أ د ب / الأدب

الأدب (نسخه آزمایشی)

ادب

درآمد

ادب، در لغت

ادب، در اصل به معناى دعوت از مردم براى اجتماع بر «مأدُبه (طعام)»، است. تهذيب اللغة اين واژه را چنين معنا كرده است:

أصلُ الأَدبِ الدُّعاءُ، وَ قيلَ لِلصَّنيعِ يُدعى إلَيهِ النّاسُ مَدعاةٌ وَ مَأدَبَةٌ. وَ الأَدَبُ الَّذى يَتَأَدَّبُ بِهِ الأَديبُ مِنَ النّاسِ، سُمِّىَ أدَبا لِأَنَّهُ يَأدِبُ النّاسَ الَّذينَ يَتَعَلَّمونَهُ إلَى المَحامِدِ، وَ يَنهاهُم عَنِ المَقابِحِ.

اَدْب، در اصل به معناى دعوت كردن است، و به قولى، غذايى كه مردم به آن دعوت مى شوند؛ يعنى هم به معناى «دعوت كردن» و هم به معناى خود «غذا». و نيز «ادب» آن چيزى است كه مردمان اديب فرا مى گيرند، به آن اَدَب گفته اند، چون افرادى را كه فرايش مى گيرند، به خوبى ها فرا مى خوانَد و از زشتى ها بازشان مى دارد.

و در معجم مقاييس اللغة آمده است:

الأَدْبُ: أن تَجمَعَ النّاسَ إلى طَعامِكَ، وَ هِىَ المَأدَبَةُ وَ المَأدُبَةُ، وَ الآدِبُ: الدَّاعى... وَ مِن هذَا القِياسِ الأَدَبُ أيضا؛ لِأَنَّهُ مُجمَعٌ عَلَى استِحسانِهِ.

اَدْب، گرد آوردن مردم است براى غذايى كه فراهم آورده اى، كه همان مأدَبه و مأدُبه است و آدِب، دعوت كننده است. اَدَب نيز بر همين قياس است؛ چون بر نيك بودن آن، اجماع است.

دو نكته در ريشه لغوى ادب وجود دارد: يكى اجتماع مردم، و ديگرى شايستگىِ كار. شايد به همين لحاظ، انجام دادنِ كار به گونه اى كه در جامعه نيكو و شايسته شمرده شود، ادب ناميده شده است. البتّه در كاربردهاى اين واژه در نصوص (متون) اسلامى، توضيح خواهيم داد كه اين واژه به معناى مطلق تربيت هم آمده است.

بنا بر اين، ادب، در مفهوم ارزشىِ آن، از مقوله هنر محسوب مى شود و اديب، هنرمندى است كه كارى را زيبا و دل پذير انجام مى دهد. از اين رو، دانشى كه موجب دور ماندن از خطا در گفتار و نوشتار است، علم ادب ناميده مى شود؛ بلكه به مطلق علوم و معارف نيز ادب اطلاق مى گردد؛ چرا كه علم، سرمايه شايستگى و زيبايىِ عمل است و هنر ارائه كار خوب و نيكو، تنها از دانشمند بر مى آيد.

ادب، در قرآن و حديث

در قرآن، واژه «ادب» به كار نرفته، هر چند معنا و مفهوم آن، بارها مورد عنايت اين كتاب آسمانى قرار گرفته است؛ امّا در احاديث اسلامى، ادب به عنوان يك اصل مهمّ فرهنگى، اخلاقى و اجتماعى، فراوان به كار رفته است. به فرموده امام على عليه السلام:

لِكُلِّ أمرٍ أدَبٌ.

هر كارى، آدابى [و آيينى] دارد. برجسته ترين نكات در تبيين احاديث ادب، عبارت اند از:

يك. معناى ادب

در احاديث اسلامى، كلمه ادب به طور كلّى در سه معنا به كار رفته است:

الف ـ تبلور ارزش هاى فطرى، عقلى و اجتماعى

امام على عليه السلام با اشاره به همين معنا فرمود:

كَفاكَ أدَبا لِنَفسِكَ اجتِنابُ ما تَكرَهُهُ مِن غَيرِكَ.

تو را براى ادب كردن خويش، همين بس كه از آنچه از ديگران نمى پسندى، دورى گزينى.

لازمه اجتناب از آنچه انسان از ديگران ناپسند مى داند، تبلور ارزش هاى فطرى، عقلى و اجتماعى در گفتار و كردار است. كسى كه خود را متعهّد به رعايت اين ارزش ها كند، نيازى به مربّى و مؤدِّب ندارد، چنان كه وقتى از عيسى عليه السلام پرسيدند: چه كسى تو را ادب آموخت؟ فرمود:

ما أدَّبَنى أحَدٌ، رَأَيتُ قُبحَ الجَهلِ فَجانَبتُهُ.

كسى مرا ادب نياموخت؛ بلكه زشتىِ نادانى [ و بى ادبى ] را ديدم و از آن دورى گزيدم.

بى ادبى در گفتار و كردار، ريشه در جهل دارد. عقل، انسان را مقيّد به رعايت ارزش هايى مى كند كه براى حفظ هويّت انسانى، راهى جز آن وجود ندارد. از اين رو، امام على عليه السلام مى فرمايد:

حَسبُ المَرءِ... مِن أدَبِهِ ألّا يَترُكَ ما لا بُدَّ لَهُ مِنهُ.

آدمى را از ادب، همين بس كه آنچه را از آن گريزى ندارد، فرو نگذارد.

اهل ايمان كه خود را متعهّد به رعايت ارزش ها مى دانند، بايد گفتار و كردار آنان سرشار از ادب باشد، چنان كه پيامبر خدا در توصيف مؤمن فرمود:

حَرَكاتُهُ أدَبٌ.

رفتارهاى او ادب است.

ب ـ تبلور ارزش هاى دينى

ارزش هاى دينى، عبارت است از آنچه خداوند متعال، انجام دادن آن را به صورت واجب يا راجح، از انسان خواسته است. برخى از احاديث، به اين معنا اشاره دارند، مانند:

أنَا أديبُ اللّهِ وَ عَلِىٌّ أديبى.

من تربيت شده خدا هستم و على، تربيت شده من است. إنَّ اللّهَ أدَّبَ نَبِيَّهُ عَلى مَحَبَّتِهِ.

خداوند، پيامبرش را بر محبّت خويش پروَرْد. إنَّ المُؤمِنَ يَأخُذُ بِأدَبِ اللّهِ.

مؤمن، به آداب خدا رفتار مى كند.

مؤدّب بودن به آداب الهى، در اين گونه احاديث، بدين معناست كه ارزش هاى دينى، در گفتار و كردار پيشوايان اسلام و رهروان آنها تبلور مى يابند. در اين جا توجّه به دو نكته، ضرورى است:

نكته اوّل، اين كه ارزش هاى عقلى و شرعى، در ريشه يابى و تحليل دقيق، به يك نقطه مى رسند. از امام على عليه السلام نقل شده است:

العَقلُ شَرعٌ مِن داخِلٍ، وَ الشَّرعُ عَقلٌ مِن خارِجٍ.

عقل، شريعت درونى است، و شريعت، عقل برون.

بى ترديد، اگر عقل بتواند حقايق را آن گونه كه هستند، درك كند، به همان نقطه مى رسد كه دين رسيده است، و بر همين اساس گفته شده است كه: «هر آنچه عقل بِدان حكم كند، شريعت نيز بدان حكم مى كند، و هر آنچه شريعت بدان حكم كند، عقل هم بدان حكم مى كند». با اين نگاه، آداب عقلى و شرعى، در واقع، يكى هستند.

نكته دوم، اين كه آداب اجتماعىِ نامشروع، در واقع، ارزش ادبى ندارند؛ زيرا همان طور كه اشاره شد، اگر ارزش ادبى داشتند، شريعت با آنها مخالفت نمى كرد؛ بلكه زيبا جلوه كردنِ اين گونه آداب، در حقيقت، نوعى انحراف روانى است و كسانى كه گرفتار اين انحراف هستند، به تعبير قرآن «زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَالِهِمْ؛ كردارهاى زشتشان برايشان آراسته شده است» .

ج ـ تربيت

كلمه ادب، در متون اسلامى، گاه صرفا در معناى تربيت به كار رفته است و آن، هنگامى است كه با صفتِ خوب و يا بد توصيف مى گردد، مانند:

بِحُسنِ السِّياسَةِ يَكونُ الأَدَبُ الصّالِحُ.

با حسن سياست و تدبير است كه ادب نيكو پديد مى آيد. لا يَزالُ العَبدُ المُؤمِنُ يورِثُ أهلَ بَيتِهِ العِلمَ وَ الأَدَبَ الصّالِحَ حَتّى يُدخِلَهُمُ الجَنَّةَ جَميعا... وَ لا يَزالُ العَبدُ العاصى يورِثُ أهلَ بَيتِهِ الأدَبَ السَّيِّئَ حَتّى يُدخِلَهُمُ النّارَ جَميعا.

بنده مؤمن، پيوسته براى افراد خانواده اش دانش و ادبِ نيكو به ارث مى نهد تا آن كه همه آنها را وارد بهشت مى سازد... و بنده گنهكار، پيوسته براى خانواده اش ادب و تربيت بد به ارث مى نهد تا آن كه سرانجام، همه آنان را به دوزخ مى فرستد.

بديهى است كه ادب به معناى ارزشىِ آن، نيازى به وصف «صالح» ندارد و نيز نمى توان آن را با «سىّ ء» توصيف نمود. بنا بر اين، در اين گونه موارد، بايد به معناى مطلق تربيت باشد؛ بلكه شايد در پاره اى از موارد كه كلمه ادب، مطلق ذكر شده نيز به همين معنا باشد و صفتِ «صالح» از آن رو حذف شده باشد كه معلوم و حذف آن، جايز بوده است.

در تعريف «ادب» گفته شده كه:

الأدب ـ على ما يتحصّل من معناه ـ هو الهيئة الحسنة التى ينبغى أن يقع عليه الفعل المشروع؛ إمّا فى الدين أو عند العقلاء فى مجتمعهم، كآداب الدعاء و آداب ملاقات الأصدقاء، و إن شئت قلت: ظرافة الفعل.

ادب ـ آن گونه كه از معناى آن به دست مى آيد ـ عبارت است از: هيئت نيكويى كه سزاوار است عمل مشروع، بر طبق آن صورت گيرد، يا در دين و يا در نزد خردمندان جامعه، مانند: آداب دعا كردن و آداب ملاقات با دوستان. به عبارت ديگر، ادب عبارت است از: آراستگىِ عمل.

بنا بر آنچه گذشت، اين تعريف، قابل انطباق بر همه كاربردهاى كلمه ادب نيست و تنها بر معناى اوّل و دوم آن انطباق دارد.

دو. انواع و مراتب ادب

ادب، به معناى رعايت ارزش هاى عقلى و شرعى در گفتار و كردار، انواع و مراتبى دارد كه اينك به شرح اجمالىِ آن مى پردازيم:

الف ـ ادب با مردم

ادب با مردم، عبارت است از برخورد شايسته با افراد و اقشار مختلف، با توجّه به جايگاه خاصّ خانوادگى و اجتماعىِ آنان. خود اين ادب نيز انواعى دارد: ادب برخورد با پدر و مادر، ادب برخورد با خويشان، ادب برخورد با همسايه و همراه، ادب برخورد با دوست، ادب برخورد با دشمن، ادب برخورد با عالِم، ادب برخورد با پيامبران الهى و اوصياى آنان و اولياى خدا. شرح هر يك از اين آداب، در عناوين خاصّ آنها خواهد آمد.

كمترين مرتبه ادب با مردم، پرهيز از هر كارى است كه انسان، سر زدنِ آن را از ديگران ناپسند مى داند. به فرموده امام على عليه السلام، همين مقدار، براى مؤدّب بودن انسان كفايت مى كند:

كَفاكَ أدَبا لِنَفسِكَ اجتِنابُ ما تَكرَهُهُ مِن غَيرِكَ.

تو را براى ادب كردن خويش، همين بس كه از آنچه از ديگران نمى پسندى، دورى گزينى.

بديهى است كه اين، كمترين مقدار ادب است و هر چه رعايت ارزش هاى عقلى و شرعى در گفتار و كردار انسان تقويت شود، بر ميزان ادب او افزوده مى گردد.

ب ـ ادب با آفريدگار

ادب با آفريدگار، عبارت است از رعايت حرمت حضور او در همه حالات و حركات و سكنات، آن گونه كه شايسته عظمت و بزرگوارىِ اوست. اين ادب نيز انواع و مراتبى دارد:

مرتبه اوّل: ترك محرّمات و انجام دادن واجبات الهى.

مرتبه دوم: ترك مكروهات و انجام دادن مستحبّات دينى.

مرتبه سوم: پاكسازىِ دل از آنچه غير خداوند متعال است. با اشاره به همين مرتبه ادب، امام على عليه السلام فرمود:

كَفى بِالعَبدِ أدَبا ألّا يُشرِكَ فى نِعَمِهِ و إربِهِ غَيرَ رَبِّهِ.

بنده را ادب، همين بس كه در نعمت ها و حاجت هايش، كسى را جز پروردگار خويش، شريك نگردانَد.

و اين سخن امام صادق عليه السلام نيز به همين مرتبه اشاره دارد:

القَلبُ حَرَمُ اللّهِ؛ فَلا تُسكِن حَرَمَ اللّهِ غَيرَ اللّهِ.

دل، حرم خداست. پس در حرم خدا، غير خدا را جاى مده.

ج ـ ادب با خود

ادب با خود، عبارت است از رعايت ارزش ها در گفتار و كردار، به دليل حرمت خود. به سخن ديگر، گاهى انسان به دليل شرم از ديگران و رعايت حرمت خدا و مردم، ادب را مراعات مى كند، و گاه به مقتضاى انسان بودن و رعايت حرمت ارزش هاى انسانى.

در سخنى منسوب به امام على عليه السلام اين نوع ادب، نهايت ادبْ مدارى خوانده شده است:

غايَةُ الأَدَبِ أن يَستَحِىَ الإِنسانُ مِن نَفسِهِ.

نهايت ادب، آن است كه انسان از خويشتن حيا كند.

اين سخن آن امام بزرگ نيز اشاره به همين نوع ادبْ مدارى است:

لَو أنّا لا نَرجو جَنَّةً، وَ لا نَخشى نارا وَ لا ثَوابا وَ لا عِقابا، لَكانَ يَنبَغى لَنا أن نَطلُبَ مَكارِمَ الأَخلاقِ، فَإِنَّها تَدُلُّ عَلى سُبُلِ النَّجاحِ.

ما اگر به بهشتى هم اميد نداشته باشيم و از آتشى نترسيم و پاداش و كيفرى هم در ميان نباشد، باز مى سزد كه براى كسب خصلت هاى والاى انسانى بكوشيم؛ چرا كه اين خصلت ها راه هاى رستگارى را نشان مى دهند.

سه. نقش ادب در زندگىِ انسان

از نگاه احاديث اسلامى، ادب، آثار و بركات فراوانى براى زندگى انسان دارد: ادب، سرمايه شكوفايىِ عقل، زيور جان و زبان، زينت حسَب و نسَب، و عامل رشد همه فضايل اخلاقى در انسان است.

كسى كه خود را به زيور ادب بيارايد، زشتى هاى نسَب او پنهان مى ماند و كمتر گرفتار كارهاى ناشايسته مى شود و در يك جمله، هر كسى با ادب، در زندگى سعادتمند، و بى ادب، شقاوتمند است. و به تعبير زيباى امير سخن:

مَا الإِنسانُ لَولَا الأَدَبُ إلّا بَهيمَةٌ مُهمَلَةٌ.

اگر ادب نبود، انسان چيزى جز حيوانى افسار گسيخته نبود.

بر اين پايه، انسان در زندگى، بيش از هر چيز، به ادب نياز دارد. به فرموده امام على عليه السلام:

إنَّ النّاسَ إلى صالِحِ الأَدَبِ أحوَجُ مِنهُم إلَى الفِضَّةِ وَ الذَّهَبِ.

مردم، به ادبِ نيكو نيازمندترند تا به سيم و زر.

و از اين رو، پيشوايان اسلام با بيان هاى گوناگون، پيروان اين آيين را به فراگيرىِ ادب برانگيخته اند و از ترك آن بر حذر داشته اند، تا آن جا كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إن اُجِّلتَ فى عُمُرِكَ يَومَينِ؛ فَاجعَل أحَدَهُما لِأَدَبِكَ لِتَستَعينَ بِهِ عَلى يَومِ مَوتِكَ.

اگر دو روز از عمرت باقى مانده بود، يك روزِ آن را به ادب (تربيتِ) خود اختصاص بده تا از آن براى روز مردنت كمك بگيرى.

ادبى كه براى زندگىِ پس از مرگ انسان سودمند است، ادب در برخورد با خداست؛ يعنى تبلور ارزش هاى الهى در زندگى پيش از مرگ. هر چه اين ادب بيشتر شود، انسان به فلسفه آفرينش خود نزديك تر مى گردد و از بركات آن در دنيا و آخرت، بهره افزون ترى خواهد برد كه:

«عِندَ اللَّهِ ثَوَابُ الدُّنْيَا وَالْأَخِرَةِ.

در نزد خداست پاداش دنيا و آخرت» .

چهار. خاستگاه هاى ادب

جمع بندى نصوصى كه به خاستگاه ها و ريشه هاى ادب اشاره دارند، بدين گونه است كه ادب، دو ريشه اصلى دارد: يكى وراثت و ديگرى تربيت، چنان كه در حديث نبوى آمده است:

النّاسُ مَعادِنُ، وَ العِرقُ دَسّاسٌ، وأدَبُ السّوءِ كَعِرقِ السّوءِ.

مردم [چونان] معدن هايند، و رگ و ريشه اثر دارد، ، و ادبِ بد، مانند رگ و ريشه بد است.

ريشه و وراثت، هر دو به خانواده باز مى گردند. در حديث علوى مى خوانيم:

إذا كَرُمَ أصلُ الرَّجُلِ كَرُمَ مَغيبُهُ وَ مَحضَرُهُ.

هر گاه اصل و ريشه مرد، ارجمند باشد، در غياب و حضور، ارجمند است.

بنا بر اين، كسانى كه مى خواهند فرزندان باادب داشته باشند، بايد پيش از ازدواج و انتخاب همسر، براى رسيدن به اين هدف، برنامه ريزى كنند. به فرموده پيامبر خدا:

اُنظُر فى أىِّ نِصابٍ تَضَعُ وَلَدَكَ، فَإِنَّ العِرقَ دَسّاسٌ.

بنگر كه فرزندت را در چه خاستگاهى مى نهى [و از چه خانواده اى همسر مى گيرى]؛ چراكه رگ و ريشه، اثر دارد.

خانواده هاى اصيل و نجيب و با كرامت، نقش اساسى در پرورش انسان هاى نيك رفتار و باادب دارند؛ امّا بايد توجّه داشت كه تربيت نيز در كنار وراثت، نقشى بنيادى در سازندگىِ انسان دارد. تربيت تا آن جا در سازندگىِ انسان مؤثّر است كه مى تواند آثار مثبت يا منفى وراثت را از بين ببرد يا از آن بكاهد.

عناصر مهم و مؤثّر تربيتى كه در نصوص (متون) اسلامى بدانها اشاره شده است، عبارت اند از: برنامه ريزى و تلاش براى تقويت ايمان و علم و انديشه، و الگو قرار دادنِ انسان هاى خودْ ساخته و شايسته در جامعه، و نيز يارى خواستن از خداوند متعال براى رسيدن به اين مقصد بزرگ. ره نمودهاى پيشوايان اسلام در اين زمينه، براى مربّيان امور تربيتى، بسيار كارساز است.

پنج. آموزگاران ادب

نخستين آموزگار ادب، خداوند متعال است. اوست كه پيامبرانِ خود را به زيور ادب آراست و آنان را مأمور آراستن ديگران به اين فضيلت كرد. اين وظيفه، پس از پيامبران، به اوصياى آنان منتقل شد. امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد:

إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أدَّبَهُ اللّهُ، وَ هُوَ صلى الله عليه و آله أدَّبَنى، وَ أنَا اُؤَدِّبُ المُؤمِنينَ وَ اُوَرِّثُ الآدابَ المُكرَمينَ.

پيامبر خدا را خداوند، ادب آموخت، و او مرا ادب آموخت، و من مؤمنان را ادب مى آموزم و براى مردمانِ ارجمند، ادب به ارث مى نهم.

و در روزگار ما، اين وظيفه سنگين، بر دوش مسئولان سياسىِ جوامع اسلامى است. از نظر اسلام، برنامه ريزى براى فرهنگ سازىِ ادب در جامعه، يكى از اصلى ترين حقوق مردم بر زمامداران است و در شرايط كنونىِ جهان اسلام، علما و فرهيختگان، مسئوليت ويژه اى در اين زمينه دارند.

علاوه بر مسئولان سياسى و فرهنگى، خانواده، بخصوص پدر نيز در تأديب فرزندان خود، وظيفه دارد. يكى از حقوقى كه اسلام براى فرزند بر پدر به رسميت شناخته، مؤدّب بار آوردن اوست. پيامبر خدا مى فرمايد:

مِن حَقِّ الوَلَدِ عَلى والِدِهِ أن يُحسِنَ أدَبَهُ.

يكى از حقوق فرزند بر پدرش، اين است كه او را نيكو تربيت كند.

شش. روش ادب آموزى

يكى از بهترين گنجينه هاى فرهنگىِ اهل بيت عليهم السلام، ره نمودهاى آنان در باره روش تأديب و تربيت است. متن اين ره نمودها، در فصل ششم آمده است و تبيين تفصيلى آنها نياز به كتابى مستقل دارد؛ امّا به طور اجمال و اشاره، مى توان اصول روش ادب آموزى را از نگاه اهل بيت عليهم السلام، چنين بر شمرد:

الف ـ آراسته بودن آموزگار به زيور ادب؛

ب ـ ادب آموزى با كردار، پيش از آموختن ادب با گفتار؛

ج ـ انتخاب مناسب ترين زمان براى آموزش؛

د ـ مديريت و برنامه ريزىِ تربيتى؛

ه ـ روان شناسى مخاطب و برخورد صحيح و علمى با وى؛

و ـ تشويق نيكوكار براى تنبيه بدكار؛

ز ـ به كارگيرىِ مدارا؛

ح ـ تصريح نكردن به لغزش ها؛

ط ـ اجتناب از خشونت بدون ضرورت؛

ى ـ عدالت در كيفر، به هنگام ضرورت.

هفت. آفات ادب آموزى

آفات ادب آموزى، به دو بخش تقسيم مى شوند:

بخش اوّل، آفاتى كه به خانواده ها و مربّيان امور تربيتى در آموزشگاه ها اختصاص دارند، مانند:

الف ـ افراط در محبّت؛

ب ـ برخوردهاى تند و خشن؛

ج ـ عصبانيت؛

د ـ تحقير و سرزنش؛

ه ـ ناسزاگويى.

بخش دوم، آفاتى كه به مسئولان سياسى و قضايى اختصاص دارند، مانند:

الف ـ اكتفا كردن به موعظه؛

ب ـ به كارگيرىِ خشونت، بدون ضرورت؛

ج ـ تجاوز از مرز عدالت در كيفر.

الفصل الأوّل: معنى الأدب

فصل يكم: معناى ادب

1 / 1: تَجَسُّدُ القِيَمِ الفِطرِيَّةِ وَالعَقلِيَّةِ

1 / 1: تبلور ارزش هاى فطرى و عقلى

1 / 1 ـ 1: مُجانَبَةُ ما يُكرَهُ مِنَ الغَيرِ

الف ـ دورى كردن از آنچه از ديگران ناپسند شمرده مى شود

1. الإمام عليّ عليه السلام: كَفى بِكَ أدَبا لِنَفسِكَ تَركُكَ ما كَرِهتَهُ مِن غَيرِكَ.

1. امام على عليه السلام: براى ادب كردن خود، تو را همين بس كه آنچه را از ديگران ناخوش مى دارى، ترك گويى.

2. عنه عليه السلام: كَفاكَ أدَبا لِنَفسِكَ اجتِنابُ ما تَكرَهُهُ مِن غَيرِكَ.

2. امام على عليه السلام: براى ادب كردن خود، تو را همين بس كه از آنچه در ديگران نمى پسندى، دورى كنى.

3. عنه عليه السلام: أدِّب نَفسَكَ بِما كَرِهتَهُ لِغَيرِكَ.

3. امام على عليه السلام: خويشتن را با [ اجتناب از] آنچه از ديگران ناخوش مى دارى، ادب كن.

4. عنه عليه السلام: كَفاكَ مُؤَدِّبا لِنَفسِكَ تَجَنُّبُ ما كَرِهتَهُ مِن غَيرِكَ.

4. امام على عليه السلام: دورى كردن از آنچه از ديگران ناخوش مى دارى، بهترين ادب آموز توست.

5. عنه عليه السلام: كَفاكَ أدبا لِنَفسِكَ ما تَكرَهُهُ لغَيرِكَ.

5. امام على عليه السلام: آنچه از ديگران ناخوش مى دارى، تو را براى ادب كردن خودت كافى است.

6. مصباح الشريعة: قيلَ لِمُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِيَّةِ: مَن أدَّبَكَ؟ قالَ: أدَّبَني رَبّي في نَفسي، فَمَا استَحسَنتُهُ مِن اُولِي الأَلبابِ وَالبَصيرَةِ تَبِعتُهُم بِهِ وَاستَعمَلتُهُ، ومَا استَقبَحتُهُ مِنَ الجُهّالِ اجتَنَبتُهُ وتَرَكتُهُ مُستَنفِرا، فَأَوصَلَني ذلِكَ إلى كُنوزِ العِلمِ.

6. مصباح الشريعة: به محمّد بن حنفيّه گفته شد: چه كسى تو را ادب كرد؟

گفت: پروردگارم مرا با خودم ادب كرد؛ زيرا آنچه را كه از اهل خِرَد و بينش، نيكو يافتم، در آن از ايشان پيروى كردم و به كارش بستم، و آنچه را كه از نادانان زشت يافتم، از آن دورى جستم و تركش كردم، و اين مرا به گنج هاى دانش رسانْد.

1 / 1 ـ 2: مُجانَبَةُ الجَهلِ

ب ـ دورى كردن از نادانى

7. تنبيه الخواطر: قيلَ لِعيسى عليه السلام: مَن أدَّبَكَ؟ قالَ: ما أدَّبَني أحَدٌ، رَأَيتُ قُبحَ الجَهلِ فَجانَبتُهُ.

7. تنبيه الخواطر: به عيسى عليه السلام گفته شد: چه كسى تو را ادب آموخت؟

فرمود: «كسى مرا ادب نياموخت؛ بلكه زشتىِ نادانى [و بى ادبى] را ديدم و از آن دورى گزيدم».

1 / 1 ـ 3: مُجانَبَةُ ما لا يَنبَغي مِنَ الكَلامِ

ج ـ دورى كردن از سخنان ناشايست

8. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: لايَقولَنَّ أحَدُكُم لِلمَسجِدِ مُسَيجِدٌ؛ فَإِنَّهُ بَيتُ اللّهِ، يُذكَرُ اللّهُ فيهِ، ولا يَقولَنَّ أحَدُكُم مُصَيحِفٌ؛ فَإِنَّ كِتابَ اللّهِ أعظَمُ مِن أن يُصَغَّرَ، ولا يَقولَنَّ أحَدُكُم عَبدي وأمَتي؛ كُلُّكُم عِبادٌ وإماءٌ، ولا يَقولَنَّ لِلرَّجُلِ رُوَيجِلٌ، ولا لِلمَرأَةِ مُرَيَّةٌ.

8. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ يك از شما نبايد به مسجد، «مسجدك» بگويد؛ زيرا مسجد، خانه خداست و در آن، ذكر خدا گفته مى شود. هيچ يك از شما نبايد به مُصحف (قرآن)، «مصحف كوچك (كتابچه) » بگويد؛ زيرا كتاب خدا، باعظمت تر از آن است كه [حتّى نام آن،] مُصغّر (كوچك) شود. هيچ يك از شما نبايد بگويد: بنده من و كنيز من؛ [زيرا ]همه شما [مردان و زنان]، بنده و كنيز [خدا] هستيد. و هيچ يك از شما نبايد به مرد بگويد: «مَرْدَك»، و يا به زن بگويد: «زَنَك».

9. الإمام عليّ عليه السلام: لا أدَبَ لِسَيِّىَ النُّطقِ.

9. امام على عليه السلام: بدزبان را ادب نيست.

10. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ في رِسالَةِ الحُقوقِ ـ:أمّا حَقُّ اللِّسانِ فَإِكرامُهُ عَنِ الخَنا ، وتَعويدُهُ عَلَى الخَيرِ، وحَملُهُ عَلَى الأَدَبِ.

10. امام زين العابدين عليه السلام ـ در رسالة الحقوق ـ: حقّ زبان، اين است كه آن را با پرهيز از ناسزاگويى، بزرگ بدارى و به سخنِ خوب عادتش دهى و آن را به ادب وا دارى.

11. مصباح الشريعةـ فيما نَسَبَهُ إلَى الإمامِ الصّادِقِ عليه السلام ـ: لا تُكثِرِ الكَلامَ مَعَ النّاسِ فِي الطَّريقِ؛ فَإِنَّ فيهِ سوءَ الأَدَبِ.

11. مصباح الشريعة ـ در سخنى كه آن را به امام صادق عليه السلام نسبت داده است ـ: در راه، با مردم زياد سخن مگو كه در اين كار، بى ادبى است.

1 / 1 ـ 4: مُجانَبَةُ ما لا يَنبَغي مِنَ الحَرَكاتِ

د ـ دورى كردن از رفتارهاى زشت

12. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في صِفَةِ المُؤمِنِ ـ: كَثيرُ الحَذَرِ، قَليلُ الزَّلَلِ، حَرَكاتُهُ أدَبٌ.

12. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در وصف مؤمن ـ: بسيار محتاط است، كم لغزش است، رفتارش مؤدّبانه است.

13. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إِلَيهِ ـ: الاِنقِباضُ بَينَ المُنبَسِطَينِ ثِقَلٌ، وَالاِنبِساطُ بَينَ المُنقَبِضَينِ سُخفٌ.

13. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: گرفتگى در ميان جمعى شادمان، سنگينى است، و شاد بودن در ميان جمعى گرفته، سبك مغزى است.

14. الإمام العسكري عليه السلام: لَيسَ مِنَ الأَدَبِ إظهارُ الفَرَحِ عِندَ المَحزونِ.

14. امام عسكرى عليه السلام: شادى نمودن در نزد غمْ زده، از ادب به دور است.

1 / 1 ـ 5: فِعلُ ما لا بُدَّ مِنهُ

ه ـ انجام دادن آنچه از آن گريزى نيست

15. الإمام عليّ عليه السلام: حَسبُ المَرءِ مِن كَمالِ المُرُوَّةِ تَركُهُ ما لا يَجمُلُ بِهِ ، ومِن حَيائِهِ أن لا يَلقى أحَدا بِما يَكرَهُ، ومِن عَقلِهِ حُسنُ رِفقِهِ، ومِن أدَبِهِ ألّا يَترُكَ ما لا بُدَّ لَهُ مِنهُ.

15. امام على عليه السلام: در كمال مروّت [و شخصيتِ] آدمى، همين بس كه آنچه را زيبنده او نيست، ترك گويد، و در كمال حياى او، همين بس كه با هيچ كس برخوردى كه خوشايندِ او نيست، نكند، و در كمال خِرد او، همين بس كه حُسنِ مدارا پيشه كند، و در كمال ادبش، همين بس كه آنچه را از آن گريزى نيست، ترك نگويد.

راجع: ص218 (الأدب / الفصل الأول / أفضل الآداب).

ر. ك: ص219 (ادب / فصل يكم / برترين ادب ها).

1 / 2: تَجَسُّدُ القِيَمِ الدّينِيَّةِ

1 / 2: تبلور ارزش هاى دينى

16. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: أنَا أديبُ اللّهِ وعَلِيٌّ أديبي، أمَرَني رَبّي بِالسَّخاءِ وَالبِرِّ ونَهاني عَنِ البُخلِ وَالجَفاءِ، وما شَيءٌ أبغَضُ إلَى اللّهِ عز و جل مِنَ البُخلِ وسوءِ الخُلُقِ، وإنَّهُ ليُفسِدُ العَمَلَ كَما يُفسِدُ الخَلُّ العَسَلَ.

16. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: من ادب آموخته خدا هستم و على، ادب آموخته من است. پروردگارم مرا به سخاوت و نيكى كردن فرمان داد و از بخل و سختگيرى بازَم داشت. در نزد خداوند عز و جل چيزى منفورتر از بخل و بدخويى نيست. بدخويى، عمل را تباه مى كند، آن سان كه سركه عسل را.

17. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ اللّهَ عز و جل أَدَّبَ نَبِيَّهُ عَلى مَحَبَّتِهِ، فَقالَ: «وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ» ، ثُمَّ فَوَّضَ إلَيهِ فَقالَ عز و جل: «وَ مَا ءَاتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ» ، وقالَ عز و جل: «مَن يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ» .

17. امام صادق عليه السلام: خداوند عز و جل پيامبرش را بر محبّت خود پرورش داد و فرمود: «و به راستى كه تو داراى خويى بزرگ هستى» . آن گاه [در كار دين و تشريع احكام] به او اختيار داد و فرمود: «آنچه را پيامبر به شما داد، آن را بگيريد و از آنچه شما را باز داشت، باز ايستيد» و فرمود: «هر كه از پيامبر اطاعت كند، هر آينه از خدا اطاعت كرده است» .

18. عنه عليه السلام: إنَّ اللّهَ أدَّبَ رَسولَهُ صلى الله عليه و آله فَقالَ: يا مُحَمَّدُ «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ» ، قالَ: خُذ مِنهُم ما ظَهَرَ وما تَيَسَّرَ، وَالعَفوُ: الوَسَطُ.

18. امام صادق عليه السلام: خداوند، رسول خود را تربيت كرد و فرمود: اى محمّد! «عفو را بگير و به كار پسنديده فرمان ده و از نادانان، رخ برتاب» . [ خدا در اين آيه ]فرمود: از ايشان آنچه آشكار و ميسّر است، بگير. «عفو» يعنى حدّ وسط.

19. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ المُؤمِنَ يَأخُذُ بِأَدَبِ اللّهِ عز و جل؛ إذا وَسَّعَ عَلَيهِ اتَّسَعَ، وإذا أمسَكَ عَلَيهِ أمسَكَ.

19. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: همانا مؤمن، به ادب خداوند عز و جل رفتار مى كند. هر گاه خدا به [زندگىِ ]او گشايش بدهد، او گشاده دستى مى كند، و هر گاه بر او تنگ بگيرد، او نيز دست نگه مى دارد.

20. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ المُؤمِنَ أخَذَ عَن اللّهِ سُبحانَهُ وتَعالى أدَبا حَسَنا؛ إِذا وَسَّعَ عَلَيهِ وَسَّعَ عَلى نَفسِهِ، وإذا أمسَكَ عَلَيهِ أمسَكَ.

20. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: همانا مؤمن، ادب نيكويى را از خداوندِ پاك و بلندمرتبه گرفته است. هر گاه خدا به [ زندگىِ] او گشايش دهد، خود را در گشايش قرار مى دهد، و هر گاه بر او تنگ گيرد، او نيز [ بر خود] تنگ مى گيرد.

21. الإمام عليّ عليه السلام: كونوا أقَلَّ ما تَكونونَ فِي الباطِنِ أموالاً، أحسَنَ ما تَكونونَ فِي الظّاهِرِ أحوالاً، فَإِنَّ اللّهَ تَعالى أدَّبَ عِبادَهُ المُؤمِنينَ أدَبا حَسَنا، فَقالَ جَلَّ مِن قائِلٍ: «يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْئلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا» .

21. امام على عليه السلام: در حالى كه در واقع، از كمترين مال برخوردار هستيد، در ظاهر، بهترين حال را از خود نشان دهيد، كه خداوند متعال، بندگان باايمانش را [ اين گونه ]نيكو ادب كرده است، و آن بزرگ گوينده، فرموده است: «بى خبر، آنان را از شدّت خويشتندارى، توانگر مى پندارد. ايشان را از سيمايشان مى شناسى. با اصرار [چيزى ]از مردم نمى خواهند» .

22. المناقب لإبن شهرآشوب عن أنس: حَيَّت جارِيَةٌ لِلحَسَنِ بنِ عَلِيٍّ عليه السلام بِطاقَةِ رَيحانٍ، فَقالَ لَها: أنتِ حُرَّةٌ لِوَجهِ اللّهِ، فَقُلتُ لَهُ في ذلِكَ، فَقالَ: أدَّبَنَا اللّهُ تَعالى فَقالَ: «إِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا» الآيَة، وكانَ أحسَنُ مِنها إعتاقَها.

22. المناقب، ابن شهرآشوبـ به نقل از اَنَس ـ: كنيزى، با تقديم يك دسته گل، به حسن بن على عليه السلام تحيّت گفت. امام عليه السلام به او فرمود: «به خاطر خدا تو آزادى».

علّت اين كار او را جويا شدم، فرمود: «خداى متعال، اين گونه ما را ادب آموخته است؛ چرا كه فرموده: «هر گاه به شما تحيّتى گفته شد، شما به نيكوتر از آن، تحيّت گوييد» (تا آخر آيه ) و از تحيّت او بهتر، آزاد كردن او بود».

23. الإمام الصادق عليه السلام ـ مِن رِسالَةٍ لَهُ إلى أصحابِهِ ـ: مَهلاً مَهلاً يا أهلَ الصَّلاحِ، لا تَترُكوا أمرَ اللّهِ وأمرَ مَن أمَرَكُم بِطاعَتِهِ فَيُغَيِّرَ اللّهُ ما بِكُم مِن نِعمَةٍ، أحِبّوا فِي اللّهِ مَن وَصَفَ صِفَتَكُم، وأبغِضوا فِي اللّهِ مَن خالَفَكُم، وَابذُلوا مَوَدَّتَكُم ونَصيحَتَكُم لِمَن وَصَفَ صِفَتَكُم، ولاتَبذُلوها لِمَن رَغِبَ عَن صِفَتِكُم وعاداكُم عَلَيها وبَغى لَكُمُ الغَوائِلَ، هذا أدَبُنا أدَبُ اللّهِ، فَخُذوا بِهِ وتَفَهَّموهُ وَاعقِلوهُ ولا تَنبِذوهُ وَراءَ ظُهورِكُم.

23. امام صادق عليه السلام ـ در نامه اى به يارانش ـ: زنهار، زنهار! اى پاكْ مردان، فرمان خدا و فرمان آن كس را كه به طاعت خدا فرمانتان مى دهد، فرو مگذاريد كه خداوند، نعمت هايى را كه به شما داده است، ديگرگون مى سازد. كسى را كه راه و رسم شما را دارد، از براى خدا دوست بداريد، و آن را كه مخالف شماست، از براى خدا دشمن بداريد. محبّت و خيرخواهى تان را نثار كسى كنيد كه راه و رسم شما را دارد، و آن را به پاى كسانى كه از راه و روش شما روىْ گردان اند و بر سر آن با شما دشمنى مى ورزند و بدخواه شما هستند، نريزيد. اين ادب [و راه و رسمِ ]ما، ادب خداوند است. پس به آن چنگ بزنيد و آن را بفهميد و در آن بينديشيد و آن را پشت گوش نيندازيد.

24. عنه عليه السلام: مَن عَرَفَ اللّهَ خافَهُ، ومَن خافَ اللّهَ حَثَّهُ الخَوفُ مِنَ اللّهِ عَلَى العَمَلِ بِطاعَتِهِ وَالأَخذِ بِتَأديبِهِ، فَبَشِّرِ المُطيعينَ المُتَأَدِّبينَ بِأَدَبِ اللّهِ وَالآخِذينَ عَنِ اللّهِ أنَّهُ حَقٌّ عَلَى اللّهِ أن يُنجِيَهُ مِن مُضِلّاتِ الفِتَنِ.

24. امام صادق عليه السلام: آن كه خدا را شناخت، از او ترسيد، و آن كه از خدا ترسيد، ترس از خدا، او را بر به كار بستن فرمانش و در پيش گرفتن ادبش بر انگيخت. پس بشارت باد فرمان بردارانِ متأدّب به ادب خدا و نيوشندگان دستورهاى او را كه بر خداست كه آنها را از گم راه سازى هاى فتنه ها برهاند.

25. عنه عليه السلام ـ فِي الدُّعاءِ ـ: سَيِّدي إلَيكَ يَلجَأُ الهارِبُ، ومِنكَ يَلتَمِسُ الطّالِبُ، وعَلى كَرَمِكَ يُعَوِّلُ المُستَقيلُ التّائِبُ، أدَّبتَ عِبادَكَ بِالتَّكَرُّمِ وأنتَ أكرَمُ الأَكرَمينَ.

25. امام صادق عليه السلام ـ در دعا ـ: آقاى من! گريزنده، به تو پناه مى آورَد، و جوينده، از تو درخواست مى كند، و پوزش خواهِ توبه گر، به كرَم تو تكيه مى كند. تو ادب كريم بودن را به بندگانت آموخته اى، و تو خود، كريم ترينِ كريم تران هستى.

26. عنه عليه السلام ـ في نَصيحَتِهِ لِجَماعَةٍ مِنَ الصّوفِيَّةِ ـ: تَأَدَّبوا أيُّهَا النَّفَرُ بِآدابِ اللّهِ عز و جل لِلمُؤمِنينَ، وَاقتَصِروا عَلى أمرِ اللّهِ ونَهيِهِ، ودَعوا عَنكُم مَا اشتَبَهَ عَلَيكُم مِمّا لاعِلمَ لَكُم بِهِ، ورُدُّوا العِلمَ إلى أهلِهِ؛ تُؤجَروا وتُعذَروا عِندَ اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى.

26. امام صادق عليه السلام ـ در نصيحت ايشان به گروهى از صوفيان ـ: اى جماعت! از ادب آموزى هاى خداوند عز و جل به مؤمنان، ادب بياموزيد، و به همان امر و نهىِ خدا بسنده كنيد، و آنچه را بر شما مشتبه مى شود و بدان علم نداريد، وا گذاريد و علم آنها را به اهلش بسپاريد تا نزد خداوند ـ تبارك و تعالى ـ مأجور و معذور باشيد.

27. الكافي عن عليّ بن أسباط عنهم عليهم السلام: فيما وَعَظَ اللّهُ عز و جل بِهِ عيسى عليه السلام: ... طوبى لَكَ يَابنَ مَريَمَ، ثُمَّ طوبى لَكَ إن أخَذتَ بِأَدَبِ إلهِكَ الَّذي يَتَحَنَّنُ عَلَيكَ تَرَحُّما، وبَدَأَكَ بِالنِّعَمِ مِنهُ تَكَرُّما، وكانَ لَكَ فِي الشَّدائِدِ، لا تَعصِهِ يا عيسى، فَإِنَّهُ لا يَحِلُّ لَكَ عِصيانُهُ، قَد عَهِدتُ إلَيكَ كَما عَهِدتُ إلى مَن كانَ قَبلَكَ، وأنَا عَلى ذلِكَ مِنَ الشّاهِدينَ.

27. الكافىـ به نقل از على بن اسباط، از اهل بيت عليهم السلام ـ: از جمله اندرزهاى خداوند ـ تبارك و تعالى ـ به عيسى بن مريم عليه السلام، اين بود كه به او فرمود: «... خوشا به سعادت تو، اى پسر مريم! خوشا به سعادتت، اگر به ادب پروردگارت چنگ بزنى؛ پروردگارى كه از سرِ مهر، دلسوزى تو مى كند، و از روى كَرَم، آغازگر نعمت هايش به تو بود، و در سختى ها با تو بوده است.

اى عيسى! او را نافرمانى مكن كه نافرمانى كردن او، بر تو روا نيست. تو را [ به اين نكته ] سفارش كردم، همان گونه كه به آنان كه پيش از تو بودند نيز سفارش كردم، و من خود، بر اين سفارش، از جمله گواهانم ».

28. الكافي عن عليّ بن الحكم عن دعبل بن عليّ : : أنَّهُ دَخَلَ عَلى أبِي الحَسَنِ الرِّضا عليه السلام وأمَرَ لَهُ بِشَيءٍ، فَأَخَذَهُ ولَم يَحمَدِ اللّهَ.

قالَ: فَقالَ لَهُ: لِمَ لَم تَحمَدِ اللّهَ؟!

قالَ: ثُمَّ دَخَلتُ بَعدُ عَلى أبي جَعفَرٍ عليه السلام وأمَرَ لي بِشَيءٍ، فَقُلتُ: الحَمدُ للّهِِ. فَقالَ لي: تَأَدَّبتَ.

28. الكافىـ به نقل از على بن حَكَم، در باره دعبل بن على ـ: او به خدمت امام رضا عليه السلام رسيد. امام امر كرد تا چيزى (صله) به او بدهند. دعبل آن را گرفت؛ اما سپاس خداوند نگفت.

امام عليه السلام به او فرمود: «چرا سپاس خداوند را به جا نياوردى؟!».

دعبل گفت: بعدا خدمت امام جواد عليه السلام رسيدم و او دستور داد چيزى (صله اى) به من بدهند. من گفتم: خدا را سپاس.

امام عليه السلام فرمود: «ادب را به جا آوردى».

29. التفسير المنسوب إلى الإمام العسكري عليه السلام: قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام: «شَهِيدَيْنِ مِن رِّجَالِكُمْ» ، قالَ: مِن أحرارِكُم مِنَ المُسلِمينَ العُدولِ.

قالَ عليه السلام: اِستَشهِدوهُم لِتَحوطوا بِهِم أديانَكُم وأموالَكُم، ولِتَستَعمِلوا أدَبَ اللّهِ ووَصِيَّتَهُ؛ فَإِنَّ فيهِمَا النَّفعَ وَالبَرَكَةَ، ولا تُخالِفوهُما فَيَلحَقَكُمُ النَّدَمُ حَيثُ لا يَنفَعُكُمُ النَّدَمُ.

29. التفسير المنسوب إلى الإمام العسكرى عليه السلام: امير مؤمنان عليه السلام فرمود: « «دو گواه از مردانتان» [يعنى ]از مسلمانانِ عادل و آزادتان [نه برده] ».

فرمود: «آنان را گواه بگيريد تا از اين طريق، هم طَلَب ها و اموالتان را حفظ كنيد و هم ادب و سفارش خداوند را به كار ببنديد؛ زيرا در اين دو (ادب و سفارش خداوند)، سود و بركت است، و بر خلاف آنها عمل نكنيد كه آن گاه كه پشيمانى سودتان نمى بخشد، پشيمان خواهيد شد».

30. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ:

أدَّبتُ نَفسي فَما وَجَدتُ لَها بِغَيرِ تَقوَى الإلهِ مِن أدَبِ

في كُلِّ حالاتِها وإن قَصُرَت أفضَلَ مِن صَمتِها عَنِ الكَذِبِ

وغيبَةِ النّاسِ إنَّ غيبَتَهُم حَرَّمَها ذُو الجَلالِ فِي الكُتُبِ

إن كانَ من فِضَّةٍ كَلامُكِ يا نَف سُ فإنَّ السُّكوتَ مِن ذَهَبِ.

30. امام على عليه السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ: به ادب و تربيت نفس خود پرداختم و براى آن

ادبى بهتر از پروامندى از خدا نيافتم،

در تمام حالاتش. و اگر از پس اين امر بر نيامد،

براى آن نيافتم ادبى بهتر از دم فرو بستن از دروغ

و از غيبت كردن از مردم، كه غيبت از مردم را

خداوند شكوهمند، در كتاب هايش حرام كرده است.

اگر سخن تو ـ اى نفس

نقره باشد، سكوت طلاست.

راجع: العنوان الآتي.

ر. ك: ص219 (ادب / فصل يكم / برترين ادب ها).

1 / 3: أفضَلُ الآدابِ

1 / 3: برترين ادب ها

1 / 3 ـ 1: الكَفُّ عَنِ المَحارِمِ

الف ـ خوددارى از حرام ها

31. الإمام عليّ عليه السلام: أحسَنُ الآدابِ ما كَفَّكَ عَنِ المَحارِمِ.

31. امام على عليه السلام: بهترينِ ادب ها، آن است كه تو را از حرام ها باز دارد.

1 / 3 ـ 2: حُسنُ الخُلُقِ

ب ـ نيك خويى

32. الإمام عليّ عليه السلام: أكرَمُ الأَدَبِ حُسنُ الخُلُقِ.

32. امام على عليه السلام: ارجمندترين ادب، نيك خويى است.

33. الإمام الصادق عليه السلام: كَمالُ الأَدَبِ وَالمُروءَةِ سَبعُ خِصالٍ: العَقلُ، وَالحِلمُ، وَالصَّبرُ، وَالرِّفقُ، وَالصَّمتُ، وحُسنُ الخُلُقِ، وَالمُداراةُ.

33. امام صادق عليه السلام: كمال ادب و مروّت، در هفت چيز است: خردمندى، بردبارى، شكيبايى، ملايمت، خاموشى، نيك خويى، و مدارا.

1 / 3 ـ 3: وُقوفُ الإِنسانِ عِندَ حَدِّهِ

ج ـ فراتر نرفتن از حد و اندازه خود

34. الإمام عليّ عليه السلام: أفضَلُ الأَدَبِ أن يَقِفَ الإِنسانُ عِندَ حَدِّهِ ولا يَتَعَدّى قَدرَهُ.

34. امام على عليه السلام: برترين ادب، آن است كه انسان در حدّ خود بايستد و از اندازه خويش فراتر نرود.

1 / 3 ـ 4: البَدءُ بِالنَّفسِ

د ـ آغاز كردن از خود

35. الإمام عليّ عليه السلام: أفضَلُ الأَدَبِ ما بَدَأتَ بِهِ نَفسَكَ.

35. امام على عليه السلام: برترين ادب، آن است كه از خود آغاز كنى.

1 / 3 ـ 5: ضَبطُ النَّفسِ

ه ـ خويشتندارى

36. الإمام عليّ عليه السلام: ضَبطُ النَّفسِ عِندَ الرَّغَبِ وَالرَّهَبِ مِن أفضَلِ الأَدَبِ.

36. امام على عليه السلام: خويشتندارى در هنگام رغبت [ به چيزى] و ترس [ از چيزى]، از برترين ادب ها [و خصلت ها] است.

1 / 3 ـ 6: تَحَرِّي الصِّدقِ

و ـ راستى طلبى

37. الإمام عليّ عليه السلام: تَحَرِّي الصِّدقِ وتَجَنُّبُ الكَذِبِ أجمَلُ شيمَةٍ ، وأفضَلُ أدَبٍ.

37. امام على عليه السلام: راستى طلبى و دورى كردن از دروغ، زيباترين خصلت و برترين ادب است.

1 / 3 ـ 7: حِفظُ المُروءَةِ

ز ـ حفظ مروّت

38. الإمام عليّ عليه السلام: أفضَلُ الأَدَبِ حِفظُ المُرُوَّةِ .

38. امام على عليه السلام: برترين ادب، حفظ مروّت است.

1 / 3 ـ 8: الاِستِحياءُ مِنَ النَّفسِ

ح ـ شرم كردن از خود

39. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ: غايَةُ الأَدَبِ أن يَستَحِيَ الإِنسانُ مِن نَفسِهِ.

39. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: نهايت ادب، اين است كه انسان از خودش شرم كند.

1 / 3 ـ 9: عَدَمُ الفَخرِ بَالأَدَبِ

ط ـ ننازيدن به ادب

40. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: أحسَنُ الأَدَبِ أن لايَفخَرَ المَرءُ بِأَدَبِهِ.

40. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: نيكوترين ادب، آن است كه آدمى به ادب خويش فخر نفروشد.

الفصل الثاني: فضل الأدب والحثّ عليه

فصل دوم: فضيلت ادب و ترغيب به آن

2 / 1: الحثّ على الأدب

2 / 1: ترغيب به ادب

41. الإمام عليّ عليه السلام: طَلَبُ الأَدَبِ أولى مِن طَلَبِ الذَّهَبِ.

41. امام على عليه السلام: جستجوى ادب، سزاوارتر از جستجوى طلاست.

42. عنه عليه السلام: طالِبُ الأَدَبِ أحزَمُ مِن طالِبِ الذَّهَبِ.

42. امام على عليه السلام: جوينده ادب، دورْانديش تر از جوينده طلاست.

43. عنه عليه السلام: إنَّ النّاسَ إلى صالِحِ الأَدَبِ أحوَجُ مِنهُم إلَى الفِضَّةِ وَالذَّهَبِ.

43. امام على عليه السلام: مردم به ادب درست، نيازمندتر از سيم و زرند.

44. عنه عليه السلام: إنَّكُم إلَى اكتِسابِ الأَدَبِ أحوَجُ مِنكُم إلَى اكتِسابِ الفِضَّةِ وَالذَّهَبِ.

44. امام على عليه السلام: شما به كسب ادب، نيازمندتريد تا به كسب سيم و زر.

45. عنه عليه السلام: أدَبُ المَرءِ خَيرٌ مِن ذَهَبِهِ.

45. امام على عليه السلام: ادب مرد، بهتر از زَر اوست.

46. عنه عليه السلام: حُلِيُّ الرِّجالِ الأَدَبُ، وحُلِيُّ النِّساءِ الذَّهَبُ.

46. امام على عليه السلام: زيور مردان، ادب است، و زيور زنان، زَر.

47. عنه عليه السلام: حُسنُ الأَدَبِ خَيرُ مُوازِرٍ وأفضَلُ قَرينٍ.

47. امام على عليه السلام: ادبِ نيكو، بهترين يار است و برترين همدم.

48. عنه عليه السلام: الأَدَبُ خَيرُ ميراثٍ.

48. امام على عليه السلام: ادب، بهترين ميراث است.

49. عنه عليه السلام: اِعلَموا أنَّ مِلاكَ أمرِكُمُ الدّينُ، وعِصمَتَكُمُ التَّقوى، وزينَتَكُمُ الأَدَبُ.

49. امام على عليه السلام: بدانيد كه اساس كار شما، دين است و نگه دارنده شما [از گناهان]، تقوا، و زيورتان، ادب.

50. عنه عليه السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِابنِهِ الحَسَنِ عليه السلام ـ: ذَكِّ قَلبَكَ بِالأَدَبِ كَما تُذَكَّى النّارُ بِالحَطَبِ، ولا تَكُن كَحاطِبِ اللَّيلِ ، وغُثاءِ السَّيلِ.

50. امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزندش حسن عليه السلام ـ: دِلَت را با ادب، فروزان گردان، آن چنان كه آتش با هيمه فروزان مى شود، و چونان گرد آورنده هيمه در شب، يا چون كف و خس و خاشاك روى سيلاب مباش.

51. عنه عليه السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِابنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِيَّةِ ـ: أذكِ بِالأَدَبِ قَلبَكَ كَما تُذكَى النّارُ بِالحَطَبِ، فَنِعمَ العَونُ الأَدَبُ لِلنَّحيزَةِ ، وَالتَّجارِبُ لِذِي اللُّبِّ.

51. امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزندش محمّد بن حنفيّه ـ: دلت را با ادب، فروزان گردان، همچنان كه آتش با هيمه فروزان مى شود؛ زيرا نيكو كمكى است ادب براى سرشت، و تجربه ها براى خردمند.

52. عنه عليه السلام: يا طالِبَ العِلمِ، إنَّ العِلمَ ذو فَضائِلَ كَثيرَةٍ: فَرَأسُهُ التَّواضُعُ... وسِلاحُهُ لينُ الكَلِمَةِ، وسَيفُهُ الرِّضا، وقَوسُهُ المُداراةُ، وجَيشُهُ مُحاوَرَةُ العُلَماءِ، ومالُهُ الأَدَبُ.

52. امام على عليه السلام: اى جوينده دانش! همانا دانش، داراى فضيلت هاى بسيار است: سَرَش فروتنى است و اسلحه اش نرمگويى، و شمشيرش خرسندى، و كمانش مدارا، و سپاهش گفتگو با دانشمندان، و دارايى اش ادب.

53. عنه عليه السلام: أيُّهَا النّاسُ! تَوَلَّوا مِن أنفُسِكُم تَأديبَها، وَاعدِلوا بِها عَن ضَراوَةِ عاداتِها.

53. امام على عليه السلام: اى مردم! خود به ادب [و تربيت] كردن نفْس هايتان بپردازيد و آنها را از وَلَع عادت هايشان باز داريد.

54. عنه عليه السلام: مَن كَلِفَ بِالأَدَبِ قَلَّت مَساويهِ.

54. امام على عليه السلام: هر كه به ادب دل بست، بدى هايش كاستى يافت.

55. عنه عليه السلام: يا مَعشَرَ الفِتيانِ! حَصِّنوا أعراضَكُم بِالأَدَبِ، ودينَكُم بِالعِلمِ.

55. امام على عليه السلام: اى جوانان! آبرويتان را با ادب، و دينتان را با دانش، پاسدارى كنيد.

56. عنه عليه السلام ـ فيما أوصى بِهِ وَلَدَهُ الحَسَنَ عليه السلام ـ: يا بُنَيَّ، أحرِز حَظَّكَ مِنَ الأَدَبِ، وفَرِّغ لَهُ قَلبَكَ؛ فَإِنَّهُ أعظَمُ مِن أن تُخالِطَهُ دَنَسٌ . وَاعلَم أنَّكَ إن أعوَزتَ غَنيتَ بِهِ، وإنِ اغتَرَبتَ كانَ لَكَ الصّاحِبَ الَّذي لا وَحشَةَ مَعَهُ.

الأَدَبُ هُوَ لِقاحُ العَقلِ، وذَكاءُ القَلبِ، وزينَةُ اللِّسانِ، ودَليلُ الرَّجُلِ عَلى مَكارِمِ الأَخلاقِ، ومَا الإِنسانُ لَولَا الأَدَبُ إلّا بَهيمَةٌ مُهمَلَةٌ.

لِلّهِ دَرُّ الأَدَبِ! إنَّهُ يُسَوِّدُ غَيرَ السَّيِّدِ، فَاطلُبهُ وَاكسِبهُ تَكتَسِبُ القَدرَ وَالمالَ، مَن طَلَبَهُ صالَ بِهِ، ومَن تَرَكَهُ صيلَ عَلَيهِ، يَلزَمُهُ اللّهُ السُّعداءَ، ويَحرُمُهُ الأَشقِياءَ.

56. امام على عليه السلام ـ از سفارش هاى ايشان به فرزندش حسن عليه السلام ـ: فرزندم! بهره خويش را از ادب به دست آر و دلت را براى آن خالى گردان؛ زيرا دل تو، ارجمندتر از آن است كه اندك آلودگى اى با آن آميخته شود، و بدان كه اگر فقير شوى، به واسطه ادب، بى نياز مى گردى، و اگر غريب و تنها شوى، او يار توست كه با وجود او، تنها نيستى.

ادب بارور كننده خرد، فروزنده دل، زيور زبان، و راه نماى آدمى به خصلت هاى والاى انسانى است، و اگر ادب نباشد، انسان حيوانى رها بيش نخواهد بود.

زهى ادب كه غير آقا را آقا مى گردانَد! پس ادب بجوى و ادب به دست آور تا منزلت و مال به دست آورى. هر كه ادب جُست، زبردست شد، و هر كه آن را فرو نهاد، زيردست گشت. خداوند، ادب را با نيك بختان قرين ساخت، و شوربختان را از آن محروم گردانيد.

57. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ: عَلَيكُم بِالأَدَبِ، فَإِن كُنتُم مُلوكا بَرَزتُم، وإن كُنتُم وَسَطا فُقتُم، وإن أعوَزَتكُمُ المَعيشَةُ عِشتُم بِأَدَبِكُم.

57. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: ادب بياموزيد؛ زيرا [در اين صورت] اگر پادشاه باشيد، برجسته مى شويد، و اگر ميانه باشيد، سرآمد مى شويد، و اگر تنگ دست باشيد، با ادبتان گذران زندگى مى كنيد.

58. عنه عليه السلام: ثَلاثٌ لَيسَ عَلَيهِنَّ مُستَزادٌ: حُسنُ الأَدَبِ، ومُجانَبَةُ الرَّيبِ، وَالكَفُّ عَنِ المَحارِمِ.

58. امام على عليه السلام: سه چيز است كه بالاتر از آنها وجود ندارد: ادب نيكو، دورى از دو دلى، و خوددارى از محرّمات.

59. الإمام الصادق عليه السلام: خَمسٌ مَن لَم تَكُن فيهِ لَم يَكُن فيهِ كَثيرُ مَستَمتَعٍ: الدّينُ، وَالعَقلُ، وَالأَدَبُ، وَالحُرِّيَّةُ، وحُسنُ الخُلُقِ.

59. امام صادق عليه السلام: پنج چيز است كه در هر كس نباشد، بهره چندانى در او نيست: دين، خرد، ادب، آزادگى، و خوش خويى.

60. الكافي عن مَسعدة بن صدقة: قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام: إن اُجِّلتَ في عُمُرِكَ يَومَينِ، فَاجعَل أحَدَهُما لِأَدَبِكَ لِتَستَعينَ بِهِ عَلى يَومِ مَوتِكَ.

فَقيلَ لَهُ: وما تِلكَ الاِستِعانَةُ؟

قالَ: تُحسِنُ تَدبيرَ ما تُخَلِّفُ وتُحكِمُهُ.

60. الكافىـ به نقل از مَسعدة بن صدقه ـ: امام صادق عليه السلام فرمود: «اگر در عُمرت دو روز مهلت داده شدى، يكى از آن دو روز را براى ادب خود قرار ده تا از آن براى روز مُردنت كمك بگيرى».

به ايشان گفته شد: اين كمك گرفتن چگونه است؟

فرمود: «به اين كه آنچه را از خود بر جاى مى نهى، نيكو تدبير كنى و استوارش گردانى».

راجع: ص256 (الأدب / الفصل الرابع: آثار الأدب).

ر. ك: ص257 (ادب / فصل چهارم: آثار ادب).

2 / 2: الحَثُّ عَلَى التَّأَدُّبِ مَعَ اللّه عزّوجلِّ

2 / 2: تشويق به رعايت ادب با خداوند

61. إرشاد القلوب: رُوِيَ أنَّ اللّهَ تَعالى يَقولُ في بَعضِ كُتُبِهِ: عَبدي، أ مِنَ الجَميلِ أن تُناجِيَني وأنتَ تَلتَفِتُ يَمينا وشِمالاً، ويُكَلِّمُكَ عَبدٌ مِثلُكَ تَلتَفِتُ إلَيهِ وتَدَعُني؟! وتَرى مِن أدَبِكَ إذا كُنتَ تُحَدِّثُ أخا لَكَ لا تَلتَفِتُ إلى غَيرِهِ، فَتُعطيهِ مِنَ الأَدَبِ ما لا تُعطيني! فَبِئسَ العَبدُ عَبدٌ يَكونُ كَذلِكَ.

61. إرشاد القلوب: روايت شده است كه خداوند متعال در يكى از كتاب هايش [كه به پيامبرى از پيامبرانش داده است] مى فرمايد: «بنده من! آيا اين از ادب است كه با من مناجات كنى و به چپ و راست خويش بنگرى، در حالى كه وقتى بنده اى مانند خودت با تو سخن مى گويد، به او توجّه مى كنى و مرا وا مى گذارى؟! تو اين را از اَدَبت مى بينى كه هر گاه با يكى از برادرانت سخن مى گويى، به غير او توجّه نمى كنى و اين ادب را در حقّ او روا مى دارى و در حقّ من روا نمى دارى؟! چه بد بنده اى است آن بنده اى كه چنين باشد».

62. بحار الأنوار عن نوف البكالي: رَأَيتُ أميرَ المُؤمِنينَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ مُوَلِّيا مُبادِرا، فَقُلتُ: أينَ تُريدُ يا مَولايَ؟

فَقالَ: دَعني يا نَوفُ، إنَّ آمالي تُقَدِّمُني فِي المَحبوبِ.

فَقُلتُ: يا مَولايَ وما آمالُكَ؟

قالَ: قَد عَلِمَهَا المَأمولُ وَاستَغنَيتُ عَن تَبيينِها لِغَيرِهِ، وكَفى بِالعَبدِ أدَبا ألّا يُشرِكَ في نِعَمِهِ وإربِهِ غَيرَ رَبِّهِ.

62. بحار الأنوارـ به نقل از نوف بكالى ـ: امير مؤمنان ـ كه درودهاى خدا بر او باد ـ را ديدم كه شتابان مى رود. گفتم: كجا مى روى، مولاى من؟

فرمود: «رهايم كن، اى نوف! آرزوهايم مرا به سوى محبوب مى كشانَد».

گفتم: مولاى من! آرزوهاى تو چيست؟

فرمود: «آن كس كه مورد آرزوست، خود، آنها را مى داند و نيازى نيست به غير او بگويم. بنده را همين ادب بس كه در نعمت هايش و نيازش، غير پروردگارش را شريك نگردانَد».

63. تاريخ دمشق عن أحمد بن يحيى الكوفي: قالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام: مَا استَوى رَجُلانِ في حَسَبٍ ودينٍ قَطُّ إلّا كانَ أفضَلُهُما عِندَ اللّهِ آدَبَهُما.

قُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ، قَد عَلِمتُ فَضلَهُ عِندَ النّاسِ وفِي النّادي وَالمَجالِسِ، فَما فَضلُهُ عِندَ اللّهِ جَلَّ جَلالُهُ؟

قالَ: بِقِراءَتِهِ القُرآنَ مِن حَيثُ اُنزِلَ، ودُعائِهِ اللّهَ عز و جل مِن حَيثُ لا يَلحَنُ، وذلِكَ الرَّجُلُ لَيَلحَنُ فَلايَصعَدُ إلَى اللّهِ عز و جل.

63. تاريخ دمشق ـ به نقل از احمد بن يحيى كوفى ـ: امام باقر عليه السلام فرمود: «هر گاه دو مرد، در ارجمندى و ديندارى برابر باشند، برترينِ آن دو نزد خداوند، باادب ترينِ آن دو است».

گفتم: فدايت شوم! برترىِ او را در نزد مردم و در انجمن ها و مجالس مى دانم؛ امّا برترىِ او در نزد خداوند عز و جل به چيست؟

فرمود: «با خواندن قرآن آن گونه كه نازل گشته است، و دعا خواندن بى غلط به درگاه خداوند عز و جل؛ چرا كه آدمى غلط دعا مى خواند و در نتيجه، دعايش به درگاه خداوند عز و جل بالا نمى رود».

64. مصباح الشريعةـ فيما نَسَبَهُ إلَى الإِمامِ الصّادِقِ عليه السلام ـ: ما خَسِرَ وَاللّهِ مَن أتى بِحَقيقَةِ السُّجودِ... ولا بَعُدَ عَنِ اللّهِ أبَدا مَن أحسَنَ تَقَرُّبَهُ فِي السُّجودِ، ولا قَرُبَ إلَيهِ أبَدا مَن أساءَ أدَبَهُ وضَيَّعَ حُرمَتَهُ ويَتَعَلَّقُ قَلبُهُ بِسِواهُ.

64. مصباح الشريعةـ در سخنى منسوب به امام صادق عليه السلام ـ: سوگند به خدا، زيان نكرد آن كه حقيقت سجود را به جاى آوَرْد... و هرگز از خداوند، دور نگشت آن كه در سجود، نيكو تقرّب جُست، و هرگز به خداوند، نزديك نشد آن كه به [ساحت مقدّس] او بى ادبى كرد، و حرمتش را زير پا نهاد، و به غير او دل بست.

65. مصباح الشريعةـ أيضا ـ: فِي الرُّكوعِ أدَبٌ، وفِي السُّجودِ قُربٌ، ومَن لا يُحسِنُ لِلأَدَبِ لا يَصلُحُ لِلقُربِ.

65. مصباح الشريعةـ در سخنى منسوب به امام صادق عليه السلام ـ: در ركوع به جا آوردن، ادب است، و در سجود، نزديك شدن [به خدا]، و كسى كه حُسن ادب به جا نياورَد، شايسته تقرّب نيست.

2 / 3: التَّحذيرُ مِن سوءِ الأَدَبِ

2 / 3: برحذر داشتن از بى ادبى

66. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إيّاكَ وما يُسَوِّءُ الأَدَبَ.

66. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: از آنچه مايه بى ادبى مى شود، بپرهيز.

67. عنه صلى الله عليه و آله: إيّاكَ أن تَضحَكَ مِن غَيرِ عَجَبٍ، أو تَمشِيَ وتَتَكَلَّمَ في غَيرِ أدَبٍ.

67. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: از خنديدنِ بى تعجّب [و بى جا]، يا راه رفتن و سخن گفتنِ بى ادبانه بپرهيز.

68. عنه صلى الله عليه و آله: مَا استَرذَلَ اللّهُ عَبدا إلّا حَظَرَ عَنهُ العِلمَ وَالأَدَبَ.

68. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند، هيچ بنده اى را پست نشمرْد، مگر آن كه او را از دانش و ادب محروم ساخت.

69. الإمام عليّ عليه السلام: مَن لَم يَكُن أفضَلَ خِلالِهِ أدَبُهُ، كانَ أهوَنَ أحوالِهِ عَطَبُهُ.

69. امام على عليه السلام: هر كه برترينِ خصلت هايش ادب او نباشد، كمترين حال و روزش اين است كه به هلاكت در مى افتد.

70. عنه عليه السلام: مَن قَلَّ أدَبُهُ كَثُرَت مَساويهِ.

70. امام على عليه السلام: هر كه ادبش اندك باشد، بدى هايش بسيار مى گردد.

71. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إِلَيهِ ـ: عَدَمُ الأَدَبِ سَبَبُ كُلِّ شَرٍّ.

71. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: نداشتن ادب، علّت همه بدى هاست.

72. عنه عليه السلام: فَسَدَ حَسَبُ مَن لَيسَ لَهُ أدَبٌ.

72. امام على عليه السلام: آن كه ادب ندارد، اصالتش تباه مى گردد.

73. عنه عليه السلام: مَن ساءَ أدَبُهُ شانَ حَسَبُهُ.

73. امام على عليه السلام: كسى كه بى ادب باشد، اصالتش بدنام مى شود.

74. عنه عليه السلام: بِئسَ النَّسَبُ سوءُ الأَدَبِ.

74. امام على عليه السلام: بد نَسَبى است بى ادبى!

75. عنه عليه السلام: مَن أخَّرَهُ عَدَمُ أدَبِهِ، لَم يُقَدِّمهُ كَثافَةُ حَسَبِهِ.

75. امام على عليه السلام: كسى كه نداشتن ادب، او را عقب افكند، بزرگىِ اصالتش، او را پيش نمى افكنَد.

76. عنه عليه السلام: مَن وَضَعَهُ دَناءَةُ أدَبِهِ، لَم يَرفَعهُ شَرَفُ حَسَبِهِ.

76. امام على عليه السلام: كسى كه پستىِ ادبش او را پست گردانَد، شرافت خانوادگى اش او را بلندمرتبه نمى گردانَد.

77. عنه عليه السلام: لا شَرَفَ مَعَ سوءِ أدَبٍ.

77. امام على عليه السلام: با وجود سوء ادب، هيچ بزرگى و شرافتى در كار نيست.

78. عنه عليه السلام: لا تَصفُو الخِلَّةُ مَعَ غَيرِ أديبٍ .

78. امام على عليه السلام: دوستى با شخص بى ادب، ناب و صميمانه نخواهد شد.

79. عنه عليه السلام: لا يُرَأَّسُ مَن خَلا عَنِ الأَدَبِ، وصَبا إلَى اللَّعِبِ.

79. امام على عليه السلام: كسى كه از ادب، بى بهره باشد و لودگى در پيش گيرد، روى سَرورى نمى بيند.

80. الإمام الصادق عليه السلام: لا يَطمَعَنَّ ذُو الكِبرِ فِي الثَّناءِ الحَسَنِ، ولَا الخَبُّ في كَثرَةِ الصَّديقِ، ولَا السَّيِّئُ الأَدَبُ فِي الشَّرَفِ.

80. امام صادق عليه السلام: متكبّر نبايد [ از ديگران ] توقّع ستايش داشته باشد، و فريبكار، توقّعِ داشتنِ دوست بسيار، و بى ادب، توقّع ارجمندى.

81. عنه عليه السلام: إنَّ الشَّيطانَ لَيَطمَعُ في عالِمٍ بِغَيرِ أدَبٍ أكثَرُ مِن طَمَعِهِ في عالِمٍ بِأَدَبٍ، فَتَأَدَّبوا وإلّا فَأَنتُم أعرابٌ .

81. امام صادق عليه السلام: همانا شيطان، در عالِمِ بى بهره از ادب، بيشتر طمع مى بندد تا عالمِ برخوردار از ادب. پس، ادب فرا گيريد كه در غير اين صورت، بيابانى خواهيد بود.

الفصل الثالث: مبادئ الأدب

فصل سوم: ريشه هاى ادب

3 / 1: الوِراثَةُ

3 / 1: وراثت

الكتاب

«رَّبِّ لَا تَذَرْعَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا*إِنَّكَ إِن تَذَرْهُمْ يُضِلُّواْ عِبَادَكَ وَ لَايَلِدُواْإِلَّافَاجِرًاكَفَّارًا».

«پروردگارا! هيچ كس از كافران را بر روى زمين، باقى مگذار. اگر آنان را باقى گذارى، بندگانت را گم راه مى سازند و جز پليدكارِ ناسپاس نمى زايند».

الحديث

82. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: اُنظُر في أيِّ نِصابٍ تَضَعُ وَلَدَكَ، فَإِنَّ العِرقَ دَسّاسٌ .

82. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بنگر كه از چه خانواده اى فرزنددار مى شوى؛ زيرا رگ و ريشه، اثر دارد.

83. عنه صلى الله عليه و آله: النّاسُ مَعادِنُ، وَالعِرقُ دَسّاسٌ، وأدَبُ السّوءِ كَعِرقِ السّوءِ.

83. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مردم [همانند] معدن هايند، و رگ و ريشه اثر دارد، و ادبِ بد، مانند رگ و ريشه بد است.

84. عنه صلى الله عليه و آله: تَجِدونَ النّاسَ مَعادِنَ؛ فَخِيارُهُم فِي الجاهِلِيَّةِ خِيارُهُم فِي الإِسلامِ إذا فَقِهوا، وتَجِدونَ مِن خَيرِ النّاسِ في هذَا الأَمرِ أكرَهَهُم لَهُ قَبلَ أن يَقَعَ فيهِ، وتَجِدونَ مِن شِرارِ النّاسِ ذَا الوَجهَينِ.

84. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مردم را [همانندِ] معدن ها (/ فلزات) مى يابيد. پس بهترينِ آنان در جاهليت، در اسلام نيز بهترين اند، هر گاه كه فقيه (دين فهم) باشند، و [گاه ]بهترينِ مردمان در اين امر (خلافت يا اسلام)، آن كسى است كه پيش از وارد شدن به آن، بيش از همه آن را ناخوش داشته است، و از جمله بدترينِ مردمان، انسان هاى دورويند.

85. الإمام الصادق عليه السلام: النّاسُ مَعادِنُ كَمَعادِنِ الذَّهَبِ وَالفِضَّةِ؛ فَمَن كانَ لَهُ فِي الجاهِلِيَّةِ أصلٌ، فَلَهُ فِي الإِسلامِ أصلٌ.

85. امام صادق عليه السلام: مردم، معدن هايى همچون معدن هاى طلا و نقره اند. پس هر كه را در زمان جاهليت اصالتى بوده، در اسلام نيز او را اصالتى است.

86. الإمام عليّ عليه السلام: حُسنُ الأَخلاقِ بُرهانُ كَرَمِ الأَعراقِ.

86. امام على عليه السلام: نيكويىِ اخلاق، نشانگر بزرگوارىِ تبار است.

87. عنه عليه السلام: إذا كَرُمَ أصلُ الرَّجُلِ كَرُمَ مَغيبُهُ ومَحضَرُهُ.

87. امام على عليه السلام: هر گاه ريشه (تبار) آدمى ارجمند بود، چه حاضر باشد و چه غايب، ارجمند است.

88. عنه عليه السلام ـ في عَهدِهِ إلى مالِكٍ الأَشتَرِ ـ: ثُمَّ الصَق بِذَوِي المُروءاتِ وَالأَحسابِ، وأهلِ البُيوتاتِ الصّالِحَةِ، وَالسَّوابِقِ الحَسَنَةِ، ثُمَّ أهلِ النَّجدَةِ وَالشَّجاعَةِ، وَالسَّخاءِ وَالسَّماحَةِ؛ فَإِنَّهُم جِماعٌ مِنَ الكَرَمِ، وشُعَبٌ مِنَ العُرفِ .…

ثُمَّ انظُر في اُمورِ عُمّالِكَ... وتَوَخَّ مِنهُم أهلَ التَّجرِبَةِ وَالحَياءِ، مِن أهلِ البُيوتاتِ

الصّالِحَةِ وَالقَدَمِ فِي الإِسلامِ المُتَقَدِّمَةِ؛ فَإِنَّهُم أكرَمُ أخلاقاً، وأصَحُّ أعراضاً، وأقَلُّ فِي المَطامِعِ إشراقاً، وأبلَغُ في عَواقِبِ الاُمورِ نَظَراً.

88. امام على عليه السلام ـ در سفارش نامه اش به مالك اشتر ـ: ديگر، آن كه به افراد بامروّت و بااصالت، و افراد وابسته به خانواده هاى شايسته و خوش سابقه، و نيز اهل شهامت و شجاعت، و سخاوت و گشاده دستى بچسب؛ زيرا اينان كانون بزرگوارى، و شعبه هايى از نيكى اند.…

ديگر، آن كه در امور كارگزارانت دقّت كن... و آنان را از ميان افراد كاركشته و باحيا، از افراد وابسته به خانواده هاى شايسته و باسابقه و پيشتاز در اسلام، برگزين؛ زيرا اين گونه افراد، اخلاقى بزرگوارانه تر دارند و آبرودارترند و طمع ورزى هايشان كمتر است، و عاقبت بين تر از ديگران اند.

3 / 2: التَّربِيَةُ

3 / 2: تربيت

89. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: ما وَرَّثَ والِدٌ وَلَدَهُ أفضَلَ مِن أدَبٍ.

89. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ پدرى، ميراثى برتر از ادب به فرزندش نداده است.

90. الإمام عليّ عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «قُواْ أَنفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَارًا» ـ: عَلِّموهُم وأدِّبوهُم.

90. امام على عليه السلام ـ در باره آيه شريف: «خود و خانواده تان را از آتش نگه داريد» ـ: آنان را علم و ادب آموزيد.

91. الإمام الحسين عليه السلام: هَيهاتَ مِنَّا الدَّنيئَةُ! يَأبَى اللّهُ ذلِكَ ورَسولُهُ وَالمُؤمِنونَ، وحُجورٌ طابَت واُنوفٌ حَمِيَّةٌ ونُفوسٌ أبِيَّةٌ، وأن نُؤثِرَ طاعَةَ اللِّئامِ عَلى مَصارِعِ الكِرامِ.

91. امام حسين عليه السلام: ما و تن دادن به پستى؟! خدا و رسول او و مؤمنان و دامن هاى پاك و دل هاى غيرتمند و طبع هاى بلند و پر غرور [كه ما را پرورش داده اند]، هرگز راضى نمى شوند كه ما فرمانبرى از فرومايگان را بر مرگ شرافتمندانه برگزينيم.

92. تحف العقول عن سفيان الثوري: دَخَلتُ عَلَى الصّادِقِ عليه السلام فَقلتُ لَهُ: أوصِني... فَقالَ عليه السلام: ... يا سُفيانُ، أدَّبَني أبي عليه السلام بِثَلاثٍ، ونَهاني عَن ثَلاثٍ: فَأَمَّا اللَّواتي أدَّبَني بِهِنَّ فَإِنَّهُ قالَ لي: يا بُنَيَّ مَن يَصحَب صاحِبَ السَّوءِ لا يَسلَم، ومَن لا يُقَيِّد ألفاظَهُ

يَندَم، ومَن يَدخُل مَداخِلَ السَّوءِ يُتَّهَم.

قُلتُ: يَا بنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ، فَمَا الثَّلاثُ اللَّواتي نَهاكَ عَنهُنَّ؟

قالَ عليه السلام: نَهاني أن اُصاحِبَ حاسِدَ نِعمَةٍ، وشامِتاً بِمُصيبَةٍ، أو حامِلَ نَميمَةٍ.

92. تحف العقول ـ به نقل از سفيان ثورى ـ: خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم و به ايشان گفتم: مرا پندى دهيد.…

فرمود: «... اى سفيان! پدرم عليه السلام مرا به سه نكته ادب آموخت و از سه چيز نهى ام فرمود. آن سه نكته كه به من آموخت، اين بود كه فرمود: «فرزندم! آن كه با دوست بد نشيند، سالم نمى مانَد، و آن كه گفتارش را به بند نكشد، پشيمان مى شود، و آن كه به جايگاه هاى بد وارد شود، متّهم [و بدنام ]مى گردد».

گفتم: اى پسر دخت پيامبر خدا! آن سه چيز كه تو را از آن نهى فرمود، كدام اند؟

فرمود: «مرا از دوستى با كسى كه چشمِ ديدن نعمت كسى را ندارد، و دوستى با كسى كه از مصيبت ديگران شاد مى شود، و دوستى با سخن چين، نهى فرمود».

93. الإمام الصادق عليه السلام: لا يَزالُ العَبدُ المُؤمِنُ يورِثُ أهلَ بَيتِهِ العِلمَ وَالأَدَبَ الصّالِحَ، حَتّى يُدخِلَهُمُ الجَنَّةَ جَميعاً؛ حَتّى لا يَفقِدَ مِنهُم صَغيراً ولا كَبيراً ولا خادِماً ولا جاراً. ولا يَزالُ العَبدُ العاصي يورِثُ أهلَ بَيتِهِ الأَدَبَ السَّيِّئَ، حَتّى يُدخِلَهُمُ النّارَ جَميعاً؛ حَتّى لا يَفقِدَ فيها مِن أهلِ بَيتِهِ صَغيراً ولا كَبيراً ولا خادِماً ولا جاراً.

93. امام صادق عليه السلام: بنده مؤمن، به خانواده خود، چندان علم و ادبِ نيكو ارث مى دهد كه همه آنان را وارد بهشت مى گرداند، به طورى كه تمام آنها را، از كوچك و بزرگ و خادم و پناهنده، در بهشت مى يابد، و بنده گنهكار، براى خانواده خود، چندان ادب بد به ارث مى گذارد كه همه آنان را به دوزخ مى بَرد، به طورى كه تمام افراد خانواده اش را، از كوچك و بزرگ و خادم و پناهنده، در آن جا مى يابد.

راجع: ص270 (الأدب / الفصل الخامس: أولياء التأديب).

ر. ك: ص271 (ادب / فصل پنجم: ادب آموزان «مربيّان»).

3 / 3: الاِجتِهادُ

3 / 3: تلاش

94. الإمام عليّ عليه السلام: العُقولُ مَواهِبُ، وَالآدابُ مَكاسِبُ.

94. امام على عليه السلام: خِرَد، خدادادى است و ادب، اكتسابى.

95. عنه عليه السلام: عَلَى العاقِلِ أن يُحصِيَ عَلى نَفسِهِ مَساوِيَها فِي الدّينِ وَالرَّأيِ وَالأَخلاقِ وَالأَدَبِ، فَيَجمَعُ ذلِكَ في صَدرِهِ أو في كِتابٍ ويَعمَلُ في إزالَتِها.

95. امام على عليه السلام: بر خردمند است كه بدى ها [و معايب] خود را در دين و انديشه و اخلاق و ادب [ در رفتار]، شماره كند و آنها را در سينه [ و حافظه ] اش يا در نوشته اى گرد آورَد و براى از بين بردن آنها بكوشد.

96. الإمام الصّادق عليه السلام: وَعَظَ لُقمانُ لِابنِهِ باثارَ حَتّى تَفَطَّرَ وانشَقَّ، وكانَ فيما وَعَظَهُ بِهِ...: يا بُنَيَّ، إن تَأَدَّبتَ صَغيرا انتَفَعتَ بِهِ كَبيرا، ومَن غَنِيَ بِالأَدَبِ اهتَمَّ بِهِ، ومَنِ اهتَمَّ بِهِ تَكَلَّفَ عِلمَهُ، ومَن تَكَلَّفَ عِلمَهُ اشتَدَّ طَلَبُهُ، ومَنِ اشتَدَّ طَلَبُهُ أدرَكَ مَنفَعَتَهُ؛ فَاتَّخِذهُ عادَةً، فَإِنَّكَ تَخلُفُ في سَلَفِكَ، وتَنفَعُ بِهِ مَن خَلَفَكَ، ويَرتَجيكَ فيهِ راغِبٌ،

ويَخشى صَولَتَكَ راهِبٌ، وإيّاكَ وَالكَسَلَ عَنهُ وَالطَّلبَ لِغَيرِهِ، فَإِن غُلِبتَ عَلَى الدُّنيا فَلا تُغلَبَنَّ عَلَى الآخِرَةِ، وإذا فاتَكَ طَلَبُ العِلمِ في مَظانِّهِ فَقَد غُلِبتَ عَلَى الآخِرَةِ، وَاجعَل في أيّامِكَ ولَياليكَ وساعاتِكَ لِنَفسِكَ نَصيبا في طَلَبِ العِلمِ، فَإِنَّكَ لَن تَجِدَ لَهُ تَضييعا أشَدَّ مِن تَركِهِ.

96. امام صادق عليه السلام: لقمان، فرزندش باثار را پند داد، به گونه اى كه او شكُفت و باز شد. از جمله پندهايش اين بود كه...: فرزندم! اگر در خُردى ادب بياموزى، در بزرگى از آن سود مى برى، و هر كه به ادب توانگر شود، بدان اهتمام مى ورزد، و هر كه به ادب اهتمام ورزد، در صدد به دست آوردن دانش آن بر مى آيد، و هر كه در صدد دانش آن بر آيد، عطش جويندگىِ او شدّت مى گيرد، و هر كه عطش جويندگى اش شدّت گيرد، به سود آن دست مى يابد.

پس ادب را عادت خويش گردان؛ زيرا تو جانشين گذشتگانت هستى، و با ادب، به آيندگانت سود مى رسانى، و مشتاقان [ادب]، در آن به تو اميد مى بندند، و بيمناكان از هيبت تو [كه با ادب حاصل شده است، ] مى هراسند. از سستى كردن در تحصيل ادب و جستن غير ادب، دورى كن، كه [ با وجود برخوردارى ات از ادب ]اگر دنيا را از تو به زور بگيرند، آخرت را هرگز نمى توانند از تو بگيرند و هر گاه طلب علم در جايگاه هايش را از كف بدهى، آخرت را از تو گرفته اند. در روزها و شب ها و ساعت هاى عمرت، سهمى براى تحصيل علم قرار ده؛ زيرا تو براى از كف دادن علم، عاملى بزرگ تر از ترك آن نخواهى يافت».

97. الكافي عن أبي هاشم الجعفري: كُنّا عِندَ الرِّضا عليه السلام فَتَذاكَرنَا العَقلَ وَالأَدَبَ فَقالَ: يا أبا هاشِم! العَقلُ حِباءٌ مِنَ اللّهِ، وَالأَدَبُ كُلفَةٌ، فَمَن تَكَلَّفَ الأَدَبَ قَدَرَ عَلَيهِ، ومَن تَكَلَّفَ العَقلَ لَم يَزدَد بِذلِكَ إلّا جَهلاً.

97. الكافىـ به نقل از ابو هاشم جعفرى ـ: در خدمت امام رضا عليه السلام بوديم و سخن از خِرَد و ادب به ميان آورديم. امام عليه السلام فرمود: «اى ابو هاشم! خِرد، دهِشى الهى است و ادب، امرى اكتسابى. پس هر كه در به دست آوردن ادب بكوشد، بر آن دست مى يابد، و هر كه در به دست آوردن خِرَد بكوشد، با اين كار جز بر نادانىِ خويش نمى افزايد».

3 / 4: العَقلُ

3 / 4: خرد

98. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في ذِكرِ أنواعِ الخَيرِ مِمّا يَتَشَعَّبُ عَنِ العَقلِ ـ: ... وأمَّا الصِّيانَةُ فَيَتَشَعَّبُ مِنهَا الصَّلاحُ، وَالتَّواضُعُ، وَالوَرَعُ، وَالإِنابَةُ، وَالفَهمُ، وَالأَدَبُ، وَالإِحسانُ، وَالتَّحَبُّبُ، وَالخَيرُ، وَاجتِناءُ البِشرِ . فَهذا ما أصابَ العاقِلُ بِالصِّيانَةِ.

98. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در بيان انواع خوبى هاى نشئت گرفته از خرد ـ: و آنچه از خويشتندارى بر مى خيزد، عبارت است از: پاكى و فروتنى و پارسايى و توبه و فهم و ادب و نيكوكارى و مهرورزى و نيكى و تحصيل خوش رويى. اينها چيزهايى هستند كه خردمند با خويشتندارى، به دست مى آورد.

99. الإمام عليّ عليه السلام: الأَدَبُ فِي الإِنسانِ كَشَجَرَةٍ أصلُهَا العَقلُ.

99. امام على عليه السلام: ادب در انسان، مانند درختى است كه ريشه اش خرد است.

100. عنه عليه السلام: الدّينُ وَالأَدَبُ نَتيجَةُ العَقلِ.

100. امام على عليه السلام: ديندارى و ادب، محصول خرد است.

101. عنه عليه السلام: الآدابُ تَلقيحُ الأَفهامِ، ونَتائِجُ الأَذهانِ.

101. امام على عليه السلام: آداب، بارور كننده فهم هاست و مولود ذهن ها [و خردها].

3 / 5: العِلمُ

3 / 5: دانش و معرفت

102. الإمام عليّ عليه السلام: إذا زادَ عِلمُ الرَّجُلِ زادَ أدَبُهُ، وتَضاعَفَت خَشيَتُهُ لِرَبِّهِ.

102. امام على عليه السلام: هر گاه دانش [و معرفتِ] آدمى فراوان شود، ادبش افزون و ترس او از پروردگارش، دوچندان مى گردد.

103. عنه عليه السلام: جالِسِ العُلَماءَ يَزدَد عِلمُكَ، ويَحسُن أدَبُكَ، وتَزكُ نَفسُكَ.

103. امام على عليه السلام: با دانشمندان، همنشينى كن تا دانشت فراوان شود، و ادبت نيكو گردد، و تزكيه نفس بيابى.

3 / 6: الخَشيَةُ

3 / 6: ترس از خدا

104. تحف العقول: مُناجاةُ اللّهِ جَلَّ ثَناؤُهُ لِعيسَى بنِ مَريَمَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِما: ... يا عيسى! أدِّب قَلبَكَ بِالخَشيَةِ.

104. تحف العقول: از نجواهاى خداوند ـ كه ارجمند است ستايش او ـ با عيسى بن مريم ـ كه درودهاى خدا بر آن دو باد ـ [اين بود]: «... اى عيسى! دلت را به ترس [از من]، تربيت كن».

3 / 7: التَّجرِبَةُ

3 / 7: تجربه

105. الإمام عليّ عليه السلام: كَفى بِالتَّجارِبِ مُؤَدِّبا.

105. امام على عليه السلام: تجربه ها، بهترين آموزگارند.

106. عنه عليه السلام: مَن عَطَفَ عَلَيهِ اللَّيلُ وَالنَّهارُ أدّباهُ وأبلَياهُ، وإلَى المَنايا أدنَياهُ.

106. امام على عليه السلام: شب و روز، بر هر كه بگردند، او را ادب مى آموزند و فرسوده اش مى سازند و به مرگ، نزديكش مى كنند.

107. عنه عليه السلام: إنَّمَا الدُّنيا ثَلاثَةُ أيّامٍ: يَومٌ مَضى بِما فيهِ فَلَيسَ بِعائِدٍ، ويَومٌ أنتَ فيهِ يَحِقُّ عَلَيكَ اغتِنامُهُ، ويَومٌ لا تَدري مَن أهلُهُ، ولَعَلَّكَ راحِلٌ فيهِ؛ فَأَمّا أمسُ فَحَكيمٌ مُؤَدِّبٌ، وأمَّا اليَومَ فَصَديقٌ مُوَدِّعٌ، وأمّا غَدا فَإِنَّما في يَدَيكَ مِنهُ الأَمَلُ.

107. امام على عليه السلام: دنيا، در حقيقت، سه روز است: روزى كه به كلّى گذشته است و باز نمى گردد، روزى كه در آن به سر مى برى و بايد غنيمتش بشمارى، و روزى كه نمى دانى چه كسانى اهل آن هستند و شايد تو در آن روز، [از دنيا ]كوچيده باشى. پس «ديروز»، حكيمى ادب آموز است و «امروز»، دوستى بدرودگويان، و از «فردا» فقط اميدى در دست توست.

108. عنه عليه السلام ـ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ:

الدَّهرُ أدَّبَني وَاليَأسُ أغناني وَالقوتُ أقنَعَني وَالصَّبرُ رَبّاني

وأحكَمَتني مِنَ الأَيّامِ تَجرِبَةٌ حَتّى نَهَيتُ الَّذي قد كانَ يَنهاني

108. امام على عليه السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ: روزگار، ادبم آموخت و نوميدى [از مردم]، بى نيازم ساخت

و خوراكِ بخور و نمير، قانعم كرد و شكيبايى، مرا پَروَرانْد.

تجربه روزگار، چنان مرا آزموده ساخت كه

من نهى كردم آن را كه همواره مرا نهى مى كرد.

3 / 8: التَّأَسّي بِالصّالِحينَ

3 / 8: تأسّى جستن به نيكان

109. الإمام عليّ عليه السلام ـ فيما كَتَبَهُ إلَى ابنِهِ الحَسَنِ عليه السلام ـ: اِحتَدِ بِحِذاءِ الصّالِحينَ، وَاقتَدِ بِآدابِهِم، وسِر بِسيرَتِهِم.

109. امام على عليه السلام ـ در نامه اى به فرزندش حسن عليه السلام ـ: از نيكان پيروى كن، آداب آنان را سرمشق خود قرار ده، و به شيوه رفتار ايشان، رفتار كن.

110. عنه عليه السلام: كانَتِ الحُكَماءُ فيما مَضى مِنَ الدَّهرِ تَقولُ: يَنبَغي أن يَكونَ الاِختِلافُ إلَى الأَبوابِ لِعَشرَةِ أوجُهٍ: ... وَالعاشِرُ: أبوابُ مَن يُنتَفَعُ بِغِشيانِهِم، ويُستَفادُ مِنهُم حُسنُ الأَدَبِ، ويُؤنَسُ بِمُحادَثَتِهِم.

110. امام على عليه السلام: حكيمانِ روزگاران گذشته مى گفتند: آمد و شد كردن به خانه ها بايد به خاطر ده چيز باشد: ... دهم: خانه هاى كسانى كه با رفتن به نزد آنها، سودى حاصل آدمى شود، و از آنان ادب نيكو آموخته گردد، و از گفتگو با ايشان، انس و الفتى پديد آيد.

111. عنه عليه السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ ـ: اللّهُمَّ وإنّي لَأَعلَمُ أنَّ العِلمَ لا يَأرِزُ كُلُّهُ، ولا يَنقَطِعُ مَوادُّهُ،

وَأنَّكَ لا تُخلي أرضَكَ مِن حُجَّةٍ لَكَ عَلى خَلقِكَ، ظاهِرٍ لَيسَ بِالمُطاعِ أو خائِفٍ مَغمورٍ، كَيلا تَبطُلَ حُجَجُكَ، ولا يَضِلَّ أولِياؤُكَ بَعدَ إذ هَدَيتَهُم،

بَل أينَ هُم وكَم؟ اُولئِكَ الأَقَلّونَ عَدَداً، وَالأَعظَمونَ عِندَ اللّهِ جَلَّ ذِكرُهُ قَدراً، المُتَّبِعونَ لِقادَةِ الدّينِ، الأَئِمَّةِ الهادينَ، الَّذينَ يَتَأَدَّبونَ بِآدابِهِم، ويَنهَجونَ نَهجَهُم، فَعِندَ ذلِكَ يَهجُمُ بِهِمُ العِلمُ عَلى حَقيقَةِ الإِيمانِ، فَتَستَجيبُ أرواحُهُم لِقادَةِ العِلمِ، ويَستَلينونَ مِن حَديثِهِم مَا استَوعَرَ عَلى غَيرِهِم.…

111. امام على عليه السلام ـ در يكى از سخنرانى هايش ـ: بار خدايا! من مى دانم كه دانش [و معرفت ]به كلّى [ از ميان مردم] رخت بر نمى بندد، و ريشه هايش قطع نمى شود،

و مى دانم كه تو زمينت را از حجّت خويش بر بندگانت ـ خواه حجّتى آشكار كه از او فرمان برده نمى شود و يا بيمناك و ناشناخته ـ تُهى نمى گردانى تا حجّت هايت باطل نگردد و دوستانت پس از آن كه هدايتشان كردى، گم راه نشوند. امّا اينان كجايند و چَندند؟ اينان، شمارشان كمترين است؛ امّا در نزد خداوندِ بلندنام، ارجمندترين اند و پيرو رهبران دين اند؛ همان پيشوايانِ هدايتگر. متأدّب به آداب ايشان هستند و راه آنان را مى پويند. اين جاست كه دانش [و معرفت]، ايشان را به حقيقت ايمان راه مى برَد و در نتيجه، جانشان نداى پيشوايان دانش را لبّيك مى گويد، و از احاديث و سخنان ايشان، آنچه را كه بر ديگران سخت و دشوار مى آيد، نرم و آسان مى يابند.…

112. عنه عليه السلام ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ عَلى مِنبَرِ الكوفَةِ ـ: اللّهُمَّ إنَّهُ لا بُدَّ لَكَ مِن حُجَجٍ في أرضِكَ، حُجَّةٍ بَعدَ حُجَّةٍ عَلى خَلقِكَ، يَهدونَهُم إلى دينِكَ، ويُعَلِّمونَهُم عِلمَكَ كَيلا يَتَفَرَّقَ أتباعُ أولِيائِكَ، ظاهِرٍ غَيرِ مُطاعٍ، أو مُكتَتَمٍ يُتَرَقَّبُ، إن غابَ عَنِ النّاسِ شَخصُهُم في حالِ هُدنَتِهِم فَلَم يَغِب عَنهُم قَديمُ مَبثوثِ عِلمِهِم، وآدابُهُم في قُلوبِ المُؤمِنينَ مُثبَتَةٌ، فَهُم بِها عامِلونَ.

112. امام على عليه السلام ـ در سخنرانى اى بر منبر كوفه ـ: بار خدايا! تو را حتما حجّت هايى در روى زمينت بر خلقت هست، حجّتى پس از حجّتى، كه مردم را به دينت ره نمون شوند و علم [و معرفتِ] تو را به آنان بياموزند تا مبادا پيروان اولياى تو پراكنده شوند. آن حجّت، يا آشكار است؛ اما فرمانش برده نمى شود، و يا پنهان است و انتظارِ [ظهورِ ]او را مى كشند. اگر اين حجّت ها، در حال صلح، تنشان از مردم پنهان باشد، دانشِ ديرين و منتشر آنان، از ايشان پنهان نيست، و آدابشان در دل هاى مؤمنان، پا بر جاست و طبق آن عمل مى كنند.

113. الإمام زين العابدين عليه السلام: اِعتَبِروا يا اُولِي الأَبصارِ وَاحمَدُوا اللّهَ عَلى ما هَداكُم، وَاعلَموا أنَّكُم لا تَخرُجونَ مِن قُدرَةِ اللّهِ إلى غَيرِ قُدرَتِهِ، وسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُم ورَسولُهُ ثُمَّ إلَيهِ تُحشَرونَ، فَانتَفِعوا بِالعِظَةِ وتَأَدَّبوا بِآدابِ الصّالِحينَ.

113. امام زين العابدين عليه السلام: شما، اى بينشوَران! پند گيريد و خدا را براى آن كه هدايتتان كرد، سپاس گوييد، و بدانيد كه از قبضه قدرت خداوند، به سوى قدرتى ديگر بيرون نخواهيد رفت، و خدا و رسول او، به زودى، كردار شما را خواهند ديد و آن گاه، در پيشگاه او، گرد آورده مى شويد. پس، از اندرزها بهره گيريد و از آداب (اخلاق و رفتار) نيكان، پيروى كنيد.

3 / 9: الاِستِعانَةُ مِنَ اللّه عزّوجلِّ

3 / 9: مددخواهى از خدا

114. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِمّا كانَ يَقولُهُ في سَحَرِ كُلِّ لَيلَةٍ وعَقيبَ رَكعَتَيِ الفَجرِ ـ: اللّهُمَّ ارزُقني عَقلاً كامِلاً، وعَزما ثاقِبا، ولُبّا راجِحا، وقَلبا ذَكِيّا، وعِلما كَثيرا، وأدَبا بارِعا، وَاجعَل ذلِكَ كُلَّهُ لي ولا تَجعَلهُ عَلَيَّ، بِرَحمَتِكَ يا أرحَمَ الرّاحِمينَ.

114. امام على عليه السلام ـ از دعاهاى ايشان در سحرگاهِ هر شب و در پىِ خواندن دو ركعت نماز فجر ـ: بار خدايا! مرا خِرَدى كامل، اراده اى استوار، انديشه اى وزين، دلى هوشيار، دانشى بسيار و ادبى درخشان، روزى فرما، و همه اينها را در جهت سود و مصلحت من قرار بده و به زيان من قرارشان مده، به حقّ رحمتت، اى مهربان ترينِ مهربانان!

115. الإمام الرضا عليه السلام ـ فيما جَمَعَهُ الفَضلُ بنُ شاذانَ مِن كَلامِهِ ـ: « اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ » استِرشادا لِأَدَبِهِ، ومُعتَصَما بِحَبلِهِ، وَاستِزادَةً فِي المَعرِفَةِ بِرَبِّهِ وبِعَظَمَتِهِ وكِبرِيائِهِ.

115. امام رضا عليه السلام ـ در سخنانى از ايشان كه فضل بن شادان گرد آورده است ـ: «ما را به راه راست هدايت فرما» يعنى هدايت شدن به ادب خداوند، و چنگ زدن به ريسمان او، و افزايش معرفت به پروردگار خود و به بزرگى و عظمت او.

الفصل الرابع: آثار الأدب

فصل چهارم: آثار ادب

4 / 1: كَمالُ العَقلِ

4 / 1: كمال خِرَد

116. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: حُسنُ الأَدَبِ زينَةُ العَقلِ.

116. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: ادبِ نيكو، زيور خِرَد است.

117. الإمام عليّ عليه السلام: الأَدَبُ صورَةُ العَقلِ، فَحَسِّن عَقلَكَ كَيفَ شِئتَ.

117. امام على عليه السلام: ادب، سيماى خِرَد است. پس خردِ خويش را آن گونه كه مى خواهى، زيبا گردان.

118. عنه عليه السلام: كُلُّ شَيءٍ يَحتاجُ إلَى العَقلِ، وَالعَقلُ يَحتاجُ إلَى الأَدَبِ.

118. امام على عليه السلام: هر چيزى، به خِرَد نياز دارد و خرد، به ادب، نيازمند است.

119. عنه عليه السلام: إنَّ بِذَوِي العُقولِ مِنَ الحاجَةِ إلَى الأَدَبِ كَما يَظمَأُ الزَّرعُ إلَى المَطَرِ.

119. امام على عليه السلام: همان گونه كه زراعت، تشنه باران است، خردمندان نيز به ادب نيازمندند.

120. عنه عليه السلام: صَلاحُ العَقلِ الأَدَبُ.

120. امام على عليه السلام: درستىِ خرد، در ادب است.

121. عنه عليه السلام: نِعمَ قَرينُ العَقلِ الأَدَبُ.

121. امام على عليه السلام: نيكو همدمى است ادب براى خرد!

122. عنه عليه السلام: لا عَقلَ لِمَن لا أدَبَ لَهُ.

122. امام على عليه السلام: خرد ندارد كسى كه ادب ندارد.

123. عنه عليه السلام: إنّ الأَدَبَ حُجَّةُ العَقلِ، وَالعِلمُ حُجَّةُ القَلبِ.

123. امام على عليه السلام: ادب، حجّت خرد است، و دانش، حجّت دل.

124. عنه عليه السلام: أفضَلُ العَقلِ الأَدَبُ.

124. امام على عليه السلام: بهترين خرد، ادب است.

125. عنه عليه السلام: بِالأَدَبِ تُشحَذُ الفِطَنُ.

125. امام على عليه السلام: ادب، سبب تيزهوشى مى شود.

126. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ: مَن زادَ أدَبُهُ عَلى عَقلِهِ، كانَ كَالرّاعِي الضَّعيفِ مَعَ الغَنَمِ الكَثيرِ.

126. امام على عليه السلام ـ از حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: كسى كه ادبش بر خردش افزون باشد، به سان شبانى ناتوان است در ميان گوسفندان بسيار.

127. الإمام الحسن عليه السلام: لا أدَبَ لِمَن لا عَقلَ لَهُ.

127. امام حسن عليه السلام: ادب ندارد كسى كه خرد ندارد.

128. الإمام زين العابدين عليه السلام: مُجالَسَةُ الصّالِحينَ داعِيَةٌ إلَى الصَّلاحِ، وآدابُ العُلَماءِ زِيادَةٌ فِي العَقلِ.

128. امام زين العابدين عليه السلام: همنشينى با نيكان، فرا خواننده به نيكى است. و آداب دانشمندان، افزاينده خِرَد است.

4 / 2: زينَةُ النَّفسِ

4 / 2: آراستگى جان

129. الإمام عليّ عليه السلام: مَنِ استُهتِرَ بِالأَدَبِ فَقَد زانَ نَفسَهُ.

129. امام على عليه السلام: آن كه دل باخته ادب باشد، جانِ خويش را آراسته مى سازد.

130. عنه عليه السلام: إنَّكَ مُقَوَّمٌ بِأَدَبِكَ فَزَيِّنهُ بِالحِلمِ.

130. امام على عليه السلام: همانا تو به اَدَبَت بهاگذارى مى شوى. پس آن را به بردبارى بياراى.

131. عنه عليه السلام: عَقلُ المَرءِ نِظامُهُ، وأدَبُهُ قِوامُهُ، وصِدقُهُ إمامُهُ، وشُكرُهُ تَمامُهُ.

131. امام على عليه السلام: خرد آدمى، سامان بخش اوست، و ادبش مايه قوام او، و راستى (/ راستگويى اش) پيشواى او، و سپاس گزارى اش كمال او.

132. عنه عليه السلام: الأَدَبُ كَمالُ الرَّجُلِ.

132. امام على عليه السلام: ادب، كمال مرد است.

133. عنه عليه السلام: الأَدَبُ أحسَنُ سَجِيَّةٍ.

133. امام على عليه السلام: ادب، زيباترين خصلت است.

134. عنه عليه السلام: لا حُلَلَ كَالآدابِ.

134. امام على عليه السلام: هيچ جامه اى چون آداب نيست.

135. عنه عليه السلام: لا زينَةَ كَالآدابِ.

135. امام على عليه السلام: هيچ زيورى چون آداب نيست.

136. عنه عليه السلام: الآدابُ حُلَلٌ حِسانٌ.

136. امام على عليه السلام: آداب، جامه هايى نيكو و زيبا هستند.

137. عنه عليه السلام: الأدَبُ حُلَلٌ جُدَدٌ.

137. امام على عليه السلام: آداب، جامه هايى نو هستند.

138. عنه عليه السلام: الآدابُ حُلَلٌ مُجَدَّدَةٌ.

138. امام على عليه السلام: آداب، جامه هايى [نو و] تازه هستند.

139. عنه عليه السلام: يا مُؤمِنُ، إنَّ هذَا العِلمَ وَالأَدَبَ ثَمَنُ نَفسِكَ فَاجتَهِد في تَعَلُّمِهِما، فَما يَزيدُ مِن عِلمِكَ وأدَبِكَ يَزيدُ في ثَمَنِكَ وقَدرِكَ؛ فَإِنَّ بِالعِلمِ تَهتَدي إلى رَبِّكَ، وبِالأَدَبِ تُحسِنُ خِدمَةَ رَبِّكَ، وبِأَدَبِ الخِدمَةِ يَستَوجِبُ العَبدُ وَلايَتَهُ وقُربَهُ، فَاقبَلِ النَّصيحَةَ كَي تَنجُوَ مِنَ العَذابِ.

139. امام على عليه السلام: اى مؤمن! اين دانش و ادب، بهاى جان توست. پس در آموختن آن دو بكوش، كه هر چه بر دانش و ادبت افزوده شود، بر قدر و قيمت تو افزوده مى شود. با دانش است كه به پروردگارت راه مى يابى، و با ادب است كه به پروردگارت خوش خدمت مى كنى، و با ادب در خدمت گزارى است كه بنده سزاوار ولايت و قرب او مى شود. پس [اين ]نصيحت را بپذير تا از عذاب بِرَهى.

4 / 3: حُسنُ الخُلُقِ

4 / 3: نيك خويى

140. الإمام عليّ عليه السلام: ثَمَرَةُ الأَدَبِ حُسنُ الخُلُقِ.

140. امام على عليه السلام: ميوه ادب، نيك خويى است.

141. عنه عليه السلام: سَبَبُ تَزكِيَةِ الأَخلاقِ حُسنُ الأَدَبِ.

141. امام على عليه السلام: نيكويىِ ادب، مايه بالندگىِ اخلاق است.

4 / 4: زينَةُ الحَسَبِ وَالنَّسَبِ

4 / 4: زيور يافتن حَسَب و نَسَب

142. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن قَعَدَ بِهِ حَسَبُهُ، نَهَضَ بِهِ أدَبُهُ.

142. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: كسى كه حَسَبش او را بنشاند، ادبش او را بر مى خيزانَد [و بلندپايه مى گردانَد].

143. الإمام عليّ عليه السلام: طَلَبُ الأَدَبِ جَمالُ الحَسَبِ.

143. امام على عليه السلام: تحصيل ادب، مايه زيبايىِ حَسَب است.

144. عنه عليه السلام: عَلَيكَ بِالأَدَبِ؛ فَإِنَّهُ زَينُ الحَسَبِ.

144. امام على عليه السلام: ادب بياموز كه ادب، زيور حَسَب است.

145. عنه عليه السلام: الأَدَبُ يُغني مِنَ الحَسَبِ.

145. امام على عليه السلام: ادب، از حَسَب، بى نياز مى گرداند.

146. عنه عليه السلام: حُسنُ الأَدَبِ يَنوبُ عَنِ الحَسَبِ.

146. امام على عليه السلام: ادبِ نيكو، جانشين حَسَب است.

147. عنه عليه السلام: الأَدَبُ أحَدُ الحَسَبَينِ.

147. امام على عليه السلام: ادب، خود، جاى حَسَب يا نسب را مى گيرد.

148. عنه عليه السلام: مُرُوَّةُ العاقِلِ دينُهُ، وحَسَبُهُ أدَبُهُ.

148. امام على عليه السلام: مروّت خردمند، ديندارىِ اوست، و حَسَبش، ادب او.

149. عنه عليه السلام: الأَدَبُ أفضَلُ حَسَبٍ.

149. امام على عليه السلام: ادب، برترين حَسَب است.

150. عنه عليه السلام: كُلُّ الحَسَبِ مُتَناهٍ إلَا العَقلَ وَالأَدَبَ.

150. امام على عليه السلام: هر حَسَب، پايان پذير است، مگر خرد و ادب.

151. عنه عليه السلام: لا حَسَبَ أبلَغُ مِنَ الأَدَبِ.

151. امام على عليه السلام: هيچ حَسَبى، رساتر از ادب نيست.

152. عنه عليه السلام: لا حَسَبَ أنفَعُ مِنَ الأَدَبِ.

152. امام على عليه السلام: هيچ حَسَبى، سودمندتر از ادب نيست.

153. عنه عليه السلام: لا حَسَبَ أرفَعُ مِنَ الأَدَبِ.

153. امام على عليه السلام: هيچ حَسَبى، والاتر از ادب نيست.

154. عنه عليه السلام: أشرَفُ حَسَبٍ حُسنُ أدَبٍ.

154. امام على عليه السلام: شريف ترينِ حَسَب، ادب نيكوست.

155. عنه عليه السلام: أكرَمُ حَسَبٍ حُسنُ الأَدَبِ.

155. امام على عليه السلام: ارجمندترين حَسَب، نيكويىِ ادب است.

156. عنه عليه السلام: نِعمَ النَّسَبُ حُسنُ الأَدَبِ.

156. امام على عليه السلام: نيكو نَسَبى است ادبِ نيكو!

157. عنه عليه السلام: أكرَمُ النَّسَبِ حُسنُ الأَدَبِ.

157. امام على عليه السلام: گرامى ترين نَسَب، نيكْ ادبى است.

158. عنه عليه السلام: حُسنُ الأَدَبِ أفضَلُ نَسَبٍ، وأشرَفُ سَبَبٍ.

158. امام على عليه السلام: ادب نيكو، بهترين نَسَب و ارجمندترين سبب است.

159. عنه عليه السلام: قَليلُ الأَدَبِ خَيرٌ مِن كَثيرِ النَّسَبِ.

159. امام على عليه السلام: اندكى ادب، بهتر از [داشتنِ] نَسَبِ بسيار است.

160. عنه عليه السلام: حَسَبُ الأَدَبِ أشرَفُ مِن حَسَبِ النَّسَبِ.

160. امام على عليه السلام: شرافت ادب، ارجمندتر از شرافت نَسَب است.

161. عنه عليه السلام: حُسنُ الأَدَبِ يَستُرُ قُبحَ النَّسَبِ.

161. امام على عليه السلام: نيكويىِ ادب، زشتى نَسَب را مى پوشاند.

162. عنه عليه السلام ـ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ:

لَو صِيغَ مِن فِضَّةٍ نَفسٌ عَلى قَدَرٍ لَعادَ مِن فَضلِهِ لَمّا صَفا ذَهَبا

مـا لِلـفَتـى حَسَـبٌ إلّا إذا كَمُلَت آدابُهُ وحَوَى الآدابَ وَالحَسَبا.

162. امام على عليه السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ: اگر جان آدمى از سيم ساخته شود

هر گاه تصفيه شود، به خاطر فضيلتى كه دارد، به زر تبديل مى شود.

جوان مرد را حَسَبى نيست؛ مگر آن گاه كه كامل گردد

آداب او، و آداب و حَسَب، هر دو را به چنگ آورد.

163. عنه عليه السلام ـ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ:

كُنِ ابنَ مَن شِئتَ واكتَسِب أدبا يُغنِكَ مَحمودُهُ عَنِ النَّسَبِ

فَلَيسَ يُغنِـي الحَسيـبَ نِسبَتُهُ بِلا لِـسـانٍ لَهُ ولا أدَبِ

إنَّ الفَتى مَن يَقولُ: ها أنَا ذا لَيسَ الفَتى مَن يَقولُ: كانَ أبي.

163. امام على عليه السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ: فرزندِ هر كه مى خواهى، باش و ادب به دست آر

كه ادبِ پسنديده، تو را از نَسَب، بى نياز مى گردانَد.

نَسبِ شخصِ با حَسَب، او را بى نياز نمى كند

اگر زبان و ادبى [نيكو] نداشته باشد.

جوان مرد، كسى است كه بگويد: من خود چنينم.

جوان مرد، كسى نيست كه بگويد: پدرم [ چنان ] بود.

4 / 5: الشَّرَفُ وَالرِّئاسَةُ

4 / 5: شرافت و سَروَرى

164. الإمام عليّ عليه السلام: أفضَلُ الشَّرَفِ الأَدَبُ.

164. امام على عليه السلام: برترين شرافت، ادب است.

165. عنه عليه السلام: إنَّمَا الشَّرَفُ بِالعَقلِ وَالأَدَبِ، لا بِالمالِ وَالحَسَبِ.

165. امام على عليه السلام: شرافت، به عقل و ادب است، نه به مال و حَسَب.

166. عنه عليه السلام: الأَدَبُ رِئاسَةٌ.

166. امام على عليه السلام: ادب، خود، سَروَرى است.

167. عنه عليه السلام ـ لَمّا سُئِلَ: بِمَ الاِفتِخارُ؟ ـ: بِإِحدى ثَلاثٍ: مالٍ ظاهِرٍ، أو أدَبٍ بارِعٍ، أو صَناعَةٍ لا يَستَحيِي المَرءُ مِنها.

167. امام على عليه السلام ـ در پاسخ اين پرسش كه: افتخار به چيست؟ ـ: به يكى از اين سه چيز: دارايىِ نمايان، يا ادب درخشان، يا شغل آبرومند.

راجع: ص222 (الأدب / الفصل الثاني / الحثّ على الأدب).

ر. ك: ص223 (ادب / فصل دوم / ترغيب به ادب).

الفصل الخامس: أولياء التأديب

فصل پنجم: ادب آموزان (مربّيان)

5 / 1: اللّه عزّوجلُّ

5 / 1: خدا

168. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: أدَّبَني رَبّي فَأَحسَنَ تَأديبي.

168. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مرا پروردگارم تربيت كرد و نيكو تربيتم كرد.

169. الاختصاص: عَن بَعضِ الهاشِمِيّينَ رَفَعَ الحَديثَ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله أنَّ أعرابِيّا أتاهُ فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، أيُدالِكُ الرَّجُلُ امرَأَتَهُ؟

قالَ: نَعَم إذا كانَ مُلفَجا .

فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ مَن أدَّبَكَ؟

قالَ: اللّهُ أدَّبَني، وأنَا أفصَحُ العَرَبِ مَيدَ أنّي مِن قُرَيشٍ، ورُبّيتُ في حِجرٍ مِن هَوازِنَ بَني سَعدِ بنِ بَكرٍ.

169. الاختصاص: يكى از هاشميان، در حديثى كه سند ان را به پيامبر خدا رسانده است، روايت كرده كه باديه نشينى، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! آيا رواست كه مرد در پرداخت مهريه همسرش، امروز و فردا كند؟

فرمود: «آرى، اگر تهى دست باشد».

گفت: اى پيامبر خدا! چه كسى تو را ادب آموخت؟

فرمود: «خدا مرا ادب آموخت، و من فصيح ترينِ عرب هايم؛ چرا كه من از قريش هستم و در دامنى از بنى سعد بن بكر از هوازِن تربيت شده ام».

170. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ اللّهَ عز و جل أدَّبَ نَبِيَّهُ فَأَحسَنَ أدَبَهُ، فَلَمّا أكمَلَ لَهُ الأَدَبَ قالَ: «إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ» ، ثُمَّ فَوَّضَ إلَيهِ أمرَ الدّينِ وَالاُمَّةِ لِيَسوسَ عِبادَهُ، فَقالَ عز و جل: «مَا ءَاتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُواْ» ، وإنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كانَ مُسَدَّدا مُوَفَّقا مُؤَيَّدا بِروحِ القُدُسِ؛ لا يَزِلُّ ولا يُخطِئُ في شَيءٍ مِمّا يَسوسُ بِهِ الخَلقَ، فَتَأَدَّبَ بآدابِ اللّهِ.

170. امام صادق عليه السلام: خداوند عز و جل پيامبرش را تربيت كرد و نيكو تربيتش كرد و چون ادب و تربيتِ او را به كمال رساند، فرمود: «همانا تو داراى خويى والا هستى» .

آن گاه، كار دين و امّت را به او واگذار كرد تا بندگان او را تربيت و اداره كند. پس فرمود: «آنچه را كه پيامبر به شما فرمود، به كار گيريد و از آنچه شما را از آن نهى كرد، باز ايستيد» . پيامبر خدا، هدايتْ شده و توفيقْ يافته بود و به وسيله «روح القُدُس» تأييد و كمك مى شد. در هيچ امرى از امور اداره مردم، دچار لغزش و خطا نمى شد؛ چرا كه آراسته به آداب الهى بود.

171. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: المَرَضُ سَوطُ اللّهِ فِي الأَرضِ يُؤَدِّبُ بِهِ عِبادَهُ.

171. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بيمارى، تازيانه خدا در روى زمين است و با آن، بندگانش را تأديب [و تنبيه] مى كند.

172. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ البَلاءَ لِلظّالِمِ أدَبٌ.

172. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بلا براى ستمگر، مايه ادب است.

173. الإمام الحسين عليه السلام: اللّهُمَّ لا تَستَدرِجني بِالإِحسانِ، ولا تُؤَدِّبني بِالبَلاءِ.

173. امام حسين عليه السلام: بار خدايا! با نيكى كردنت [به من]، مرا به دام عذابت مكشان، و با بلا، ادبم نفرما.

174. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ في دُعاءِ السَّحَرِ ـ: إلهي لا تُؤَدِّبني بِعُقوبَتِكَ، ولا تَمكُر بي في حيلَتِكَ.

174. امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعاى سحر ـ: معبود من! مرا با كيفرت ادب مفرما، و با حيله ات، با من مكر مكن.

175. الإمام الباقر عليه السلام ـ في ذِكرِ خَبَرِ يَعقوبَ عليه السلام ـ: فَلَمّا مَضى وَلَدُ يَعقوبَ مِن عِندِهِ نَحوَ

مِصرَ بِكِتابِهِ، نَزَلَ جَبرَئيلُ عليه السلام عَلى يَعقوبَ عليه السلام فَقالَ لَهُ: يا يَعقوبُ، إنَّ رَبَّكَ يَقولُ لَكَ: مَنِ ابتَلاكَ بِمَصائِبِكَ الَّتي كَتَبتَ بِها إلى عَزيزِ مِصرَ؟

قالَ يَعقوبُ عليه السلام: أنتَ بَلَوتَني بِها عُقوبَةً مِنكَ وأدَبا لي.

قالَ اللّهُ: فَهَل كانَ يَقدِرُ عَلى صَرفِها عَنكَ أحدٌ غَيري؟

قالَ يَعقوبُ عليه السلام: اللّهُمَّ لا.

فَقالَ اللّهُ تَبارَكَ و تَعالى: ... يا يَعقوبُ، أنَا رادٌّ إلَيكَ يوسُفَ وأخاهُ، ومُعيدٌ إلَيكَ ما ذَهَبَ مِن مالِكَ ولَحمِكَ ودَمِكَ، ورادٌّ إليكَ بَصَرَكَ، ومُقَوِّمٌ لَكَ ظَهرَكَ، وطِب نَفسا وقَرَّ عَينا، وإنَّ الَّذي فَعَلتُهُ بِكَ كانَ أدَبا مِنّي لَكَ، فَاقبَل أدَبي.

175. امام باقر عليه السلام ـ در بيان داستان يعقوب عليه السلام ـ: چون پسران يعقوب، با نامه او از نزد وى ره سپار مصر شدند، جبرئيل عليه السلام بر يعقوب عليه السلام فرود آمد و گفت: «اى يعقوب!

پروردگارت به تو مى فرمايد: چه كسى تو را به آن گرفتارى هايى كه براى عزير مصر نوشتى، دچار گردانيد؟».

يعقوب عليه السلام گفت: تو مرا به آنها دچار ساختى تا بدين وسيله، مرا مجازات و ادب كنى.

خداوند فرمود: «پس آيا هيچ كسى جز من، مى تواند آن گرفتارى ها را از تو دور كند؟».

يعقوب عليه السلام گفت: بار الها، نه!

خداوند ـ تبارك و تعالى ـ فرمود: «... اى يعقوب! من يوسف و برادرش را به تو بر مى گردانم، و مال و گوشت و خونِ از دست رفته ات را به تو باز مى دهم، و بينايى ات را به تو بر مى گردانم، و پشتت را راست مى كنم. خوش باش و شاد. اين كارها كه با تو كردم، براى تأديب تو بود. پس ادبم را بپذير».

176. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ رَسولَ اللّه صلى الله عليه و آله كانَ لا يَسأَلُهُ أحَدٌ مِنَ الدُّنيا شَيئا إلّا أعطاهُ، فَأَرسَلَت إلَيهِ امرَأَةٌ ابنا لَها فَقالَت: اِنطَلِق إلَيهِ فَاسأَلهُ، فَإِن قالَ لَكَ: لَيسَ عِندَنا شَيءٌ فَقُل: أعطِني قَميصَكَ.

قالَ: فَأَخَذَ قَميصَهُ فَرمى بِهِ إِلَيهِ. فَأَدَّبَهُ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى عَلَى القَصدِ فَقالَ: «وَ لَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا» .

176. امام صادق عليه السلام: هيچ كس از پيامبر خدا چيزى از دنيا نمى خواست، مگر آن كه به او عطا مى كرد. زنى فرزندش را نزد وى فرستاد و گفت: نزد او برو و از او چيزى بخواه. اگر به تو فرمود: چيزى در بساط نداريم، بگو: همان پيراهنت را به من بده.

پيامبر صلى الله عليه و آله پيراهن خود را در آورد و به آن پسر داد. پس خداوند ـ تبارك و تعالى ـ او را ادب ميانه روى آموخت و فرمود: «و دستت را به گردنت زنجير مكن و زيادى [هم ]گشاده دستى منما، كه ملامت شده و حسرت زده بر جاى مى مانى» .

177. فقه الرضا عليه السلام: أروي أنَّ جَبرَئيلَ عليه السلام اُهبِطَ إلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنَّ اللّهَ عز و جل يَقرَأُ عَلَيكَ السَّلامَ ويَقولُ لَكَ: اِقرَأ: بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ «لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ» الآيَةَ.

فَأَمَرَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله مُنادِيا يُنادي: مَن لَم يَتَأَدَّب بِأَدَبِ اللّهِ تَقَطَّعَت نَفسُهُ عَلَى الدُّنيا حَسَراتٍ.

177. فقه الرضا عليه السلام: روايت مى كنم كه جبرئيل عليه السلام به نزد پيامبر خدا فرستاده شد و گفت: اى پيامبر خدا! خداوند عز و جل تو را سلام مى رسانَد و به تو مى فرمايد: «بخوان: به نام خداى مهرگسترِ مهربان. «هرگز به سوى آنچه اصنافى از ايشان را از آن برخوردار كرده ايم، چشم مدوز» » تا آخر آيه.

پس پيامبر صلى الله عليه و آله به جارْ زننده اى فرمود تا جار بزند كه: «هر كس به ادب خدا آراسته نگردد، جانش از حسرت هاى دنيايى متلاشى مى شود».

178. الإمام الهادي عليه السلام ـ فِي الدُّعاءِ ـ: اللّهُمَّ... لَكَ الحَمدُ عَلى ما سَوَّيتَ مِن خَلقي، وأدَّبتَني فَأَحسَنتَ أدَبي، مَنّا مِنكَ عَلَيَّ لا لِسابِقَةٍ كانَت مِنّي.

178. امام هادى عليه السلام ـ در دعا ـ: بار خدايا!... سپاس، تو را كه مرا سالم و به سامان آفريدى و ادبم كردى، و نيكو ادبم كردى. و اين همه، از روى بنده نوازىِ تو نسبت به من است، نه آن كه مرا نزد تو پيشينه اى [از كار نيك و سزامندى] باشد.

5 / 2: الأَنبِياءُ عليهم السّلام

5 / 2: پيامبران عليهم السّلام

179. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ اللّهَ عز و جل أَمَرَني أن اُعَلِّمَكُم ما عَلَّمَني، وأن اُؤَدِّبَكُم.

179. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند عز و جل به من دستور داد كه آنچه را به من آموخته است، به شما تعليم دهم و ادبتان آموزم.

180. عنه صلى الله عليه و آله ـ مِن كتابِهِ إلى أكثَمَ بنِ صَيفِيٍّ ـ: مِن مُحَمَّدٍ رَسولِ اللّهِ إلى أكثَمَ بنِ صَيفِيٍّ: أحمَدُ اللّهَ إلَيكَ، إنَّ اللّهَ تَعالى أمَرَني أن أقولَ: لا إلهَ إلَا اللّهُ، وآمُرَ النّاسَ بِقَولِها، وَالخَلقُ خَلقُ اللّهِ عز و جل، وَالأَمرُ كُلُّهُ للّهِِ، خَلَقَهُم وأماتَهُم وهُوَ يَنشُرُهُم وإلَيهِ المَصيرُ، أدَّبتُكُم بِآدابِ المُرسَلينَ، ولَتُسأَلُنَّ عَنِ النَّبَأِ العَظيمِ، ولَتَعلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعدَ حينٍ.

180. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در نامه اش به اكثم بن صيفى ـ: از محمّد، پيامبر خدا، به اكثم بن صيفى: هم صدا با تو، خدا را مى ستايم و سپاس مى گويم. خداى متعال به من دستور داد كه بگويم: «معبودى جز خداى يكتا نيست»، و مردم را نيز به گفتن آن فرمان دهم. مردم، آفريده خداى عز و جل هستند، و همه كارها در اختيار اوست. آنان را آفريد و ميراند، و همو دوباره زنده شان مى كند و بازگشت، به سوى اوست. من آداب رسولان الهى را به شما آموختم و بى گمان، در باره خبر بزرگ پرسيده خواهيد شد و پس از چندى، خبر آن را خواهيد دانست.

181. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن كِتابٍ بَعَثَهُ مَعَ قَيسِ بنِ سَعدٍ إلى أهلِ مِصرَ ـ: ... فَكانَ مِمّا أكرَمَ اللّهُ عز و جل بِهِ هذِهِ الاُمَّةَ وخَصَّهُم بِهِ مِنَ الفَضيلَةِ أن بَعَثَ مُحَمَّدا صلى الله عليه و آله إلَيهِم، فَعَلَّمَهُمُ الكِتابَ وَالحِكمَةَ وَالسُّنَّةَ وَالفَرائِضَ وأدَّبَهُم لِكَيما يَهتَدوا.

181. امام على عليه السلام ـ در نامه اى كه توسّط قيس بن سعد به مصريان فرستاد ـ: از جمله چيزهايى كه خداوند عز و جل اين امّت را بدان مفتخر ساخت، و اين امتياز را به آنان ارزانى داشت، اين بود كه محمّد صلى الله عليه و آله را به سويشان فرستاد، و او كتاب و حكمت و سنّت و فرايض را به ايشان آموخت و ادبشان كرد تا در راه راست، گام زنند.

182. عنه عليه السلام: عَلَيكَ بِمُداراةِ النّاسِ وإكرامِ العُلَماءِ وَالصَّفحِ عَن زَلّاتِ الإِخوانِ، فَقَد أدَّبَكَ

سَيِّدُ الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ بِقَولِهِ صلى الله عليه و آله: «اُعفُ عَمَّن ظَلَمَكَ، وصِل مَن قَطَعَكَ، وأعطِ مَن حَرَمَكَ».

182. امام على عليه السلام: بر تو باد مدارا كردن با مردم، گرامى داشتن دانشمندان، و گذشت از

لغزش هاى برادران؛ چرا كه سَرور عالميان، تو را چنين ادب آموخته و فرموده است: «از كسى كه به تو ستم كرده است، گذشت كن و با كسى كه از تو بريده است، پيوند زن و به كسى كه از تو دريغ ورزيده است، عطا كن».

183. الإمام الصادق عليه السلام ـ في دَليلِ إثباتِ الأَنبِياءِ وَالرُّسُلِ ـ: ... فَثَبَتَ الآمِرونَ وَالنّاهونَ عَنِ الحَكيمِ العَليمِ في خَلقِهِ وَالمُعَبِّرونَ عَنهُ جَلَّ وعَزَّ، وهُمُ الأَنبِياءُ عليهم السلام وصَفوَتُهُ مِن خَلقِهِ حُكَماءَ مُؤَدَّبينَ بِالحِكمَةِ، مَبعوثينَ بِها، غَيرَ مُشارِكينَ لِلنّاسِ ـ عَلى مُشارَكَتِهِم لَهُم فِي الخَلقِ وَالتَّركيبِ ـ في شَيءٍ مِن أحوالِهِم .

183. امام صادق عليه السلام ـ در اثبات نبوّت پيامبران و رسولان ـ: پس ثابت شد كه از سوى خداوند حكيم دانا، بايد در ميان خلقش كسانى باشند كه آنان را امر و نهى كنند، و سخنگويانى از جانب او عز و جل باشند. ايشان همان پيامبران و برگزيدگانِ از ميان خلق او هستند؛ حكيم اند و حكمت مى آموزند و با حكمت فرستاده شده اند و با آن كه در خلقت و هيئت، همانند ساير مردمان اند، در چيزى از حالات و احوال، با آنان شريك نيستند.

184. الإمام الرضا عليه السلام: ... فَإِن قالَ قائِلٌ: فَلِمَ وَجَبَ عَلَيهِم مَعرِفَةُ الرُّسُلِ وَالإِقرارُ بِهِم وَالإِذعانُ لَهُم بِالطّاعَةِ؟ قيلَ: لِأَنَّهُ لَمّا أن لَم يَكُن في خَلقِهِم وقُواهُم ما يُكمِلونَ بِهِ مَصالِحَهُم، وكانَ الصّانِعُ مُتَعالِيا عَن أن يُرى، وكانَ ضَعفُهُم وعَجزُهُم عَن إدراكِهِ ظاهِرا؛ لم يَكن بُدٌّ لَهُم مِن رَسولٍ بَينَهُ وبَينَهُم مَعصومٍ، يُؤَدّي إلَيهِم أمرَهُ ونَهيَهُ وأدَبَهُ، ويَقِفُهُم عَلى ما يَكونُ بِهِ اجتِرارُ مَنافِعِهِم ومَضارِّهِم.

184. امام رضا عليه السلام: اگر كسى بگويد: چرا شناخت پيامبران و اعتراف به آنها و اقرار به [لزوم ]فرمان بردارى از آنان، بر مردم واجب است؟ در پاسخ گفته مى شود: چون در وجود مردم و قُواى آنان، چيزى نيست كه با آن، مصالحشان را كامل سازند، و آفريدگار نيز برتر از آن است كه ديده شود، و ناتوانى و عجز آنان از ادراك او آشكار است. پس چاره اى جز آن نيست كه ميان خداوند و مردم، پيام آورى باشد كه اوامر و نواهى و ادب [و آموزه هاى] او را به ايشان برساند، و آنها را به آنچه مايه سود و زيانشان مى شود، آگاه سازد.

185. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ:

فَاطلُب فَدَيتُكَ عِلما وَاكتَسِب أدَبا تَظفَر يَداكَ بِهِ وَاستَجمِلِ الطَّلَبا

لِلّهِ دَرُّ فَـتـىً أنسابُـهُ كَـرَمٌ يا حَبَّـذا كَـرَمٌ أضحـى لَـهُ نَسَبا

هَلِ المُروءَةُ إلّا ما تَقومُ بِهِ مِنَ الذِّمامِ وحِفظِ الجارِ إن عَتَبا

مَن لَم يَؤَدِّبهُ دينُ المُصطَفى أدَبا مَحضا تَحَيَّرَ فِي الأَحوالِ وَاضطَرَبا.

185. امام على عليه السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ: فدايت شوم! دانش بجوى و ادب بياموز

تا بدين سبب، قوى دست شوى، و نيكو طلب كن.

زهى آن جوانى كه نَسَب هايش بزرگوارى است!

آفرين بر آن بزرگوارى اى كه نَسَب او شود!

آيا جوان مردى، جز بر دوش كشيدن است

زينهارها را و نگهداشت پناهجوى را؟!

هر كه دين مصطفى، او را ادبِ ناب نياموزد

در احوال، سرگشته و پريشان مى گردد.

5 / 3: الأَوصِياءُ

5 / 3: جانشينان پيامبران

186. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن وَصِيَّتِهِ لِكُمَيلِ بنِ زيادٍ ـ: يا كُمَيلُ، إنَّ رَسولَ اللّه صلى الله عليه و آله أدَّبَهُ اللّهُ، وهُوَ صلى الله عليه و آله أدَّبَني، وأنَا اُؤَدِّبُ المُؤمِنينَ واُوَرِّثُ الآدابَ المُكرَمينَ.

186. امام على عليه السلام ـ در سفارش به كميل بن زياد ـ: اى كميل! پيامبر خدا را خداوند، ادب آموخت، و او مرا ادب آموخت، و من مؤمنان را ادب مى آموزم، و براى بزرگواران، ادب به ارث مى گذارم.

187. عنه عليه السلام ـ في بَعضِ خُطَبِهِ ـ: أيُّهَا النّاسُ! إنَّ لي عَلَيكُم حَقّا، ولَكُم عَلَيَّ حَقٌّ؛ فَأَمّا حَقُّكُم عَلَيَّ: فَالنَّصيحَةُ لَكُم، وتَوفيرُ فَيئِكُم عَلَيكُم، وتَعليمُكُم كَيلا تَجهَلوا، وتَأديبُكُم كَيما تَعلَموا.…

187. امام على عليه السلام ـ در يكى از سخنرانى هايش ـ: اى مردم! مرا بر شما حقّى است، و شما را نيز بر من حقّى. حقّ شما بر من اين است كه براى شما خيرخواهى كنم، و بيت المالتان را ميان شما عادلانه تقسيم كنم، و شما را علم آموزم تا نادان نمانيد، و ادبتان آموزم تا دانا شويد.…

5 / 4: العُلَماءُ وَالحُكّامُ

5 / 4: دانشمندان و فرمان روايان

188. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ لِمُعاذِ بنِ جَبَلٍ لَمّا بَعَثَهُ إلَى اليَمَنِ ـ: يا مُعاذُ، عَلِّمهُم كِتابَ اللّهِ، وأحسِن أدَبَهُم عَلَى الأَخلاقِ الصّالِحَةِ.

188. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به معاذ بن جبل، در هنگام فرستادنش به يمن ـ: اى معاذ! كتاب خدا را به مردم يمن بياموز، و آنان را بر پايه اخلاق شايسته، نيكو ادب و تربيت كن.

189. الإمام زين العابدين عليه السلام: كَتَبَ رَسولُ اللّه صلى الله عليه و آله لِعَتّابِ بنِ أسيدٍ عَهدا عَلى أهلِ مَكَّةَ...: «وقَد قَلَّدَ مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ عَتّابَ بنَ أسيدٍ أحكامَكُم ومَصالِحَكُم، قَد فَوَّضَ إلَيهِ تَنبيهَ غافِلِكُم، وتَعليمَ جاهِلِكُم، وتَقويمَ أوَدِ مُضطَرِبِكُم، وتَأديبَ مَن زالَ عَن أدَبِ اللّهِ مِنكُم».

189. امام زين العابدين عليه السلام: پيامبر خدا در فرمانى كه به موجب آن، عتّاب بن اسيد را بر مردم مكّه گماشت، چنين نوشت: «محمّد رسول خدا، احكام و مصالح شما را به عتّاب بن اسيد سپرد و به او اختيار [و وظيفه] داد كه غفلت زدگانِ شما را هشيار كند، و نادانتان را آموزش دهد، و نااستوارتان را استوار گرداند، و منحرف شدگان از ادبِ خدا را ادب آموزد».

190. الإمام الصادق عليه السلام: إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ بَعَثَ اللّهُ عز و جل العالِمَ وَالعابِدَ، فَإِذا وَقَفا بَينَ يَدَيِ اللّهِ عز و جل قيلَ لِلعابِدِ: اِنطَلِق إلَى الجَنَّةِ، وقيلَ لِلعالِمِ: قِف تَشَفَّع لِلنّاسِ بِحُسنِ تَأديبِكَ لَهُم.

190. امام صادق عليه السلام: روز رستاخيز كه برپا شود، خداوند، عالم و عابد را زنده مى كند. هنگامى كه آن دو در پيشگاه خداوند حضور مى يابند، به عابد گفته مى شود: «به سوى بهشت حركت كن!» و به عالم گفته مى شود: «درنگ كن و به خاطر ادبِ نيكويى كه به مردم آموختى، آنان را شفاعت نما».

5 / 5: الآباءُ والاُمَّهاتُ

5 / 5: پدر و مادر

191. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مِن حَقِّ الوَلَدِ عَلى والِدِهِ أن يُحسِنَ أدَبَهُ، وأن لا يَجحَدَ نَسَبَهُ.

191. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: از جمله حقوق فرزند بر پدرش، آن است كه او را خوب تربيت كند، و نَسَب او را انكار نكند.

192. عنه صلى الله عليه و آله: أكرِموا أولادَكُم، وأحسِنوا أدَبَهُم؛ يُغفَر لَكُم.

192. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: فرزندانتان را گرامى بداريد و نيكو تربيتشان كنيد تا آمرزيده شويد.

193. عنه صلى الله عليه و آله: لَأَن يُؤَدِّبَ الرَّجُلُ وَلَدَهُ خَيرٌ مِن أن يَتَصَدَّقَ بِصاعٍ.

193. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: اين كه مرد فرزندش را ادب كند، بِه از آن است كه يك صاع صدقه دهد.

194. عنه صلى الله عليه و آله: ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدا مِن نُحلٍ أفضَلَ مِن أدَبٍ حَسَنٍ.

194. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ پدرى، هديه اى بهتر از ادب نيكو به فرزند نداده است.

195. عنه صلى الله عليه و آله: أدِّبوا أولادَكُم عَلى ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبِيِّكُم، وحُبِّ أهلِ بَيتِهِ، وعَلى قِراءَةِ القُرآنِ.

195. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: فرزندانتان را به سه خصلت تربيت كنيد: محبّت به پيامبرتان، محبّت به خاندان او، و قرائت قرآن.

196. الإمام عليّ عليه السلام: الأَدَبُ خَيرُ ميراثٍ.

196. امام على عليه السلام: ادب، بهترين ميراث است.

197. عنه عليه السلام: لا ميراثَ كَالأَدَبِ.

197. امام على عليه السلام: هيچ ميراثى چون ادب نيست.

198. الإمام الصادق عليه السلام: لا ميراثَ خَيرٌ مِنَ الأَدَبِ.

198. امام صادق عليه السلام: هيچ ميراثى بهتر از ادب نيست.

199. عنه عليه السلام: إنَّ خَيرَ ما وَرَّثَ الآباءُ لِأَبنائِهِمُ الأَدَبُ لَا المالُ؛ فَإِنَّ المالَ يَذهَبُ وَالأَدَبُ يَبقى.

199. امام صادق عليه السلام: بهترين چيزى كه پدران براى فرزندان به ارث مى نهند، ادب است، نه مال و ثروت؛ زيرا مال و ثروت مى رود، ولى ادب مى ماند.

راجع: ص242 (الأدب / الفصل الثالث: مبادئ الأدب / التربية).

ر. ك: ص243 (ادب / فصل سوم: ريشه هاى ادب / تربيت).

الفصل السادس: آداب التأديب

فصل ششم: روش هاى ادب آموزى (تربيت)

6 / 1: التَّأديبُ بِالسّيرَةِ

6 / 1: ادب آموزى با رفتار

200. الإمام عليّ عليه السلام: مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنّاسِ إماما فَليَبدَأ بِتَعليمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعليمِ غَيرِهِ، وَليَكُن تَأديبُهُ بِسيرَتِهِ قَبلَ تَأديبِهِ بِلِسانِهِ، ومُعَلِّمُ نَفسِهِ ومُؤَدِّبُها أحَقُّ بِالإِجلالِ مِن مُعَلِّمِ النّاسِ ومُؤَدِّبِهِم.

200. امام على عليه السلام: هر كس خود را پيشواى مردم قرار دهد، بايد پيش از تعليم ديگران، به تعليم خويش مبادرت كند و پيش از آن كه با زبان و گفتارش تربيت كند، بايد با رفتار و كردارش به تربيت ديگران بپردازد، و كسى كه آموزگار و مربّى خويش باشد، بيشتر از كسى كه آموزگار و مربّى مردم باشد، سزاوار تجليل است.

201. عنه عليه السلام: أصلِحِ المُسيءَ بِحُسنِ فِعالِكَ، ودُلَّ عَلَى الخَيرِ بِجَميلِ مَقالِكَ.

201. امام على عليه السلام: بدرفتار را با نيكْ رفتارى ات اصلاح كن، و با گفتار نيك و زيبايت، به نيكى ره نمون شو.

202. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَـمِ المَنسوبَـةِ إلَيـهِ ـ: مَن لَـم يُصلِـح خَلائِقَـهُ، لَـم يَنفَـعِ النّـاسَ تَأديبُهُ.

202. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: كسى كه اخلاق خود را درست نكند، تربيت آموزى او، به مردم سود نمى بخشد.

راجع: هذه الموسوعة: ج15 ص212 (التبليغ / الفصل الرابع / الدعوة بالعمل قبل اللسان).

ر. ك: همين دانش نامه: ج15 ص213 (تبليغ / فصل چهارم / دعوت با عمل كردن، پيش از زبان).

6 / 2: المُبادَرَةُ بِالتَّأديبِ في أوانِهِ

6 / 2: تربيت كردنِ به هنگام

203. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن وَصِيَّتِهِ لِوَلَدِهِ الحَسَنِ عليه السلام ـ: بادَرتُ بِوَصِيَّتي إلَيكَ، وأورَدتُ خِصالاً مِنها قَبلَ أن يَعجَلَ بي أجَلي دونَ أن اُفضِيَ إلَيكَ بِما في نَفسي، أو أن اُنقَصَ في رَأيي كَما نُقِصتُ في جِسمي، أو يَسبِقَني إلَيكَ بَعضُ غَلَباتِ الهَوى وفِتَنِ الدُّنيا، فَتَكونَ كَالصَّعبِ النَّفورِ . وإنَّما قَلبُ الحَدَثِ كَالأَرضِ الخالِيَةِ، ما اُلقِيَ فيها مِن شَيءٍ قَبِلَتهُ.

فَبادَرتُكَ بِالأَدَبِ قَبلَ أن يَقسُوَ قَلبُكَ، ويَشتَغِلَ لُبُّكَ... ورَأَيتُ حَيثُ عَناني مِن أمرِكَ ما يَعنِي الوالِدَ الشَّفيقَ، وأجمَعتُ عَلَيهِ مِن أدَبِكَ، أن يَكونَ ذلِكَ وأنتَ مُقبِلُ العُمُرِ ومُقتَبَلُ الدَّهرِ، ذو نِيَّةٍ سَليمَةٍ ونَفسٍ صافِيَةٍ، وأن أبتَدِئَكَ بِتَعليمِ كِتابِ اللّهِ عز و جل وتَأويلِهِ، وشَرائِعِ الإِسلامِ وأحكامِهِ، وحَلالِهِ وحَرامِهِ.

203. امام على عليه السلام ـ از سفارش ايشان به فرزندش امام حسن عليه السلام ـ: در صدد سفارش كردن به تو بر آمدم و به توصيه هايى چند مبادرت ورزيدم، پيش از آن كه اَجَلم به سر آيد و مانع از آن شود كه آنچه را در دل دارم، به تو بگويم، يا در انديشه ام كاستى آيد، چنان كه در جسمم كاستى پديد آمده است، يا پاره اى چيرگى هاى هوس و فريبندگى هاى دنيا پيش از من به سراغ تو آيند و در نتيجه، چونان شترِ سركش و رَمنده شوى.

دل جوان، چونان زمين ناكِشته است كه هر بذرى را كه در آن افكنده شود، مى پذيرد. از اين رو، پيش از آن كه دِلَت سخت شود و انديشه ات مشغول گردد، به تربيت كردن تو مبادرت ورزيدم... و چون آن امور تو كه براى هر پدر دلسوزى مهم است، براى من هم مهم بود و تصميم به تربيتت گرفته بودم، بهتر آن ديدم كه اين تربيت، زمانى باشد كه تو در اوان عمر خويش هستى و شور و شوق زندگى دارى، و از نهادى پاك و جانى صاف برخوردارى، و بهتر آن ديدم كه اين كار را با آموختن كتاب خداوند عز و جل به تو و تعليم تأويل آن و شرايع و احكام اسلام، و حلال و حرام آن، آغاز كنم.

204. عنه عليه السلام: يُرَبَّى الصَّبِيُّ سَبعاً، ويُؤَدَّبُ سَبعاً، ويُستَخدَمُ سَبعاً، ومُنتَهى طولِهِ في ثَلاثٍ وعِشرينَ سَنَةً، وعَقلُهُ في خَمسٍ وثَلاثينَ سَنَةً، وما كانَ بَعدَ ذلِكَ فَبِالتَّجارِبِ.

204. امام على عليه السلام: كودك بايد هفت سال تربيت شود، هفت سال تأديب شود، هفت سال به كار گرفته شود و مدّت رشدش در بيست و سه سالگى به پايان مى رسد، تا سى و پنج سالگى، رشد عقلى مى كند و پس از آن، تجربه ها به كارش مى آيند.

205. الإمام الصادق عليه السلام: دَعِ ابنَكَ يَلعَب سَبعَ سِنينَ، ويُؤَدَّبُ سَبعَ سِنينَ، وَألزِمهُ نَفسَكَ سَبعَ سِنينَ، فَإِن أفلَحَ، وإلّا فَإِنَّهُ مِمَّن لا خَيرَ فيهِ.

205. امام صادق عليه السلام: بگذار فرزندت هفت سال بازى كند، هفت سال تأديب شود، هفت سال او را با خودت داشته باش [و در تربيت و آموزش او بكوش ]و اگر [در طىّ اين دوره ها] درست شد، كه شده است، وگر نه، از آن كسانى است كه خيرى در او نيست.

206. عنه عليه السلام ـ لِلمُفَضَّلِ بنِ عُمَرَ ـ: ألا تَرى أنَّ الصَّبِيَّ يُدفَعُ إلَى المُؤَدِّبِ وهُوَ طِفلٌ لَم يَكمُل ذاتُهُ لِلتَّعليمِ، كُلُّ ذلِكَ لِيَشتَغِلَ عَنِ اللَّعِبِ وَالعَبَثِ اللَّذَينِ رُبَّما جَنَيا عَلَيهِ وعَلى أهلِهِ المَكروهَ العَظيمَ؟

206. امام صادق عليه السلام ـ به مفضّل بن عمر ـ: نمى بينى كه بچّه را در حالى كه هنوز كودك است و آمادگىِ كامل براى تعليم پيدا نكرده، به دست مربّى مى سپارند؟ همه اينها براى آن است كه از بازيگوشى و بيهوده كارى كه گاه موجب ناراحتى هاى بسيارى براى خودش و خانواده اش مى شوند، باز داشته شود.

207. عنه عليه السلام: بادِروا أحداثَكُم بِالحَديثِ قَبلَ أن تَسبِقَكُم إلَيهِمُ المُرجِئَةُ .

207. امام صادق عليه السلام: به نوجوانانتان حديث بياموزيد، پيش از آن كه مرجئه به سراغ آنان بروند [و عقايد خود را به آنان بياموزند].

6 / 3: حُسنُ السِّياسَةِ

6 / 3: حُسن سياست و تدبير

208. الإمام عليّ عليه السلام: بِحُسنِ السِّياسَةِ يَكونُ الأَدَبُ الصّالِحُ.

208. امام على عليه السلام: با حُسن سياست و تدبير است كه تربيت درست، صورت مى پذيرد.

209. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ: إذا عاتَبتَ الحَدَثَ فَاترُك لَهُ مَوضِعاً مِن ذَنبِهِ؛ لِئَلّا يَحمِلُهُ الإِخراجُ عَلَى المُكابَرَةِ.

209. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ: هر گاه جوان را سرزنش كردى، جايى از گناهش را فرو بگذار تا سختگيرى [و فشار]، او را وادار به سرسختى [و لجاجت] نكند.

6 / 4: الرِّفقُ

6 / 4: نرم خويى و ملايمت

الكتاب

«فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى ».

«و با او (فرعون)، سخنى نرم گوييد. باشد كه پند گيرد يا بترسد».

«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ».

«پس به [بركتِ] رحمت خدا، با آنان نرم خو شدى و اگر تندخو و سخت دل بودى، هر آينه از پيرامون تو پراكنده مى شدند».

الحديث

210. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ لِعَمرِو بنِ مُرَّةَ الجُهَنِيِّ لَمّا بَعَثَهُ إلى قَومِهِ ـ: عَلَيكَ بِالرِّفقِ وَالقَولِ السَّديدِ، ولا تَكُ فَظّا ولا غَليظا.

210. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به عمرو بن مُرّه جُهَنى، آن گاه كه او را به سوى قومش فرستاد ـ: نرم خويى و استوارگويى، پيشه كن و خَشِن و درشتْ خوى مباش!

211. الإمام عليّ عليه السلام ـ يَصِفُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ـ: كانَ دائِمَ البِشرِ، سَهلَ الخُلُقِ، لَيِّنَ الجانِبِ، لَيسَ بِفَظٍّ ولا غَليظٍ ولاصَخّابٍ ولا فَحّاشٍ ولا عَيّابٍ ولا مَدّاحٍ.

211. امام على عليه السلام ـ در وصف پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ: همواره خوش رو بود و نرم خو و مهربان. نه خَشِن بود، نه درشت خوى، نه فريادزن، نه ناسزاگو، نه عيبجو و نه مديحه گوى.

212. عنه عليه السلام: كُن كَالطَّبيبِ الرَّفيقِ الَّذي يَضَعُ الدَّواءَ بِحَيثُ يَنفَعُ.

212. امام على عليه السلام: چونان طبيب مهربانى باش كه دوا را آن جا مى نهد كه سود مى بخشد.

213. الإمام زين العابدين عليه السلام: إنَّ اللّينَ يُؤنِسُ الوَحشَةَ، وإنَّ الغِلَظَ يوحِشُ مَوضِعَ الاُنسِ.

213. امام زين العابدين عليه السلام: ملايمت، رَمَنده را رام مى سازد و خشونت، رام را رَمَنده مى كند.

214. الإمام الصادق عليه السلام: إن شِئتَ أن تُكرَمَ فَلِن، وإن شِئتَ أن تُهانَ فَاخشُن، ومَن كَرُمَ أصلُهُ لانَ قَلبُهُ، ومَن خَشُنَ عُنصُرُهُ غَلُظَ كَبِدُهُ.

214. امام صادق عليه السلام: اگر مى خواهى گرامى داشته شوى، ملايم باش و اگر مى خواهى خوار داشته شوى، درشتى كن. آن كه نيكْ گُهر است، نرم دل است و آن كه ذاتش خَشِن است، سخت دل است.

215. عنه عليه السلام ـ في بَيانِ جُنودِ العَقلِ وَالجَهلِ ـ: ... وَالرِّفقُ وضِدُّهُ الخُرقُ .

215. امام صادق عليه السلام ـ در بيان سپاهيان خِرَد و نادانى ـ: و ملايمت [ از سپاهيانِ خِرد است ]كه ضدّ آن، درشتى (خشونت) است.

216. عنه عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا» ـ: «وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ» كُلِّهِم «حُسْنًا» مُؤمِنِهِم ومُخالِفِهم، أمَّا المُؤمِنونَ فَيَبسُطُ لَهُم وَجهَهُ وبِشرَهُ، وأمَّا المُخالِفونَ فَيُكَلِّمُهُم بِالمُداراةِ لِاجتِذابِهِم إلَى الإِيمانِ.

216. امام صادق عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند متعال: «و با مردم به نيكى سخن بگوييد» ـ: يعنى با همه مردم، از مؤمن و غير مؤمن، به نيكى سخن بگوييد. با مؤمنان، گشاده رو و خوش رو باشد، و براى كشاندنِ مخالفان به ايمان، با آنان به [نرمى و ]مدارا سخن بگويد.

6 / 5: الإِكرامُ

6 / 5: گراميداشت

217. الإمام عليّ عليه السلام: اِستِصلاحُ الأَخيارِ بِإِكرامِهِم، وَالأَشرارِ بِتَأديبِهِم.

217. امام على عليه السلام: اصلاح كردن نيكان، با گرامى داشتن آنهاست و اصلاح كردن بدان، با تأديب ايشان.

6 / 6: الإِحسانُ

6 / 6: نيكى كردن

218. الإمام عليّ عليه السلام: عاتِب أخاكَ بِالإِحسانِ إلَيهِ، وَاردُد شَرَّهُ بِالإِنعامِ عَلَيهِ.

218. امام على عليه السلام: با نيكى كردن به برادرت [كه به تو بدى كرده است]، از او گِله كن و با نواختن او، شرّش را دفع كن.

6 / 7: العِظَةُ

6 / 7: اندرز دادن

219. مسند ابن حنبل عن عمّ أبي رافع بن عمرو الغفاري: كُنتُ وأنَا غُلامٌ أرمي نَخلاً لِلأَنصارِ، فَأتَى النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله فَقيلَ: إنَّ هاهُنا غُلاماً يَرمي نَخلَنا! فَاُتِيَ بي إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَقَالَ: يا غُلامُ! لِمَ تَرمِي النَّخلَ؟ قالَ: قُلتُ: آكُلُ، قالَ: فَلا تَرمِ النَّخلَ وَكُل ما يَسقُطُ في أسافِلِها. ثُمَّ مَسَحَ رَأسي وَقالَ: اللّهُمَّ أشبِع بَطنَهُ.

219. مسند ابن حنبل ـ به نقل از عموى ابو رافع بن عمرو غِفارى ـ: زمانى كه بچّه بودم، به درخت خرمايى كه متعلّق به انصار بود، سنگ مى زدم. پيامبر صلى الله عليه و آله آمد. به ايشان گفته شد: پسربچّه اى به نخل ما سنگ مى زند!

مرا نزد پيامبر صلى الله عليه و آله بردند. فرمود: «پسر جان! چرا به نخل سنگ مى زنى؟».

گفتم: خرما مى خورم.

فرمود: «به نخل سنگ نزن؛ بلكه از خرماهايى كه پاى آن ريخته، بخور».

سپس دستى به سرم كشيد و فرمود: «خدايا! شكمش را سير گردان».

220. الإمام عليّ عليه السلام: لا تَكونَنَّ مِمَّن لا تَنفَعُهُ العِظَةُ إلّا إذا بالَغتَ في إيلامِهِ، فَإِنَّ العاقِلَ يَتَّعِظُ بِالآدابِ، وَالبَهائِمَ لا تَتَّعِظُ إلّا بِالضَّربِ.

220. امام على عليه السلام: از كسانى مباش كه پند، سودشان نمى بخشد، مگر آن كه او را سخت ملامتْ كنى؛ زيرا خردمند، به ادب [و نصيحت] پند مى گيرد و حيوانات، جز با زدن، پند نمى گيرند.

6 / 8: مُكافَأَةُ المُحسِنِ

6 / 8: پاداش دادن به نيكوكار

221. الإمام عليّ عليه السلام: اُزجُرِ المُسيءَ بِثَوابِ المُحسِنِ.

221. امام على عليه السلام: بدكار را با پاداش دادن به نيكوكار، [از كردار بدش] باز دار.

222. عنه عليه السلام ـ في عَهدِهِ إلَى الأَشتَرِ ـ: لا يَكونَنَّ المُحسِنُ وَالمُسيءُ عِندَكَ بِمَنزِلَةٍ سَواءٍ، فَإِنَّ ذلِكَ تَزهيدٌ لِأَهلِ الإِحسانِ فِي الإِحسانِ وتَدريبٌ لِأَهلِ الإِساءَةِ عَلَى الإِساءَةِ، فَأَلزِم كُلّاً مِنهُم ما ألزَمَ نَفسَهُ أدَبا مِنكَ، يَنفَعكَ اللّهُ بِهِ وتَنفَع بِهِ أعوانَكَ.

222. امام على عليه السلام ـ در سفارش نامه اش به مالك اشتر ـ: نبايد نيكوكار و بدكار در نزد تو يكسان باشند؛ زيرا اين امر، سبب بى رغبت شدن نيكوكاران به نيكوكارى و عادت كردن بدكاران به بدكارى مى شود؛ بلكه با هر كدام از آنان، چنان كه سزاوارند، رفتار كن، كه با اين شيوه، خداوند به تو سود مى بخشد و تو نيز يارانت را سود مى رسانى.

6 / 9: التَّلويحُ

6 / 9: سربسته گفتن

223. سنن أبي داود عن عائشة: كانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله إذا بَلَغَهُ عَنِ الرَّجُلِ الشَّيءُ، لَم يَقُل: ما بالُ فُلانٍ يَقولُ؟ ولكِن يَقولُ: ما بالُ أقوامٍ يَقولونَ كَذا وكَذا؟!

223. سنن أبى داوودـ به نقل از عايشه ـ: پيامبر صلى الله عليه و آله هر گاه از شخصى چيزى مى شنيد، نمى گفت: «چه شده است كه فلانى مى گويد؟»؛ بلكه مى فرمود: «چه شده است كه عدّه اى چنين و چنان مى گويند؟!».

224. الإمام عليّ عليه السلام: عُقوبَةُ العُقَلاءِ التَّلويحُ، عُقوبَةُ الجُهَلاءِ التَّصريحُ.

224. امام على عليه السلام: مجازات خردمندان، سربسته گفتن است و كيفر نادانان، صريح گفتن.

225. عنه عليه السلام: إذا لَوَّحتَ لِلعاقِلِ فَقَد أوجَعتَهُ عِتابا.

225. امام على عليه السلام: هر گاه به خردمند سربسته گفتى، او را دردآور سرزنش كرده اى.

226. عنه عليه السلام: تَلويحُ زَلَّةِ العاقِلِ لَهُ مِن أمَضِّ عِتابِهِ.

226. امام على عليه السلام: سربسته گفتن لغزش خردمند به او، از دردآورترين سرزنش ها براى اوست.

227. عنه عليه السلام: التَّعريضُ لِلعاقِلِ أشَدُّ عِتابِهِ.

227. امام على عليه السلام: گوشه زدن به خردمند، سخت ترين سرزنش براى اوست.

228. عنه عليه السلام: مَنِ اكتَفى بِالتَّلويحِ استَغنى عَنِ التَّصريحِ.

228. امام على عليه السلام: آن كه سربسته گفتن كفايتش مى كند، از صراحت گويى، بى نياز است.

6 / 10: العَفوُ مَعَ العَذلِ

6 / 10: گذشت همراه با نكوهش

229. مسند ابن حنبل عن عبد اللّه بن عمر:إنَّ رَجُلاً أتى رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنَّ لي خادِما يُسيءُ ويَظلِمُ، أفَأَضرِبُهُ؟ قالَ: تَعفو عَنهُ كُلَّ يَومٍ سَبعينَ مَرَّةً.

229. مسند ابن حنبلـ به نقل از عبد اللّه بن عمر ـ: مردى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! خادمى دارم كه بدى مى كند و ظلم مى نمايد. آيا او را بزنم؟!

پيامبر فرمود: «هر روز، هفتاد بار از او گذشت كن».

230. الإمام عليّ عليه السلام: العَذلُ مَعَ العَفوِ أشَدُّ مِنَ الضَّربِ لِمَن كانَ لَهُ عَقلٌ.

230. امام على عليه السلام: نكوهشِ همراه با گذشت، براى كسى كه عقل داشته باشد، از زدن سخت تر است.

6 / 11: العُقوبَةُ بِقَدرِ الذَّنبِ

6 / 11: كيفر دادن به اندازه جُرم

231. المعجم الكبير عن أسد بن وداعة: أنَّ رَجُلاً يُقالُ لَهُ جُزءٌ أتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، إنَّ أهلي يُغضِبونّي فَبِمَ اُعاقِبُهُم؟ فَقالَ: تَعفو، ثُمَّ قالَ الثّانِيَةَ، حَتّى قالَها ثَلاثا، قالَ: فَإِن عاقَبتَ فَعاقِب بِقَدرِ الذَّنبِ وَاتَّقِ الوَجهَ.

231. المعجم الكبيرـ به نقل از اسد بن وداعه ـ: مردى كه به او «جُزء» گفته مى شد، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: اى پيامبر خدا! خانواده ام مرا عصبانى مى كنند. چگونه مجازاتشان كنم؟

فرمود: «گذشت كن!».

دوباره پرسيد، و بار سوم كه پرسيد، پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «اگر هم مجازات مى كنى، به اندازه گناه (جُرم) مجازات كن، و از [زدن به] صورت، پرهيز كن».

232. الإمام عليّ عليه السلام: رُبَّ ذَنبٍ مِقدارُ العُقوبَةِ عَلَيهِ إعلامُ المُذنِبِ بِهِ.

232. امام على عليه السلام: بسا گناهى كه اندازه كيفر آن، همان آگاه ساختن گنهكار از جُرمش است.

6 / 12: آخِرُ الدَّواءِ

6 / 12: آخرين چاره

233. الإمام عليّ عليه السلام: سَاُمسِكُ الأَمرَ مَا استَمسَكَ، وإذا لَم أجِد بُدّا فَآخِرُ الدَّواءِ الكَيُّ.

233. امام على عليه السلام: اين امر (خروج ناكثين) را تا زمانى كه قابل مهار كردن باشد، مهار مى كنم، و هر گاه ناچار شدم، آخرين چاره، داغ كردن است [و با آنها مى جنگم].

234. عنه عليه السلام: مَن لَم تُصلِحهُ الكَرامَةُ، أصلَحَتهُ الإِهانَةُ.

234. امام على عليه السلام: كسى كه احترام نهادنْ اصلاحش نكند، بى احترامى كردنْ اصلاحش مى كند.

235. عنه عليه السلام: مَن لَم تُقَوِّمهُ الكَرامَةُ، قَوَّمَتهُ الإِهانَةُ.

235. امام على عليه السلام: كسى كه احترام نهادن درستش نكند، بى احترامى [به او]، درستش مى كند.

236. عنه عليه السلام: إذا لَم تَنفَعِ الكَرامَةُ فَالإِهانَةُ أحزَمُ، وإذا لم يَنجَعِ السَّوطُ فَالسَّيفُ أحسَمُ.

236. امام على عليه السلام: هر گاه ارج نهادن، سود نبخشد، خوار داشتن، كارگرتر است، و هر گاه تازيانه كارگر نباشد، شمشير، مؤثرتّر است.

237. عنه عليه السلام: الكَرامَةُ تُفسِدُ مِنَ اللَّئيمِ بِقَدرِ ما تُصلِحُ مِنَ الكَريمِ.

237. امام على عليه السلام: احترام نهادن، به همان اندازه كه فرومايه را فاسد مى كند، بزرگوار را اصلاح مى كند.

238. عنه عليه السلام: مَن لَم يُصلِحهُ حُسنُ المُداراةِ أصلَحَهُ سوءُ المُكافاةِ.

238. امام على عليه السلام: كسى كه زيبايىِ مدارا اصلاحش نكند، بدىِ مجازات، اصلاحش مى كند.

الفصل السابع: آفات التأديب

فصل هفتم: آفات ادب آموزى (تربيت)

7 / 1: الإِفراطُ فِي الرِّفقِ وَالمَحَبَّةِ

7 / 1: زياده روى در نرمش و محبّت

239. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ قَوما أحَبّوا قَوما حَتّى هَلَكوا في مَحَبَّتِهِم فَلا تَكونوا كَهُم، و إنَّ قَوما أبغَضوا قَوما حَتّى هَلَكوا في بُغضِهِم فَلا تَكونوا كَهُم .

239. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: گروهى چنان گروهى را دوست داشتند كه در راه دوستى آنان، نابود شدند. شما مانند ايشان نباشيد. و گروهى چنان گروهى را دشمن داشتند كه در راه دشمنى با آنان، نابود شدند. مانند اينان نيز نباشيد.

240. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن كِتابٍ لَهُ إلى بَعضِ عُمّالِهِ ـ: وَاخلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغثٍ مِنَ اللّينِ، وَارفُق ما كانَ الرِّفقُ أرفَقَ، وَاعتَزِم بِالشِّدَّةِ حينَ لا تُغني عَنكَ إلَا الشِّدَّةُ.

240. امام على عليه السلام ـ در نامه اى به يكى از كارگزارانش ـ: سختگيرى را با اندكى نرمى (ملايمت) در آميز، و تا زمانى كه نرمشْ كارسازتر است، نرم باش، و آن جا كه جز سختگيرى چاره اى نمى يابى، سختگيرى در پيش گير.

241. الإمام الباقر عليه السلام: شَرُّ الآباءِ مَن دَعاهُ البِرُّ إلَى الإِفراطِ، وشَرُّ الأَبناءِ مَن دَعاهُ التَّقصيرُ إلَى العُقوقِ.

241. امام باقر عليه السلام: بدترين پدر، كسى است كه نيكى [و محبّت]، او را به افراط كشانَد، و بدترين فرزند، كسى است كه كوتاهى كردن، او را به نافرمانى [از والدين ]بكشاند.

راجع: المحبّة في الكتاب والسنّة: ص125 (القسم الأوّل / الفصل السادس: آداب المحبّة / الإفراط في المحبّة).

ر. ك: دوستى در قرآن و حديث: ص227 (بخش اوّل / فصل ششم: آداب دوستى / زياده روى در دوستى).

7 / 2: كَثرَةُ العِتابِ

7 / 2: زياد گِله كردن

242. الإمام عليّ عليه السلام: لا تُكثِرِ العِتابَ؛ فَإِنَّهُ يورِثُ الضَّغينَةَ، ويَجُرُّ إلَى البِغضَةِ، وَاستَعتِب مَن رَجَوتَ إعتابَهُ.

242. امام على عليه السلام: زياد گِله مكن كه كينه مى آورد و به نفرت مى انجامد. از كسى گِله كن كه اميد پوزش خواهى از او دارى.

243. عنه عليه السلام: لا تُكثِرَنَّ العِتابَ؛ فَإِنَّهُ يورِثُ الضَّغينَةَ، ويَجُرُّ إلَى البَغيضَةِ، وكَثرَتُهُ مِن سوءِ الأَدَبِ.

243. امام على عليه السلام: زياد گِله مكن كه اين كار، كينه مى آورد و به نفرت مى انجامد. زياد گِله كردن، از بى ادبى است.

244. عنه عليه السلام: الإِفراطُ فِي المَلامَةِ يَشُبُّ نيرانَ اللَّجاجِ.

244. امام على عليه السلام: افراط در سرزنش، آتش لجاجت را شعله ور مى سازد.

245. عنه عليه السلام: إيّاكَ أن تُكَرِّرَ العَتبَ؛ فَإِنَّ ذلكَ يُغري بِالذَّنبِ، ويُهَوِّنُ العَتبَ.

245. امام على عليه السلام: از گِله كردن هاى مكرّر بپرهيز؛ زيرا اين كار به [پافشارى بر] گناه وا مى دارد و گِله را بى ارزش مى سازد.

7 / 3: الغَضَبُ

7 / 3: خشم

246. الكافي عن عليّ بن أسباط عن بعض أصحابنا: نَهى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله عَنِ الأَدَبِ عِندَ الغَضَبِ.

246. الكافى ـ به نقل از على بن اسباط، از يكى از شيعيان ـ: پيامبر خدا از ادب [ و تنبيه ]كردن در هنگام خشم، نهى فرمود.

247. الإمام عليّ عليه السلام: لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ.

247. امام على عليه السلام: هنگام خشم، ادب نبايد كرد (/ تأديب اثر ندارد).

7 / 4: الخُشونَةُ

7 / 4: خشونت

248. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: المُؤمِنُ لَيِّنٌ هيِّنٌ سَمِحٌ، لَهُ خُلُقٌ حَسَنٌ. وَالكافِرُ فَظٌّ غَليظٌ، لَهُ خُلُقٌ سَيِّئٌ وفيهِ جَبَرِيَّةٌ .

248. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مؤمن، نرم خو، مهربان و باگذشت است و داراى خوى نيك است و كافر، درشت خوى و خشن است و بدخوى و متكبّر.

249. الكافي عن يونس بن رباط عن الإمام الصادق عليه السلام: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: «رَحِمَ اللّهُ مَن أعانَ وَلَدَهُ عَلى بِرِّهِ».

قالَ: قُلتُ: كَيفَ يُعينُهُ عَلى بِرِّهِ؟

قالَ: يَقبَلُ مَيسورَهُ، ويَتَجاوَزُ عَن مَعسورِهِ، ولا يُرهِقُهُ ولا يَخرَقُ بِهِ ، فَلَيسَ بَينَهُ وبَينَ أن يَصيرَ في حَدٍّ مِن حُدودِ الكُفرِ إلّا أن يَدخُلَ في عُقوقٍ أو قَطيعَةِ رَحِمٍ.

ثُمَّ قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: «الجَنَّةُ طَيِّبَةٌ طَيَّبَهَا اللّهُ وطَيَّبَ ريحَها، يوجَدُ ريحُها مِن مَسيرَةِ ألفَي عامٍ، ولا يَجِدُ ريحَ الجَنَّةِ عاقٌّ ولا قاطِعُ رَحِمٍ ولا مُرخِي الإِزارِ خُيَلاءَ ».

249. الكافى ـ به نقل از يونس بن رباط ـ: از امام صادق عليه السلام شنيدم: «پيامبر خدا فرمود: رحمت خدا بر آن كس كه فرزندش را بر نيكى [و فرمانبرى اش از والدين] يارى برساند!».

گفتم: چگونه او را بر نيكى كردن [و فرمان بردارى اش] يارى مى رسانَد؟

فرمود: «كار اندك او را بپذيرد و از كارى كه برايش دشوار است، چشم بپوشد و بيش از توانش از او تكليف نخواهد، و با او خشونت نورزد؛ زيرا ميان او و وارد شدن فرزندش به مرزى از مرزهاى كفر، جز اين نيست كه آن فرزند، وارد نافرمانى از والدين و يا قطع رَحِم شود.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله سپس فرمود: بهشت، خوش است. خداوند، آن را خوش قرار داده و بوى آن را خوش گردانيده است و از فاصله هزار سال، بويش به مشام مى رسد؛ امّا كسى كه نافرمانى والدين كند، يا قطع رَحِم نمايد، يا متكبّرانه راه برود، بوى بهشت را استشمام نخواهد كرد».

250. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: عَلِّموا ولا تُعَنِّفوا، فَإِنَّ المُعَلِّمَ خَيرٌ مِنَ المُعَنِّفِ.

250. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: آموزش دهيد و خشونت نورزيد؛ زيرا آموزش دهنده، بهتر [و مؤثّرتر ]از كسى است كه خشونت به كار مى برَد.

251. الإمام عليّ عليه السلام: لِسانُ الجَهلِ الخُرقُ.

251. امام على عليه السلام: خشونت، زبان نادانى است.

252. عنه عليه السلام: المُؤمِنُ هُوَ الكَيِّسُ الفَطِنُ، بِشرُهُ في وَجهِهِ... لا يَغلُظُ عَلى مَن دونَهُ.

252. امام على عليه السلام: مؤمن، زيرك و باهوش است. چهره اش شاد است... و با زيردستش خشونت نمى ورزد.

253. الإمام الصادق عليه السلام: المُؤمِنُ لَهُ قُوَّةٌ في دينٍ... ولا فَظٌّ ولا غَليظٌ.

253. امام صادق عليه السلام: مؤمن، در دينش نيرومند است.… نه درشت خوى است، و نه خشن.

254. عنه عليه السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ ـ: لا تَكُن فَظّا غَليظا يَكرَهُ النّاسُ قُربَكَ.

254. امام صادق عليه السلام ـ در اندرز به عبد اللّه بن جُندَب ـ: درشت خوى و خشن مباش كه مردم، نزديك شدن به تو را ناخوش مى دارند.

7 / 5: التَّحقيرُ

7 / 5: تحقير كردن و به رخ كشيدن عيب

255. رسولُ اللّه صلى الله عليه و آله: لا تُحَقِّرَنَّ أحَدا مِنَ المُسلِمينَ، فَإِنَّ صَغيرَهُم عِندَ اللّهِ كَبيرٌ.

255. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ يك از مسلمانان را كوچك مشمار؛ زيرا كوچك آنان در نزد خداوند، بزرگ است.

7 / 6: التَّعييرُ

7 / 6: سرزنش كردن

256. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إذا زَنَت خادِمُ أحَدِكُم فَليَجلِدهَا الحَدَّ ولا يُعَيِّرها.

256. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر گاه خدمتكار يكى از شما زنا كرد، او را حد بزند، امّا سرزنشش نكند (به روى او نياوَرَد).

257. عنه صلى الله عليه و آله: مَن عَيَّرَ مُؤمِنا بِشَيءٍ، لَم يَمُت حَتّى يَركَبَهُ.

257. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس مؤمنى را به چيزى سرزنش كند، نمى ميرد تا آن كه خودش مرتكب آن شود.

7 / 7: الضَّربُ

7 / 7: زدن

258. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: ظَهرُ المُؤمِنِ حِمىً إلّا بِحَقِّهِ.

258. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: [تازيانه زدن به] پشت مؤمن، ممنوع است، مگر به حق.

259. صحيح مسلم عن عائشة: ما ضَرَبَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله شَيئا قَطُّ بِيَدِهِ، ولَا امرَأَةً ولا خادِما، إلّا أن يُجاهِدَ في سَبيلِ اللّهِ.

259. صحيح مسلم ـ به نقل از عايشه ـ: پيامبر خدا، هرگز چيزى را يا زنى را و يا خدمتكارى را با دستش نزد، مگر براى آن كه در راه خدا جهاد كند.

260. تنبيه الخواطر عن عائشة: ما ضَرَبَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله مَملوكا قَطُّ ولا غَيرَهُ إلّا في سَبيلِ اللّهِ، و لَا انتَصَرَ قَطُّ لِنَفسِهِ إلّا أن يُقيمَ حَدّا مِن حُدودِ اللّهِ.

260. تنبيه الخواطرـ به نقل از عايشه ـ: پيامبر صلى الله عليه و آله هرگز غلام و غيرِ غلامى را نزد، مگر در راه خدا، و هرگز براى خود انتقام نگرفت، مگر زمانى كه پاى اجراى حدّى از حدود الهى در ميان بود.

261. الإمام عليّ عليه السلام: اِضرِب خادِمَكَ في مَعصِيَةِ اللّهِ عز و جل، وَاعفُ عَنهُ فيما يَأتي إلَيكَ.

261. امام على عليه السلام: خدمتكارت را اگر معصيت خدا كرد، بزن؛ امّا اگر در حقّ تو خطايى از او سر زد، گذشت كن.

262. عدّة الداعي: قالَ بَعضُهُم: شَكَوتُ إلى أبِي الحَسَنِ موسى عليه السلام اِبنا لي فَقالَ: لا تَضرِبهُ، وَاهجُره ولا تُطِل.

262. عدّة الداعى: شخصى گفت كه نزد امام رضا عليه السلام از فرزندم شكايت كردم. فرمود: «او را نزن؛ بلكه با او قهر كن؛ امّا زمان آن را به درازا مكشان».

7 / 8: التَّعَدّي عَنِ الحَدِّ

7 / 8: از اندازه گذشتن

263. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: لا تَضرِبَنَّ أدَبا فَوقَ ثَلاثٍ، فَإِنَّكَ إن فَعَلتَ فَهُوَ قِصاصٌ يَومَ القِيامَةِ.

263. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: براى ادب كردن (تنبيه)، بيش از سه ضربه مزن كه اگر چنين كنى، در روز قيامت، قصاص خواهى شد.

264. عنه صلى الله عليه و آله: أدِّب صِغارَ أهلِ بَيتِكَ بِلِسانِكَ عَلَى الصَّلاةِ وَالطَّهورِ، فَإِذا بَلَغوا عَشرَ سِنينَ فَاضرِب ولا تُجاوِز ثَلاثا.

264. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خردسالان خانواده ات را براى نماز و طهارت، با زبانت تربيت كن و چون به ده سالگى رسيدند، [براى اين كار] بزن؛ ولى از سه ضربه تجاوز مكن.

265. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ أميرَ المُؤمِنينَ عليه السلام ألقى صِبيانُ الكُتّابِ ألواحَهُم بَينَ يَدَيهِ لِيَخيرَ بَينَهُم.

فَقالَ: أما إنَّها حُكومَةٌ وَالجَورُ فيها كَالجَورِ فِي الحُكمِ، أبلِغوا مُعَلِّمَكُم إن ضَرَبَكُم فَوقَ ثَلاثِ ضَرَباتٍ فِي الأَدَبِ اقتُصَّ مِنهُ.

265. امام صادق عليه السلام: كودكان مكتب خانه، مشق هايشان را در برابر امير مؤمنان عليه السلام نهادند تا از بين آنها بهترينش را انتخاب كند.

فرمود: «هان! اين، نوعى داورى است و بى عدالتى در آن، چونان بى عدالتى در قضاوت كردن است. به معلّمتان بگوييد كه اگر براى تنبيه، بيش از سه ضربه بزند، قصاص خواهد شد».

266. الكافي عن إسحاق بن عمّار: قُلتُ لِأَبي عَبدِاللّهِ عليه السلام: رُبَّما ضَرَبتُ الغُلامَ في بَعضِ ما يَحرُمُ!

فَقالَ: وكَم تَضرِبُهُ؟

فَقُلتُ: رُبَّما ضَرَبتُهُ مِئَةً.

فَقالَ: مِئَةً مِئَةً؟! فَأَعادَ ذلِكَ مَرَّتَينِ، ثُمَّ قالَ: حَدَّ الزِّنا؟! اِتَّقِ اللّهَ!

فَقُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ، فَكَم يَنبَغي لي أن أضرِبَهُ؟

فَقالَ: واحِدا.

فقلت: وَاللّهِ لَو عَلِمَ أنّي لا أضرِبُهُ إلّا واحِدا ما تَرَكَ لي شَيئا إلّا أفسَدَهُ!

فَقالَ: فَاثنَتَينِ.

فَقُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ هذا هُوَ هَلاكي إذا. قالَ: فَلَم أزَل اُماكِسُهُ حَتّى بَلَغَ خَمسَةً، ثُمَ غَضِبَ فَقالَ:

يا إسحاقُ، إن كُنتَ تَدري حَدَّ ما أجرَمَ فَأَقِمِ الحَدَّ فيهِ ولا تَعَدَّ حُدودَ اللّهِ.

266. الكافى ـ به نقل از اسحاق بن عمّار ـ: به امام صادق عليه السلام گفتم: گاهى اوقات بچّه را به خاطر كار حرامى كه مرتكب شده است، مى زنم.

فرمود: «چند ضربه مى زنى؟».

گفتم: گاهى صد ضربه مى زنم.

فرمود: «صد تا؟! صد تا»؟!». امام عليه السلام دو بار آن را تكرار كرد و سپس فرمود: «حدّ زنا؟! از خدا بترس!».

گفتم: فدايت شوم، چند ضربه بايد بزنم؟

فرمود: يكى.

گفتم: به خدا سوگند، اگر بداند كه يك ضربه بيشتر به او نمى زنم، روزگارم را سياه مى كند!

فرمود: «پس، دو تا».

گفتم: فدايت شوم! باز هم روزگارم تباه مى شود.

آن قدر با امام عليه السلام چك و چانه زدم كه به پنج ضربه رساند. سپس با عصبانيّت فرمود: «اى اسحاق! اگر حدّ جرمى را كه مرتكب مى شود، مى دانى، آن حد را بر او جارى كن و از حدود خدا، فراتر مرو».