ.

27. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: نیکی را نزد نکورویان بجویید.

28. عنه صلی الله علیه و آله: إذَا ابتَغَيتُمُ المَعروفَ فَابتَغوهُ في حِسانِ الوُجوهِ.

28. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: اگر جویای نیکویی هستید، آن را نزد نکورویان بجویید.

29. عنه صلی الله علیه و آله: اِلتَمِسُوا المَعروفَ عِندَ حِسانِ الوُجوهِ.

29. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: نیکویی را نزد نکورویان بجویید.

30. عنه صلی الله علیه و آله: اُطلُبُوا الحَوائِجَ إلیٰ حِسانِ الوُجوهِ.

30. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: نیازهای خود را از نکورویان بخواهید.

31. عنه صلی الله علیه و آله: اُطلُبوا حَوائِجَكُم عِندَ حِسانِ الوُجوهِ، فَإِن قَضیٰ حاجَتَكَ قَضاها بِوَجهٍ طَليقٍ، و إن رَدَّكَ رَدَّكَ بِوَجهٍ طَليقٍ، فَرُبَّ حَسَنِ الوَجهِ ذَميمُهُ عِندَ طَلَبِ الحاجَةِ، و رُبَّ ذَميمِ الوَجهِ حَسَنُهُ عِندَ طَلَبِ الحاجَةِ.

31. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: نیازهای خود را از خوب‌رویان بخواهید؛ زیرا [خوب رو] اگر نیاز تو را برآورده کند، با خوش‌رویی انجام می‌دهد و اگر دست رد به سینه‌ات بزند، باز با خوش‌رویی می‌زند؛ امّا بسا خوبرویی که در هنگام نیازخواهی از او، زشتْ‌رو می‌شود، و بسا زشتْ‌رویی که در هنگام نیازخواهی از او، خوب‌رو می‌شود!

32. عنه‌ صلی الله علیه و آله: عَلَيكُم بِالوُجوهِ المِلاحِ وَ الحَدَقِ السّودِ؛ فَإِنَّ اللهَ يَستَحي أن يُعَذِّبَ الوَجهَ المَليحَ بِالنّارِ.

32. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: نمکین‌رویانِ سیه‌چشم را دریابید؛ زیرا خداوند از این که روی نمکین را با آتش عذاب کند، حیا می‌کند.

33. عنه‌ صلی الله علیه و آله: وَ اللهِ، ما حَسَّنَ اللهُ خَلقَ رَجُلٍ و خُلُقَهُ فَتَطعَمَهُ النّارُ أبَداً.

33. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: به خدا سوگند، هر مردی که خداوند، او را زیباروی و زیباخوی بیافریند، هرگز خوراک آتش [دوزخ] نمی‌گردد.

34. عنه‌ صلی الله علیه و آله: مَن رُزِقَ حُسنَ صورَةٍ، و حُسنَ خُلُقٍ، و زَوجَةً صالِحَةً، و سَخاءً؛ فَقَد اُعطِيَ مِن خَيرِ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ.

34. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس روی زیبا و خوی نیک و همسر شایسته و گشاده‌دستی روزی‌اش شود، از خیر دنیا و آخرت به او داده شده است.

35. عنه‌ صلی الله علیه و آله: أفضَلُ نِساءِ اُمَّتي أصبَحُهُنَّ وَجهاً، و أَقَلُّهُنَّ مَهراً.

35. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: برترینِ زنانِ امّت من، خوب‌روترین و کم‌مَهریه‌ترینِ آنان است.

36. عنه‌ صلی الله علیه و آله: إذا بَعَثتُم رَسولاً، فَابعَثوهُ حَسَنَ الوَجهِ، حَسَنَ الاِسمِ.

36. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هر گاه فرستاده‌ای می‌فرستید، کسی را بفرستید که رویش زیبا و نامش نیکو باشد.

37. اعتلال القلوب للخرائطي عن أبي اُمامة: کانَ رَسولُ اللّهِ‌ صلی الله علیه و آله إِذا بَعَثَ جَیشاً قال لِأمیرِهِم: إذا بَعَثتَ إلَيَّ بَريداً فَاجعَلهُ جَسيماً، وَسيماً، حَسَنَ الوَجهِ.

37. اعتلال القلوب صلی الله علیه و آله، خرائطی - به نقل از ابو اُمامه -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هر گاه لشکری را می‌فرستاد، به فرمانده آن می‌فرمود: «هر گاه پیکی نزد من فرستادی، شخص خوش قد و قامت و زیبا و خوب‌روی انتخاب کن».

38. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: لَم يُعطَ اُمَّتي أقَلَّ مِن ثَلاثٍ: الجَمالِ، وَ الصَّوتِ الحَسَنِ، وَ الحِفظِ.

38. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: به امّت من کمتر از سه [ویژگی] داده نشده است: زیبایی، صدای خوش و حافظه.

39. الإمام عليّ علیه السلام: حُسنُ وَجهِ المُؤمِنِ مِن حُسنِ عِنايَةِ اللهِ بِهِ.

39. امام علی علیه السلام: زیبایی رخسار مٶمن، از حسن عنایت خدا به اوست.

40. عنه علیه السلام: حُسنُ الصّورَةِ أوَّلُ السَّعادَةِ.

40. امام علی علیه السلام: نکورویی، آغاز نیک‌بختی است.

41. عنه علیه السلام: الصّورَةُ الجَميلَةُ أقَلُّ السَّعادَتَينِ.

41. امام علی علیه السلام: چهرۀ زیبا، نیمۀ کوچک‌تر نیک‌بختی است.

42. عنه علیه السلام: كَمالُ الرَّجُلِ بِسِتِّ خِصالٍ: بِأَصغَرَيهِ، و أَكبَرَيهِ، و هَيئَتَيهِ؛ أمّا أصغَراهُ فَقَلبُهُ و لِسانُهُ، و أَمّا أكبَراهُ فَعَقلُهُ و هِمَّتُهُ، و أَمّا هَيئَتاهُ فَمالُهُ و جَمالُهُ.

42. امام علی علیه السلام: کمال مرد به شش خصلت است: به دو کوچک‌ترینش، و دو بزرگ‌ترینش، و دو وضعیتش. دو کوچک‌ترین او، دل و زبان اویند و دو بزرگ‌ترین او خِرد و همّت او، و دو وضعیتش، دارایی و زیبایی او.

43. الإمام الصادق علیه السلام: ثَلاثُ خِصالٍ مَن رُزِقَها كانَ كامِلاً: العَقلُ، وَ الجَمالُ، وَ الفَصاحَةُ.

43. امام صادق علیه السلام: سه خصلت است که روزیِ هر کس شود، او کامل است: خردمندی و زیبایی و شیوایی.

گفتاری در بارۀ تحسین نکورویان

حدیث «حِسانُ الوجوه»

در بارۀ حدیث «نیکویی را نزد نکورویان بجویید» که به چند طریق و با چند بیانِ نزدیک به هم روایت شده، بحث‌هایی نزد اهل حدیث در گرفته است. برخی در بارۀ مضمون آن استبعاد کرده و در تأیید دیدگاه خود، نمونه‌هایی از افراد «خوش‌چهره، ولی بددل و بداخلاق» و نمونه‌هایی از افراد «زشت‌چهره، امّا خُوش‌خلق» آورده‌اند. در مقام پاسخ‌گویی به این اشکال، توجیهاتی برای آن بر شمرده شده است که در زیر، در بحث از معنای حدیث به آنها اشاره خواهد شد.

سند حدیث

بیشتر علمای اهل سنّت، سند این حدیث را با همۀ روایاتش غیر قابل اعتماد و ضعیف می‌دانند. برخی با بیانی شدید از این ضعف یاد می‌کنند و می‌گویند هر حدیثی در بارۀ زیبارویان و طلب حاجت از آنها، فواید نگاه کردن به آنها، ستایش آنها یا نرسیدن آتش به آنها وارد شده باشد، دروغ و افترا و ساختگی است و برخی دیگر، شمار اندکی از این احادیث را قابل قبول دانسته‌اند.

در کتاب‌های شیعی مانند الخصال شیخ صدوق نیز مشابه این حدیث وجود دارد. یک نمونۀ آن چنین است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

صبح با نیازهایتان برخیزید؛ چرا که آنها به دست آوردنی هستند، و قرآن را مربّی قرار دهید که برای برطرف کردن حاجت، کاراتر است. خیر را در نزد چهره‌های خوب جستجو کنید.

البتّه این حدیث، از طریق ضعیفی به ما رسیده؛ ولی شهرت آن به گونه‌ای است که در شعر شاعران معروف عرب، همچون حَسّان یا ابن رَواحه، هم وارد شده است:

قد سمعنا نبیّنا قال قولاً هو لمن یَطلُبُ الحَوائجَ راحة:

اِغتدوا و اطلُبوا الحوائجَ ممّن زَیّنَ اللّٰهُ وَجهَهُ بِصَباحة.

شنیدیم که پیامبرمان چیزی گفت /

که برای درخواست‌کنندگان، موجب راحتی است:

سحرخیز باشید و نیازهایتان را از کسی بخواهید /

که خداوند، صورتش را زیبا کرده است.

شاعر دیگر چنین سروده است:

سَیّدی! أنتَ أحسَنُ الناسِ وَجهاً کُن شَفیعی فی یومِ هَولٍ کریه

قَد روی صَحبُک الکِرامُ حدیثاً: اُطلُبوا الخَیرَ مِن حِسانِ الوجوهِ.

ای سَرور من! تو زیباروترینِ مردمی /

در روز هول‌انگیز کریه (قیامت)، شفیع من باش.

صحابۀ گرامی تو حدیثی را روایت کرده‌اند /

که: خوبی را نزد خوب‌‌رویان بجویید.

ابن عساکر، شعری را در این زمینه نقل می‌کند که در آن، خَیثمه (سرایندۀ این ابیات) خطاب به خواهر ابو الحسن محمّد بن علی، این حدیث را از پدر خویش به سندش از ابن عبّاس نقل می‌کند. سپس خیثمه خطاب به او می‌سراید:

أنتِ شَرط النبیِّ إذ قالَ یوماً اُطلبوا الخیرَ مِن صِباحِ الوجوهِ.

تو همان شرط پیامبری که روزی گفت: /

نیکویی را از چهره‌های زیبا بخواهید.

به دلیل همین شهرت، برخی از کسانی که حدیث را ضعیف دانسته‌اند، نتوانسته‌اند از کنار آن بگذرند و به ناچار برای پذیرش معنای آن، توجیهاتی آورده‌اند.

معنای حدیث

در بارۀ معنای حدیث «حسان الوجوه» نکاتی وجود دارد که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌شود:

۱‌. یکی از محکمات معارف کتاب و سنّت، آن است که اصل ارزش‌ها در اسلام تقوا و اخلاق است. خداوند متعال به این موضوع تصریح می‌کند و می‌فرماید:

(يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثى‌ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبيرٌ.

اى مردم! ما شما را از نر و ماده‌اى بیافریدیم و شما را جماعت‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را بشناسید. بدانید که گرامى‌ترین شما نزد خدا، پرهیزگارترین شماست. خدا دانا و کاردان است).

در این آیه اختلاف‌های ظاهری در خلقت، لازمۀ ارتباطات انسانی دانسته شده، امّا ملاک برتری به شمار نیامده‌ و تنها ملاک برتری، «تقوا» دانسته شده است. آیات و روایات بسیاری، همین مضمون را تأیید می‌کنند و بر معیار بودن باطن خوب و ارزش قائل شدن برای عقل و اخلاق و نجات از دوزخ و سلامت قلب و مانند اینها (از امور باطنی) تأکید دارند.

۲‌. بر پایۀ آنچه در نکتۀ قبل ذکر شد، به فرض صدور این حدیث از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، باید آن را به گونه‌ای معنا کرد که با ملاک یاد شده سازگار باشد. همچنین باید مجموعۀ احادیث باب را بررسی کرد. نخستین کار، جمع مضمونی آنهاست. برخی از این احادیث، مطلق و برخی مقیّدند. قیدهایی که در دستۀ دوم آمده‌اند نیز کار فهم حدیث را آسان می‌کنند.

۳. در یکی از روایات مقیّد، چنین استدلال شده که احتمال این که کارهای زیبارویان نیکو باشد، بیشتر است. بنا بر این، ارجاع به آنان به دلیل احتمال دیدن رفتاری نیکوتر از آنان است، نه صرفاً به دلیل زیبایی ظاهری. برخی نویسندگان نیز کتابی در توضیح همین حدیث نوشته و کوشیده‌‌اند میان زیبایی ظاهری و زیبایی کردار، وجه جمعی بیابند.

۴. در یکی دیگر از روایات مقیّد، توضیحی آمده که نشان دهندۀ آن است که مراد از حُسن وجه، زیبا‌رویی نیست؛ بلکه خوش‌رویی است. در آن جا استدلال شده که او با رویی گشاده با تو برخورد خواهد کرد، چه نیازت را برآورَد، چه نه. به همین دلیل، هنگامی که از ابن عبّاس در بارۀ این حدیث پرسش می‌کنند، خود او به همین قید اشاره می‌کند و می‌گوید: مراد، آن است که هنگام مطالبۀ نیاز، روی گشاده و نیکو دارد.

۵. در پاره‌ای روایات، زیبارویی و زیبایی عقل یا اخلاق با یکدیگر ذکر شده‌اند. مضمون این روایات، بیانگر کمالی است که بر اثر اجتماع زیبایی ظاهری و زیبایی باطنی پدید می‌آید، بویژه با نظر به روایتی که اجتماع آنها را موجب خیر دنیا و آخرت معرّفی می‌کند. بنا بر این، ستایش موجود در آنها در درجۀ نخست به زیبایی عقل یا اخلاق باز می‌گردد، هرچند مانع ستایش زیبارویی نیست.

۶‌. شاید یک معنای حدیث، این باشد که هنگام رو به رو شدن با خوب‌رویان، به دنبال خیر بگردید. این خیر هم می‌تواند در اعمال آنها باشد و هم در پلی که می‌توان از آن زیبایی به زیبایی فعل خدا و زیبایی خود خدا زد. به دیگر سخن، این احادیث نمی‌خواهند ارزش انحصاری زیبارویی یا ارجاع انحصاری به آن را بیان کنند؛ بلکه به دنبال هدایت به چیزی دیگر، مانند خوبی افعال و زیبایی الهی هستند.

ابن سینا با چیدن مقدّماتی، مبناى نظری عشق ورزیدن به صورت‌های زیبا و ملیح را بنیاد نهاد. وی در فصلى با عنوان «عشق الظرفاء و الفتیان للأوجه الحسان (عشق‌ورزیِ ظریفان و جوانان به زیبارویان)» در بارۀ عشق مجازى می‌گوید اگر صورت نمکین و زیبایى را با دیدگاه عقلى دوست بدارى، این عشق، وسیله‌اى براى افزایش در خیر خواهد بود؛ زیرا این عاشق به موضوعى تمایل پیدا کرده که از نظر تأثیر، به معشوق اوّل و محض، نزدیک‌تر است و این محبّت، منهاجى براى اتّصال به معشوق و تشبُّه به مفارقات است. انسان، تجلّی خداوند را در هر ذرّه‌ای از ذرّات عالم ببیند، محبّتش به آن بیشتر می‌شود.

برخی شاعران در مدح زیبارویان با چنین رویکردی سروده‌اند:

یدلّ على معروفه حسن وجهه وما زال حسن الوجه إحدى الشواهد

زیبایی روی او دلیل بر خوبی اوست /

همواره زیبارو بودن، یکی از شواهد بوده است.

سعدی چنین می‌سراید:

چه روی است آن که دیدارش ببرد از من شکیبایی

گواهی می‌دهد صورت بر اخلاقش به زیبایی.

و مولوی می‌گوید:

خوب‌رویان آینه‌ی خوبیّ او عشق ایشان عکس مطلوبیّ او

نیز سعدی گفته است:

به جهان، خرّم از آنم که جهان، خرّم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست.

فتحعلی‌شاه و راجی کرمانی هم گفته‌اند:

در جهان چون حسن یوسف کس ندید حسن، آن دارد که یوسف آفرید.

در بیت‌های اوّل و دوم، زیبارویی دلیل بر خوبی کردار شخص گرفته شده است و در بیت‌های سوم تا پنجم، خوب‌رویی، دلیل بر خوبی خالق و معشوق ازلی.

۷. برخی روایات بر لزوم خوش‌نامی، خوش‌سیمایی و خوش‌هیکلی فرستاده و پیک تأکید دارند. شاید این تأکید به آن دلیل باشد که پیک برای دستیابی به مقصودی فرستاده می‌شود. اگر این ویژگی‌ها در فرستادگان باشد، احتمال دستیابی به مقصود افزایش می‌یابد، چنان که در باب رسولان الهی نیز چنین شرایطی ذکر می‌شود. در باب رهبری جامعه و امامت جماعت نیز به این نکات توجّه می‌شود. همۀ اینها از باب افزایش کارآمدی و اثرگذاری و ایجاد جاذبه در مخاطب است. البتّه در یکی از روایات، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: اگر پیکی را به سوی من گسیل داشتی، چنان ویژگی‌هایی داشته باشد. شاید بتوان گفت فرستادن پیک به سوی پیامبر صلی الله علیه و آله موضوعیتی ندارد؛ بلکه ایشان می‌خواهد امّت خود را بر این شرایط تربیت کند تا عادت کنند هنگام فرستادن پیک، از افراد خوش‌نام، خوش‌اندام، خوش‌سیما و خوش‌برخورد استفاده کنند.

برخی محقّقان از دَمیری نقل می‌کنند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در راه بدر به دو نفر بر خورد و از نامشان پرسید. آنها خود را مسلخ و مخدل معرّفی کردند. ایشان این دو اسم را خوش نداشتند و از آنها فاصله گرفتند. بعدها به امیران خود نامه نوشتند و از آنها خواستند که اگر کسی را به سوی من گسیل داشتید، رویش زیبا و نامش نیکو باشد.

برخی راویان، افزوده‌ای در روایت خود دارند و می‌گویند: عمر به پا خاست و گفت: نمی‌دانم بگویم یا نه. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بگو. گفت: چرا شما که ما را از فال بد نهی کرده‌اید، خودتان فال بد زدید؟ ایشان پاسخ داد: «من فال بد نزدم؛ ولی اسم زیبا را ترجیح می‌دهم». این ماجرا نشان‌ دهندۀ طبع لطیف و زیباپسند ایشان است و بر خلاف گمان عمر - که شاید گمان رایج در آن روزگار بود - ربطی به تطیّر و فال بد زدن ندارد. در کتاب‌های تاریخ و سیره گزارش داده‌اند که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اسم‌های زشت مردان و زنان و شهرها و سرزمین‌ها را تغییر می‌داد و به جای آنها اسم‌های زیبا می‌نهاد.

۸‌. در پاره‌ای روایات، زیبارویی صرفاً نوعی خوش‌بختی ضعیف دنیایی دانسته شده است. تعبیرهایی مانند «اوّل السعادة (آغاز خوش‌بختی)» یا «أقلُّ السعادتَین (نیمه کوچک‌ترِ خوش‌بختی)» که در برخی روایات آمده، ضمن تحسین زیبایی ظاهری، خوش‌بختی حاصل از آن را نسبت به خوش‌بختی آخرت، اندک می‌داند.

در روایتی، زیبایی، نشانۀ عنایت الهی به فرد زیباروی دانسته شده است. برخی روایات نیز زیبایی را یکی از نعمت‌هایی بر می‌شمرند که به امّت اسلامی داده شده است. روایت‌هایی که در بارۀ فضیلت زنان زیبا وارد شده‌اند، به مجموعه‌ای از مرجِّحات دنیوی آنها اشاره دارند که زیبایی یکی از آنهاست؛ امّا به هنگام تعارض با زیبایی‌های باطنی، زیبارویی ترجیح ندارد. سعدی در بارۀ نیک‌رویی و نیک‌خویی زنان چنین سروده است:

اگر پارسا باشد و خوش سَخُن نگه در نکویی و زشتی مکن

زن خوش‌منش، دل‌نشان‌تر که خوب که آمیزگاری بپوشد عیوب.

در برخی روایات صرفاً از تأثیر مثبت زیبایی بر روشنایی چشم سخن گفته شده است. برای نمونه، روایت امام کاظم علیه السلام است که فرمود:

ثَلاثٌ یَجلینَ البَصَر: النَظَّرُ اِلَی الخَضرَةِ، وَ النَظَّرُ اِلَی الماءِ الجاری، وَ النَّظَرُ اِلَی الوَجهِ الحَسَنِ.

سه چیز، دیده را روشن می‌سازد: نگاه کردن به سبزه، نگاه کردن به آب جاری و نگاه کردن به چهرۀ زیبا.

از این روایت‌ها نه ارزش اخلاقی زیبایی فهمیده می‌شود و نه تأثیر آن در مقامات معنوی یا بزرگی فرد؛ بلکه وجود زیبایی صرفاً به عنوان نعمتی شناخته می‌شود که همچون دیگر نعمت‌های الهی بار مسئولیتِ دارندۀ آن را بیشتر می‌کند.

۹‌. برخی شارحان حدیث، روایات «حسان الوجوه» را به معنای «دارندگان چهرۀ موجّه نزد مردم» معنا کرده‌اند. ابن منظور نیز از حسن مؤدِّب نقل می‌کند که معنای آن، این است که خداوند، آنها را نزد مردم موجّه گردانده و به آنان قدر و منزلت داده است. این برداشت را در حدّ یک احتمال می‌توان پذیرفت، هر چند قدری از ظاهر حدیث دور می‌شود.

۱۰‌. آخرین روایتی که در این باب بررسی می‌شود، حدیثی است که می‌گوید: «با دارندگان چهره‌های بانمک و سیه‌چشمان معاشرت کنید که خداوند، حیا می‌کند از این که چهرۀ بانمک را به آتش بسوزاند».

انسان با خواندن این حدیث به یاد این بیت حافظ می‌افتد:

مرا مهر سیه‌چشمان ز سر بیرون نخواهد شد

قضای آسمان است این و دیگرگون نخواهد شد

امّا آیا این مطلب درست است؟ با توجّه به مجموعۀ تعالیم کتاب و سنّت نمی‌توان مضمون ظاهری این حدیث را پذیرفت و بر اساس معیار عرضه به قرآن، باید معنای ظاهر آن را کنار نهاد. این حدیث یا از اصل بیان نشده و ساخته و پرداختۀ کسانی است که می‌خواسته‌اند به دل کسی که چهره‌ای نمکین و چشمانی سیاه داشته نفوذ کنند و برای خوشامد او این را پرداخته‌اند، یا معنای دیگری دارد که ما از آن آگاه نیستیم. در هر حال، نمی‌توان معنای ظاهر آن را پذیرفت. البتّه مشابه چنین روایتی در موضوعات دیگر داریم. در حدیثی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که:

خداوند، حیا می‌کند از این که پیر سال‌خورده را عذاب کند.

همچنین ابوبصیر می‌گوید:

به حضور امام صادق علیه السلام رسیدم، بعد از این که سن و سالم زیاد شده بود و سنگینی نفَس، مرا به سختی انداخته بود. ایشان فرمود: ای ابو محمّد! این چه نفس کشیدنی است!؟ به ایشان گفتم: قربانتان شوم! پیر شده‌ام و استخوانم سست شده و مرگم نزدیک گشته است. با این حال نمی‌دانم کارم در سرای دیگر به کجا کشیده می‌شود. فرمود: ای ابو محمّد! تو هم چنین می‌گویی؟ گفتم: فدایت شوم! چگونه این را نگویم؟ فرمود: آیا نمی‌دانی که خداوند - تبارک و تعالی - جوانان شما را احترام و از پیران، شرم می‌کند؟ گفتم: فدایتان شوم! چگونه جوانان ما را گرامی می‌دارد و در بارۀ سال‌خوردگان حیا می‌کند؟ فرمود: جوانان شما را از این که عذاب و عقابشان کند، محترم و دور می‌دارد و از پیران هم حیا می‌کند که به جستجو و بررسی اعمالشان بپردازد.

در نقلی دیگر، در ادامۀ همین حدیث امام صادق علیه السلام از قول خداوند چنین می‌گوید:

موی سفید بندگان مؤمن، نور و روشنی من است و من شرم دارم از این که نورم را با آتش بسوزانم.

آنچه موضوع را قابل فهم می‌کند، آن است که در ادامۀ حدیث، امام علیه السلام می‌فرماید:

سپیدی مو، زینت عقل و نشانۀ وقار است.

با این توضیح معلوم می‌شود که مراد از این احادیث، آن است که این گونه زیبایی‌های ظاهری می‌توانند جنبۀ نشانگی داشته باشند و ما را به سوی زیبایی باطن هدایت کنند. اگر چنین توجیهی را در بارۀ حدیث یاد شده بپذیریم، به نکته‌ای بازمی‌گردیم که در بندهای پیشین گفته شد.

همچنین توجّه به قیدی که امام صادق علیه السلام آورد، موضوع را شفاف‌تر می‌سازد. ایشان فرمود: «جوانان شما»، نه مطلق جوانان؛ یعنی قید شیعۀ اهل بیت علیهم السلام و اهل ولایت بودن است که موجب نجات از آتش یا رهایی از دشواری سؤال و جواب می‌گردد، نه صرف جوانی یا پیری. مشابه چنین قیدهایی در بارۀ زیبایی هم وجود دارد.

خلاصۀ سخن، آن ‌که: اوّلاً احادیث «حسان الوجوه»، سند معتبری ندارند. ثانیاً به فرض صحّت سند، باید معنای آنها را به گونه‌ای فهمید که با مسلّمات معارف اسلامی که بر پایۀ آنها، ارزش و کرامت انسان به زیبایی ظاهری او نیست و صرفاً بر پایۀ عمل صالح، تقوا و اخلاق داوری می‌شود، قابل جمع باشد. آیۀ تکریم انسان و روایت‌هایی که در آنها گفته می‌شود: «خدا به ظاهر و دارایی شما نگاه نمی‌کند؛ بلکه به دل‌ها و کردارهای شما می‌نگرد» یا گفته می‌شود «چه بسیار زبان‌آوران خوش‌نما نزد مردم که فردای قیامت، هلاک می‌شوند»، پرتو روشنگری بر موضوع می‌افکنند. شاید بتوان گفت آنچه در بند دوم بر اساس روایت امام رضا علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد، نکتۀ اصلی را بیان کرده است که انتظار از زیبارویان، آن است که کارهای آنان بهتر از بقیّه باشد.

الفصل الثّاني: أصنافُ الجَمالِ

فصل دوم: انواع زيبايی

۲ / ۱: جَميلُ الظّاهِرِ قَبيحُ الباطِنِ

۲ / ۱: نکورویِ زشتْ‌باطن

الكتاب

(وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَٰثا وَرِءْيًا).

(و چه بسيار نسل‌هایی را پيش از آنان نابود کرديم که هم اثاثی بهتر داشتند و هم ظاهری فریبا‌تر!).

(إِذَا جَاءَكَ ٱلْمُنَٰفِقُونَ قَالُواْ نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ ٱللَّهِ وَ ٱللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَ ٱللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ ٱلْمُنَٰفِقِينَ لَكَٰذِبُونَ*... وَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَ إِن يَقُولُواْ تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ ٱلْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَٰتَلَهُمُ ٱللَّهُ أَنَّیٰ يُؤْفَكُونَ).

(هنگامی که منافقان نزد تو آيند، می‌گويند: «ما شهادت می‌دهيم که يقيناً تو فرستادۀ خدايی» و خداوند می‌داند که تو فرستادۀ او هستی؛ ولی خداوند، شهادت می‌دهد که منافقان دروغگو هستند*... هنگامی که آنها را می‌بينی، جسم [و قيافۀ] آنان تو را در شگفتی فرو می‌برد و اگر سخن بگويند، به سخنانشان گوش فرا می‌دهی؛ امّا گويی چوب‌های خشکی هستند که به ديوار تکيه داده شده‌اند. هر فريادی از هر جا بلند شود، بر ضدّ خود می‌پندارند. آنها دشمنان واقعی تو هستند. پس، از آنان بر حذر باش. خداوند، آنها را بکشد! چگونه از حق، منحرف می‌شوند؟!).

الحديث

44. الإمام الباقر علیه السلام - في قَولِهِ تَعالیٰ: (وَ كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَ رِءْيًا) -: الأَثاثُ: المَتاعُ. و أَمّا رِئياً: فَالجَمالُ وَ المَنظَرُ الحَسَنُ.

44. امام باقر علیه السلام - در این سخن خداوند متعال: (و چه بسيار نسل‌هايی را پيش از آنان نابود کرديم که هم اثاثی بهتر داشتند و هم ظاهری فريباتر) -: مقصود از اثاث، کالاست و مراد از ظاهر، زیبایی و مَنظر نیکوست.

45. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: كَم مِن عاقِلٍ عَقَلَ عَنِ اللهِ عزّ و جلّ أمرَهُ، و هُوَ حَقيرٌ عِندَ النّاسِ ذَميمُ المَنظَرِ، يَنجو غَداً. و كَم مِن ظَريفِ اللِّسانِ جَميلِ المَنظَرِ عِندَ النّاسِ، يَهلِكُ غَداً فِي القِيامَةِ.

45. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: بسیار خردمندی که امر و نهی خود را از خدا می‌گیرد و نزد مردم، خوار و زشت‌روی است؛ لیکن فردا[ی قیامت] نجات می‌یابد و بسا کسی که نزد مردم، شیرین‌گفتار و زیبامنظر است؛ ولی فردا[ی قیامت] هلاک می‌شود.

46. عنه صلی الله علیه و آله: إنَّ العاقِلَ مَن أطاعَ اللهَ و إن كانَ ذَميمَ المَنظَرِ حَقيرَ الخَطَرِ، و إنَّ الجاهِلَ مَن عَصَى اللهَ و إن كانَ جَميلَ المَنظَرِ عَظيمَ الخَطَرِ.

46. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خردمند، کسی است که خدا را فرمان بَرَد، گر چه زشت‌رو و حقیر باشد و نادان، کسی است که از خدا نافرمانی کند، گرچه زیباروی و دارای موقعیتی بزرگ باشد.

47. الإمام عليّ علیه السلام: لا يَنفَعُ الحُسنُ بِغَيرِ نَجابَةٍ.

47. امام علی علیه السلام: زیبایی بدون نجابت، سودی ندارد.

48. عنه علیه السلام - فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ -: ما أقبَحَ بِالصَّبيحِ الوَجهِ أن يَكونَ جاهِلاً! كَدارٍ حَسَنَةِ البِناءِ و ساكِنُها شَرٌّ، و كَجَنَّةٍ يَعمُرُها بُومٌ، أو صِرمَةٍ يَحرُسُها ذِئبٌ.

48. امام علی علیه السلام - در حکمت‌های منسوب به ایشان -: چه قدر زشت است برای انسانِ خوش‌چهره که نادان باشد، مانند خانۀ زیبایی که انسان شرور در آن سکونت گزیند، یا باغی که جغد در آن لانه کند، یا گلۀ شترانی که گرگی آن را چوپانی کند!

49. عنه علیه السلام: قَبيحٌ عاقِلٌ خَيرٌ مِن حَسَنٍ جاهِلٍ.

49. امام علی علیه السلام: زشت خردمند، بهتر از زیبای نادان است.

50. عنه علیه السلام: ما أقبَحَ بِالإِنسانِ باطِناً عَليلاً، و ظاهِراً جَميلاً!

50. امام علی علیه السلام: چه زشت است که آدمی، باطنی بیمار و ظاهری زیبا داشته باشد!

51. عنه علیه السلام: لِسانُ المُرائي جَميلٌ، و في قَلبِهِ الدّاءُ الدَّخيلُ.

51. امام علی علیه السلام: زبان ریاکار (منافق)، زیباست؛ امّا در دلش دردی درونی است.

52. عنه علیه السلام: المُرائي ظاهِرُهُ جَميلٌ، و باطِنُهُ عَليلٌ.

52. امام علی علیه السلام: ریاکار، ظاهرش زیبا و باطنش بیمار است.

53. عنه علیه السلام: المُنافِقُ قَولُهُ جَميلٌ، و فِعلُهُ الدّاءُ الدَّخيلُ.

53. امام علی علیه السلام: منافق، گفتارش زیبا و کردارش بیماریِ درونی است.

54. عنه علیه السلام : - فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ -: اُنظُر وَجهَكَ كُلَّ وَقتٍ فِي المِرآةِ، فَإِن كانَ حَسَناً فَاستَقبِح أن تُضيفَ إلَيهِ فِعلاً قَبيحاً و تَشينَهُ بِهِ، و إن كانَ قَبيحاً فَاستَقبِح أن تَجمَعَ بَينَ قُبحَينِ.

54. امام علی علیه السلام - در حکمت‌های منسوب به ایشان -: هر زمان روی خویش را در آینه بنگر. اگر زیبا بود، شرم کن از این که کرداری زشت به آن بیفزایی و با آن کردار، روی خود را زشت گردانی، و اگر زشت بود، شرم کن از این که دو زشتی را با هم [در خود] جمع کنی.

55. سعد السعود: فِي الزَّبورِ: مَن أجرَمَ الذُّنوبَ و أَعجَبَهُ حُسنُهُ، فَليَنظُرِ الأَرضَ كَيفَ لَعِبَت بِالوُجوهِ فِي القُبورِ و تَجعَلُها رَميماً، إنَّمَا الجَمالُ جَمالُ مَن عوفِيَ مِنَ النّارِ.

55. سعد السعود: در زبور [داوود علیه السلام] آمده است: هر کس گناهانی مرتکب شود و از زیبایی خود دچار غرور گردد، به خاک بنگرد که چگونه در گورها با چهره‌ها بازی می‌کند و آنها را به استخوان‌های پوسیده تبدیل می‌سازد. زیبایی، تنها زیبایی کسی است که از آتش، امان داده شود.

56. الإمام الجواد علیه السلام: إيّاكَ و مُصاحَبَةَ الشِّرِّيرِ؛ فَإِنَّهُ كَالسَّيفِ المَسلولِ، يَحسُنُ مَنظَرُهُ و يَقبُحُ أثَرُهُ.

56. امام جواد علیه السلام: از هم‌نشینی با شرور بپرهیز؛ زیرا او به سان شمشیر آخته، خوشْ‌منظر و زشتْ‌اثر است.

۲ / ۲: قَبيحُ الظّاهِرِ جَميلُ الباطِنِ

۲ / ۲: زشتْ‌رویِ نکوباطن

57. مسند أبي يعلی عن أنس: كانَ رَجُلٌ مِن أصحابِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله يُقالُ لَهُ: جُلَيبيبٌ، في وَجهِهِ دَمامَةٌ، فَعَرَضَ عَلَيهِ رَسولُ اللّه‌ صلی الله علیه و آله التَّزويجَ، فَقالَ لَهُ: إذاً تَجِدَني كاسِداً! فَقالَ: غَيرَ إنَّكَ عِندَ اللهِ لَستَ بِكاسِدٍ.

57. مسند أبی يعلی - به نقل از اَنَس -: مردی از یاران پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به نام جُلَیبیب، زشت‌روی بود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او پیشنهاد کرد که ازدواج کند. به پیامبر گفت:؛ در این صورت، [بازارِ] مرا بی‌رونق خواهی یافت [و کسی حاضر نخواهد شد با من ازدواج کند].

ایشان فرمود: «امّا تو نزد خدا بی‌رونق نیستی».

58. الطبقات الكبرى عن عروة بن الزبير و عبد الحميد بن جعفر عن أبيه، قالا: كَتَبَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إلی أهلِ البَحرَينِ أن يَقدَمَ عَلَيهِ عِشرونَ رَجُلاً مِنهُم، فَقَدِمَ عَلَيهِ عِشرونَ رَجُلاً رَأسُهُم عَبدُ اللهِ بنُ عَوفٍ الأَشَجُّ، و فيهِمُ الجارودُ، و مُنقِذُ بنُ حَيّانَ و هُوَ ابنُ اُختِ الأَشَجِّ، و كانَ قُدومُهُم عامَ الفَتح، فَقيلَ: يا رَسولَ اللهِ، هٰؤُلاءِ وَ فدُ عَبدِ القَيسِ.

قالَ: مَرحَباً بِهِم! نِعمَ القَومُ عَبدُ القَيسِ.

قالَ: و نَظَرَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إلَى الاُفُقِ صَبيحَةَ لَيلَةَ قَدِموا، و قالَ: لَيَأتِيَنَّ رَكبٌ مِنَ المُشرِكينَ لَم يُكرَهوا عَلَى الإِسلامِ، قَد أنضَوُا الرِّكابَ و أَفنَوُا الزّادَ، بِصاحِبِهِم عَلامَةٌ، اللّٰهُمَّ اغفِر لِعَبدِ القَيسِ، أتَوني لا يَسأَ لُونّي مالاً، هُم خَيرُ أهلِ المَشرِقِ.

قالَ: فَجاؤوا في ثِيابِهِم و رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فِي المَسجِدِ، فَسَلَّموا عَلَيهِ، وَ سَأَلَهُم رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: أيُّكُم عَبدُ اللهِ الأَشَجُّ؟ قالَ: أنَا يا رَسولَ اللهِ - و كانَ رَجُلاً دَميماً -، فَنَظَرَ إلَيهِ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَقالَ: إنَّهُ لا يُستَسقیٰ في مُسوكِ الرِّجالِ، إنَّما يَحتاجُ مِن الرَّجُلِ إلیٰ أصغَرَيهِ: لِسانِهِ و قَلبِهِ.

فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: فيكَ خَصلَتانِ يُحِبُّهُمَا اللهُ. فَقالَ عَبدُ اللهِ: و ما هُما؟ قالَ: الحِلمُ وَ الأَناةُ. قالَ: أ شَيءٌ حَدَثَ أم جُبِلتُ عَلَيهِ؟ قالَ: بَل جُبِلتَ عَلَيهِ.

58. الطبقات الکبری - به نقل از عروة بن زبیر و عبد الحمید بن جعفر، از پدرش -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردم بحرین نوشت که بیست مرد از ایشان به حضورش آیند. بیست مرد به ریاست عبد اللّٰه اَشَج، پسر عوف، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند. جارود و مُنقذ بن حیّان (خواهرزادۀ اشج) نیز در میان آنها بودند. ورود این هیئت در سال فتح مکّه بود. به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گفت: ای پیامبر خدا! اینان نمایندگان عبد القیس هستند. ایشان فرمود: «خوش آمدند! چه خوب قومی هستند عبد القیس!».

سپیده‌دمِ روزی که شبانگاه آن این نمایندگان رسیدند، پیامبر خدا صلی الله علیه و آلهبه افق نگریست و فرمود: «گروهی از مشرکان خواهند آمد که برای پذیرش اسلام مجبور نشده‌اند، شتران خود را در راه خسته و فرسوده و زاد و توشه‌شان را تمام کرده‌اند، رئیسشان دارای علامتی است. خدایا! [قبیلۀ] عبد القیس را بیامرز که نزد من آمده‌اند و چیزی نمی‌خواهند! ایشان بهترین مردم مشرق‌ اند».

آنان با جامه‌های [مشخّص] خود به حضور پیامبر خدا صلی الله علیه و آله - که در مسجد بود -، رسیدند و سلام کردند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کدام یک از شما عبد اللّٰه‌ اشج است؟». گفت: من، ای پیامبر خدا ! او فردی زشت‌رو بود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نگاهی به او کرد. پس [عبد اللّٰه] گفت: پوست آدمیزاد به درد مَشک شدن هم نمی‌خورد؛ بلکه از مرد به دو کوچک‌ترین عضو او نیاز است: زبانش و دلش.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «در تو دو خصلت هست که خداوند آنها را دوست می‌دارد». عبد اللّٰه‌ گفت: آن دو چیست؟ فرمود: «خردمندی و بردباری». عبد اللّٰه‌ گفت: آیا این دو اکتسابی‌ اند یا بر آنها سرشته شده‌ام؟ فرمود: «بر آنها سرشته شده‌ای».

59. الإمام الصادق علیه السلام: كانَ عَلیٰ عَهدِ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ يُقالُ لَهُ: ذُو النَّمِرَةِ، و كانَ مِن أقبَحِ النّاسِ، و إنَّما سُمِّيَ «ذُو النَّمِرَةِ» مِن قُبحِهِ، فَأَتَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، أخبِرني ما فَرَضَ اللهُ عزّ و جلّ عَلَيَّ؟

فَقالَ لَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: فَرَضَ اللهُ عَلَيكَ سَبعَ عَشرَةَ رَكعَةً فِي اليَومِ وَ اللَّيلَةِ، و صَومَ شَهرِ رَمَضانَ إذا أدرَكتَهُ، وَ الحَجَّ إذَا استَطَعتَ إلَيهِ سَبيلاً، وَ الزَّكاةَ. و فَسَّرَها لَهُ.

فَقالَ: وَ الَّذي بَعَثَكَ بِالحَقِّ نَبِيّاً! ما أزيدُ رَبّي عَلیٰ ما فَرَضَ عَلَيَّ شَيئاً.

فَقالَ لَهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: و لِمَ يا ذَا النَّمِرَةِ؟

فَقالَ: كَما خَلَقَني قَبيحاً!

قالَ: فَهَبَطَ جَبرَئيلُ علیه السلام عَلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، إنَّ رَبَّكَ يَأمُرُكَ أن تُبلِغَ ذَا النَّمِرَةِ عَنهُ السَّلامَ، و تَقولُ لَهُ: يَقولُ لَكَ رَبُّكَ تَبارَكَ و تَعالیٰ: أما تَرضی أن أحشُرَكَ عَلیٰ جَمالِ جَبرَئيلَ علیه السلام يَومَ القِيامَةِ؟

فَقالَ لَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: يا ذَا النَّمِرَةِ، هٰذا جَبرَئيلُ يَأمُرُني أن اُبلِغَكَ السَّلامَ، و يَقولُ لَكَ رَبُّكَ: أما تَرضیٰ أن أحشُرَكَ عَلیٰ جَمالِ جَبرَئيلَ؟

فَقالَ ذُو النَّمِرَةِ: فَإِنّي قَد رَضيتُ يا رَبِّ، فَوَعِزَّتِكَ! لأَزيدَنَّكَ حَتّیٰ تَرضیٰ.

59. امام صادق علیه السلام: در زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، مردی بود که به او ذو النَّمِرَه (دارای لکّۀ سیاه و سفید) می‌گفتند. او از زشت‌ترینِ مردم بود و به همین جهت، ذو النَّمِره (پَلنگْدار) نامیده شده بود. وی به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله رسید و گفت: ای پیامبر خدا! مرا از آنچه خداوند عزّ و جلّ بر من واجب نموده، آگاه کن.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «خداوند بر تو، هفده رکعت نماز در شبانه‌روز و روزۀ ماه رمضان - اگر آن ماه را درک کردی - و حج - هر گاه که توانش را داشتی - و زکات را واجب ساخته است» و آنها را برای او توضیح داد.

گفت: سوگند به آن که تو را به حق، به پیامبری بر انگیخت، من چیزی [از مستحبّات] را به آنچه پروردگارم بر من واجب نموده، نمی‌افزایم».

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «چرا ای ذو النَّمِره؟». گفت: به خاطر آن که مرا زشت آفرید.

پس جبرئیل علیه السلام بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد و گفت: ای پیامبر خدا! پروردگارت به تو دستور می‌دهد که از جانب او به ذو النمره سلام برسانی و به او بگویی: پروردگارت - تبارک و تعالی - می‌فرماید: آیا خشنود نیستی که در روز رستاخیز، تو را به زیبایی جبرئیل، محشور نمایم؟

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «ای ذو النمره! این، جبرئیل است که به من امر می‌کند به تو سلام [خدا را] برسانم، و پروردگارت به تو می‌فرماید: آیا خشنود نیستی که تو را به زیبایی جبرئیل، محشور نمایم؟».

ذو النمره گفت: خشنود شدم. ای پروردگار من! سوگند به عزّتت، برای تو [بر مستحبّاتم] می‌افزایم تا خشنود گردی.

60. علل الشرائع عن ذريح المحاربي عن الإمام الصادق علیه السلام: جاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، يَسأَلُ اللهُ عَمّا سِوَى الفَريضَةِ؟

فَقالَ: لا.

قالَ: فَوَالَّذي بَعَثَكَ بِالحَقِّ! لا تَقَرَّبتُ إلَى اللهِ بِشَيءٍ سِواها.

قالَ: و لِمَ؟

قالَ: لأَنَّ اللهَ قَبَّحَ خَلقي!

قالَ: فَأَمسَكَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله، و نَزَلَ جَبرَئيلُ علیه السلام فَقالَ: يا مُحَمَّدُ، رَبُّكَ يُقرِئُكَ السَّلامَ و يَقولُ: أقرِئ عَبدي فُلاناً السَّلامَ و قُل لَهُ: أما تَرضیٰ أن أبعَثَكَ غَداً فِي الآمِنينَ؟

فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، و قَد ذَكَرَنِيَ اللهُ عِندَهُ؟!

قالَ: نَعَم.

قالَ: فَوَ الَّذي بَعَثَكَ بِالحَقِّ! لا بَقِيَ شَيءٌ يُتَقَرَّبُ بِهِ إلَى اللهِ إلّا تَقَرَّبتُ بِهِ.

60. علل الشرائع - به نقل از ذریح مَحاربی، از امام صادق علیه السلام -: مردی نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای رسول خدا! آیا خداوند از غیر واجبات هم بازخواست می‌کند؟

فرمود: «نه».

مرد گفت: پس، سوگند به آن که تو را به حق فرستاد، من با چیزی جز آنها به خدا تقرّب نمی‌جویم (فقط واجبات را به جا می‌آورم).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «چرا؟».

گفت: چون خداوند، مرا زشت آفریده است!

پیامبر صلی الله علیه و آله سکوت کرد و جبرئیل علیه السلام فرود آمد و گفت: ای محمّد! پروردگارت به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: بنده‌ام فلانی را سلام برسان و به او بگو: آیا خشنود نمی‌شوی که فردا[ی قیامت] تو را در زمرۀ کسانی که در امان هستند، برانگیزم؟

مرد گفت: ای پیامبر خدا! [به راستی] خداوند مرا در نزد خود یاد کرد؟

فرمود: «آری». گفت: پس، سوگند به آن که تو را به حق فرستاد، هر چه را موجب تقرّب به خداوند شود، انجام خواهم داد.

61. نهج البلاغة عن مالك بن دحية: كُنّا عِندَ أميرِ المُؤمِنينَ علیه السلام و قَد ذُكِرَ عِندَهُ اختِلافُ النّاسِ، فَقالَ:

إنَّما فَرَّقَ بَينَهُم مَبادِئُ طينِهِم، و ذٰلِكَ أنَّهُم كانوا فِلقَةً مِن سَبَخِ أرضٍ و عَذبِها، و حَزنِ تُربَةٍ و سَهلِها، فَهُم عَلیٰ حَسَبِ قُربِ أرضِهِم يَتَقارَبونَ، و عَلیٰ قَدرِ اختِلافِها يَتَفاوَتونَ، فَتامُّ الرُّواءِ ناقِصُ العَقلِ، و مادُّ القامَةِ قَصيرُ الهِمَّةِ، و زاكِي العَمَلِ قَبيحُ المَنظَرِ، و قَريبُ القَعرِ بَعيدُ السَّبرِ، و مَعروفُ الضَّريبَةِ مُنكَرُ الجَليبَةِ، و تائِهُ القَلبِ مُتَفَرِّقُ اللُّبِّ، و طَليقُ اللِّسانِ حَديدُ الجَنانِ.

61. نهج البلاغة - به نقل از مالک بن دِحْیه -: نزد امیر مٶمنان علیه السلام بودیم که از گوناگونی مردم، سخن به میان آمد. فرمود: «منشأ گوناگونی مردم، گِل آنهاست؛ زیرا آنان، قطعه‌ای از خاک شور یا شیرین، و درشت یا نرم بودند. آنان بر پایۀ مشابهت خاکشان به هم نزدیک می‌شوند، و بر پایۀ اختلاف آن خاک، از هم متفاوت می‌گردند. از این رو، نیکوچهره‌ای می‌بینی کم‌خِرد، یا بلندبالایی کوتاه‌همّت، یا نیکوکرداری بدمنظر، یا خُردجثّه‌ای ژرف‌نگر، یا نیکوسرشتی بدسیرت، یا شیفته‌دلی آشفته‌خِرد، یا زبان‌آوری دل‌آگاه».

62. الإمام عليّ علیه السلام - فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ -: لا يَهونَنَّ عَلَيكَ مَن قَبُحَ مَنظَرُهُ و رَثَّ لِباسُهُ؛ فَإِنَّ اللهَ تَعالیٰ يَنظُرُ إلَى القُلوبِ، و يُجازي بِالأَعمالِ.

62. امام علی علیه السلام - در حکمت‌های منسوب به ایشان -: مبادا کسی که زشت‌منظر و ژنده‌پوش است، در نظرت خوار آید؛ زیرا خداوند متعال به دل‌ها می‌نگرد و به کردارها پاداش می‌دهد.

63. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ اللهَ لا يَنظُرُ إلی صُوَرِكُم و أَموالِكُم، و لٰكِن يَنظُرُ إلیٰ قُلوبِكُم و أَعمالِكُم.

63. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند به چهره‌ها و دارایی‌های شما نمی‌نگرد؛ بلکه به دل‌ها و کردارهای شما می‌نگرد.

راجع: ص ۵۶۸ (جمال الباطن / الحثّ على تجميل الباطن).

ر. ک: ص ۵۶۹ (زیبایی باطن / تشویق به زیباسازی باطن).

۲ / ۳: جَميلُ الظّاهِرِ وَ الباطِنِ

۲ / ۳: زيبای ظاهر و باطن

64. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: إذا هَدَى اللهُ عزّ و جلّ عَبداً لِلإِسلامِ، و حَسَّنَ صورَتَهُ، و جَعَلَهُ في مَوضِعٍ غَيرِ شائِنٍ لَهُ، و رَزَقَهُ مَعَ ذٰلِكَ تَواضُعاً؛ فَذٰلِكَ مِن صَفوَةِ اللهِ عزّ و جلّ.

64. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر گاه خدای عزّ و جلّ بنده‌ای را به اسلام هدایت کند و چهره‌ای زیبا به او دهد و در جایگاهی که مایۀ بدنامی او نیست قرارش دهد و با این اوصاف، فروتنی را هم روزی‌اش کند، چنین کسی از برگزیدگان خدای عزّ و جلّ است.

65. عنه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ أحَبَّ الخَلائِقِ إلَى اللهِ عزّ و جلّ شابٌّ حَدَثُ السِّنَّ في صورَةٍ حَسَنَةٍ، جَعَلَ شَبابَهُ و جَمالَهُ لِلهِ و في طاعَةِ اللهِ، ذٰلِكَ الَّذي يُباهي بِهِ الرَّحمٰنُ مَلائِكَتَهُ، يَقولُ: هٰذا عَبدي حَقّاً.

65. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: محبوب‌ترین آفریدگان نزد خداوند عزّ و جلّ جوان نورسته خوش‌سیمایی است که جوانی و زیبایی خود را برای خدا و در راه طاعت او بگذارد. خداوند رحمان به وجود چنین جوانی بر فرشتگانش می‌نازد و می‌فرماید: این است بنده راستین من!

66. عنه‌ صلی الله علیه و آله: مَن كانَ حَسَنَ الصّورَةِ، في حَسَبٍ لا يَشينُهُ، مُتَواضِعاً؛ كانَ مِن خالِصِي اللهِ عزّ و جلّ يَومَ القِيامَةِ.

66. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس خوب‌رو و در نسب، بی‌عیب، و فروتن هم باشد، او در روز قیامت، از برگزیدگان خدای عزّ و جلّ است.

67. عنه‌ صلی الله علیه و آله: مَن آتاهُ اللهُ وَجهاً حَسَناً وَ اسماً حَسَناً، و جَعَلَهُ في مَوضِعٍ غَيرِ شائِنٍ لَهُ، فَهُوَ مِن صَفوَةِ اللهِ عزّ و جلّ مِن خَلقِهِ.

67. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس که خداوند به او روی زیبا و نام زیبا دهد و در جایگاهی قرارش دهد که مایۀ بدنامی او نیست، او از آفریدگان برگزیدۀ خداوند عزّ و جلّ است.

68. الإمام عليّ علیه السلام: شيعَتُنا كَالاُترُجَّةِ؛ طَيِّبٌ ريحُها، حَسَنٌ ظاهِرُها و باطِنُها.

68. امام علی علیه السلام: شیعیان ما همچون تُرنج‌ اند که بوی آن، خوش و برون و درونش زیباست.

69. الزهد للحسين بن سعيد، عن زرارة عن الإمام الباقر علیه السلام: أيُّما عَبدٍ كانَ لَهُ صورَةٌ حَسَنَةٌ مَعَ مَوضِعٍ لا يَشينُهُ، ثُمَّ تَواضَعَ لِلهِ؛ كانَ مِن خالِصَةِ اللهِ.

قالَ: قُلتُ: ما مَوضِعٌ لا يَشينُهُ؟ قالَ:

لا يَكونُ ضُرِبَ فيهِ سِفاحٌ.

69. الزهد، حسین بن سعید - به نقل از زراره -: امام باقر علیه السلام فرمود: «هر بندۀ زیبارویی که در جایگاه ناشایستی نباشد، سپس در برابر خداوند فروتنی کند، او از خالصان خداست».

گفتم: منظور از جایگاه ناشایست چیست؟

فرمود: «با او بی عفّتی نشده باشد».

۲ / ۴: لِكُلِّ شَيءٍ جَمالٌ

۲ / ۴: هر چيزی زيبايی‌ای دارد

۲ / ۴ - ۱: جَمالُ العَيشِ

۲ / ۴ - ۱: زيبايی زندگی

70. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ العَيشِ القَناعَةُ.

70. امام علی علیه السلام: زیبایی زندگی، قناعت است.

۲ / ۴ - ۲: جَمالُ الإِحسانِ

۲ / ۴ - ۲: زيبايی نيکوکاری

71. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ الإِحسانِ تَركُ الاِمتِنانِ.

71. امام علی علیه السلام: زیبایی نیکوکاری، منّت ننهادن است.

۲ / ۴ - ۳: جَمالُ الإِخاءِ

۲ / ۴ - ۳: زيبايی برادری

72. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ الاُخُوَّةِ إحسانُ العِشرَةِ، وَ المُواساةُ مَعَ العُسرَةِ.

72. امام علی علیه السلام: زیبایی برادری، به حُسن معاشرت، و یاری کردن با وجود تنگ‌دستی است.

۲ / ۴ - ۴: جَمالُ المَعروفِ

۲ / ۴ - ۴: زيبايی نیکویی

73. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ المَعروفِ إتمامُهُ.

73. امام علی علیه السلام: زیبایی نیکویی، کامل کردن آن است.

۲ / ۴ - ۵: جَمالُ القُدرَةِ

۲ / ۴ - ۵: زيبايی قدرت

74. الإمام عليّ علیه السلام: حُسنُ السّيرَةِ جَمالُ القُدرَةِ.

74. امام علی علیه السلام: نیکورفتاری، زیبایی قدرت است.

75. عنه علیه السلام: كُن جَميلَ العَفوِ إذا قَدَرتَ، عامِلاً بِالعَدلِ إذا مَلَكتَ.

75. امام علی علیه السلام: هنگام قدرت، خوش‌گذشت و هنگام زمامداری، دادگر باش.

76. عنه علیه السلام: العَدلُ قِوامُ الرَّعِيَّةِ، و جَمالُ الوُلاةِ.

76. امام علی علیه السلام: دادگری، بر پا دارندۀ مردم و زیبایی حکمرانان است.

77. عنه علیه السلام: أجمَلُ أفعالِ ذَوِي القُدرَةِ الإِنعامُ.

77. امام علی علیه السلام: زیباترین کردار قدرتمندان، بخشش مالی است.

۲ / ۴ - ۶: جَمالُ السِّياسَةِ

۲ / ۴ - ۶: زيبايی سياست

78. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ السِّياسَةِ العَدلُ فِي الإِمرَةِ، وَ العَفوُ مَعَ القُدرَةِ.

78. امام علی علیه السلام: زیبایی سیاست، به کار بستن عدالت در حکومت و گذشت کردن با وجود توانایی [بر انتقامگیری] است.

۲ / ۴ - ۷: جَمالُ القُرآنِ

۲ / ۴ - ۷: زيبايی قرآن

79. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ القُرآنِ البَقَرَةُ و آلُ عِمرانَ.

79. امام علی علیه السلام: زیبایی قرآن، [سوره‌های] بقره و آل عمران اند.

۲ / ۴ - ۸: جَمالُ الصَّلاةِ

۲ / ۴ - ۸: زيبايی نماز

80. الإمام الکاظم عن آبائه عن الإمام عليّ علیهم السلام : قالَ رَسولُ اللّهِ‌ صلی الله علیه و آله : «الإِتيانُ إلَى الجُمُعَةِ زِيارَةٌ و جَمالٌ»، قيلَ: يا أميرَ المُؤمِنينَ، و مَا الجَمالُ؟ قالَ: اُقضُوا الفَريضَةَ و تَزاوَروا.

80. امام کاظم علیه السلام - به نقل از پدران بزرگوارش، به نقل از امام علی علیه السلام -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «شرکت کردن در نماز جمعه، دیدار است و زیبایی». گفته شد: ای امیر مؤمنان! مقصود از زیبایی چیست؟

فرمود: «فریضۀ الهی را به جا آورید و با یکدیگر دیدار کنید».

۲ / ۴ - ۹: جَمالُ العِلمِ

۲ / ۴ - ۹: زيبايی دانش

81. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ العِلمِ نَشرُهُ، و ثَمَرَتُهُ العَمَلُ بِهِ، و صِيانَتُهُ وَضعُهُ في أهلِهِ.

81. امام علی علیه السلام: زیبایی دانش، نشر آن است و میوه‌اش، عمل کردن به آن، و نگهداری‌اش، نهادن آن در اختیار اهلش.

۲ / ۴ - ۱۰: جَمالُ الحِكمَةِ

۲ / ۴ - ۱۰: زيبايی حکمت

82. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ الحِكمَةِ الرِّفقُ و حُسنُ المُداراةِ.

82. امام علی علیه السلام: زیبایی حکمت، نرمش و مدارا کردن شایسته است.

۲ / ۴ - ۱۱: جَمالُ العالِمِ

۲ / ۴ - 11: زيبايی دانشمند

83. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ العالِمِ عَمَلُهُ بِعِلمِهِ.

83. امام علی علیه السلام: زیبایی دانشمند، عمل کردن او به دانش خویش است.

۲ / ۴ - ۱۲: جَمالُ المُؤمِنِ

۲ / ۴ - ۱۲: زيبايی مؤمن

84. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ المُؤمِنِ وَرَعُهُ.

84. امام علی علیه السلام: زیبایی مٶمن، پارسایی اوست.

85. عنه علیه السلام: حُسنُ خُلُقِ المُؤمِنِ التَّواضُعُ، و جَمالُهُ التَّعَطُّفُ.

85. امام علی علیه السلام: خوی خوش مٶمن، فروتنی است و زیبایی‌اش مهربانی.

۲ / ۴ - ۱۳: جَمالُ الرَّجُلِ

۲ / ۴ - ۱۳: زيبايی مرد

86. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ الرَّجُلِ حِلمُهُ.

86. امام علی علیه السلام: زیبایی مرد، بردباری اوست.

87. عنه علیه السلام: شَرَفُ الرَّجُلِ نَزاهَتُهُ، و جَمالُهُ مُروءَتُهُ.

87. امام علی علیه السلام: شرافت مرد، به وارستگی اوست و زیبایی‌اش، در مردانگی و انسانیت او.

88. عنه علیه السلام: مَيزَةُ الرَّجُلِ عَقلُهُ، و جَمالُهُ مُرُوَّتُهُ.

88. امام علی علیه السلام: امتیاز مرد، خِرد اوست و زیبایی او، مردانگی‌اش.

89. عنه علیه السلام: جَمالُ الرَّجُلِ الوَقارُ.

89. امام علی علیه السلام: زیبایی مرد، وقار است.

راجع: ص ۵۷۲ (صفة جمال الباطن / حسن العقل).

ر. ک: ص ۵۷۳ (عوامل زیبا‌سازی باطن / خوش خِردی).

90. عنه علیه السلام: جَمالُ الرَّجُلِ في كُمَّتِهِ، و جَمالُ المَرأَةِ في خُفِّها.

90. امام علی علیه السلام: زیبایی مرد در کلاه اوست و زیبایی زن، در کفش او.

۲ / ۴ - ۱۴: جَمالُ الحُرِّ

۲ / ۴ - ۱۴: زیبایی انسان آزاد

91. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ الحُرِّ تَجَنُّبُ العارِ.

91. امام علی علیه السلام: زیبایی آزاده، دوری از ننگ است.

۲ / ۴ - ۱۵: جَمالُ العَبدِ

۲ / ۴ - ۱۵: زیبایی بنده

92. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ العَبدِ الطّاعَةُ.

92. امام علی علیه السلام: زیبایی بنده، فرمان بر‌داری است.

۲ / ۴ - ۱۶: جَمالُ الدّينِ

۲ / ۴ - ۱۶: زيبايی دين

93. الإمام عليّ علیه السلام: جَمالُ الدّينِ الوَرَعُ.

93. امام علی علیه السلام: زیبایی دین، پارسایی است.

۲ / ۴ - ۱۷: جَمالُ الفَقيرِ

۲ / ۴ - ۱۷: زيبايی فقير

94. الإمام عليّ علیه السلام: الجودُ جَمالُ الفَقيرِ.

94. امام علی علیه السلام: زیبایی تهی‌دست، بخشندگی [مال] است.

راجع: موسوعة معارف الکتاب و السنّة / «الحُسن».

ر. ک: دانش‌نامۀ قرآن و حدیث / مدخل «الحُسن».

الفصل الثّالث: جَمالُ الظّاهِرِ

فصل سوم: زيبايی ظاهر

۳ / ۱: عَوامِلُ التَّجمیلِ

۳ / ۱: عوامل زيبايی

۳ / ۱ - ۱: الخِلقَةُ

۳ / ۱ - ۱: آفرينش

الكتاب

(لَقَدْ خَلَقْنَا ٱلْإِنسَٰنَ فِى أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ).

(به راستی که ما انسان را به بهترين صورت و نظام آفريديم).

(خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَ ٱلَارْضَ بِالْحَقِّ وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ إِلَيْهِ ٱلْمَصِيرُ).

(آسمان‌ها و زمين را به حق آفريد و شما را [در عالم جنين] تصوير کرد، تصويری زيبا و دل‌پذير و البتّه فرجام به سوی اوست).

الحديث

95. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله - في قَولِهِ تَعالیٰ: (يَزِيدُ فِى ٱلْخَلْقِ مَا يَشَاءُ) -: هُوَ الوَجهُ الحَسَنُ، وَ الصَّوتُ الحَسَنُ، وَ الشَّعرُ الحَسَنُ.

95. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - در بارۀ سخن خداوند: (در آفرينش، هر چه بخواهد، می‌افزايد) -: این روی زیبا، صدای زیبا، و موی زیباست.

96. تفسير البیضاوي - في قَولِهِ تَعالیٰ: (وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ) -: بِأن خَلَقَکُم مُنتَصِبَ القامَةِ، بادِيَ البَشَرَةِ، مُتَناسِبَ الأَعضاءِ وَ التَّخطيطاتِ، مُتَهَيَّأً لِمُزاوَلَةِ الصَّنائِعِ وَ اكتِسابِ الكَمالاتِ.

96. تفسير البیضاوی - در بارۀ سخن خداوند: (و شما را صورتگری کرد و صورت‌هايتان را نيکو آراست) -: زیرا هر یک از شما را راست‌قامت، پیداپوست، با اندام‌ها و طرّاحی متناسب، و آماده برای پرداختن به حرفه‌های مختلف و کسب کمالات آفرید.

۳ / ۱ - ۲: طَعامُ الوالِدَينِ

۳ / ۱ - ۲: خوراک پدر و مادر

97. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: ما مِنِ امرَأَةٍ حامِلَةٍ أكَلَتِ البِطّيخَ، إلّا يَكونُ مَولودُها حَسَنَ الوَجهِ وَ الخُلُقِ.

97. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هیچ زن بارداری نیست که خربزه بخورد، مگر این که فرزندش خوش‌چهره و خوش‌خوی خواهد شد.

98. الإمام الصادق علیه السلام: أطعِموا نِساءَكُمُ التَّمرَ البَرنِيَّ في نِفاسِهِنَّ؛ تُجَمِّلوا أولادَكُم.

98. امام صادق علیه السلام: به زنان خود در دوران زایمان، خرمای بَرنی بخورانید تا فرزندانتان را زیبا سازید.

99. المحاسن عن محمّد بن مسلم: نَظَرَ أبو عَبدِ اللهِ علیه السلام إلیٰ غُلامٍ جَميلٍ، فَقالَ: يَنبَغي أن يَكونَ أبو هٰذَا الغُلامِ أكَلَ السَّفَرجَلَ.

و قالَ: السَّفَرجَلُ يُحَسِّنُ الوَجهَ، و يُجِمُّ الفُؤادَ.

99. المحاسن - به نقل از محمّد بن مسلم -: امام صادق علیه السلام به پسرکی زیبا نگریست. فرمود: «پدر این پسر، باید بِهْ خورده باشد»، و فرمود: «بِه، چهره را نیکو می‌سازد و دل را آرامش می‌دهد».

۳ / ۱ - ۳: لَبَنُ المُرضِعَةِ الجَميلَةِ

۳ / ۱ - ۳: شير دايۀ زيبا

100. الإمام الباقر علیه السلام: عَلَيكُم بِالوُضّاءِ مِنَ الظُّؤرَةِ؛ فَإِنَّ اللَّبَنَ يُعدي.

100. امام باقر علیه السلام: دایگان پاکیزه و زیبا برگزینید؛ زیرا شیر [دایه، خصلت‌ها را] منتقل می‌کند.

۳ / ۱ - ۴: تَجميلُ الشَّعرِ

۳ / ۱ - ۴: زيبا نگه ‌داشتن مو

101. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: الشَّعرُ الحَسَنُ مِن كِسوَةِ اللهِ تَعالیٰ، فَأَكرِموهُ.

101. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: موی زیبا، پوشش خدای متعال [برای انسان] است. پس گرامی‌اش بدارید (قدرش را بدانید).

102. عنه‌ صلی الله علیه و آله: إذا أرادَ أحَدُكُم أن يَتَزَوَّجَ فَليَسأَل عَن شَعرِها كَما يَسأَلُ عَن وَجهِها؛ فَإِنَّ الشَّعرَ أحَدُ الجَمالَينِ.

102. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر گاه یکی از شما، خواست ازدواج کند، همچنان که از چهرۀ زن پرس و جو می‌کند، باید از موی او نیز بپرسد؛ زیرا مو، نیمی از زیبایی است.

103. عنه‌ صلی الله علیه و آله: اِختَضِبوا بِالحِنّاءِ؛ فَإِنَّهُ يَزيدُ في شَبابِكُم و جَمالِكُم و نِكاحِكُم و حُسنِ وُجوهِكُم، و يُباهِي اللهُ بِكُمُ المَلائِكَةَ.

103. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: با حنا خضاب کنید؛ زیرا حنا زدن، بر جوانی و زیبایی و قدرت آمیزش و خوبْ‌رویی شما می‌افزاید، و خداوند با شما بر فرشتگان، مباهات می‌کند.

104. عنه‌ صلی الله علیه و آله: غَيِّرُوا الشَّيبَ؛ فَإِنَّهُ يَزيدُ في شَبابِ أحَدِكُم و جَمالِهِ و مُجامَعَتِهِ لِلنَّساءِ.

104. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: موی سفید خود را [با خضاب کردن] تغییر دهید؛ زیرا این کار بر جوانی و زیبایی و قدرت آمیزش هر یک از شما با زنان می‌افزاید.

105. عنه‌ صلی الله علیه و آله: حُسنُ الشَّعرِ مالٌ، و حُسنُ الوَجهِ مالٌ، و حُسنُ اللِّسانِ مالٌ.

105. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: زیبایی مو، دارایی است. زیبایی چهره، دارایی است، و زیبایی زبان، دارایی است.

106. عنه‌ صلی الله علیه و آله: نِعمَ الجَمالُ الشَّعرُ الحَسَنُ يَكسوهُ اللهُ الرَّجُلَ المُسلِمَ.

106. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: چه زیباییِ نیکویی است موی زیبا که خداوند، [سر] مرد مسلمان را با آن می‌پوشاند!

107. عنه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ مِن أجمَلِ الجَمالِ الشَّعرُ الحَسَنُ، و نَغمَةُ الصَّوتِ الحَسَنِ.

107. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: از زیباترین زیبایی‌ها، موی زیبا و آواز زیباست.

108. كتاب من لا يحضره الفقيه: قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله لِرَجُلٍ: اِحلِق؛ فَإِنَّهُ يَزيدُ في جَمالِكَ.

108. کتاب من لا يحضره الفقيه: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به مردی فرمود: «سرت را بتراش؛ زیرا این کار بر زیبایی تو می‌افزاید».

109. الإمام الصادق علیه السلام: حَلقُ الرَّأسِ في غَيرِ حَجٍّ و لا عُمرَةٍ، مُثلَةٌ لأَعدائِكُم و جَمالٌ لَكُم.

109. امام صادق علیه السلام: تراشیدن مو در غیر حج و عمره، مایۀ تنبیهِ (حساب بردنِ) دشمنانتان و زیبایی شماست.

۳ / ۱ - ۵: تِلكَ الاُمورُ

۳ / ۱ - ۵: اين کارها

110. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: لِيَأخُذ أحَدُكُم مِن شارِبِهِ وَ الشَّعرِ الَّذي في أنفِهِ، وَ ليَتَعاهَد نَفسَهُ؛ فَإِنَّ ذٰلِكَ يَزيدُ في جَمالِهِ.

110. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کدام از شما باید سبیل و موهای بینی خود را کوتاه کند و به خودش برسد؛ زیرا این کارها بر زیبایی او می‌افزاید.

111. الإمام عليّ علیه السلام: الدُّهنُ يُظهِرُ الغِنیٰ، وَ الثِّيابُ تُظهِرُ الجَمالَ، و حُسنُ المَلَكَةِ يَكبِتُ الأَعداءَ.

111. امام علی علیه السلام: مالیدن روغن، توانگری را نشان می‌دهد، و جامه‌ها، زیبایی را نمایان می‌‌سازند، و خوش‌اخلاقی، دشمنان را سرکوب می‌کند.

112. الإمام الصادق علیه السلام: أكثِروا مِنَ الباذِنجانِ عِندَ جِدادِ النَّخلِ؛ فَإِنَّهُ شِفاءٌ مِن كُلِّ داءٍ، و يَزيدُ في بَهاءِ الوَجهِ، و يُلَيِّنُ العُروقَ، و يَزيدُ في ماءِ الصُّلبِ.

112. امام صادق علیه السلام: هنگام [فرا رسیدن فصلِ] خرماچینی، بادمجانْ زیاد بخورید؛ چرا که شفای هر درد است، روشنی چهره را می‌افزاید، رگ‌ها را نرم می‌کند و آب کمر را می‌افزاید.

113. الدعوات: قالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله لِعَلِيٍّ علیه السلام: كُلِ اليَقطينَ؛ فَإِنَّهُ مَن أكَلَها حَسُنَ خُلُقُهُ، و نَضَرَ وَجهُهُ، و هِيَ طَعامي و طَعامُ الأَنبِياءِ قَبلي.

113. الدعوات: پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: «کدو بخور؛ زیرا هر کس آن را بخورد، خُویش نیکو و رویش شاداب می‌شود. کدو، خوراک من و پیامبرانِ پیش از من است».

۳ / ۲: الحَثُّ عَلَى التَّجَمُّلِ

۳ / ۲: تشويق به خودآرايی

الكتاب

(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَٰتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ قُلْ هِىَ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ ٱلْقِيَٰمَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ ٱلْآيَٰتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ).

(بگو: «چه کسی زينت‌های الهی را که برای بندگان خود، آفريده و روزی‌های پاکيزه را حرام کرده است؟». بگو: «اينها در زندگی دنيا، برای کسانی است که ايمان آورده‌اند [اگر چه ديگران نيز با آنها مشارکت دارند ولی] در قيامت، خالص [برای مؤمنان] خواهد بود». اين گونه آيات [خود] را برای کسانی که آگاه اند، شرح می‌دهيم).

(يَٰبَنِى‌ءَادَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِى سَوْءَاتِكُمْ وَ رِيشًا وَ لِبَاسُ ٱلتَّقْوَىٰ ذَٰلِكَ خَيْرٌ ذَٰلِكَ مِنْ آيَاتِ ٱللهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ).

(ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرستاده‌ايم که عورت‌های شما را می‌پوشاند و [برای شما] زینتی [است]؛ امّا لباس پرهيزگاری بهتر است. اينها [همه] از نشانه‌های [قدرت] خداست، تا متذکّر [نعمت‌های او] شوند).

الحديث

114. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: اِغسِلوا ثِيابَكُم، و خُذوا مِن شُعورِكُم، وَ استاكوا و تَزَيَّنوا؛ فَإِنَّ بَني إسرائيلَ لَم يَكونوا يَفعَلونَ ذٰلِكَ فَزَنَت نِساؤُهُم.

114. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: لباس‌های خود را بشویید، موهایتان را اصلاح کنید، مسواک بزنید و خود را آراسته سازید؛ چرا که بنی اسرائیل، این کارها را نکردند و در نتیجه، زنانشان زناکار شدند.

115. عنه‌ صلی الله علیه و آله: مَنِ اتَّخَذَ شَعراً فَليُحسِن إلَيهِ، و مَنِ اتَّخَذَ زَوجَةً فَليُكرِمها، و مَنِ اتَّخَذَ نَعلاً فَليَستَجِدها، و مَنِ اتَّخَذَ دابَّةً فَليَستَفرِهها، و مَنِ اتَّخَذَ ثَوباً فَليُنَظِّفهُ.

115. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس موی نگه داشت، باید به آن برسد، هر کس زن گرفت باید به او نیکی و احترام کند، هر کس کفشی پوشید، باید آن را تمیز نگه دارد، هر کس چارپایی داشت، باید آن را چاق و چلّه گرداند، و هر کس جامه‌ای خرید، باید آن را پاکیزه نگه دارد.

116. عنه‌ صلی الله علیه و آله - لِعَبدِ اللهِ بنِ جُدعانَ -: إذَا اشتَرَيتَ نَعلاً فَاستَجِدها، و إذَا اشتَرَيتَ ثَوباً فَاستَجِدهُ، و إذَا اشتَرَيتَ دابَّةً فَاستَفرِهها، و إذا كانَت عِندَكَ كَريمَةُ قَومٍ فَأَكرِمها.

116. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - خطاب به عبد اللّٰه‌ بن جُدعان -: هر گاه کفشی خریدی، آن را تمیز نگه دار، هر گاه جامه‌ای خریدی، آن را تمیز نگه ‌دار، هر گاه چارپایی خریدی، آن را چاق و چالاک گردان، و هر گاه بانوی بزرگواری از یک قوم نزدت بود، او را گرامی بدار.

117. الإمام الصادق علیه السلام: أبصَرَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله رَجُلاً شَعِثاً شَعرُ رَأسِهِ، وَسِخَةً ثِيابُهُ، سَيِّئَةً حالُهُ، فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: مِنَ الدّينِ المُتعَةُ و إظهارُ النَّعمَةِ.

117. امام صادق علیه السلام: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مردی را دید که موهای سرش ژولیده، لباسش کثیف و چرکین و سر و وضعش پریشان و به هم ریخته است. فرمود: «بهره بردن [از نعمت‌های الهی] و نمایاندن نعمت، جزء دین است».

118. مسند ابن حنبل عن عبد الملك بن عمیر عن أبي الأحوص: أنَّ أباهُ أتَى النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله و هُوَ أشعَثُ سَيِّءُ الهَيئَةِ، فَقالَ لَهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: أ ما لَكَ مالٌ؟ قالَ: مِن كُلِّ المالِ قَد آتانِيَ اللهُ عزّ و جلّ، قالَ: فَإِنَّ اللهَ عزّ و جلّ إذا أنعَمَ عَلیٰ عَبدٍ نِعمَةً أحَبَّ أن تُریٰ عَلَيهِ.

118. مسند ابن حنبل - به نقل از ابو احوص -: او گفته است که پدرش با موهای ژولیده و سر و وضعی ناآراسته نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفت. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «آیا مال و ثروتی نداری؟». گفت: خداوند عزّ و جلّ از هر گونه مال و ثروتی به من عطا فرموده است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند عزّ و جلّ هر گاه به بنده‌ای نعمتی دهد، دوست دارد که [آثار] آن نعمت در او دیده شود».

119. الإمام عليّ علیه السلام: التَّجَمُّلُ مُرُوَّةٌ ظاهِرَةٌ.

119. امام علی علیه السلام: آراستگی، مردانگی (شخصیتِ) پیداست.

120. عنه علیه السلام: المُروءَةُ القَناعَةُ وَ التَّجَمُّلُ.

120. امام علی علیه السلام: جوان‌مردی، قناعت و آراستگی است.

121. عنه علیه السلام: إنَّ أحَبَّ ما تَمتَثِلُهُ العِبادُ إلَى اللهِ - بَعدَ الإِقرارِ بِهِ و بِأَولِيائِهِ علیهم السلام -: التَّعَفُّفُ، وَ التَّجَمُّلُ، وَ الاِصطِبارُ.

121. امام علی علیه السلام: محبوب‌ترین چیزی که بندگان، پس از اقرار به او و اولیایش علیهم السلام به درگاهش پیش می‌آورند، خویشتنداری، آراستگی و شکیبایی است.

122. عنه علیه السلام : - في صِفَةِ المُؤمِنِ -: المُؤمِنُ لَهُ قُوَّةٌ في دينٍ... و تَجَمُّلٌ في فاقَةٍ.

122. امام علی علیه السلام - در توصیف مؤمن -: مٶمن، در دین، نیرومند است...و در ناداری، آراسته.

123. عنه علیه السلام: التَّجَمُّلُ مِن أخلاقِ المُؤمِنينَ.

123. امام علی علیه السلام: آراستگی، از اخلاق مٶمنان است.

124. الإمام الهادي عن آبائه عن الإمام الصادق علیهم السلام : إنَّ اللهَ تَعالیٰ يُحِبُّ الجَمالَ وَ التَّجميلَ، و يَكرَهُ البُؤسَ وَ التَّباؤُسَ، فَإِنَّ اللهَ عزّ و جلّ إذا أنعَمَ عَلیٰ عَبدٍ نِعمَةً أحَبَّ أن يُریٰ عَلَيهِ أثَرُها.

قيلَ: و كَيفَ ذٰلِكَ؟ قالَ: يُنَظِّفُ ثَوبَهُ، و يُطَيِّبُ ريحَهُ، و يُجَصِّصُ دارَهُ، و يَكنِسُ أفنِيَتَهُ، حَتّیٰ إنَّ السِّراجَ قَبلَ مَغيبِ الشَّمسِ يَنفِي الفَقرَ و يَزيدُ فِي الرِّزقِ.

124. امام هادی علیه السلام - به نقل از پدرانش علیهم السلام -: ابو عبداللّٰه [امام صادق علیه السلام] فرمود: «همانا خداوند، زیبایی و آراستگی را دوست می‌دارد و فقر و تظاهر به فقر را ناخوش می‌دارد؛ زیرا خدای عزّ و جلّ هر گاه به بنده‌ای نعمتی می‌بخشد، دوست ‌دارد نشانۀ آن در وی دیده شود».

گفته شد: چگونه؟

فرمود: «جامه‌اش را تمیز سازد، خود را خوش‌بوی گرداند، خانه‌اش را گچکاری کند، و حیاط خانه‌اش را بروبد. حتّی افروختن چراغ پیش از غروب خورشید، فقر را از میان می‌برد و روزی را می‌افزاید».

125. دعائم الإسلام: عَنهُ [الإِمامِ الصّادِقِ] علیه السلام أنَّ رَجُلاً سَأَلَهُ فَقالَ: يَابنَ رَسولِ اللهِ، هَل يُعَدُّ مِنَ السَّرَفِ أن يَتَّخِذَ الرَّجُلُ ثِياباً كَثيرَةً يَتَجَمَّلُ بِها و يَصونَ بَعضَها مِن بَعضٍ؟ فَقالَ: لا، لَيسَ هٰذا مِنَ السَّرَفِ، إنَّ اللهَ عزّ و جلّ يَقولُ: (لِيُنفِقْ ذُو سَعَةٍ مِّن سَعَتِهِ).

125. دعائم الإسلام: مردی از امام صادق علیه السلام پرسید و گفت: ای فرزند پیامبر خدا! اگر انسان جامه‌های بسیار داشته باشد تا با آنها خود را زیبا و آراسته کند و یکی را با دیگری نو نگه دارد، آیا این کار از اسراف به شمار می‌آید؟

ایشان فرمود: «خیر! این از اسراف نیست. خداوند عزّ و جلّ می‌فرماید: (بر توانگر است که از توانگری خود هزینه کند)».

126. الإمام الصادق علیه السلام: إذا أنعَمَ اللهُ عَلیٰ عَبدِهِ بِنِعمَةٍ فَظَهَرَت عَلَيهِ، سُمِّيَ: حَبيبَ اللهِ، مُحَدِّثاً بِنِعمَةِ اللهِ. و إذا أنعَمَ اللهُ عَلیٰ عَبدٍ بِنِعمَةٍ فَلَم تَظهَر عَلَيهِ، سُمِّيَ: بَغيضَ اللهِ، مُكَذِّباً بِنِعمَةِ اللهِ.

126. امام صادق علیه السلام: هر گاه خداوند به بندۀ خود، نعمتی عطا کند و آن نعمت در وجود او به چشم بیاید، او محبوب خدا و بازگو کنندۀ نعمت خدا نامیده می‌شود و هر گاه خداوند به بنده‌ای نعمتی دهد و آن نعمت در وجودش نمایان نباشد، وی منفور خدا و تکذیب کنندۀ نعمت او نامیده می‌شود.

127. الإمام الرضا علیه السلام: إنَّ اللهَ - تَبارَكَ و تَعالیٰ - يُحِبُّ الجَمالَ وَ التَّجَمُّلَ، و يُبغِضُ البُؤسَ وَ  التَّباؤُسَ، و إنَّ اللهَ عزّ و جلّ يُبغِضُ مِنَ الرِّجالِ القاذورَةَ، و إنَّهُ إذا أنعَمَ عَلیٰ عَبدِهِ نِعمَةً أحَبَّ أن يَریٰ أثَرَ تِلكَ النَّعمَةِ.

127. امام رضا علیه السلام: خداوند - تبارک و تعالی - زیبایی و آراستگی را دوست دارد و فقر و فقرنمایی را دشمن می‌دارد. خداوند عزّ و جلّ از مردان کثیف نفرت دارد و هر گاه به بنده‌ای نعمتی می‌دهد، دوست دارد که اثر آن نعمت را ببیند.

۳ / ۳: سيرَةُ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله فِي التَّجَمُّلِ

۳ / ۳: روش پيامبر صلی الله علیه و آله در خودآرايی

128. الإمام الباقر علیه السلام: وَقَفَ رَجُلٌ عَلیٰ بابِ النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله يَستَأذِنُ عَلَيهِ، فَخَرَجَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله فَوَجَدَ في حُجرَتِهِ رَكوَةً فيها ماءٌ، فَوَقَفَ يُسَوِّي لِحيَتَهُ و يَنظُرُ إلَيها، فَلَمّا رَجَعَ داخِلاً قالَت لَهُ عائِشَةُ: يا رَسولَ اللهِ، أنتَ سَيِّدُ وُلدِ آدَمَ و رَسولُ رَبِّ العالَمينَ، وَقَفتَ عَلَى الرَّكوَةِ تُسَوّي لِحيَتَكَ و رَأسَكَ؟!

قالَ: يا عائِشَةُ، إنَّ اللهَ يُحِبُّ إذا خَرَجَ عَبدُهُ المُؤمِنُ إلیٰ أخيهِ أن يَتَهَيَّأَ لَهُ و أَن يَتَجَمَّلَ.

128. امام باقر علیه السلام: مردی بر دَرِ خانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله ایستاد و اجازۀ ورود می‌خواست. پیامبر صلی الله علیه و آله بیرون آمد و [هنگام بیرون آمدن] در اتاق خود، ظرف آبی را دید. ایستاد و به آب نگریست و محاسنش را مرتّب کرد. چون به داخل بر گشت، عایشه به ایشان گفت: ای پیامبر خدا! شما سَروَر فرزندان آدم و فرستادۀ پروردگار جهانیان هستید. کنار ظرف آب می‌ایستید و محاسن و موی سر خود را مرتّب می‌کنید؟!

فرمود: «ای عایشه! خداوند دوست دارد هر گاه بندۀ مؤمنش نزد برادر خویش می‌رود، خود را برای او مرتّب و آراسته سازد».

129. مكارم الأخلاق: كانَ [رَسولُ اللهِ] صلی الله علیه و آله يَنظُرُ فِي المِرآةِ، و يُرَجِّلُ جُمَّتَهُ و يَتَمَشَّطُ، و رُبَّما نَظَرَ فِي الماءِ و سَوّی جُمَّتَهُ فيهِ، و لَقَد كانَ يَتَجَمَّلُ لأَصحابِهِ فَضلاً عَلیٰ تَجَمُّلِهِ لأَهلِهِ، و قالَ ذٰلِكَ لِعائِشَةَ حينَ رَأَتهُ يَنظُرُ في رَكوَةٍ فيها ماءٌ في حُجرَتِها و يُسَوّي فيها جُمَّتَهُ و هُوَ يَخرُجُ إلیٰ أصحابِهِ، فَقالَت: بِأَبي أنتَ و اُمّي! تَتَمَرَّأُ فِي الرَّكوَةِ و تُسَوّي جُمَّتَكَ و أَنتَ النَّبِيُّ و خَيرُ خَلقِهِ؟!

فَقالَ: إنَّ اللهَ تَعالیٰ يُحِبُّ مِن عَبدِهِ إذا خَرَجَ إلیٰ إخوانِهِ أن يَتَهَيَّأَ لَهُم و يَتَجَمَّلَ.

129. مکارم الأخلاق: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همواره در آینه نگاه می‌کرد و موهایش را باز کرده، شانه می‌زد. گاه در آب می‌نگریست و موهای سرش را مرتّب می‌کرد. ایشان افزون بر آراستگی برای خانوادۀ خود، برای یارانش نیز خود را می‌آراست. یک بار عایشه دید ایشان خود را در ظرف آبی که در اتاقش بود، نگاه می‌کند و موهایش را مرتّب می‌سازد و بعد به میان یارانش می‌رود. گفت: پدر و مادرم به فدایت! شما پیامبر [خدا] و بهترین آفریدۀ او هستی. با این حال در آب دلو می‌نگری و موهایت را مرتّب می‌سازی؟!

‌فرمود: «خداوند متعال، دوست دارد که بنده‌اش هر گاه نزد برادرانش می‌رود، خود را مرتّب و آراسته سازد».

130. الطبقات الكبرى عن جُندَب بن مَكيث: كانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله إذا قَدِمَ الوَفدُ لَبِسَ أحسَنَ ثِيابِهِ و أَمَرَ عِليَةَ أصحابِهِ بِذٰلِكَ، فَلَقَد رَأَيتُ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله يَومَ قَدِمَ وَفدُ كِندَةَ و عَلَيهِ حُلَّةٌ يَمانِيَّةٌ.

130. الطبقات الکبری - به نقل از جُندب بن مکیث -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که هیئتی می‌آمد، همواره بهترین جامه‌هایش را می‌پوشید و به بزرگان یارانش نیز دستور می‌داد چنین کنند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را در روزی که هیئت [قبیلۀ] کِنده به خدمت ایشان رسید، با حُلّه‌ای یمنی بر تن دیدم.

131. سنن أبي داود عن أبي زميل: كانَ ابنُ عَبّاسٍ رَجُلاً جَميلاً جَهيراً. قالَ ابنُ عَبّاسٍ: فَأَتَيتُهُم [أيِ الحَرورِيَّةَ]، فَقالوا: مَرحَباً بِكَ يَابنَ عَبّاسٍ، ما هٰذِهِ الحُلَّةُ؟!

قالَ: ما تَعيبونَ عَلَيَّ؟! لَقَد رَأَيتُ عَلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله أحسَنَ ما يَكونُ مِنَ الحُلَلِ.

131. سنن أبی داوود - به نقل از ابو زمیل -: ابن عبّاس، مردی زیبا بود و صدایی رسا داشت. او گفت: نزد آنها [یعنی خوارج حَروریّه] رفتم. گفتند: خوش آمدی، ای پسر عبّاس! این جامه چیست [که پوشیده‌ای]؟ ابن عبّاس گفت: بر من خرده می‌گیرید؟ من در تن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله زیباترین جامه‌ها را دیدم.

132. صحيح البخاري عن البَراء بن عازِب: رَأَيتُهُ [النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله] في حُلَّةٍ حَمراءَ، لَم أرَ شَيئاً قَطُّ أحسَنَ مِنهُ.

132. صحيح البخاری - به نقل از بَراء بن عازِب -: پیامبر صلی الله علیه و آله را در حُلّه‌ای سرخ‌رنگ دیدم و هرگز چیزی زیباتر از آن ندیده بودم.

133. مسند أبي يعلى عن البراء: ما رَأَينا أحَداً في حُلَّةٍ حَمراءَ مُتَرَجِّلاً أجمَلَ مِن رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، كانَ لَهُ شَعرٌ قَريباً مِن مَنكِبَيهِ.

133. مسند أبی يعلی - به نقل از براء -: من هیچ کسی را در جامۀ سرخ‌رنگ و با موهای شانه‌زده، زیباتر از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ندیدم. موهای ایشان تا نزدیک شانه‌هایش بود.

134. الامام الصادق علیه السلام - لَمّا قیل لَهُ: أ کانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله یَفرُقُ شَعرَهُ؟ -: لا، إِنَّ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله کانَ إذا طالَ شَعرُهُ کانَ إِلیٰ شَحمَةِ أُذُنِهِ.

134. امام صادق علیه السلام - در پاسخ این سؤال که «آیا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همیشه موی خود را فرقْ باز می‌کرد؟» - : نه؛ موی ایشان وقتی بلند می‌شد، تا پرۀ گوشش می‌رسید.

135. الکافي عَن أبي بصیر: قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللهِ علیه السلام: الفَرقُ مِنَ السُّنَّة؟ قالَ: لا. قُلتُ: فَهَل فَرَقَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله؟ قالَ: نَعَم. قُلتُ: کَیفَ فَرَقَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله و لَیسَ مِنَ السُنَّةِ؟!

قالَ: مَن أصابَهُ ما أصابَ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آله یَفرُقُ کَما فَرَقَ رسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله فَقَد أصَابَ سُنَّةَ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، وَ إلَّا فَلا.

قُلتُ لَهُ: کَفَ ذَلِكَ؟

قالَ: إِنَّ رَسولَ اللهِ صلی الله علیه و آلهحینَ صُدَّ عَنِ البَیتِ و قَد کانَ ساقَ الهَديَ و أحرَمَ، أراهُ اللهُ الرُّویَا الَّتي أخبَرَهُ اللهُ بِها في کِتَابِهِ إِذ یقولُ: (لَّقَدْ صَدَقَ ٱللهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ ٱلْمَسْجِدَ ٱلْحَرَامَ إِن شَاءَ ٱللهُ ءَامِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ)، فَعَلِمَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله أنَّ اللهَ سَیَفی لَهُ بِما أرَاهُ وَفَّرَ فَمِن ثَمَّ ذٰلِكَ الشَّعرَ الَّذي کانَ عَلَیٰ رَأْسِهِ حینَ أحرَمَ انتِظاراً لِحَلقِهِ فِي الحَرَمِ حَیثُ وَعَدَهُ اللهُ عزّ و جلّ، فَلَمّا حَلَقَهُ لَم یَعُد في تَوفیرِ الشَّعرِ و لا کَانَ ذٰلِكَ مِن قَبلِهِ صلی الله علیه و آله.

135. الکافی - به نقل از ابو بصیر -: به امام صادق علیه السلام گفتم: فرق سر گذاشتن، از سنّت است؟ فرمود: «نه». گفتم: آیا پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در سر خود، فرق باز می‌کرد؟ فرمود: «آری». گفتم: چگونه پیامبر خدا فرق سر باز می‌کرد و این [از سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله] نیست؟

فرمود: «اگر کسی آن اتّفاقی که برای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله افتاد، برایش پیش آمد، او نیز فرق سر باز کند، چنان که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرق سر باز کرد، که به یقین [در این حالت] به سنّت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرق سر باز کرده است و اگر چنین نبود، سنّت نیست».

گفتم: آن اتفاق، چه بوده؟

فرمود: «چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از زیارت خانۀ کعبه منع شد، با این که شتر قربانی بُرده بود و مُحرم شده بود، خداوند، رؤیایی را به او نشان داد که در قرآنش گزارش داده است، هنگامی که می‌فرماید: (خداوند، در عالم خواب، به پیامبرش جز حق [و راستی] نشان نداد. حتماً همۀ شما، به خواست خدا، واردِ مسجد الحرام می‌شوید، در نهایت امنیت، در حالی که سرهایتان را تراشیده‌اید و ترسی ندارید).

پس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دانست که خداوند به آنچه به او در رؤیا نشان داده، عمل خواهد کرد. از این رو، آن مویی را که هنگام احرام بر سر داشت، گذاشت تا بلند شود، به جهت انتظار تراشیدن آن در حرم، همان گونه که خداوند وعده داده بود. پس هنگامی که آن را تراشید، دیگر موی سرش را بلند نگذاشت و پیش از آن نیز موی پیامبر صلی الله علیه و آله آن اندازه نبود».

136. كتاب من لا يحضره الفقيه: سَأَلَ مُحَمَّدُ بنُ مُسلِمٍ أبا جَعفَرٍ علیه السلام عَنِ الخِضابِ، فَقالَ: كانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله يَختَضِبُ، و هٰذا شَعرُهُ عِندَنا.

136. کتاب من لايحضره الفقيه: محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام در بارۀ خضاب [و رنگ کردن موی سر و ریش] پرسید. امام علیه السلام فرمود: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله خضاب می‌کرد. [دلیلش هم] این موی اوست که نزد ماست».

137. مكارم الأخلاق: كانَ [رَسولُ اللهِ] صلی الله علیه و آله يُحِبُّ الدُّهنَ و يَكرَهُ الشَّعَثَ، و يَقولُ: إنَّ الدُّهنَ يَذهَبُ بِالبُؤسِ. و كانَ يَدَّهِنُ بِأَصنافٍ مِنَ الدُّهنِ، و كانَ إذَا ادَّهَنَ بَدَأَ بِرَأسِهِ و لِحيَتِهِ و يَقولُ: إنَّ الرَّأسَ قَبلَ اللِّحيَةِ.

137. مکارم الأخلاق: [پیامبر خدا صلی الله علیه و آله] روغن مالیدن [به سر] را دوست داشت و ژولیدگی را بد می‌دانست و می‌فرمود: روغن مالیدن فقر را می‌زداید». ایشان از انواع روغن‌ها، استفاده می‌کرد و هنگام مالیدن روغن، از سر و محاسن خود آغاز می‌کرد و می‌فرمود: «سر، قبل از ریش است».

۳ / ۴: سيرَةُ أهلِ البَيتِ علیهم السلام فِي التَّجَمُّلِ

۳ / ۴: روش اهل بيت علیهم السلام در خودآرایی

138. تفسير العيّاشي عن خيثمة بن أبي خيثمة: كانَ الحَسَنُ بنُ عَلِيًّ علیهما السلام إذا قامَ إلَى الصَّلاةِ لَبِسَ أجوَدَ ثِيابِهِ، فَقيلَ لَهُ: يَابنَ رَسولِ اللهِ، لِمَ تَلبَسُ أجوَدَ ثِيابِكَ؟

فَقالَ: إنَّ اللهَ تَعالیٰ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ، فَأَتَجَمَّلُ لِرَبّي، و هُوَ يَقولُ: (خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ)، فاُحِبُّ أن ألبَسَ أجوَدَ ثِيابي.

138. تفسیر العیّاشی - به نقل از خَیثَمة بن ابی خیثمه -: حسن بن علی علیه السلام هر گاه به نماز می‌ایستاد، بهترین لباس‌هایش را می‌پوشید. به ایشان گفته شد: ای پسر فرستادۀ خدا! چرا بهترین لباس‌هایت را می‌پوشی؟

«فرمود: «خداوند متعال، زیباست و زیبایی را دوست دارد. پس خود را برای پروردگارم آراسته می‌سازم، که او می‌فرماید: (نزد هر مسجد، زینتتان را برگیرید). بنا بر این، دوست می‌دارم که بهترین لباس‌هایم را بپوشم».

139. الإمام الرضا علیه السلام: كانَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ علیهما السلام يَلبَسُ الجُبَّةَ وَ المِطرَفَ مِنَ الخَزِّ وَ القَلَنسُوَةَ، و يَبيعُ المِطرَفَ و يَتَصَدَّقُ بِثَمَنِهِ و يَقولُ: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللهِ) الآيَةَ.

139. امام رضا علیه السلام: علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام قبا و ردای خزی که کناره‌های آن نقش و نگار داشت، می‌پوشید و شب‌کلاه می‌گذاشت. ردای خز را ‌فروخت و پول آن را صدقه ‌داد و ‌فرمود: (بگو: چه کسی زينت خدا را حرام کرده است...) تا آخر آیه.

140. رجال الكشّي عن أحمد بن عمر: سَمِعتُ بَعضَ أصحابِ أبي عَبدِ اللهِ علیه السلام يُحَدِّثُ أنَّ سُفيانَ الثَّورِيَّ دَخَلَ عَلیٰ أبي عَبدِ اللهِ علیه السلام و عَلَيهِ ثِيابٌ جِيادٌ، فَقالَ: يا أبا عَبدِ اللهِ، إنَّ آباءَكَ لَم يَكونوا يَلبَسونَ مِثلَ هٰذِهِ الثِّيابِ!

قالَ لَهُ: إنَّ آبائي علیهم السلام كانوا في زَمانٍ مُقفِرٍ مُقتِرٍ، و هٰذا زَمانٌ قَد أرخَتِ الدُّنيا عَزالِيَها، فَأَحَقُّ أهلِها بِها أبرارُهُم.

140. رجال الکشّی - به نقل از احمد بن عمر -: از یکی از یاران امام صادق علیه السلام شنیدم که می‌گفت: سفیان ثوری، در حالی نزد امام صادق علیه السلام آمد که ایشان جامه‌های نیکو بر تن داشت. گفت: ای ابو عبد اللّٰه‌! پدرانت مثل چنین جامه‌هایی را بر تن نمی‌کردند!

امام علیه السلام به وی فرمود: «پدران من علیهم السلام در روزگار فقر و تنگ‌دستی می‌زیستند؛ امّا این زمان، دنیا سر مشک‌هایش را شل کرده [و گشایش و فراخی رخ نموده] است و شایسته‌ترین کسان برای بهره مندی از این گشایش، نیکان این زمانه اند».

141. رجال الكشّي: قالَ سُفيانُ بنُ عُيَينَةَ لِأَبي عَبدِ اللهِ علیه السلام: إنَّهُ يُرویٰ أنَّ عَلِيَّ بنَ أبي طالِبٍ علیه السلام كانَ يَلبَسُ الخَشِنَ مِنَ الثِّيابِ، و أَنتَ تَلبَسُ القوهِيَّ المَروِيَّ؟ قالَ: وَيحَكَ! إنَّ عَلِيّاً علیه السلام كانَ في زَمانِ ضيقٍ، فَإِذَا اتَّسَعَ الزَّمانُ فَأَبرارُ الزَّمانِ أولیٰ بِهِ.

141. رجال الکشّی: سفیان بن عُیَینه به امام صادق علیه السلام گفت: روایت می‌شود که علی بن ابی طالب علیه السلام جامه‌های خشن می‌پوشید؛ امّا شما جامۀ قوهی و مَروی می‌پوشی! فرمود: وای بر تو! علی علیه السلام در روزگار سختی و تنگ‌دستی به سر می‌برد؛ امّا هر گاه در زمانه گشایش شود، نیکان روزگار، به بهره‌مندی از آن گشایش، سزاوارترند».

142. الكافي عن محمّد بن عليّ مرفوعاً: مَرَّ سُفيانُ الثَّورِيُّ في المَسجِدِ الحَرامِ، فَرَأیٰ أبا عَبدِ اللهِ علیه السلام و عَلَيهِ ثِيابٌ كَثيرَةُ القيمَةِ حِسانٌ، فَقالَ: وَ اللهِ، لَآتِيَنَّهُ و لَأُوَبِّخَنَّهُ! فَدَنا مِنهُ، فَقالَ: يَابنَ رَسولِ اللهِ، ما لَبِسَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله مِثلَ هٰذَا اللِّباسِ و لا عَلِيٌّ علیه السلام و لا أحَدٌ مِن آبائِكَ!

فَقالَ لَهُ أبو عَبدِ اللهِ علیه السلام: كانَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله في زَمَنٍ قَترٍ مُقتِرٍ، و كانَ يَأخُذُ لِقَترِهِ و إقتارِهِ، و إنَّ الدُّنيا بَعدَ ذٰلِكَ أرخَت عَزالِيَها، فَأَحَقُّ أهلِها بِها أبرارُها. ثُمَّ تَلا: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللَّهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَٰتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ)، و نَحنُ أحَقُّ مَن أخَذَ مِنها ما أعطاهُ اللهُ، غَيرَ أنّي - يا ثَورِيُّ - ما تَریٰ عَلَيَّ مِن ثَوبٍ إنَّما ألبَسُهُ لِلنّاسِ.

ثُمَّ اجتَذَبَ يَدَ سُفيانَ فَجَرَّها إلَيهِ، ثُمَّ رَفَعَ الثَّوبَ الأَعلی و أَخرَجَ ثَوباً تَحتَ ذٰلِكَ عَلی جِلدِهِ غَليظاً، فَقالَ: هٰذا ألبَسُهُ لِنَفسي، و ما رَأَيتَهُ لِلنّاسِ. ثُمَّ جَذَبَ ثَوباً عَلیٰ سُفيانَ أعلاهُ غَليظٌ خَشِنٌ و داخِلُ ذٰلِكَ ثَوبٌ لَيِّنٌ، فَقالَ: لَبِستَ هٰذَا الأَعلی لِلنّاسِ، و لَبِستَ هٰذا لِنَفسِكَ تَسُرُّها!

142. الکافی - به نقل از محمّد بن علی، که حدیث را به معصوم علیه السلام رسانده است -: سفیان ثوری که از مسجد الحرام می‌گذشت، دید امام صادق علیه السلام لباس‌های قیمتی و زیبایی پوشیده است. [با خود] گفت: به خدا سوگند، می‌روم و او را به شدّت سرزنش می‌کنم. نزدیک ایشان رفت و گفت: ای زادۀ پیامبر خدا‌! نه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چنین لباسی پوشید و نه علی علیه السلام و نه هیچ یک از پدران تو!

امام صادق علیه السلام به او فرمود: «پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در زمانه‌ای سخت و دشوار به سر می‌برد و به تناسب سختی و دشواری آن زندگی می‌کرد؛ ولی بعدها دنیا سرِ مشک‌های خود را شل کرد [و وفور نعمت شد]. پس، سزاوارترینِ مردم دنیا به بهره‌بری از نعمت‌های آن، نیکان دنیا هستند». و سپس [این آیه را] تلاوت کرد: (بگو: چه کسی زیور خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟) [و فرمود:] «و ما سزاوارترین کسان به بهره بردن از نعمت‌های خدادادی آن [روزی‌ها] هستیم؛ ولی - ای ثوری - جامه‌ای که بر تن من می‌بینی، به خاطر مردم پوشیده‌ام».

آن گاه دست سفیان را گرفت و آن را به سوی خود کشید و لباس رویی را بالا زد و جامۀ درشتی را که زیر آن پوشیده بود و با بدن ایشان تماس مستقیم داشت، بیرون آورد و فرمود: «این را برای خودم می‌پوشم و آنچه را دیدی برای مردم». سپس جامه‌های سفیان را گرفت که رویی‌اش زبر و درشت بود و زیرین آن، لباسی نرم و لطیف و آن گاه فرمود: «تو این لباس رویی را برای [ریا و فریبِ] مردم پوشیده‌ای و این [زیری] را برای خوشامدِ نفْس خودت».

143. الكافي عن يوسف بن إبراهيم: دَخَلتُ عَلی أبي عَبدِ اللهِ علیه السلام و عَلَيَّ جُبَّةُ خَزٍّ و طَيلَسانُ خَزٍّ، فَنَظَرَ إلَيَّ، فَقُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ! عَلَيَّ جُبَّةُ خَزٍّ و طَيلَسانُ خَزٍّ فَما تَقولُ فيهِ؟ فَقالَ: و ما بَأسٌ بِالخَزِّ؟!، قُلتُ: و سَداهُ إبريسَمٌ، قالَ: و ما بَأسٌ بِإِبريسَمٍ؟! فَقَد اُصيبَ الحُسَينُ علیه السلام و عَلَيهِ جُبَّةُ خَزٍّ.

ثُمَّ قالَ: إنَّ عَبدَ اللهِ بنَ عَبّاسٍ لَمّا بَعَثَهُ أميرُ المُؤمِنينَ علیه السلام إلَى الخَوارِجِ فَواقَفَهُم، لَبِسَ أفضَلَ ثِيابِهِ، و تَطَيَّبَ بِأَفضَلِ طيبِهِ، و رَكِبَ أفضَلَ مَراكِبِهِ، فَخَرَجَ فَواقَفَهُم، فَقالوا: يَابنَ عَبّاسٍ، بَينا أنتَ أفضَلُ النّاسِ، إذا أتَيتَنا في لِباسِ الجَبابِرَةِ و مَراكِبِهِم! فَتَلا عَلَيهِم هٰذِهِ الآيَةَ: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللَّهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَٰتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ).

فَالبَس و تَجَمَّل؛ فَإِنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الجَمالَ، وَ ليَكُن مِن حَلالٍ.

143. الکافی - به نقل از یوسف بن ابراهیم -: در حالی که قبایی از خَز و طَیلَسانی از خز به تن داشتم، نزد امام صادق علیه السلام رفتم. ایشان به من نگاهی کرد. گفتم: فدایت شوم! قبای خَز و طیلسان خَز پوشیده‌ام. نظرتان در این باره چیست؟ فرمود: «پوشیدن خز اشکالی ندارد». گفتیم: تارهایش ابریشم است. فرمود: «ابریشم هم اشکالی ندارد. حسین علیه السلام در حالی به شهادت رسید که قبایی از خز به تن داشت».

سپس فرمود: «زمانی که امیر مؤمنان علیه السلام عبد اللّٰه‌ بن عبّاس را [برای گفتگو] نزد خوارج فرستاد، عبداللّٰه،‌ بهترین جامه‌های خود را پوشید و بهترین عطرهایش را به خود زد و بهترین چارپایانش را سوار شد و نزد آنها رفت. آنها گفتند: ای پسر عبّاس! تو که برترین مردم هستی، با جامه‌ها و چارپایان شاهانه نزد ما آمده‌ای! ابن عبّاس این آیه را برایشان خواند: (بگو: چه کسی زیور خدا را که برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟). پس، بپوش و زیبا باش؛ زیرا خداوند، زیباست و زیبایی را دوست می‌دارد؛ امّا باید از حلال باشد.

144. قرب الإسناد عن البزنطي عن الإمام الرضا علیه السلام، قال : قالَ لَي: ما تَقولُ فِي اللِّباسِ الخَشِنِ؟ فَقُلتُ: بَلَغَني أنَّ الحَسَنَ علیه السلام كانَ يَلبَسُ، و أَنَّ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام كانَ يَأخُذُ الثَّوبَ الجَديدَ فَيَأمُرُ بِهِ فَيُغمَسُ فِي الماءِ.

فَقالَ لي: اِلبَس و تَجَمَّل، فَإِنَّ عَلِيَّ بنَ الحُسَينِ علیهما السلام كانَ يَلبَسُ الجُبَّةَ الخَزَّ بِخَمسِمِئَةِ دِرهَمٍ، وَ المِطرَفَ الخَزَّ بِخَمسينَ ديناراً فَيَتَشَتّیٰ فيهِ، فَإِذا خَرَجَ الشِّتاءُ باعَهُ و تَصَدَّقَ بِثَمَنِهِ.

و تَلا هٰذِهِ الآيَةَ: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللَّهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَٰتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ).

144. قرب الإسناد - به نقل از بزَنطی -: امام رضا علیه السلام به من فرمود: نظرت در بارۀ لباس زبر چیست؟ عرض کردم: شنیده ام که حسن علیه السلام می‌پوشید، و جعفر بن محمّد [صادق] علیه السلام جامۀ نو می‌گرفت و دستور می‌داد آن را در آب فرو برند.

فرمود: «بپوش و آراسته باش؛ زیرا علی بن الحسین (زین العابدین) علیه السلام جبّۀ خزِ پانصد درهمی می‌پوشید و زمستان را با ردای خزِ نگارینِ پنجاه دیناری به پایان می‌برد و چون زمستان تمام می‌شد، آن را می‌فروخت و پولش را صدقه می‌داد».

سپس این آیه را تلاوت کرد: (بگو: چه کسی زیور خدا را که برای بندگانش پدید آورده و روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟).

145. الكافي عن العبّاس بن هلال الشامي عن الإمام الرضا علیه السلام، قالَ قُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ، ما أعجَبَ إلَى النّاسِ مَن يَأكُلُ الجَشِبَ و يَلبَسُ الخَشِنَ و يَتَخَشَّعُ؟!

فَقالَ: أ ما عَلِمتَ أنَّ يوسُفَ علیه السلام نَبِيٌّ ابنُ نَبِيٍّ، كانَ يَلبَسُ أقبِيَةَ الدّيباجِ مَزرورَةً بِالذَّهَبِ، و يَجلِسُ في مَجالِسِ آلِ فِرعَونَ يَحكُمُ، فَلَم يَحتَجِ النّاسُ إلیٰ لِباسِهِ، و إنَّمَا احتاجوا إلیٰ قِسطِهِ، و إنَّما يَحتاجُ مِنَ الإِمامِ في أن إذا قالَ صَدَقَ، و إذا وَعَدَ أنجَزَ، و إذا حَكَمَ عَدَلَ.

إنَّ اللهَ لا يُحَرِّمُ طَعاماً و لا شَراباً مِن حَلالٍ، و إنَّما حَرَّم الحَرامَ قَلَّ أو كَثُرَ، و قَد قالَ اللهُ عزّ و جلّ: (قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ ٱللهِ ٱلَّتِى أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ ٱلطَّيِّبَٰتِ مِنَ ٱلرِّزْقِ).

145. الکافی - به نقل از عبّاس بن هلال شامی -: به امام رضا علیه السلام گفتم: قربانت گردم! کسی که نان خشک بخورَد و جامۀ درشت بپوشد و خاکساری نماید، برای مردم بسی تحسین برانگیز است.

فرمود: «آیا نمی‌دانی که یوسف علیه السلام، پیامبر و پیامبرزاده بود؛ امّا جبّه‌های دیبا با دکمه‌های طلایی می‌پوشید و در مجالس فرعونیان می‌نشست و حکم می‌رانْد؟ مردم به جامۀ او نیاز نداشتند؛ بلکه به دادگری‌اش نیاز داشتند. آنچه از پیشوا خواسته می‌شود، این است که هر گاه سخن می‌گوید، راست بگوید و هر گاه وعده می‌دهد، انجام دهد و هر گاه داوری می‌کند، عدالت ورزد. خداوند، هیچ خوردنی و نوشیدنی حلالی را حرام نمی‌کند؛ بلکه فقط حرام را ممنوع کرده است، چه کم باشد یا زیاد. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: (بگو: چه کسی زیوری را که خدا برای بندگانش پدید آورده و [نیز] روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟)».

۳ / ۵: النَّوادِرُ

۳ / ۵: گوناگون

146. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: آفَةُ الجَمالِ الخُيَلاءُ.

146. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: آفت زیبایی، غرور است.

147. عنه‌ صلی الله علیه و آله: آفَةُ الجَمالِ البَغيُ.

147. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: آفت زیبایی، بی‌عفّتی است.

148. عنه‌ صلی الله علیه و آله: ثَلاثٌ فاتِناتٌ: الشَّعرُ الحَسَنُ، وَ الوَجهُ الحَسَنُ، وَ الصَّوتُ الحَسَنُ.

148. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: سه چیز، فریباست: موی زیبا، روی زیبا و آوای زیبا.

149. الإمام عليّ علیه السلام: حُسنُ السّيرَةِ عُنوانُ حُسنِ السَّريرَةِ.

149. امام علی علیه السلام: رفتار نیکو، نشانگر باطن نیکوست.

150. عنه علیه السلام: زَكاةُ الجَمالِ العَفافُ.

150. امام علی علیه السلام: زکات زیبایی، پاک‌دامنی است.

151. عنه علیه السلام: العَقلُ غِطاءٌ سَتيرٌ، وَ الفَضلُ جَمالٌ ظاهِرٌ، فَاستُر خَلَلَ خُلُقِكَ بِفَضلِكَ.

151. امام علی علیه السلام: خِرد، پرده‌ای پوشاننده است، و فضیلت، زیبایی آشکار است. پس کاستی‌های خُلق خود را با فضیلت‌های خود بپوشان.

152. عنه علیه السلام: لا جَمالَ كَالحَسَبِ.

152. امام علی علیه السلام: هیچ زیبایی‌ای مانند کمالات شخصی (فضایل اکتسابی) نیست.

153. عنه علیه السلام: إنَّ فَضلَ الفِعلِ عَلَى القَولِ لَجَمالٌ و زينَةٌ.

153. امام علی علیه السلام: فزونی کردار بر گفتار، زیبایی و زیور است.

154. عنه علیه السلام: صِيانَةُ المَرأَةِ أنعَمُ لِحالِها، و أَدوَمُ لِجمالِها.

154. امام علی علیه السلام: نگهداری کردن از زن، حال و روز او را خوش‌تر و زیبایی‌اش را پایدارتر می‌کند.

155. عنه علیه السلام: عَوِّد نَفسَكَ الجَميلَ؛ فَإِنَّهُ يُجمِلُ عَنكَ الاُحدوثَةَ، و يُجزِلُ لَكَ المَثوبَةَ.

155. امام علی علیه السلام: خویشتن را به کارهای زیبا عادت بده؛ زیرا هم نام نیک برای تو به ارمغان می‌آورد و هم پاداش تو را [نزد خدا] زیاد می‌گرداند.

156. عنه علیه السلام: أصلِحِ المُسيءَ بِحُسنِ فِعالِكَ، و دُلَّ عَلَى الخَيرِ بِجَميلِ مَقالِكَ.

156. امام علی علیه السلام: بدرفتار را با نیک‌رفتاری‌ات اصلاح کن و با گفتار زیبایت، به نیکی ره‌نمون شو.

157. عنه علیه السلام: يُستَدَلُّ عَلیٰ عَقلِ الرَّجُلِ بِحُسنِ مَقالِهِ، و عَلیٰ طَهارَةِ أصلِهِ بِجَميلِ أفعالِهِ.

157. امام علی علیه السلام: خرد آدمی، از نیک‌گفتاری‌اش فهمیده می‌شود و پاکی گوهرش، از زیبایی کردارهایش.

158. عنه علیه السلام: جَميلُ الفِعلِ يُنبِئُ عَن طيبِ الأَصلِ.

158. امام علی علیه السلام: زیبایی کردار، خبر از پاکی اصل و نسب می‌دهد.

159. الإمام الصادق علیه السلام: مَن مَنَّ اللهُ عَلَيهِ فَجَعَلَهُ شَريفاً في بَيتِهِ، جَميلاً في صورَتِهِ، فَحُجَّتُهُ عَلَيهِ أن يَحمَدَ اللهَ تَعالیٰ عَلیٰ ذٰلِكَ، و أَن لا يَتَطاوَلَ عَلیٰ غَيرِهِ فَيَمنَعَ حُقوقَ الضُّعَفاءِ لِحالِ شَرَفِهِ و جَمالِهِ.

159. امام صادق علیه السلام: کسی که خدا به او لطف کرده و در میان خاندانش، او را بزرگ و محترم ساخته و در چهره‌اش زیبایی قرار داده، حجّت خدا بر او این است که خداوند متعال را بر آن نعمت، سپاس گوید و به سبب بزرگی و زیبایی‌اش به [مال] دیگران، دست‌اندازی نکند و ناتوانان را از حقوقشان محروم نگردانَد.

الفصل الرّابع: جَمالُ الباطِنِ

فصل چهارم: زيبايی باطن

۴ / ۱: الحَثُّ عَلیٰ تَجميلِ الباطِنِ

۴ / ۱: تشويق به زيباسازی باطن

160. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: أبغَضُ النّاسِ إلَى اللهِ عزّ و جلّ مَن كانَ ثَوبُهُ خَيراً مِن عَمَلِهِ، و أَن يَكونَ ثِيابُهُ ثِيابَ الأَنبِياءِ و عَمَلُهُ عَمَلَ الجَبابِرَةِ.

160. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: منفورترینِ مردم نزد خداوند عزّ و جلّ کسی است که لباسش از کردارش بهتر باشد؛ جامه‌اش جامۀ پیامبران باشد و کردارش کردارِ جبّاران!

161. الإمام عليّ علیه السلام: اللّٰهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِن أن تُحَسِّنَ في لامِعَةِ العُيونِ عَلانِيَتي، و تُقَبِّحَ فيما اُبطِنُ لَكَ سَريرَتي، مُحافِظاً عَلیٰ رِئاءِ النّاسِ مِن نَفسي بِجَميعِ ما أنتَ مُطَّلِعٌ عَلَيهِ مِنّي، فَاُبدِيَ لِلناسِ حُسنَ ظاهِري، و اُفضِيَ إلَيكَ بِسوءِ عَمَلي، تَقَرُّباً إلیٰ عِبادِكَ و تَباعُداً مِن مَرضاتِكَ.

161. امام علی علیه السلام: خداوندا! به تو پناه می‌برم از این که بیرونم را در نگاه چشم‌ها[ی مردم] نیکو بنمایی، ولی درونم را که برای تو آشکار است، زشت گردانی و خود را ریاکارانه، در نزد مردم به چیزهایی وادار کنم که تو خود از نسبت من با آنها آگاهی و در نتیجه، ظاهر نیکویم را برای مردم، آشکار دارم، و بدی کردارم را نزد تو آورم تا بدین سان، به بندگانت نزدیک شوم و از خشنودی تو به دور مانم.

162. الإمام الباقر علیه السلام: مَن كانَ ظاهِرُهُ أرجَحَ مِن باطِنِهِ، خَفَّ ميزانُهُ.

162. امام باقر علیه السلام: هر کس [کفۀ] ظاهرش سنگین‌تر از باطنش باشد، ترازوی [اعمال] او سبک خواهد بود.

۴ / ۲: عَوامِلُ تَجميلِ الباطِنِ

۴ / ۲: عوامل زيباسازی باطن

۴ / ۲ - ۱: صَلاةُ اللَّيلِ

۴ / ۲ - ۱: نماز شب

163. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: مَن صَلّیٰ بِاللَّيلِ حَسُنَ وَجهُهُ بِالنَّهارِ.

163. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس در شب نماز بخواند، در روز، چهره‌اش نیکو می‌شود.

164. عنه‌ صلی الله علیه و آله: صَلاةُ اللّيلِ نورٌ، عَلَيكَ بِصَلاةِ اللَّيلِ! مَن كَثُرَت صَلاتُهُ بِاللَّيلِ حَسُنَ وَجهُهُ بِالنَّهارِ.

164. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: نماز شب، نور است. پس نماز شب بخوان. کسی که در شب، فراوان نماز بخواند، در روز، چهره‌اش نیکو می‌شود.

165. الإمام الصادق علیه السلام: صَلاةُ اللَّيلِ تُحَسِّنُ الوَجهَ، و تُحَسِّنُ الخُلُقَ، و تُطَيِّبُ الرّيحَ، و تُدِرُّ الرِّزقَ، و تَقضِي الدَّينَ، و تَذهَبُ بِالهَمِّ، و تَجلُو البَصَرَ.

165. امام صادق علیه السلام: نماز شب، چهره را زیبا و خوی را نیکو و بوی را خوش و روزی را فراوان و قرض را ادا و غصّه را بر طرف می‌کند و چشم را جلا می‌دهد.

166. فقه الرضا: صَلاةُ اللَّيلِ تَزيدُ فِي الرِّزقِ و بَهاءِ الوَجهِ، و تُحَسِّنُ الخُلُقَ.

166. فقه الرضا: نماز شب، روزی و زیبایی چهره را زیاد و اخلاق را نیکو می‌کند.

۴ / ۲ - ۲: حُسنُ الخُلُقِ

۴ / ۲ - ۲: خوش‌خويی

167. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: عَلَيكَ بِحُسنِ الخُلُقِ و طولِ الصَّمتِ، فَوَ الَّذي نَفسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ! ما عَمِلَ الخَلائِقُ عَمَلاً أحَبَّ إلَى اللهِ مِنهُما.

167. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خوش‌خو باش و سکوتت طولانی باشد. سوگند به آن که جان محمّد در دست اوست، خلایق عملی انجام نداده‌اند که نزد خداوند، محبوب‌تر از این دو باشد.

168. عنه‌ صلی الله علیه و آله: خَيرُ ما اُعطِيَ الرَّجُلُ المُؤمِنُ خُلُقٌ حَسَنٌ، و شَرُّ ما اُعطِيَ الرَّجُلُ خُلُقُ سوءٍ في صورَةٍ حَسَنَةٍ.

168. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: بهترین چیزی که به مرد مٶمن داده شده، خوی نیکوست و بدترین چیزی که به مرد داده شده، خوی بد در [پس] چهره‌ای زیباست.

169. عنه‌ صلی الله علیه و آله: لا حُسنَ كَحُسنِ الخُلُقِ.

169. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هیچ حُسنی چون حُسن خلق نیست.

170. الإمام عليّ علیه السلام: نِعمَ الإِيمانُ جَميلُ الخُلُقِ.

170. امام علی علیه السلام: چه خوش ایمانی است اخلاق زیبا!

171. عنه علیه السلام: البِشرُ مَنظَرٌ مونِقٌ، و خُلُقٌ مُشرِقٌ.

171. امام علی علیه السلام: خوش‌رویی، منظری زیبا و خویی تابناک است.

172. عنه علیه السلام: حُسنُ الخُلُقِ لِلنَّفسِ، و حُسنُ الخَلقِ لِلبَدنِ.

172. امام علی علیه السلام: خوش‌خویی مربوط به روح است و خوش‌گِلی مربوط به بدن.

173. الإمام الصادق علیه السلام: الخُلُقُ الحَسَنُ جَمالٌ فِي الدُّنيا و نُزهَةٌ فِي الآخِرَةِ، و بِهِ كَمالُ الدّينِ، و قُربَةٌ إلَى اللهِ تَعالیٰ، و لا يَكونُ حُسنُ الخُلُقِ إلّا في كُلِّ وَلِيٍّ و صَفِيٍّ؛ لِأَنَّ اللهَ تَعالیٰ أبیٰ أن يَترُكَ ألطافَهُ و حُسنَ الخُلُقِ إلّا في مَطايا نورِهِ الأَعلیٰ و جَمالِهِ الأَزكیٰ؛لِأَنَّها خَصلَةٌ يَختَصُّ بِهَا الأَعرَفُ بِرَبِّهِ، و لا يَعلَمُ ما في حَقيقَةِ حُسنِ الخُلُقِ إلَّا اللهُ تَعالیٰ.

173. امام صادق علیه السلام: خوی نیک، در دنیا زیبایی و در آخرت، آسودگی است و مایۀ کامل شدن دین و نزدیک شدن به خداوند متعال است. خوی نیک، جز در دوستان و برگزیدگان [خدا] نیست؛ زیرا خداوند متعال جز این نخواسته است که الطاف خود و خوی نیک را در کسانی قرار دهد که حاملان نور بلند و جمال پاک او هستند؛ چون خوی نیک، خصلتی است ویژۀ کسانی که خداشناس‌ترند. حقیقت [و ارزش واقعیِ] نیک‌خویی را کسی جز خداوند متعال نمی‌داند.

۴ / ۲ - ۳: حُسنُ العَقلِ

۴ / ۲ - ۳: خوش‌خِردی

174. الإمام عليّ علیه السلام: لا جَمالَ أزيَنُ مِنَ العَقلِ.

174. امام علی علیه السلام: هیچ زیبایی‌ای زیبنده‌تر از خِرد نیست.

175. عنه علیه السلام: العَقلُ أجمَلُ زينَةٍ.

175. امام علی علیه السلام: خِرد، زیباترین زیور است.

176. عنه علیه السلام: حُسنُ العَقلِ جَمالُ الظَّواهِرِ وَ البَواطِنِ.

176. امام علی علیه السلام: نیکویی خِرد، زیبایی برون‌ها و درون‌هاست.

177. عنه علیه السلام: حَسَبُ المَرءِ عِلمُهُ، و جَمالُهُ عَقلُهُ.

177. امام علی علیه السلام: حسب و نسب مرد، دانش اوست و زیبایی‌اش، خِرد او.

178. عنه علیه السلام: ما جَمَّلَ الفَضائِلَ كَاللُّبِّ.

178. امام علی علیه السلام: هیچ چیزی چون خِرد، فضیلت‌ها را زیبا نمی‌گرداند.

179. عنه علیه السلام: قَبيحٌ عاقِلٌ خَيرٌ مِن حَسَنٍ جاهِلٍ.

179. امام علی علیه السلام: زشتِ خردمند، بهتر از زیبای نادان است.

180. الإمام العسكري علیه السلام: حُسنُ الصّورَةِ جَمالٌ ظاهِرٌ، و حُسنُ العَقلِ جَمالٌ باطِنٌ.

180. امام عسکری علیه السلام:نیکویی چهره، زیبایی ظاهری است و نیکویی خِرد، زیبایی باطنی.

181. الإمام عليّ علیه السلام: عُقولُ النَّساءِ في جَمالِهِنَّ، و جَمالُ الرِّجالِ في عُقولِهِم.

181. امام علی علیه السلام: خردِ زنان در زیبایی آنهاست و زیبایی مردان، در خِردشان.

۴ / ۲ - ۴: حُسنُ النِّيَّةِ

۴ / ۲ - ۴: خوش نيّتی

182. الإمام عليّ علیه السلام: حُسنُ الصّورَةِ الجَمالُ الظّاهِرُ، حُسنُ النَّيَّةِ جَمالُ السَّرائِرِ.

182. امام علی علیه السلام: نیکویی چهره، زیبایی ظاهری است، نکویی نیّت، زیبایی درون‌هاست.

183. عنه علیه السلام: إنَّ اللهَ سُبحانَهُ يُحِبُّ أن تَكونَ نِيَّةُ الإِنسانِ لِلنّاسِ جَميلَةً.

183. امام علی علیه السلام: خداوند سبحان دوست دارد که نیّت انسان در بارۀ مردم، زیبا باشد.

184. عنه علیه السلام: جَميلُ النَّيَّةِ سَبَبٌ لِبُلوغِ الاُمنِيَّةِ.

184. امام علی علیه السلام: نیّت زیبا، سبب رسیدن به آرزوست.

185. عنه علیه السلام: جَميلُ المَقصَدِ يَدُلُّ عَلیٰ طَهارَةِ المَولِدِ.

185. امام علی علیه السلام: زیبا بودن هدف، بر پاک‌زادگی دلالت دارد.

۴ / ۲ - ۵: حُسنُ السَّريرَةِ

۴ / ۲ - ۵: خوش‌نهادی

186. الإمام عليّ علیه السلام: الجَمالُ الظّاهِرُ حُسنُ الصّورَةِ، الجَمالُ الباطِنُ حُسنُ السَّريرَةِ.

186. امام علی علیه السلام: زیبایی پیدا، رخسارۀ نیکوست و زیبایی پنهان، نهاد نیکو.

۴ / ۲ - ۶: حُسنُ القَولِ وَ الفِعلِ

۴ / ۲ - ۶: نيکويی گفتار و کردار

187. الإمام عليّ علیه السلام: كُن حَسَنَ المَقالِ، جَميلَ الأَفعالِ؛ فَإِنَّ مَقالَ الرَّجُلِ بُرهانُ فَضلِهِ، و فِعالَهُ عُنوانُ عَقلِهِ.

187. امام علی علیه السلام: نیکوگفتار و زیباکردار باش؛ زیرا گفتار آدمی، نشانِ برتری اوست و کردار او، دلیل خردمندی ‌او.

188. تهذيب الكمال عن الحارث الأعور: إنَّ عَلِيّاً علیه السلام سَأَلَ ابنَهُ الحَسَنَ علیه السلام عَن أشياءَ مِن أمرِ المُروءَةِ... قالَ: فَمَا السَّناءُ؟ قالَ: إتيانُ الجَميلِ، و تَركُ القَبيحِ.

188. تهذيب الکمال - به نقل از حارث اعور -: علی علیه السلام از فرزندش حسن علیه السلام در بارۀ نشانه‌های مروّت پرسید و... [از جمله] پرسید: ارجمندی چیست؟ حسن علیه السلام گفت: «انجام دادن کارهای نیک و ترک کردن کارهای زشت».

189. الإمام الحسين علیه السلام: اِعلَموا أنَّ المَعروفَ یَکسِبُ حَمداً، و یُکْسِبُ أجراً، فَلَو رَأَيتُمُ المَعروفَ رَجُلاً رَأَيتُموهُ حَسَناً جَميلاً؛ يَسُرُّ النّاظِرينَ و یَفوقُ العالَمینَ، و لَو رَأَيتُمُ اللُّؤمَ رجلاً رَأَيتُموهُ سَمِجاً مُشَوَّهاً؛ تَنفِرُ مِنهُ القُلوبُ و تُغَضُّ دونَهُ الأَبصارُ.

189. امام حسين علیه السلام: بدانید که خوبی کردن، آورندۀ ستایش است و در پی دارندۀ پاداش. اگر خوبی را به شکل مردی [مجسَّم] ببینید، حتماً آن را نیکو، زیبا و خوشایند بینندگان خواهید دید و اگر پستی را ببینید، آن را ناهنجار و زشت و بدمنظر خواهید دید که دل‌ها از آن می‌گریزند و چشم‌ها به رویش بسته می‌شوند.

190. الإمام الهادي علیه السلام: خَيرٌ مِنَ الخَيرِ فاعِلُهُ، و أَجمَلُ مِنَ الجَميلِ قائِلُهُ.

190. امام هادی علیه السلام: نیک‌تر از نیکی، نیکوکار است و زیباتر از [سخن] زیبا، گویندۀ آن است.

۴ / ۲ - ۷: صَوابُ القَولِ

۴ / ۲ - ۷: درستی گفتار

191. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: الجَمالُ صَوابُ المَقالِ بِالحَقِّ، وَ الكَمالُ حُسنُ الفِعالِ بِالصِّدقِ.

191. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: زیبایی، در درستگویی حق است و کمال، در رفتار زیبای صادقان.

192. الأمالي للطوسي عن جابر بن عبداللّه‌ الأنصاري: أقبَلَ العَبّاسُ علیه السلام ذاتَ يَومٍ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، و كانَ العَبّاسُ طُوالاً حَسَنَ الجِسمِ، فَلَمّا رَآهُ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله تَبَسَّمَ إلَيهِ فَقالَ: إنَّكَ - يا عَمِّ - لَجَميلٌ.

فَقالَ العَبّاسُ: مَا الجَمالُ بِالرِّجالِ يا رَسولَ اللهِ؟

قالَ: صَوابُ القَولِ بِالحَقِّ.

قالَ: فَمَا الكَمالُ؟

قالَ: تَقوَى اللهِ عزّ و جلّ و حُسنُ الخُلُقِ.

192. الأمالی، طوسی - به نقل از جابر بن عبد اللّٰه‌ انصاری -: روزی، عبّاس به سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد. عبّاس، مردی بلند و خوش‌اندام بود. پیامبر صلی الله علیه و آله با دیدن او لبخند زد و فرمود: «عمو جان! شما واقعاً زیبایی!».

عبّاس گفت: زیبایی مردان به چیست، ای پیامبر خدا؟

فرمود: «به گفتنِ سخن حق».

گفت: کمال چیست؟

فرمود: «پروا داشتن از خداوند عزّ و جلّ و خوش‌خویی».

۴ / ۲ - ۸: فَصاحَةُ اللِّسانِ

۴ / ۲ - ۸: شيوايی زبان

193. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: جَمالُ الرَّجُلِ فَصاحَةُ لِسانِهِ.

193. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: زیبایی مرد، شیوایی زبان اوست.

194. عنه‌ صلی الله علیه و آله: الجَمالُ فِي اللِّسانِ.

194. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: زیبایی، در زبان است.

195. الإمام زين العابدين علیه السلام: أقبَلَ العَبّاسُ بنُ عَبدِ المُطَّلِبِ إلیٰ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و عَلَيهِ حُلَّةٌ و لَهُ ضَفيرَتانِ و هُوَ أبيَضُ، فَلَمّا رَآهُ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله تَبَسَّمَ، فَقالَ العَبّاسُ: يا رَسولَ اللهِ، ما أضحَكَكَ، أضحَكَ اللهُ سِنَّكَ؟

فَقالَ: أعجَبَني جَمالُ عَمِّ النَّبِيِّ.

فَقالَ العَبّاسُ: مَا الجَمالُ فِي الرِّجالِ؟ قالَ: اللِّسانُ.

195. امام زين العابدين علیه السلام: عبّاس بن عبد المطّلب که مردی سفیدرو بود، با جبّه‌ای بر تن و گیسوان بافته، سوی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با دیدن او لبخند زد. عبّاس گفت: خداوند، همیشه خندانت بدارد، ای پیامبر خدا! چه چیزی موجب خندۀ شما شد؟

فرمود: «از زیبایی عموی پیامبر خوشم آمد».

عبّاس گفت: زیبایی مردان به چیست؟ فرمود: زبان.

196. الإمام عليّ علیه السلام: جَميلُ القَولِ دَليلُ وُفورِ العَقلِ.

196. امام علی علیه السلام: سخن زیبا، نشانۀ فزونی خِرد است.

197. عنه علیه السلام: إنَّ اللهَ عزّ و جلّ جَعَلَ صورَةَ المَرأَةِ في وَجهِها، و صورَةَ الرَّجُلِ في مَنطِقِهِ.

197. امام علی علیه السلام: خداوند عزّ و جلّ سیمای زن را در رخسار او و سیمای مرد را در گفتارش قرار داده است.

۴ / ۲ - ۹: العِلمُ وَ الأَدَبُ

۴ / ۲ - ۹: دانش و ادب

198. الإمام عليّ علیه السلام: مَن لَم يَكتَسِب بِالعِلمِ مالاً، اكتَسَبَ بِهِ جَمالاً.

198. امام علی علیه السلام: کسی که با دانش، دارایی به دست نیاورَد، با آن، زیبایی به دست می‌آورد.

199. عنه علیه السلام: العِلمُ جَمالٌ لا يَخفیٰ، و نَسيبٌ لا يَجفیٰ.

199. امام علی علیه السلام: دانش، جمالی است که پنهان نمی‌مانَد و خویشاوندی است که جفا نمی‌کند.

200. عنه علیه السلام: العِلمُ أفضَلُ الجَمالَينِ.

200. امام علی علیه السلام: دانش، بهترینِ دو زیبایی است.

201. عنه علیه السلام: طَلَبُ الأَدَبِ جَمالُ الحَسَبِ.

201. امام علی علیه السلام: آموختن ادب، مایۀ زیبایی حَسَب (قدر و منزلت) است.

202. عنه علیه السلام - فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ -:

لَيسَ الجَمالُ بِأَثوابٍ تُزَيِّنُنا إنَّ الجَمالَ جَمالُ العِلمِ وَ الأَدَبِ

لَيسَ اليَتيمُ الَّذي قَد ماتَ والِدُهُ إنَّ اليَتيمَ يَتيمُ العَقلِ وَ الحَسَبِ.

202. امام علی علیه السلام - در دیوان منسوب به ایشان -:

زیبایی به جامه‌هایی نیست که ما را آرسته می‌سازند

زیبایی [واقعی]، زیبایی دانش و ادب است.

یتیم، آن نیست که پدرش مرده است [و پدر ندارد]

یتیم [واقعی]، آن است که خِرد و بزرگواری نداشته باشد!

۴ / ۲ - 10: اِجتِنابُ المَسكَنَةِ

۴ / ۲ - ۱۰: دوری از فقر

203. الإمام عليّ علیه السلام: التَّجَمُّلُ اجتِنابُ المَسكَنَةِ.

203. امام علی علیه السلام: خودآرایی [واقعی]، دوری کردن از فقر است.

۴ / ۲ - ۱۱: تَحَرِّي الصِّدقِ

۴ / ۲ - ۱۱: راستی‌جويی

204. الإمام عليّ علیه السلام: تَحَرِّي الصِّدقِ و تَجَنُّبُ الكَذِبِ، أجمَلُ شيمَةٍ و أَفضَلُ أدَبٍ.

204. امام علی علیه السلام: راستی‌جویی و دوری کردن از دروغ، زیباترین خصلت و برترین ادب است.

205. عنه علیه السلام: الصِّدقُ جَمالُ الإِنسانِ، و دِعامَةُ الإِيمانِ.

205. امام علی علیه السلام: راستی، جمال انسان و پشتوانۀ ایمان است.

۴ / ۲ - ۱۲: تَركُ الشَّهوَةِ

۴ / ۲ - ۱۲: ترک هوس‌ها

206. الإمام عليّ علیه السلام: تَركُ الشَّهَواتِ أفضَلُ عِبادَةٍ، و أَجمَلُ عادَةٍ.

206. امام علی علیه السلام: ترک خواهش‌های نفسانی، برترین عبادت و زیباترین عادت است.

۴ / ۲ - ۱۳: الفُتُوَّةُ

۴ / ۲ - ۱۳: جوان‌مردی

207. الإمام عليّ علیه السلام: ما تَزَيَّنَ الإِنسانُ بِزينَةٍ أجمَلَ مِنَ الفُتُوَّةِ.

207. امام علی علیه السلام: انسان، به زیوری زیباتر از جوان‌مردی آراسته نشده است.

۴ / ۲ - ۱۴: السَّخاءُ

۴ / ۲ - ۱۴: بخشندگی

208. الإمام عليّ علیه السلام: لَو رَأَيتُمُ السَّخاءَ رَجُلاً لَرَأَيتُموهُ حَسَناً جَميلاً يَسُرُّ النّاظِرينَ.

208. امام علی علیه السلام: اگر بخشندگی را به صورت مردی [مجسّم] می‌دیدید، قطعاً آن را نیکو و زیبا می‌دیدید که بینندگان را شادمان می‌کند.

۴ / ۲ - ۱۵: الحَياءُ

۴ / ۲ - ۱۵: حيا

209. الإمام عليّ علیه السلام: الحَياءُ جَميلٌ.

209. امام علی علیه السلام: حیا زیباست.

210. عنه علیه السلام: الحَياءُ خُلُقٌ جَميلٌ.

210. امام علی علیه السلام: حیا، خصلتی زیباست.

211. عنه علیه السلام: الحَياءُ سَبَبٌ إلی كُلِّ جَميلٍ.

211. امام علی علیه السلام: حیا، وسیلۀ رسیدن به هر زیبایی است.

۴ / ۲ - ۱۶: العافِيَةُ

۴ / ۲ - ۱۶: عافيت

212. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: اللّٰهُمَّ أغنِني بِالعِلمِ، و زَيِّنّي بِالحِلمِ، و أَكرِمني بِالتَّقویٰ، و جَمِّلني بِالعافِيَةِ.

212. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خدایا! مرا با دانش، توانگر ساز و با بردباری، زینتم ببخش و با تقوا، گرامی‌ام بدار و با عافیت (آسایش جسم و روح)، زیبایم گردان.

213. الإمام عليّ علیه السلام: لا لِباسَ أجمَلُ مِنَ العافِيَةِ.

213. امام علی علیه السلام: جامه‌ای زیباتر از عافیت (آسایش) نیست.

214. عنه علیه السلام: لا لِباسَ أجمَلُ مِنَ السَّلامَةِ.

214. امام علی علیه السلام: جامه‌ای زیباتر از سلامت نیست.

۴ / ۲ - ۱۷: المُداراةُ

۴ / ۲ - ۱۷: مدارا

215. الإمام عليّ علیه السلام: المُداراةُ أجمَلُ الخِلالِ.

215. امام علی علیه السلام: مدارا کردن، زیباترینِ خصلت‌هاست.

۴ / ۲ - ۱۸: الصَّبرُ

۴ / ۲ - ۱۸: شکيبايی

216. الإمام عليّ علیه السلام: الصَّبرُ صَبرانِ: فَالصَّبرُ عِندَ المُصيبَةِ حَسَنٌ جَميلٌ، و أَحسَنُ مِن ذٰلِكَ الصَّبرُ عِندَ ما حَرَّمَ اللهُ عزّ و جلّ عَلَيكَ.

216. امام علی علیه السلام: شکیبایی دو گونه است: شکیبایی در برابر مصیبت - که نیکو و زیباست - و نیکوتر از آن، شکیبایی در خودداری از چیزهایی است که خداوند عزّ و جلّ بر تو حرام کرده است.

۴ / ۲ - ۱۹: التَّواضُعُ

۴ / ۲ - ۱۹: فروتنی

217. الإمام عليّ علیه السلام:

وَ اجعَل فُؤادَكَ لِلتَّواضُعِ مَنزِلاً إنَّ التَّواضُعَ بِالشَّريفِ جَميلٌ.

217. امام علی علیه السلام:

دل خود را سرای فروتنی کن /

که فروتنی، از بزرگان، زیباست.

۴ / ۲ - ۲۰: تِلكَ الخِصالُ

۴ / ۲ - ۲۰: اين صفات

218. الإمام الصادق علیه السلام: مَن كانَت فيهِ خَلَّةٌ مِن ثَلاثَةٍ انتَظَمَت فيهِ ثَلاثَتُها في تَفخيمِهِ و هَيبَتِهِ و جَمالِهِ: مَن كانَ لَهُ وَرَعٌ، أو سَماحَةٌ، أو شَجاعَةٌ.

218. امام صادق علیه السلام: هر کس یکی از سه صفت را داشته باشد، آثار هر سۀ آنها، یعنی بزرگی و اُبُّهت و زیبایی، در او جمع می‌شود: کسی که در او پارسایی یا گشاده‌دستی یا دلیری باشد.

219. عنه صلی الله علیه و آله: إذا سَأَلتُمُ الخَيرَ فَسَلوا حِسانَ الوُجوهِ.

219. امام صادق علیه السلام: هر گاه کمک خواستید، از خوب‌رویان بخواهید.