ب ل د / البلد

البَلَدُ (نسخۀ آزمایشی)

سرزمين

درآمد

بَلَد، در لغت

كلمه «بَلَد» در لغت، به معناى قطعه زمينى است آباد يا غير آباد، و خالى از سكنه يا مسكونى. ابن منظور مى گويد:

البَلدَةُ وَ البَلَدُ: كُلُّ مَوضِعٍ أو قَطعَةٍ مُستَحيزَةٍ، عامِرَةً كانَت أو غَيرَ عامِرَةً. الأَزهَرِىُّ: البَلَدُ كُلُّ مَوضِعٍ مُستَحيزٍ مِنَ الأَرضِ، عامِرٍ أو غَيرِ عامِرٍ، خالٍ أو مَسكونٍ.

بَلْده و بَلَد، هر جايى يا پاره اى از زمين است، آبادان باشد يا ناآبادان. ازهرى مى گويد: بلَد، هر جايى از زمين است، آبادان باشد يا ناآبادان، خالى از سكنه باشد يا مسكونى.

بر اين اساس، «بلد» از نظر لغوى، شامل «مدينة (شهر)» و «قرية (روستا)» و نيز سرزمين هاى خالى از سكنه مى شود؛ امّا راغب اصفهانى، در تبيين معناى «بلد» آورده است:

البلد: المَكانُ المُحيطُ المَحدودُ المُتَأَثِّرُ بِاجتِماعِ قُطّانِهِ و إقامَتِهِم فيهِ.

بلد، مكانى است معيّن و داراى حدود، كه از اجتماع و اقامت سكنه در آن، تأثير پذيرفته است. بايد گفت: اين معنا در واقع، يكى از كاربردهاى كلمه «بلد» است، نه معناى لغوى آن.

بلد، در قرآن و حديث

در قرآن كريم، واژه «بلد»، نُه بار، «بلدة» پنج بار، و «بلاد» پنج بار، به مناسبت هاى مختلف، تكرار شده است. اين كلمه در قرآن، در پنج معنا به كار رفته است:

1. زمينِ بدون گياه، مانند:

«فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَّيِّتٍ.

پس، آن [ابر] را به سوى سرزمينى مرده رانديم».

و

«فَأَنشَرْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتًا.

پس، به واسطه آن [باران]، سرزمينى مرده را زنده گردانيديم».

2. زمينِ داراى گياه، مانند:

«وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ.

و زمين پاك، گياهش به اذن پروردگارش بر مى آيد».

3. سرزمين هاى مسكونى، مانند:

«لَا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذِينَ كَفَرُواْ فِى الْبِلَادِ.

مبادا رفت و آمد [و جنب و جوش] كافران در آبادى ها، تو را دستخوش فريب كند».

4. شهر يا كشور «سبأ»، مانند:

«لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِى مَسْكَنِهِمْ ءَايَةٌ جَنَّتَانِ عَن يَمِينٍ وَ شِمَالٍ كُلُواْ مِن رِّزْقِ رَبِّكُمْ وَ اشْكُرُواْ لَهُ * بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ.

قطعا براى [مردم] سبأ در سكونتگاهشان نشانه[ى رحمتى] بود: دو باغستان از راست و چپ. [به آنان گفتيم: ] از روزىِ پروردگار بخوريد و او را شكر گزاريد. سرزمينى است خوش و پروردگارى آمرزنده».

5. شهر مكّه، مانند:

«لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ.

سوگند به اين شهر».

و

«وَ هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ.

سوگند به اين شهر امن [و امان]».

گفتنى است كه موضوع اين مَدخَل، تمام سرزمين هاى مسكونى از نگاه قرآن و حديث است. لذا پيش از پرداختن به متن آيات و احاديث مربوط، اين نكات، قابل توجّه اند:

يك. ارزيابى احاديث تشويق به شهرنشينى

در احاديثى كه در فصل نخست اين مَدخَل آمده، از يك سو، مردم، به شهرنشينى (خصوصا در شهرهاى بزرگ) تشويق شده اند و از سوى ديگر، سكونت در روستا، به شدّت، نكوهش شده است. در اين باره، دو نكته قابل بررسى است:

الف ـ ارزيابى سند احاديث

احاديثى كه سكونت در روستا را نكوهش كرده اند، عموما از نظر سندى، ناتمام اند. بنا بر اين، در صورتى كه قرينه اى بر صدور آنها وجود نداشته باشد، نمى توان آنها را به اهل بيت عليهم السلام نسبت داد.

ب ـ معيار ارزش محلّ سكونت

با تأمّل در آنچه در احاديث به عنوان حكمت و علّت تشويق به شهرنشينى و نهى از سكونت در روستا آمده، روشن مى شود كه معيار ارزيابى محلّ سكونت، صرفاً «شهر» و يا «روستا» بودن و يا بزرگى و كوچكى تجمّع انسانىِ انتخاب شده براى زندگى نيست؛ بلكه ميزان، امكان دسترس به ارزش هاى علمى، اخلاقى و عملى است.

قرآن كريم، عرب هاى باديه نشين را به دليل فاصله داشتن از ارزش هاى علمى، اخلاقى و عملى، نكوهش كرده است:

«الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَ نِفَاقًا وَ أَجْدَرُ أَلَّا يَعْلَمُواْ حُدُودَ مَآ أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ.

باديه نشينان عرب، در كفر و نفاق [از ديگران] سخت ترند و به اين كه حدود آنچه را خدا بر فرستاده اش نازل كرده، ندانند، سزاوارترند. و البته خداوند، داناى حكيم است».

پيامبر صلى الله عليه و آله نيز خطاب به امام على عليه السلام، علّت نهى از سكونت در روستا را، عدم امكان تحصيل علم و پاسدارى از ارزش هاى اخلاقى و عملى، بيان نموده است:

لا تَسكُنِ الرُّستاقَ؛ فَإِنَّ شُيوخَهُم جَهَلَةٌ، و شُبّانَهُم عَرَمَةٌ، و نِسوانَهُم كَشَفَةٌ، وَالعالِمَ بَينَهُم كَالجيفَةِ بَينَ الكِلابِ.

در روستا سكونت مگزين؛ زيرا پيران آنان نادان اند، و جوانانشان درنده خو، و زنانشان بى حجاب، و عالِم در ميان آنان، چونان لاشه اى در ميان سگ هاست.

همچنين بر اساس آنچه در نهج البلاغة آمده، امام على عليه السلام در تبيين علّت سفارش به سكونت در شهرهاى بزرگ مى فرمايد:

اُسكُنِ الأَمصارَ العِظامَ، فَإِنَّها جِماعُ المُسلِمينَ، وَ احذَر مَنازِلَ الغَفلَةِ وَ الجَفاءِ و قِلَّةَ الأَعوانِ عَلى طاعَةِ اللّهِ.

در شهرهاى بزرگ سكونت گزين؛ زيرا اين شهرها محلّ گرد آمدن مسلمانان اند، و از جايگاه هاى غفلت و درشت خويى و اندك بودن ياران در طاعت خدا (باديه ها و روستاها) دورى كن!

در حديثى ديگر، علّت برترى شهرنشينى، دسترس به نماز جمعه و جماعت، بيان شده است.

بر اين اساس، نه احاديثى كه به شهرنشينى تشويق مى كنند، مطلق اند و نه احاديثى كه روستانشينى را نكوهش كرده اند؛ بلكه هر دو دسته، مشروط به امكان يا عدم امكان دسترس به ارزش هاى علمى، اخلاقى عملى اند. از اين رو در زمانى كه پاسدارى از ارزش ها در شهر ممكن نيست، سكونت در روستا سفارش شده است. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است:

سَيَكونُ بَعدى فِتَنٌ شِدادٌ، خَيرُ النّاسِ فيها مُسلِموا أهلِ البَوادى، الَّذينَ لا يَندَونَ مِن دِماءِ النّاسِ و لا أموالِهِم شَيئا.

زودا كه پس از من، فتنه هايى سخت پديد آيد! بهترين [و سالم ترين] مردم در آنها، مسلمانان باديه نشين هستند؛ آنان كه دستشان به چيزى از خون و اموال مردم، آلوده نمى شود.

در حديثى ديگر از ايشان آمده است:

إذا كانَ فى آخِرِ الزَّمانَ وَ اختَلَفَتِ الأَهواءُ فَعَلَيكُم بِدينِ أهلِ البادِيَةِ.

هر گاه آخر الزمان شود و گرايش ها گونه گون گردد، به دين باديه نشينان، چنگ زنيد.

بدين سان، معيار اصلى انتخاب شهر يا روستا براى سكونت، نقش آن در بهره ورى علمى و عملى انسان است. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله به اين موضوع، اشاره شده است:

البِلادُ بِلادُ اللّهِ، وَ العِبادُ عِبادُ اللّهِ، فَحَيثُما أصَبتَ خَيرا فَأَقِم.

سرزمين ها، سرزمين خدايند، و مردمان، بندگان خدايند. پس هر كجا كه خيرى يافتى، همان جا اقامت گزين!

در حديثى از امام على عليه السلام نيز اين مطلب، بدين سان بيان شده است:

لَيسَ بَلَدٌ بِأَحَقَّ بِكَ مِن بَلَدٍ، و خَيرُ البِلادِ ما حَمَلَكَ.

هيچ سرزمينى براى [سكونت] تو، سزاوارتر از سرزمين ديگر نيست، و بهترينِ سرزمين ها، آن سرزمينى است كه تو را به دوش گيرد.

دو. مهم ترين ويژگى هاى لازم براى محلّ اقامت

سرزمين محلّ اقامت، براى آن كه بتواند زمينه بهره ورى علمى، اخلاقى و عملى انسان را فراهم نمايد، بايد ويژگى هايى داشته باشد كه مهم ترين آنها عبارت اند از:

الف ـ امنيت سياسى ـ اجتماعى

ضرورى ترين ويژگى هاى محلّ اقامت انسان، «امنيت» است. در حديثى، امام على عليه السلام مى فرمايد:

شَرُّ الأَوطانِ ما لَم يَأمَن فيهِ القُطّانُ .

بدترينِ وطن ها، وطنى است كه ساكنانش امنيت نداشته باشند.

ب ـ عدالت فراگير

در كنار امنيت سياسى ـ اجتماعى، عدالت فراگير، يكى ديگر از مهم ترين ضرورت هاى سرزمينِ زندگى است:

ما عُمِرَتِ البُلدانُ بِمِثلِ العَدلِ.

شهرها به چيزى همانند دادگرى، آباد نشده اند.

اين سخن، بدين معناست كه آبادانى شهرها، تنها به ساماندهى امور مادّى و ساخت و سازهاى ظاهرى آنها نيست؛ بلكه در اسلام، ارزش هاى معنوى (و در رأس آنها «عدالت اجتماعى»)، از عناصر اصلى آبادانى محسوب مى شوند.

ج ـ امكان كسب و كار

يكى از ويژگى هايى كه از نظر احاديث اهل بيت عليهم السلام براى انتخاب محلّ اقامت بايد در نظر گرفته شود، امكانِ يافتنِ كار و تحصيل درآمد در آن است. در برخى از احاديث، اين ويژگى، يكى از نشانه هاى خوش بختى شمرده شده است:

أربَعٌ مِن سَعادَةِ المَرءِ: زَوجَةٌ صالِحَةٌ، وَ وُلدٌ أبرارٌ، و خُلَطاءُ صالِحونَ، و مَعيشَةٌ فى بِلادِهِ.

چهار چيز، از خوش بختى مرد است: همسر شايسته، فرزندان نيك، هم نشينان شايسته، و داشتن درآمد در محلّ زندگى اش.

د ـ سرسبزى و بارورى

قرآن كريم، سرزمينى را پاك و پاكيزه مى داند كه پروردگار، آمادگى لازم را جهت رويش گياهان مفيد و پُربركت، به آن عنايت كرده باشد:

«وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ.

و سرزمين پاك، گياهش به اذن پروردگارش بر مى آيد».

در حديثى از امام على عليه السلام آمده است:

شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا أمنَ فيهِ و لا خِصبَ.

بدترينِ سرزمين ها، سرزمينى است كه در آن، امنيت و فراوانى نعمت نباشد.

اين سخن، بدين معناست كه شادابى و بارورىِ سرزمين محلّ اقامت، و امنيت سياسى ـ اجتماعى براى زندگى، ضرورى است.

ه ـ شادى و شادابى

يكى ديگر از مسائلى كه براى انتخاب وطن و محلّ اقامت بايد مورد توجّه قرار گيرد، «شاد زيستن» است. بر پايه حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله، شادى و شادابى، همانند امنيت سياسى ـ اجتماعى بايد براى انتخاب محلّ اقامت در نظر گرفته شود. سرزمينى كه در آن نمى توان شاد زيست، براى زندگى، مناسب نيست:

لا خَيرَ... فِى الوَطَنِ إلّا مَعَ الأَمنِ وَ السُّرورِ.

وطن، آن گاه خوب است كه همراه با امنيت و خوشى باشد.

سه. برنامه ريزى براى آبادانى سرزمين هاى اسلامى

درنگ در احاديثى كه بيانگر ويژگى هاى لازم براى محلّ اقامت اند، و نيز احاديثى كه كارگزاران نظام اسلامى را موظّف به آباد نمودن كشور و پاسدارى از منابع طبيعى آن مى نمايند، به روشنى نشان مى دهد كه اسلام، خواهان آبادانى همه سرزمين هاى اسلامى است و دولت مردان مسلمان، وظيفه دارند براى آبادانى مادّى و معنوى سرزمين هايى كه در اختيار دارند، برنامه ريزى كنند.

چهار. اصول سياست هاى شهرسازى

هر چند در متون اسلامى، عنوان شهرسازى و يا معمارى اسلامى وجود ندارد، با اين حال مى توان با الهام گرفتن از قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام، اصول سياست ها و ضوابط كلّى شهرسازى و معمارى اسلامى را ارائه كرد، كه در اين جا به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

الف ـ تأمين آرامش شهروندان

مهم ترين اصلى كه در شهرسازى و معمارى بايد مورد توجّه قرار گيرد، آرامش بخش بودن مناطق مسكونى براى شهروندان است. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:

«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ بُيُوتِكُمْ سَكَنًا.

و خداوند از خانه هايتان براى شما مايه آرامش پديد آورْد».

آيه، به اين نكته اشاره دارد كه يكى از حكمت هاى تشكيل خانه در نظام آفرينش، تأمين آرامش زندگى انسان هاست. بنا بر اين، هر چيزى كه آرامش بخشى منازل مسكونى را تقويت كند، در جهت فلسفه وجودىِ آن، و هر آنچه موجب سلب آرامش انسان گردد، بر خلاف فلسفه وجودىِ آن است. از اين رو، «آرامشِ مناطق مسكونى» بايد به عنوان يك سياست اصولى در شهرسازى و معمارى اسلامى، تلقّى گردد و اين سياست، در انتخاب زمين، تراكم ساختمان، خيابان هاى اصلى، و كوچه هاى فرعى، مورد توجّه قرار گيرد.

ب ـ انتخاب نقاط خوش آب و هوا

از ديگر سياست هاى اصولىِ شهرسازى، انتخاب نقاط خوش آب و هوا براى ساخت و ساز است. از امام صادق عليه السلام روايت شده كه مى فرمايد:

لا تَطيبُ السُّكنى إلّا بِثَلاثٍ: الهَواءِ الطَّيِّبِ وَ الماءِ الغَزيرِ العَذبِ، وَ الأَرضِ الخَوّارَةِ.

سكونت كردن [در جايى] جز با وجود سه ويژگى، خوش نيست: هواى پاك، آب فراوان و گوارا، و زمين پُر بار.

ج ـ استحكام بنا

سومين سياست اصولى شهرسازى، برنامه ريزى جهت استحكام ساخت و سازهاست. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده كه مى فرمايد:

إنَّ اللّهَ يُحِبُّ إذا عَمِلَ أحَدُكُم عَمَلاً أن يُتقِنَهُ.

خداوند متعال دوست دارد كه هر گاه يكى از شما كارى انجام مى دهد، آن را استوار [و بى عيب] انجام دهد.

اين حديث و احاديث مشابه، در واقع، بيانگر سياست اصولى اسلام در همه توليدات جامعه اسلامى است. بر اساس اين سياست، انواع توليدات مسلمانان از جمله ساخت و ساز مسكن، بايد بى عيب و در نهايت استوارى و استحكام باشد.

در حديثى آمده كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هنگام دفن يكى از اصحاب بزرگ خود به نام سعد بن معاذ، شخصا متكفّل دفن او شد و ديگران نيز به ايشان كمك مى كردند. پس از آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله وى را در قبر گذاشت، خشت هاى لحد را دقيق چيد و درزهاى آن را محكم با گِل پُر كرد. دقّت و محكم كارى پيامبر صلى الله عليه و آله به گونه اى بود كه گويا اصحاب، تعجّب كردند كه جايگاه مرده، آن هم محلّى كه به فاصله چند روز خراب مى شود، چه ضرورتى دارد كه در ساخت آن، اين همه دقّت به كار گرفته شود!

پيامبر صلى الله عليه و آله در تبيين حكمت كار خود فرمود:

إنّى لَأَعلَمُ أنَّهُ سَيَبلى، و يَصِلُ إلَيهِ البِلى، و لكِنَّ اللّهَ تَعالى يُحِبُّ عَبداً إذا عَمِلَ عَمَلاً فَأَحكَمَهُ.

من مى دانم كه به زودى اين [قبر سعد بن معاذ]، ويرانه مى شود؛ امّا خداوند متعال، آن بنده اى را دوست دارد كه هر گاه كارى انجام مى دهد، محكم كارى كند.

اين سخن، يك پيام بزرگ براى امّت اسلامى، و يك سياست اصولى اسلام است كه مسلمانان را موظّف مى كند كه هر كارى را در نهايت دقّت و استوارى انجام دهند، هر چند آن كار، ساختنِ خانه براى مردگان باشد! وقتى در ساختن خانه مردگان، محكم كارى ضرورت داشته باشد، بديهى است كه خانه زندگان بايد به مراتب، از استوارى و استحكام بيشترى برخوردار باشد.

د ـ قلب شهرسازى اسلامى

مسجد، قلب جامعه اسلامى و مهم ترين پايگاه فرهنگى و سياسى حكومت دينى است. از اين رو، احاديث با تعبيرهاى بلند و تنبّه آفرينى مانند: «خانه خدا»، «نشستنگاه پيامبران عليهم السلام»، «سراى هر پرواپيشه»، «بهترين مكان ها» و «باغ بهشتى»، مسلمانان را به برقرارى ارتباط با اين كانون نور و هدايت، دعوت مى كنند و به گسترش بهره گيرى از بركات مادّى و معنوى آن، تشويق مى نمايند.

بنا بر اين، بهترين نقاط شهرها و روستاها بايد براى ساختن خانه خدا ـ كه در واقع، خانه معنوى مردم است ـ، اختصاص يابد، به گونه اى كه اهالى هر محلّه، به آسانى بتوانند با قلب معنوى خود، ارتباط برقرار كنند. افزون بر اين، در نظر گرفتن قسمتى از منازل مسكونى به عنوان «مسجد درون خانه»، توصيه شده است.

ه ـ طرّاحى مراكز آموزشى در كنار مساجد

بى ترديد، هيچ مكتبى مانند اسلام براى علم و معرفت و آگاهى، ارزش قائل نيست و هيچ دينى مانند اسلام، مردم را از خطر جهل، بر حذر نداشته است. از نظر اسلام، علم، اساس همه ارزش ها و جهل، ريشه همه معايب و مفاسد فردى و اجتماعى است. از اين رو، عقايد، اخلاق و اعمال انسان و همه حركات و اقدامات او بايد مبناى علمى و عقلى داشته باشد. بر اين اساس، در نظر گرفتن مراكز علمى و فرهنگى در شهرسازى اسلامى، از اولويت ويژه اى برخوردار است.

نكته قابل تأمّل، اين كه در صدر اسلام، بويژه در دوران حيات پيامبر صلى الله عليه و آله، مسجد، تنها محلّ عبادت نبوده است؛ بلكه مركز تعليم و تربيت نيز بوده است. هر چند مى توان اين مطلب را با توجّه به امكانات آن عصر و گسترده نبودن رشته هاى دانش، توجيه كرد؛ ليكن با توجّه به اين كه پيامبر صلى الله عليه و آله مى توانست مركز ديگرى جز مسجد را براى آموزش تعيين نمايد، مى توان نتيجه گرفت كه اقدام ياد شده، به مسئله مهمّ «پيوند علم و دين» اشاره دارد، چنان كه در حديثى از امام على عليه السلام آمده:

العِلمُ وَ الإِيمانُ أخَوانِ تَوأَمانِ و رَفيقانِ لا يَفتَرِقانِ.

دانش و ايمان، دو برادر همزاد، و دو همراهِ جداناشدنى اند.

بر اين پايه مى توان به اين سياست اصولى در شهرسازى اسلامى دست يافت كه در كشورهاى اسلامى، مراكز آموزشى بايد به شكل مناسبى در كنار مساجد، طرّاحى شوند.

و ـ طرّاحى مراكز درمانى در كنار مساجد

بر پايه شمارى از منابع تاريخى، در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله، جايگاهى براى درمان بيماران و مجروحان، معيّن شده بود. سعد بن معاذ، از كسانى است كه در همين مكان، بسترى بوده و پيامبر صلى الله عليه و آله هر صبح و شام به عيادتش مى رفتند. اين اقدام در عصر نبوى مى تواند مبيّن اين سياست در شهرسازى اسلامى باشد كه در نظام اسلامى، مناسب است مراكز درمانىِ بيمارى هاى جسمى، در كنار مراكز درمانىِ بيمارى هاى روحى ـ كه همان مساجد ـ طرّاحى گردد.

ز ـ طرّاحى مراكز رسيدگى به امور بى پناهان و درماندگان در كنار مساجد

در نظام اسلامى، رسيدگى به امور بى پناهان و درماندگان، از اولويت ويژه اى برخوردار است. بر پايه گزارش منابع اسلامى، پيامبر صلى الله عليه و آله در مسجد خود، قسمتى را به نام «صُفّه» معيّن كرده بود تا كسانى كه منزل و مأوايى ندارند، از آن به عنوان سرپناه استفاده كنند. ابن حجر در اين باره مى گويد:

الصُّفَّةُ مَكانٌ فى مُؤَخَّرِ المَسجِدِ النَّبَوِىِّ، مُظَلَّلٌ اُعِدَّ لنزول الغرباء فيه، ممّن لا مأوى له و لا أهلَ، و كانوا يَكثُرونَ فيه و يَقِلّون بحسب من يتزوَّج منهم أو يموت، أو يسافر.

صُفّه، مكان سرپوشيده اى بود در انتهاى مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله كه براى سكونت افراد غريب و بى خانمان ساخته شده بود و تعداد آنان، بسته به اين كه ازدواج مى كردند يا مى مردند يا به سفر مى رفتند، كم و زياد مى شد.

بى ترديد، اين اقدام، موجب حمايت عموم مسلمانان از بينوايان و سامان يافتن آنان در مدّتى كوتاه مى شد.

از اين اقدام حكيمانه نيز مى توان سياست ديگرى در شهرسازى استنباط كرد كه در نظام اسلامى براى اين كه مردم از حال محرومان و مستمندان غافل نباشند، و با هدف جلب حمايت هاى مردمى جهت پايان دادن به محروميت هاى اجتماعى، شايسته است كه در كنار مساجد، جايگاهى براى درماندگان اجتماعى تعريف شود.

ح ـ خانه براى مهمانان شهر

نكته جالب ديگرى كه در سيره شهرسازى در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله ديده مى شود، ساختن سَرا يا اقامتگاهى در مدينه با عنوان «خانه مهمانان» است.

در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده كه مى فرمايد:

إذا دَخَلَ رَجُلٌ بَلدَةً، فَهُوَ ضَيفٌ عَلى مَن بِها مِن إخوانِهِ و أَهلِ دينِهِ حَتّى يَرحَلَ عَنهُم.

هر گاه مردى وارد شهر شود، او ميهمان برادران و هم كيشان خود در آن شهر است تا آن گاه كه از ميان آنها برود.

ط ـ سرپناه براى ره گذران

نكته ديگرى كه در سياست هاى سازندگى اسلامى قابل توجّه است، ساختن خانه، سرپناه يا پناهگاه براى ره گذران است. در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است:

مَن بَنى عَلى ظَهرِ الطَّريقِ ما يُؤوى عابِرَ سَبيلٍ بَعَثَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ عَلى نَجيبٍ مِن دُرٍّ و وَجهُهُ يُضى ءُ لِأَهلِ الجَنَّةِ نوراً.

هر كس در كنار راه، سرپناهى براى ره گذران بسازد، خداوند در روز قيامت، او را سوار بر اشتر نژاده اى از مرواريد، به محشر مى آوَرَد، در حالى كه رخسارش براى بهشتيان نورافشانى مى كند.

گفتنى است كه اين اقدام در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله، با توجّه به مشكلاتى كه براى مسافران و ره گذران پيش مى آمد، از اهمّيت ويژه اى برخوردار بود، هر چند در شرايط كنونى نيز داراى اهمّيت است و هم اكنون در برخى از كشورهاى پيشرفته، اين سياست، اجرا مى گردد.

ى ـ مراكز تفريحى و ورزشى

در احاديث اسلامى، توصيه شده كه شخص مؤمن، علاوه بر برنامه هايى كه براى تحصيل علم، تأمين معاش، و ارتباط با خدا بايد داشته باشد، براى تفريح و استراحت روحىِ خود نيز برنامه ريزى كند و بخشى از اوقات خود را به اين امر اختصاص دهد.

در سيره برخى از امامان عليهم السلام گزارش شده كه آنان نيز گاه براى تفريح از شهر خارج مى شدند. در حديثى به نقل از ابراهيم بن ابى محمود آمده كه:

امام رضا عليه السلام به ما (جمعى از حاضران) فرمود: «كدام خورش، شايسته تر است؟».

يكى گفت: گوشت. ديگرى گفت: روغن زيتون. شخص ديگرى گفت: ماست.

امام فرمود: «هيچ يك؛ بلكه نمك! ما براى تفريح به اطراف شهر رفته بوديم. خادم ها، فراموش كرده بودند كه نمك را همراه خود بياورند. گوسفند فَربهى را ذبح كردند؛ ولى چون نمك نبود، نتوانستيم از چيزى استفاده كنيم تا اين كه بر گشتيم».

احاديث ياد شده مى تواند مبناى سياست برنامه ريزى جهت ساختن مراكز تفريحى و ورزشى در شهرسازى اسلامى باشد. البتّه بايد توجّه داشت كه در اسلام، تفريح و ورزشِ هدفمند و مشروع، مطلوب و پسنديده است كه اين نكته بايد در برنامه ريزى مراكز ياد شده، مورد توجّه قرار گيرد.

ك ـ رعايت مصالح شهروندان

آنچه در پى عنوان «اصول سياست هاى شهرسازى» آمد و بِدان اشاره شد، تنها بخشى از اصول و ضوابط شهرسازى است كه با الهام از قرآن و احاديث اهل بيت عليهم السلام عجالتا قابل ارائه است، و بى ترديد، ضوابط شهرسازى، فراتر از آن است كه در اين مقال، فرصت پرداختن به آنها باشد. به طور كلّى در نظام اسلامى، رعايت مصالح و منافع عمومى، يك اصل است و بر اين اساس، آنچه به سود عموم شهروندان است، بايد در سياست ها و برنامه ريزى ها در نظر گرفته شود و از آنچه به زيان آنهاست، مانند: از بين بردن فضاى سبز، قطع درخت، آلوده ساختن محيط زيست، شكار بى رويّه حيوانات، سدّ معبر، تجاوز به راه ها و فضاهاى عمومى، و باز كردن پنجره در حريم خانه ديگران، جلوگيرى به عمل آيد.

پنج. وظيفه شهروندان در آبادانى سرزمين خود و پاسدارى از آن

هر چند پاسدارى از سرزمين هاى اسلامى و آبادانى آنها، در اصل، وظيفه حكومت و دولت است، ليكن بى ترديد، دولت بدون همكارى مردم نمى تواند وظيفه خود را به خوبى انجام دهد. از اين رو، احاديث اسلامى، مردم را به علاقه مندى به شهر و ديار خود، همكارى با حكومت اسلامى در پاسدارى از آن، رعايت پاكيزگى آن، خدمت رسانى به همگان، آبادانى و اصلاح راه ها، ايجاد فضاى سبز، ساختن مسجد، ساختن سرپناه براى ره گذران، ايجاد آتش نشانى ها، پذيرايى از مسافران، و دعا براى همشهريان خود، تشويق كرده اند.

شش. شهرهاى ستايش شده و نكوهش شده

در فصل ششمِ اين بخش، شمارى از شهرها مانند: مكّه، مدينه، كوفه و قم، مورد ستايش قرار گرفته اند و در فصل هفتم، شهرهايى مانند: مصر، بصره و اصفهان، نكوهش شده اند كه در اين باره، دو نكته قابل توجّه است:

نكته اوّل: بيشتر احاديثى كه در مدح و يا نكوهش شهرهاى مختلف وارد شده اند، از نظر سند، ناتمام اند. از اين رو، نسبت دادن آنها به اهل بيت عليهم السلام بدون قرينه اى كه بر صحّت انتساب دلالت داشته باشد، صحيح نيست.

نكته دوم: خوبى و يا بدى مكان ها، مانند زمان ها، ذاتىِ آنها نيست؛ بلكه به مناسبت پيوند آنها با رويدادهايى است كه در آنها پديد مى آيد و يا انسان هايى كه در آنها زندگى مى كنند. شيخ صدوق از ريّان بن صلت، نقل كرده كه امام رضا عليه السلام اين ابيات را از عبدا المطلّب براى ما خواند:

يَعيبُ الناسُ كُلُّهُمُ زَمانا و ما لِزَمانِنا عَيبٌ سِوانا

نَعيبُ زَمانَنا وَ العَيبُ فينا ولو نَطَقَ الزَّمانُ بِنا هَجانا.

مردم، همه از زمان خود، عيب كنند عيبى نبُوَد زمانه را جز خودِ ما

ما عيب زمان كنيم و عيب، از خودِ ماست گر نطق كند زمانه، هجوش بر ماست.

بنا بر اين، ستايش از يك شهر و يا نكوهش آن در احاديث، مطلق (يعنى: هميشگى و بدون قيد و شرط) نيست؛ بلكه مرتبط با انسان هايى است كه در آن زندگى مى كنند. از اين رو مى بينيم برخى از روايات، مصر، شام يا كوفه را نكوهش مى كنند و برخى روايات ديگر، از آنها ستايش مى نمايند. اين گونه روايات، با هم تعارض ندارند؛ بلكه هر يك از آنها ناظر به دوران خاصى از تاريخ اين سرزمين هاست.

الفصل الاوّل: الحثّ على الإقامة في المدن

فصل يكم: تشويق به اقامت در شهرها

1 / 1: فَضلُ الإِقامَةِ فِي المُدُنِ

1 / 1: برترى اقامت در شهرها

1. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: فَضَّلَ اللّهُ عز و جل أهلَ المُدُنِ عَلى أهلِ القُرى، كَفَضلِ أهلِ السَّماءِ عَلى أهلِ الأَرضِ؛ مِن أجلِ الجُمُعَةِ وَالجَماعَةِ.

1. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداى عز و جل، شهرنشينان را بر روستانشينان، برترى داده است، به اندازه برترىِ آسمانيان بر زمينيان، به خاطر [برگزارى نمازهاى] جمعه و جماعت [در شهرها].

2. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ أهلَ المُدُنِ يَدخُلونَ الجَنَّةَ قَبلَ أهلِ الرُّستاقِ بِأَربَعينَ عاما، بِفَضلِ المَدائِنِ وَالجَماعاتِ وَالجُمُعاتِ وحَلَقِ الذِّكرِ، وإذا كانَ بَلاءٌ خُصّوا بِهِ دونَهُم.

2. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: شهرنشينان، چهل سال پيش از روستانشينان، وارد بهشت مى شوند، به واسطه فضيلت شهرها و نمازهاى جماعت و جمعه و وجود محفل هاى ذكر [خدا]، و اين كه هر گاه بلايى [مثل جهاد و...] باشد، به آنها مى رسد و نه ديگران.

1 / 2: الحَثُّ عَلَى السُّكنى فِي المُدُنِ الكَبيرَةِ

1 / 2: تشويق به سكونت در شهرهاى بزرگ

3. الإمام عليّ عليه السلام ـ فيما كَتَبَ إلَى الحارِثِ الهَمدانِيِّ ـ: اُسكُنِ الأَمصارَ العِظامَ؛ فَإِنَّها جِماعُ المُسلِمينَ، وَاحذَر مَنازِلَ الغَفلَةِ وَالجَفاءِ وقِلَّةَ الأَعوانِ عَلى طاعَةِ اللّهِ.

3. امام على عليه السلام ـ در نامه اش به حارث هَمْدانى ـ: در شهرهاى بزرگ، سكونت گزين؛ زيرا اين شهرها محلّ گرد آمدن مسلمانان است، و از جايگاه هاىِ غفلت و درشت خويى و اندك بودن ياران در طاعت خدا (باديه ها و روستاها) دورى كن.

1 / 3: ذَمُّ السُّكنى فِي القُرى وَالرَّساتيقِ

1 / 3: نكوهش سكونت در روستا

الكتاب

قرآن

«الْأَعْرَابُ أَشَدُّ كُفْرًا وَ نِفَاقًا وَ أَجْدَرُ أَلَّا يَعْلَمُواْ حُدُودَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ».

«باديه نشينان، در كفر و نفاق، [از ديگران] سخت ترند و به دين ـ كه حدود آنچه را خدا بر فرستاده اش نازل كرده، نمى دانند ـ، سزاوارترند».

الحديث

حديث

4. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ فيما أوصى عَلِيّا عليه السلام ـ: يا عَلِيُّ، لا تَسكُنِ الرُّستاقَ؛ فَإِنَّ شُيوخَهُم جَهَلَةٌ، وشُبّانَهُم عَرَمَةٌ ، ونِسوانَهُم كَشَفَةٌ، وَالعالِمَ بَينَهُم كَالجيفَةِ بَينَ الكِلابِ.

4. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در سفارش هايش به على عليه السلام ـ: اى على! در روستا سكونت مگزين؛ زيرا پيران آنان نادان اند، و جوانانشان درنده خو، و زنانشان بى عفّت، و عالِم در ميان آنان، چونان لاشه اى در ميان سگ هاست.

5. عنه صلى الله عليه و آله: الرُّستاقُ حَظيرَةٌ مِنَ حَظائِرِ جَهَنَّمَ، لَيسَ فيها حَدٌّ ولا جُمُعَةٌ ولا جَماعَةٌ، صِبيانُهُم غارِمٌ ، ونِساؤُهُم شَياطينُ، وشُيوخُهُم جُهّالٌ. المُؤمِنُ فيهم أنتَنُ مِنَ الجيفَةِ.

5. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: روستا، آغُلى از آغل هاى جهنّم است؛ نه حدّى در آن اجرا مى شود، نه نماز جمعه اى [برگزار مى گردد] و نه نماز جماعتى. كودكانشان شرورند، و زنانشان شيطان صفت، و پيرانشان نادان. مؤمن در ميان آنها، گنديده تر از لاشه مُردار است.

6. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّ اللّهَ عز و جل يُعَذِّبُ السِّتَّةَ بِالسِّتَّةِ... وأَهلَ الرَّساتيقِ بِالجَهلِ.

6. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: شش گروه اند كه خداوند، آنها را به سبب شش ويژگى[شان]، به آتش مى بَرَد: ... و [از جمله] روستائيان را به سبب نادانى شان.

7. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: سِتَّةٌ يُدخِلُهُمُ اللّهُ النّارَ بِسِتَّةٍ ... وأَهلُ الرَّساتيقِ بِجَهلِهِم.

7. امام على عليه السلام: خداى عز و جل شش گروه را به واسطه شش ويژگى، عذاب مى كند: ... و [از جمله] روستائيان را به سبب نادانى.

8. عنه صلى الله عليه و آله: مَن تَرَستَقَ شَهرا، يُمحَقُ دَهرا.

8. امام على عليه السلام: هر كس يك ماه در روستا ساكن شود، يك عمر [زندگانى اش] تباه مى گردد.

9. عنه صلى الله عليه و آله: مَن لَم يَتَوَرَّع في دينِ اللّهِ تَعالى، ابتَلاهُ اللّهُ تَعالى بِثَلاثِ خِصالٍ: إمّا أن يُميتَهُ شابّا، أو يوقِعَهُ في خِدمَةِ السُّلطانِ، أو يُسكِنَهُ فِي الرَّساتيقِ.

9. امام على عليه السلام: هر كه در دين خدا پارسايى نداشته باشد، خداوند متعال، او را به سه چيز، گرفتار مى سازد: يا جوان مرگش مى كند، يا وى را به خدمت گزارىِ سلطان در مى آورد، و يا در روستاها ساكنش مى گردانَد.

10. عنه صلى الله عليه و آله: مَن بَدا جَفا .

10. امام على عليه السلام: هر كه در باديه سكنا گزيند، درشت خوى [و بى فرهنگ] مى شود.

11. عنه صلى الله عليه و آله: مَن سَكَنَ البادِيَةَ جَفا.

11. امام على عليه السلام: هر كه در باديه سكونت كند، درشت خوى مى شود.

12. عنه صلى الله عليه و آله: مَن بَدا أكثَرَ مِن شَهرَينِ فَهِيَ أعرابِيَّةٌ.

12. امام على عليه السلام: هر كه بيش از دو ماه در باديه سكنا گزيند، اعرابى (باديه نشين) است.

13. عنه صلى الله عليه و آله ـ لِثَوبانَ ـ: لا تَسكُنِ الكُفورَ ؛ فَإِنَّ ساكِنَ الكُفورِ كَساكِنِ القُبورِ.

13. امام على عليه السلام ـ به ثوبان ـ: در روستاىِ دوردست، سكنا مگزين؛ زيرا ساكن در روستا، همانند ساكن در قبرستان است.

الفصل الثانى: ما ينبغي توفّره في البلاد

فصل دوم: بايسته هاى شهرها

2 / 1: الأَمنُ

2 / 1: امنيّت

14. الإمام عليّ عليه السلام: أسكَنَ سُبحانَهُ آدَمَ دارا أرغَدَ فيها عَيشَهُ، وآمَنَ فيها مَحَلَّتَهُ.

14. امام على عليه السلام: خداى سبحان، آدم را در سرايى سُكنا داد كه در آن، زندگى اش را فراخ و پُر نعمت گردانيد و جايگاهش را در آن سراى، امن و امان قرار داد.

15. عنه عليه السلام ـ في عَهدِهِ الَّذي عَهِدَهُ لِلأَشتَرِ ـ: لا تَدفَعَنَّ صُلحا دَعاكَ إلَيهِ عَدُوُّكَ وللّهِِ فيهِ رِضا؛ فَإِنَّ فِي الصُّلحِ دَعَةً لِجُنودِكَ، وراحَةً مِن هُمومِكَ، وأَمنا لِبِلادِكَ.

15. امام على عليه السلام ـ در فرمانش به مالك اشتر ـ: صلحى را كه دشمنت، تو را بِدان فرا مى خوانَد و خشنودى خدا در آن است، هرگز رد مكن؛ زيرا صلح، مايه آسايش سپاهيان تو، و راحتى خودت از اندوه ها و دردِسرهايت، و امنيّت سرزمين توست.

16. مسند ابن حنبل عن عمرو بن عبسة السلمي: رَغِبتُ عَن آلِهَةِ قَومي فِي الجاهِلِيَّةِ... حَتّى دَخَلتُ عَلَيهِ [أي رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله] فَسَلَّمتُ عَلَيهِ، فَقُلتُ لَهُ: ما أنتَ؟ فَقالَ: نَبِيٌّ، فَقُلتُ: ومَا النَّبِيُّ؟ فَقالَ: رَسولُ اللّهِ، فَقُلتُ: ومَن أرسَلَكَ؟ قالَ: اللّهُ عز و جل، قُلتُ: بِماذا أرسَلَكَ؟

فَقالَ: بِأَن توصَلَ الأَرحامُ، وتُحقَنَ الدِّماءُ، وتُؤَمَّنَ السُّبُلُ، وتُكسَرَ الأَوثانُ، ويُعبَدَ اللّهُ وَحدَهُ لا يُشرَكُ بِهِ شَيءٌ.

16. مسند ابن حنبل ـ به نقل از عمرو بن عبسه سلمى ـ: از خدايان قومم در جاهليت، روى گردانيدم... تا آن گاه كه به خدمت ايشان (پيامبر خدا صلى الله عليه و آله) رسيدم و سلام دادم و گفتم: تو كيستى؟

فرمود: «پيامبر».

گفتم: پيامبر چيست؟

فرمود: «فرستاده خدا».

گفتم: چه كسى تو را فرستاده است؟

فرمود: «خداوند».

گفتم: براى چه فرستاده است؟

فرمود: «براى برقرارىِ پيوند خويشاوندى ها، و حفظ خون ها، و امنيت راه ها، و شكسته شدن بت ها، و پرستش خداى يگانه و نفى هر گونه شريكى براى او».

17. الإمام عليّ عليه السلام: شَرُّ الأَوطانِ ما لَم يَأمَن فيهِ القُطّانُ .

17. امام على عليه السلام: بدترينِ وطن ها، وطنى است كه ساكنانش امنيت و آسايش نداشته باشند.

18. عنه عليه السلام: لا بُدَّ لِلنّاسِ مِن أميرٍ بَرٍّ أو فاجِرٍ؛ يَعمَلُ في إمرَتِهِ المُؤمِنُ، ويَستَمتِعُ فيهَا الكافِرُ، ويُبَلِّغُ اللّهُ فيهَا الأَجَلَ، ويُجمَعُ بِهِ الفَيءُ ، ويُقاتَلُ بِهِ العَدُوُّ، وتَأمَنُ بِهِ السُّبُلُ.

18. امام على عليه السلام: مردم، ناگزيرند كه فرمان روايى نيك يا بد داشته باشند، تا در سايه فرمان روايى او، مؤمن [براى آخرت] كار كند، و كافر [از دنيايش] برخوردار شود، و خداوند، اجل را مى رسانَد [و هر كس به مرگ طبيعى مى ميرد]، و به واسطه او (فرمان روا)، ماليات ها جمع آورى مى گردند، و با دشمن جنگ مى شود، و راه ها امن مى گردند.

19. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ مِن دُعائِهِ في أسحارِ شَهرِ رَمَضانَ ـاللّهُمَّ أعطِنِي السَّعَةَ فِي الرِّزقِ، وَالأَمنَ فِي الوَطَنِ.

19. امام زين العابدين عليه السلام ـ از دعاى ايشان در سحرهاى ماه رمضان ـ: بار خدايا! به من گشايش در روزى، و امنيت در وطن، عطا فرما.

20. عنه عليه السلام ـ مِن دُعائِهِ لِأَهلِ الثُّغورِ ـ: فَإِن خَتَمتَ لَهُ بِالسَّعادَةِ، وقَضَيتَ لَهُ بِالشَّهادَةِ، فَبَعدَ أن يَجتاحَ عَدُوَّكَ بِالقَتلِ، وبَعدَ أن يَجهَدَ بِهِمُ الأَسرُ، وبَعدَ أن تَأمَنَ أطرافُ المُسلِمينَ، وبَعدَ أن يُوَلِّيَ عَدُوُّكَ مُدبِرينَ.

20. امام زين العابدين عليه السلام ـ از دعاى ايشان براى مرزداران ـ: اگر عمرش را به نيك بختى پايان دادى و شهادت را برايش رقم زدى، اين، پس از آنى باشد كه دشمنانت را كشته و نابود كرده، و آنان را به اسارت در آورده و مرزهاى مسلمانان امن گرديده و دشمنت گريخته است.

21. الإمام الرضا عليه السلام: إنَّ الإِمامَةَ زِمامُ الدّينِ، ونِظامُ المُسلِمينَ، وصَلاحُ الدُّنيا وعِزُّ المُؤمِنينَ... ومَنعُ الثُّغورِ وَالأَطرافِ.

21. امام رضا عليه السلام: امامت، زمام دين و شيرازه مسلمانان و مايه آبادانى دنيا و عزّت و اقتدار مسلمانان... و حفظ مرزها و سرحدّات است.

راجع: هذه الموسوعة: ج5 ص101 (الأمن).

ر. ك: همين دانش نامه: ج7 ص491 (امنيّت).

2 / 2: العَدلُ

2 / 2: دادگرى

22. الإمام الكاظم عليه السلام ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل: «يُحْىِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» ـ: لَيسَ يُحييها بِالقَطرِ ، ولكِن يَبعَثُ اللّهُ رِجالاً فَيُحيونَ العَدلَ؛ فَتُحيَا الأَرضُ لِاءِحياءِ العَدلِ.

22. امام كاظم عليه السلام ـ در باره سخن خداى عز و جل: «زمين را پس از مرگش زنده مى گرداند» ـ: منظور، زنده كردن زمين با باران نيست؛ بلكه خداوند، مردانى را مى فرستد كه دادگرى را زنده مى كنند و با زنده كردن دادگرى، زمين زنده مى شود.

23. الإمام عليّ عليه السلام: ما عُمِرَتِ البُلدانُ بِمِثلِ العَدلِ.

23. امام على عليه السلام: شهرها، با چيزى همانند دادگرى آباد نشده است.

24. عنه عليه السلام: إنَّ أفضَلَ قُرَّةِ عَينِ الوُلاةِ استِقامَةُ العَدلِ فِي البِلادِ، وظُهورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ، وإنَّهُ لا تَظهَرُ مَوَدَّتُهُم إلّا بِسَلامَةِ صُدورِهِم، ولا تَصِحُّ نَصيحَتُهُم إلّا بِحيطَتِهِم عَلى وُلاةِ الاُمورِ، وقِلَّةِ استِثقالِ دُوَلِهِم، وتَركِ استِبطاءِ انقِطاعِ مُدَّتِهِم.

24. امام على عليه السلام: همانا برترين نورِ ديده حكمرانان، [و مايه سعادت آنان] برپايى عدالت در جامعه است و پديد آمدن دوستى و محبّت مردم [نسبت به يكديگر، يا حكمران]، و اين دوستى و محبّت پديد نمى آيد، مگر با پاك بودن سينه هايشان [از كينه و نفرت]، و اخلاص آنان [با حكم رانان] تحقّق نمى يابد [و خود را نشان نمى دهد]، مگر با حمايتشان از حكمرانان و سنگين نشمردن حكومت آنان [بر گرده خود] و لحظه شمارى نكردن براى به سر آمدن عمر حكومتشان.

25. عنه عليه السلام: إنَّ السُّلطانَ لَأَمينُ اللّهِ فِي الأَرضِ، ومُقيمُ العَدلِ فِي البِلادِ وَالعِبادِ، ووَزَعَتُهُ فِي الأَرضِ.

25. امام على عليه السلام: حكمران، امين خدا در زمين است، و بر پا دارنده عدل در كشور و در ميان بندگان، و بازدارنده از نافرمانى خدا در زمين.

26. عنه عليه السلام ـ مِن كِتابِهِ إلَى الأَشتَرِ حينَ وَلّاهُ مِصرَ ـ: اُنظُر في أمرِ الأَحكامِ بَينَ النّاسِ بِنِيَّةٍ صالِحَةٍ؛ فَإِنَّ الحُكمَ في إنصافِ المَظلومِ مِنَ الظّالِمِ، وَالأَخذِ لِلضَّعيفِ مِنَ القَوِيِّ، وإقامَةِ حُدودِ اللّهِ عَلى سُنَّتِها ومِنهاجِها، مِمّا يُصلِحُ عِبادَ اللّهِ وبِلادَهُ.

26. امام على عليه السلام ـ از نامه ايشان به مالك اشتر، آن گاه كه او را به مصر گماشت ـ: دقّت كن كه در امر قضاوت ميان مردم، با نيّتى پاك عمل كنى؛ چرا كه قضاوت كردن براى گرفتن دادِ ستم ديده از ستمگر، و ستاندن حقّ ناتوان از زورمند، و برپا داشتن حدود خداوند بر شيوه و روش آنها، از امورى است كه مايه اصلاح بندگان خدا و شهرهاى اوست.

27. عنه عليه السلام: عَلَيكُم بِالإِحسانِ إلَى العِبادِ، وَالعَدلِ فِي البِلادِ؛ تَأمَنوا عِندَ قِيامِ الأَشهادِ .

27. امام على عليه السلام: بر شما باد نيكى كردن به بندگان و دادگسترى در شهرها، تا اين كه به هنگام ايستادن گواهان [در جايگاه گواهى در قيامت]، در امن و امان باشيد.

28. عنه عليه السلام: مَن عَدَلَ فِي البِلادِ، نَشَرَ اللّهُ عَلَيهِ الرَّحمَةَ.

28. امام على عليه السلام: هر كس در كشور دادگسترى كند، خداوند، رحمت را بر سر او مى گستراند.

2 / 3: الخِصبُ

2 / 3: فراوانىِ نعمت

الكتاب

قرآن

«وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِى خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا كَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْايَاتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ».

«و سرزمين پاك [و حاصلخيز]، رستنى اش به اذن پروردگارش بر مى آيد، و آن [زمينى] كه نا پاك [و بى حاصل] است، جز اندكى نمى رويد. اين گونه آيات خود را براى گروهى كه سپاس مى گزارند، گونه گون بيان مى كنيم».

الحديث

حديث

29. الإمام عليّ عليه السلام: شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا أمَنَ فيهِ ولا خِصبَ.

29. امام على عليه السلام: بدترينِ سرزمين ها، سرزمينى است كه در آن، امنيت و فراوانى نعمت نباشد.

30. الإمام الصادق عليه السلام: لا تَطيبُ السُّكنى إلّا بِثَلاثٍ: الهَواءِ الطَّيِّبِ، وَالماءِ الغَزيرِ العَذبِ، وَالأَرضِ الخَوّارَةِ .

30. امام صادق عليه السلام: سكونت كردن [در جايى] جز با وجود سه ويژگى، خوش نخواهد بود: هواى خوش و پاك، آب فراوان گوارا، و زمين پُر بار.

2 / 4: الكَسبُ

2 / 4: درآمد

31. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: أربَعٌ مِن سَعادَةِ المَرءِ: زَوجَةٌ صالِحَةٌ، ووُلدٌ أبرارٌ، وخُلَطاءُ صالِحونَ، ومَعيشَةٌ في بِلادِهِ.

31. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: چهار چيز از خوش بختى مرد است: همسر شايسته، فرزندان نيك، هم نشينان شايسته، و داشتن درآمد در محلّ موطنش.

32. عنه صلى الله عليه و آله: خَمسَةٌ مِنَ السَّعادَةِ: الزَّوجَةٌ الصالِحَةٌ، وَالبَنونَ الأَبرارُ، وَالخُلَطاءُ الصّالِحونُ، ورِزقُ المَرءِ في بَلَدِهِ، وَالحُبُّ لِالِ مُحَمَّدٍ.

32. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: پنج چيز از خوش بختى است: همسر شايسته، فرزندان نيك، هم نشينان شايسته، روزى داشتنِ شخص در موطنش، و دوست داشتن خاندان محمّد.

33. عنه صلى الله عليه و آله: مَن اُعطِيَ لَهُ خَمسا لَم يَكُن لَهُ عُذرٌ في تَركِ عَمَلِ الآخِرَةِ: زَوجَةٌ صالِحَةٌ تُعينُهُ عَلى أمرِ دُنياهُ وآخِرَتِهِ، وبَنونَ أبرارٌ، ومَعيشَةٌ في بَلَدِهِ، وحُسنُ خُلُقٍ يُداري بِهِ النّاسَ، وحُبُّ أهلِ بَيتي.

33. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: به هر كس پنج چيز داده شود، ديگر عذرى در ترك عمل براى آخرت ندارد: همسر شايسته ـ كه او را در كار دنيا و آخرتش كمك كند ـ، فرزندان نيك، داشتن درآمد در وطنش، اخلاق خوش ـ كه به واسطه آن با مردم بسازد ـ، و دوست داشتن اهل بيت من.

34. الإمام زين العابدين عليه السلام: إنَّ مِن سَعادَةِ المَرءِ أن يَكونَ مَتجَرُهُ في بَلَدِهِ، ويَكونَ خُلَطاؤُهُ صالِحينَ، ويَكونَ لَهُ وُلدٌ يَستَعينُ بِهِم.

34. امام زين العابدين عليه السلام: از خوش بختى مرد، اين است كه محلّ كسب و كارش در شهر خودش باشد، و هم نشينانش صالح باشند، و فرزندانى داشته باشد كه كمكْ كار او باشند.

35. الإمام الصادق عليه السلام: ثَلاثَةٌ مِنَ السَّعادَةِ: الزَّوجَةُ المُؤاتِيَةُ، وَالأَولادُ البارّونَ، وَالرَّجُلُ يُرزَقُ مَعيشَتَهُ بِبَلَدِهِ؛ يَغدو إلى أهلِهِ ويَروحُ.

35. امام صادق عليه السلام: سه چيز از خوش بختى است: همسر سازگار، و فرزندان نيك، و اين كه [منبعِ] روزىِ انسان در شهر خودش باشد و بام و شام با خانواده اش به سر برد.

2 / 5: السُّرورُ

2 / 5: خوشى (شادمانى)

36. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: يا عَلِيُّ، لا خَيرَ... فِي الوَطَنِ إلّا مَعَ الأَمنِ وَالسُّرورِ.

36. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: اى على!... وطن، آن گاه خوب است كه همراه با امنيت و خوشى (شادمانى) باشد.

2 / 6: تَأمينُ الحاجاتِ الأوَّلِيَّةِ

2 / 6: تأمين نيازهاى اوّليه

37. الإمام الصادق عليه السلام: لا يَستَغني أهلُ كُلِّ بَلَدٍ عَن ثَلاثَةٍ يُفزَعُ إلَيهِم في أمرِ دُنياهُم وآخِرَتِهِم، فَإِن عَدِموا ذلِكَ كانوا هَمَجا : فَقيهٌ عالِمٌ وَرِعٌ، وأَميرٌ خَيِّرٌ مُطاعٌ، وطَبيبٌ بَصيرٌ ثِقَةٌ.

37. امام صادق عليه السلام: مردم هر سرزمينى به سه چيز نيازمندند كه در كار دنيا و آخرت خود، به آنها پناه برند و اگر آن سه را نداشته باشند، بيچاره اند: دين شناسِ دانا و پارسا، فرمان رواى نيكوكار و مُطاع (مقبول)، و پزشك حاذق مورد اطمينان.

الفصل الثالث: واجبات عمّال الحكومة الإسلاميّة

فصل سوم: وظايف كارگزاران حكومت اسلامى

3 / 1: العُمرانُ

3 / 1: آبادانى (سازندگى)

38. الإمام عليّ عليه السلام ـ في عَهدِهِ لِلأَشتَرِ حينَ وَلّاهُ مِصرَ ـ: وَليَكُن نَظَرُكَ في عِمارَةِ الأَرضِ أبلَغَ مِن نَظَرِكَ فِي استِجلابِ الخَراجِ؛ لِأَنَّ ذلِكَ لا يُدرَكُ إلّا بِالعِمارَةِ؛ ومَن طَلَبَ الخَراجَ بِغَيرِ عِمارَةٍ أخرَبَ البِلادَ، وأَهلَكَ العِبادَ، و لَم يَستَقِم أمرُهُ إلّا قَليلاً.

فَإِن شَكَوا ثِقَلاً أو عِلَّةً، أوِ انقِطاعَ شِربٍ أو بالَّةٍ ، أو إحالَةَ أرضٍ اغتَمَرَها غَرَقٌ، أو أجحَفَ بِها عَطَشٌ، خَفَّفتَ عَنهُم بِما تَرجو أن يَصلُحَ بِهِ أمرُهُم. ولا يَثقُلَنَّ عَلَيكَ شَيءٌ خَفَّفتَ بِهِ المَؤونَةَ عَنهُم؛ فَإِنَّهُ ذُخرٌ يَعودونَ بِهِ عَلَيكَ في عِمارَةِ بِلادِكَ، وتَزيينِ وِلايَتِكَ، مَعَ استِجلابِكَ حُسنَ ثَنائِهِم، وتَبَجُّحِكَ بِاستِفاضَةِ العَدلِ فيهِم، مُعتَمِدا فَضلَ قُوَّتِهِم بِما ذَخَرتَ عِندَهُم مِن إجمامِكَ لَهُم، وَالثِّقَةَ مِنهُم بِما عَوَّدتَهُم مِن عَدلِكَ عَلَيهِم ورِفقِكَ بِهِم، فَرُبَّما حَدَثَ مِنَ الاُمورِ ما إذا عَوَّلتَ فيهِ عَلَيهِم مِن بَعدُ احتَمَلوهُ طَيِّبَةً أنفُسُهُم بِهِ؛ فَإِنَّ العُمرانَ مُحتَمِلٌ ما حَمَّلتَهُ، وإنَّما يُؤتى خَرابُ الأَرضِ مِن إعوازِ أهلِها، وإنَّما يُعوِزُ أهلُها لِاءِشرافِ أنفُسِ الوُلاةِ عَلَى الجَمعِ، وسوءِ ظَنِّهِم بِالبَقاءِ، وقِلَّةِ انتِفاعِهِم بِالعِبَرِ.

38. امام على عليه السلام ـ در فرمانش به مالك اشتر، آن گاه كه او را بر مصر گماشت ـ: بايد بيشتر به آبادانى زمين بينديشى تا به گرفتن خراج؛ چرا كه خراج جز با آبادانى به دست نمى آيد، و هر كس طالب خراج بدون آبادانى باشد، كشور را به ويرانى و بندگان را به نابودى مى كشاند و فرمان روايى اش جز اندكى نمى پايد.

پس اگر [خراج گزاران] از سنگينى ماليات، يا از آفت محصول، يا خشك شدن چشمه ها يا كمى باران، يا دگرگون شدن زمين در اثر آب گرفتگى و يا بى آبى آن، نزد تو شكايت كردند، از ماليات آنان بكاه، چندان كه اميد دارى كار آنان بهبود يابد، و كاستن بار هزينه از دوش آنان، بر تو سنگين و گران نيايد؛ زيرا اين خود، اندوخته اى است كه با آباد كردن سرزمينت و آراستن حكومتت، آن را به تو باز مى گردانند، به علاوه آن كه با اين كار، ستايش آنان را به خود جلب مى كنى و از برقرارى عدل و داد در ميان ايشان، رضايت خاطر مى يابى و با فراهم آوردن آسايش ايشان با قدرت بيشتر از تو پشتيبانى مى كنند، و به واسطه عدالت و مهربانى تو كه با آن خو مى گيرند، از جانب آنان اطمينان خاطر مى يابى؛ زيرا اى بسا كه بعدا مشكلاتى پيش آيد كه اگر در [رفع] آن مشكلات به ايشان تكيه كنى، با رضايت خاطر بپذيرند؛ چرا كه مملكت آباد، آنچه را بارش كنى، تحمّل مى كند، در صورتى كه ويرانى هر سرزمينى، در واقع، ناشى از فقر و تنگ دستى مردم آن است، و مردم نيز زمانى به فقر و تنگ دستى گرفتار مى آيند كه حكمرانان، دل به مال اندوزى بسپارند و به پايدارى حكومت خود، بدبين شوند و از عبرت ها كمتر پند گيرند.

39. عنه عليه السلام: فَضيلَةُ السُّلطانِ عِمارَةُ البُلدانِ.

39. امام على عليه السلام: ارزش حكمران، به آبادانى كشور است.

40. عنه عليه السلام ـ في عَهدِهِ لِلأَشتَرِ حينَ وَلّاهُ مِصرَ ـ: أكثِر مُدارَسَةَ العُلَماءِ ومُناقَشَةَ الحُكَماءِ في تَثبيتِ ما صَلَحَ عَلَيهِ أمرُ بِلادِكَ، وإقامَةِ مَا استَقامَ بِهِ النّاسُ قَبلَكَ.

40. امام على عليه السلام ـ در عهدنامه اش به مالك اشتر ـ: براى تقويت و تحكيم آنچه امور سرزمينت را به سامان مى آورد، و برقرار ساختن آنچه مردم پيش از تو به واسطه آن پايدار مانده اند، با دانشمندان، فراوان گفتگو كن و با فرزانگان، بسيار به بحث بنشين.

41. عنه عليه السلام ـ مِن كَلامٍ لَهُ ـ: اللّهُمَّ إنَّكَ تَعلَمُ أنَّهُ لَم يَكُنِ الَّذي كانَ مِنّا مُنافَسَةً في سُلطانٍ، ولَا التِماسَ شَيءٍ مِن فُضولِ الحُطامِ، ولكِن لِنَرُدَّ المَعالِمَ مِن دينِكَ، ونُظهِرَ الإِصلاحَ في بِلادِكَ؛ فَيَأمَنَ المَظلومونَ مِن عِبادِكَ، وتُقامَ المُعَطَّلَةُ مِن حُدودِكَ.

41. امام على عليه السلام ـ در گفتارى ـ: خدايا! تو مى دانى كه آنچه از ما سر زد، نه از سر رقابت بر سر قدرت بود و نه براى به دست آوردن چيزى از متاع بى ارزش دنيا؛ بلكه مى خواستيم نشانه هاى دين تو را باز گردانيم، و اصلاح [و آبادانى] را در سرزمين هاى تو پديدار سازيم تا بندگان ستم ديده ات، امنيت و آسودگى يابند و حدود و احكام معطّل مانده ات دوباره بر پا شوند.

42. عنه عليه السلام ـ في عَهدِهِ لِلأَشتَرِ حينَ وَلّاهُ مِصرَ ـ: أنَا أسأَلُ اللّهَ بِسَعَةِ رَحمَتِهِ وعَظيمِ قُدرَتِهِ عَلى إعطاءِ كُلِّ رَغبَةٍ، أن يُوَفِّقَني وإيّاكَ لِما فيهِ رِضاهُ مِنَ الإِقامَةِ عَلَى العُذرِ الواضِحِ إلَيهِ وإلى خَلقِهِ، مَعَ حُسنِ الثَّناءِ فِي العِبادِ، وجَميلِ الأَثَرِ فِي البِلادِ، وتَمامِ النِّعمَةِ، وتَضعيفِ الكَرامَةِ، وأَن يَختِمَ لي ولَكَ بِالسَّعادَةِ وَالشَّهادَةِ، إنّا إلَيهِ راجِعونَ.

42. امام على عليه السلام ـ در عهدنامه اش به مالك اشتر ـ: من از خدا مى خواهم كه با رحمت گسترده اش و توانايى بى كرانش در بر آوردن هر خواسته اى، من و تو را در آنچه خشنودى او در آن است، موفّق بدارد، در انجام دادن وظيفه، چنان كه نزد او و خلق او آشكارا معذور باشيم، به همراه نيك نامى در ميان بندگان، و نشانه هاى زيبا داشتن در سرزمين ها، و تمامىِ نعمت، و افزونى كرامت، و اين كه زندگى من و تو را به سعادت و شهادت ختم فرمايد، كه ما به سوى او باز مى گرديم.

3 / 2: الحِفاظُ عَلَى الثَّرَواتِ الطَّبيعِيَّةِ

3 / 2: حفاظت از ثروت هاى طبيعى

43. كتاب من لا يحضره الفقيه: نَهى أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام عَن صَيدِ الحَمامِ بِالأَمصارِ.

43. كتاب من لا يحضره الفقيه: امير مؤمنان عليه السلام از شكار كبوتر در شهرها نهى فرمود.

44. الإمام عليّ عليه السلام: اِتَّقُوا اللّهَ في عِبادِهِ وبِلادِهِ؛ فَإِنَّكُم مَسؤولونَ حَتّى عَنِ البِقاعِ وَالبَهائِمِ. أطيعُوا اللّهَ ولا تَعصوهُ، وإذا رَأَيتُمُ الخَيرَ فَخُذوا بِهِ، وإذا رَأَيتُمُ الشَّرَّ فَأَعرِضوا عَنهُ.

44. امام على عليه السلام: از خداوند در باره بندگان او و سرزمين هايش پروا كنيد؛ زيرا شما حتّى در باره زمين ها و چارپايان نيز مسئوليت داريد. از خدا فرمان بريد و نافرمانى اش مكنيد، و هر گاه كار خوبى ديديد، به آن عمل كنيد، و هر گاه كار بدى ديديد، از آن روى بگردانيد.

3 / 3: تَغييرُ الأَسماءِ القَبيحَةِ

3 / 3: تغيير دادن نام هاى نازيبا

45. الإمام الباقر عليه السلام: كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُغَيِّرُ الأَسماءَ القَبيحَةَ فِي الرِّجالِ وَالبُلدانِ.

45. امام باقر عليه السلام: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نام هاى نازيباى مردان و سرزمين ها را تغيير مى داد.

3 / 4: اِستِضافَةُ مَن يَأتي إلَى البَلدَةِ مِنَ المُسافِرينَ

3 / 4: پذيرايى از مسافرانى كه به شهر مى آيند

46. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إذا دَخَلَ رَجُلٌ بَلدَةً، فَهُوَ ضَيفٌ عَلى مَن بِها مِن إخوانِهِ وأَهلِ دينِهِ حَتّى يَرحَلَ عَنهُم.

46. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر گاه مردى وارد شهرى شد، او ميهمان برادران و هم كيشان خود در آن شهر است، تا آن گاه كه از ميان آنها برود.

ملاحظة

يبدو أنّ المراد هو أنّ المسافرين إلى المدن الاُخرى، هم ضيوف جميع أهالي المدينة التي يأتونها، فلذا ينبغي على مسؤولي المدينة ـ الذين هم في الحقيقة ممثّلو أهاليها ـ أن يوفِّروا الأرضيّة لراحتهم، ويستضيفوهم بالشكل المناسب.

نكته

منظور، اين است كه مسافران به ديگر شهرها، مهمانان همه اهالى آن شهرهايند. از اين رو، مسئولان شهرها ـ كه در حقيقت، نمايندگان اهالى آن شهرها هستند ـ بايد زمينه آسايش مسافران را فراهم آورند و به صورت مناسب و شايسته، مهماندارى كنند.

الفصل الرابع: واجبات المسلمين تجاة بلدهم

فصل چهارم: وظايف مسلمانان نسبت به سرزمينشان

4 / 1: حُبُّ البَلَدِ

4 / 1: وطن دوستى

47. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ وهُوَ واقِفٌ بِالحَزوَرَةِ في سوقِ مَكَّةَ يَقولُ لِمَكَّةَ ـ: وَاللّهِ! إنَّكِ لَخَيرُ أرضِ اللّهِ، وأَحَبُّ أرضِ اللّهِ إلَيَّ. وَاللّهِ! لَولا أنّي اُخرِجتُ مِنكِ ما خَرَجتُ.

47. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ خطاب به مكّه، در حالى كه در حَزوَره ايستاده بود ـ: به خدا سوگند كه تو بهترين زمين خدا و محبوب ترين زمين خدا در نزد من هستى. به خدا سوگند كه اگر مرا از تو بيرون نكرده بودند، هرگز از تو بيرون نمى رفتم.

48. تنبيه الخواطر: قَدِمَ أبانُ بنُ سَعيدٍ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ: يا أبانُ، كَيفَ تَرَكتَ أهلَ مَكَّةَ؟ فَقالَ: تَرَكتُهُم وقَد جيدوا، وتَرَكتُ الإِذخِرَ وقَد أعذَقَ، وتَرَكتُ الثُّمامَ وقَد خاصَ. فَاغرَورَقَت عَينا رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وصَحبِهِ.

48. تنبيه الخواطر: ابان بن سعيد خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رسيد. ايشان فرمود: «اى ابان! وقتى كه آمدى، مكّيان چگونه بودند؟».

گفت: در حالى آنان را ترك كردم كه باران بسيارى باريده بود و بوته هاى اِذخَر، شاخ و برگ داده بودند و برگ علف هاى يَز، سبز شده بود.

[با شنيدن اين سخنان،] چشمان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و يارانش غرق در اشك شد.

49. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: اللّهُمَّ إنَّ إبراهيمَ خَليلَكَ وعَبدَكَ ونَبِيَّكَ دَعاكَ لِأَهلِ مَكَّةَ، وأَنَا مُحَمَّدٌ عَبدُكَ ونَبِيُّكَ ورَسولُكَ، أدعوكَ لِأَهلِ المَدينَةِ مِثلَ ما دَعاكَ بِهِ إبراهيمُ لِأَهلِ مَكَّةَ، نَدعوكَ أن تُبارِكَ لَهُم في صاعِهِم و مُدِّهِم وثِمارِهِم، اللّهُمَّ حَبِّب إلَينَا المَدينَةَ كَما حَبَّبتَ إلَينا مَكَّةَ.

49. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خدايا! ابراهيم، دوست و بنده و پيامبر تو، براى اهل مكّه دعا كرد، و من، محمّد بنده و پيامبر و فرستاده تو، براى اهل مدينه دعا مى كنم، همانند دعايى كه ابراهيم براى اهل مكّه كرد. دعا مى كنيم كه به پيمانه و ترازو و ميوه هاى آنان بركت عطا فرمايى. بار خدايا! مدينه را محبوب ما گردان، چنان كه مكّه را محبوب ما گردانيده اى.

50. عنه صلى الله عليه و آله: اللّهُمَّ حَبِّب إلَينَا المَدينَةَ كَحُبِّنا مَكَّةَ أو أشَدَّ، اللّهُمَّ بارِك لَنا في صاعِنا وفي مُدِّنا وصَحِّحها لَنا.

50. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بار خدايا! مدينه را همانند مكّه و بلكه بيشتر، محبوب ما گردان. بار خدايا! به پيمانه و ترازوى ما بركت عطا كن و آنها را براى ما درست گردان.

51. صحيح البخاري عن أنس: إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله كانَ إذا قَدِمَ مِن سَفَرٍ فَنَظَرَ إلى جُدُراتِ المَدينَةِ أوضَعَ راحِلَتَهُ، وإن كانَ عَلى دابَّةٍ حَرَّكَها؛ مِن حُبِّها.

51. صحيح البخارى ـ به نقل از انس ـ: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هر گاه از سفرى مى آمد، چشمش كه به ديوارهاى مدينه مى افتاد، شترش را مى شتاباند، و اگر بر ستورى [ديگر] سوار بود، آن را مى تازاند، به خاطر علاقه اش به مدينه.

52. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: قَد عَلِمتُ أنَّ أحَبُّ البِلادِ إلَى اللّهِ عز و جل مَكَّةَ، ولَولا أنَّ قَومي أخرَجوني ما خَرَجتُ، اللّهُمَّ اجعَل في قُلوبِنا مِن حُبِّ المَدينَةِ مِثلَ ما جَعَلتَ في قُلوبِنا مِن حُبِّ مَكَّةَ.

52. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: من مى دانم كه محبوب ترين سرزمين ها نزد خداى عز و جل مكّه است. اگر نبود كه قومم مرا از آن بيرون كردند، بيرون نمى رفتم. بار خدايا! محبّت مدينه را نيز در دل هاى ما قرار ده، همچنان كه محبّت مكّه را در دل هايمان قرار داده اى.

53. المناقب لابن شهر آشوب: كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَهتَمُّ لِعَشَرَةِ أشياءَ، فَآمَنَهُ اللّهُ مِنها وبَشَّرَهُ بِها: لِفِراقِهِ وَطَنَهُ؛ فَأَنزَلَ اللّهُ: «إِنَّ الَّذِى فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْءَانَ لَرَادُّكَ إِلَى مَعَادٍ» .…

53. المناقب، ابن شهرآشوب: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى ده چيز، اندوهگين بود و خداوند، خاطر او را از آنها آسوده داشت و در باره آنها به او خبرى خوش داد. براى دورى از وطنش، خداوند، اين آيه را فرو فرستاد: «همان كسى كه اين قرآن را بر تو فرض كرد، يقينا تو را به سوى وعده گاه باز مى گرداند».…

54. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: حُبُّ الوَطنِ مِنَ الإِيمانِ.

54. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: دوست داشتن وطن، از ايمان است.

55. الإمام عليّ عليه السلام: عُمِّرَتِ البُلدانُ بِحُبِّ الأَوطانِ.

55. امام على عليه السلام: سرزمين ها با وطن دوستى، آباد شده اند.

56. عنه عليه السلام: مِن كَرَمِ المَرءِ بُكاهُ عَلى ما مَضى مِن زَمانِهِ، وحَنينُهُ إلى أوطانِهِ، وحِفظُهُ قَديمَ إخوانِهِ.

56. امام على عليه السلام: از بزرگوارى انسان است: گريستن او بر زمان سپرى شده اش، و شوق او به وطنش، و نگه داشتن دوستان ديرينش.

57. عنه عليه السلام ـ في وَصفِ الأَمواتِ ـ: لا يَستَأنِسونَ بِالأَوطانِ، ولا يَتَواصَلونَ تَواصُلَ الجيرانِ.

57. امام على عليه السلام ـ در وصف مردگان ـ: با وطن ها انس نمى گيرند و مانند همسايگان با يكديگر رفت و آمد نمى كنند.

راجع: هذه الموسوعة: حرف الثاء: (الثغر).

ر. ك: همين دانش نامه: (مرز).

4 / 2: الدِّفاعُ عَنِ البِلادِ

4 / 2: دفاع از سرزمين

58. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ عليه السلام يَستَنهِضُ بِهَا النّاسَ حينَ وَرَدَ خَبَرُ غَزوِ الأَنبارِ بِجَيشِ مُعاوِيَةَ فَلَم يَنهَضوا ـ: ألا وإنّي قَد دَعَوتُكُم إلى قِتالِ هؤُلاءِ القَومِ لَيلاً ونَهارا وسِرّا وإعلانا، وقُلتُ لَكُم: اُغزوهُم قَبلَ أن يَغزوكُم، فَوَاللّهِ ما غُزِيَ قَومٌ قَطّ في عُقرِ دارِهِم إلّا ذَلّوا، فَتَواكَلتُم وتَخاذَلتُم، حَتّى شُنَّت عَلَيكُمُ الغاراتُ ومُلِكَت عَلَيكُمُ الأَوطانُ.

58. امام على عليه السلام ـ از خطبه ايشان، پس از شنيدن خبر حمله سپاه معاويه به شهر انبار و به خيزش فرا خواندن مردم ـ: هان! من شب و روز و در نهان و آشكار، شما را به جنگ با اين جماعت فرا خواندم و به شما گفتم: پيش از آن كه بر شما حمله آورند، بر آنها بتازيد؛ زيرا ـ به خدا سوگند ـ هيچ قومى هرگز در عمق خاكشان مورد حمله قرار نگرفتند، مگر آن كه خوار [و مغلوب] شدند؛ ليكن شما [كار جنگ را] به يكديگر حوالت داديد و دست از يارى هم باز گرفتيد تا آن كه مورد حملات پياپى قرار گرفتيد و وطن هايتان از تصرّف شما خارج شد.

59. عنه عليه السلام ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ عليه السلام بَعدَ غارَةِ الضَّحّاكِ بنِ قَيسٍ صاحِبِ مُعاوِيَةَ عَلَى الحاجِّ بَعدَ قِصَّةِ الحَكَمَينِ، وفيها يَستَنهِضُ أصحابَهُ لِما حَدَثَ فِي الأَطرافِ ـ: ... أيَّ دارٍ بَعدَ دارِكُم تَمنَعونَ؟ ومَعَ أيِّ إمامٍ بَعدي تُقاتِلونَ؟

59. امام على عليه السلام ـ از خطبه ايشان پس از حمله ضحّاك بن قيس، سردار معاويه، به حاجيان پس از ماجراى حكميت، و برانگيختن ياران خويش براى مقابله با حوادثى كه در گوشه و كنار مى گذشت ـ: شما كه از خانه خويش دفاع نمى كنيد، چگونه از خانه اى ديگر دفاع خواهيد كرد؟ و با كدام پيشوا پس از من، به جهاد خواهيد رفت؟

60. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ في دُعائِهِ لِأَهلِ الثُّغورِ ـ: اللّهُمَّ وقَوِّ بِذلِكَ مِحالَ أهلِ الإِسلامِ، وحَصِّن بِهِ دِيارَهُم، وثَمِّر بِهِ أموالَهُم.

60. امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعايش براى مرزداران ـ: بار خدايا! بدين وسيله (با تقويت مرزداران)، سرزمين مسلمانان را نيرومند گردان و خانه هايشان را نفوذناپذير ساز و دارايى هايشان را پربار كن.

4 / 3: فَضلُ خِدمَةِ النّاسِ

4 / 3: ارزش خدمت به مردم

61. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: خَيرُ النّاسِ مَنِ انتَفَعَ بِهِ النّاسُ.

61. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بهترينِ مردم، كسى است كه مردم از او سود برند.

62. كنز العمّال عن خالد بن الوليد: جاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله فَقالَ: ... اُحِبُّ أن أكونَ خَيرَ النّاسِ، فَقالَ: خَيرُ النّاسِ مَن يَنفَعُ النّاسَ، فَكُن نافِعا لَهُم.

62. كنز العمّال ـ به نقل از خالد بن وليد ـ: مردى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: ... دوست دارم كه بهترينِ مردم باشم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «بهترينِ مردم، كسى است كه به مردم، سود برساند. پس براى آنان سودمند باش».

63. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في قَولِ عيسى عليه السلام فِي الآيَةِ: «وَ جَعَلَنِى مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنتُ» ـ: جَعَلَني نَفّاعا أينَ اتَّجَهتُ.

63. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در باره سخن عيسى عليه السلام در آيه «و مرا با بركت قرار داد، هر كجا كه باشم» ـ: يعنى مرا سودرسان قرار داد، به هر كجا كه بروم.

64. عنه صلى الله عليه و آله: أيُّما مُسلِمٍ خَدَمَ قَوما مِنَ المُسلِمينَ، إلّا أعطاهُ اللّهُ مِثلَ عَدَدِهِم خُدّاما فِي الجَنَّةِ.

64. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر مسلمانى كه به گروهى از مسلمانان خدمت كند، خداوند به تعداد آنان در بهشت به او خدمتكار مى دهد.

65. عنه صلى الله عليه و آله: خِدمَةُ المُؤمِنِ لِأَخيهِ المُؤمِنِ، دَرَجَةٌ لا يُدرَكُ فَضلُها إلّا بِمِثلِها.

65. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خدمت كردن مؤمن به برادر مؤمنش، درجه اى است كه به فضيلت آن نتوان رسيد، مگر با [درجه اى] همانند آن.

66. الكافي عن جميل عن الإمام الصادق عليه السلام، قالَ: سَمِعتُهُ يَقولُ: المُؤمِنونَ خَدَمٌ بَعضُهُم لِبَعضٍ. قُلتُ: وكَيفَ يَكونونَ خَدَما بَعضُهُم لِبَعضٍ؟ قالَ: يُفيدُ بَعضُهُم بَعضا.

66. الكافى ـ به نقل از جميل ـ: از امام صادق عليه السلام شنيدم كه فرمود: «مؤمنان، خدمت گزار يكديگرند».

گفتم: چگونه خدمت گزار يكديگرند؟

فرمود: «به يكديگر سود مى رسانند».

67. إثبات الوصيّة: رُوِيَ أنَّهُ تَعالى أوحى إلى داوودَ عليه السلام: ما لي أراكَ مُنتَبِذا؟! قالَ: أعيَتنِي الخَليقَةُ فيكَ. قالَ: فَماذا تُحِبُّ؟ قالَ: مَحَبَّتَكَ.

قالَ: مِن مَحَبَّتِي التَّجاوُزُ عَن عِبادي، فَإِذا رَأَيتَ لي مُريدا فَكُن لَهُ خادِما.

67. إثبات الوصيّة: روايت شده است كه خداى متعال به داوود عليه السلام وحى فرمود كه: «چه شده است كه تو را گوشه گير مى بينم؟!»

گفت: به خاطر تو، از دست آفريدگانت به ستوه آمده ام.

فرمود: «چه دوست دارى؟».

گفت: محبّت تو را.

فرمود: «گذشت كردن از [بدى هاى] بندگان من از چيزهايى است كه محبّت مرا جلب مى كند. پس هر گاه كسى را خواستار من ديدى، خدمت گزار او باش».

4 / 4: عِمارَةُ الطُّرُقِ وإصلاحُها

4 / 4: آباد كردن و پاكسازى راه ها

68. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: اُنظُر ما يُؤذِي النّاسَ فَاعزِلهُ عَن طَريقِهِم.

68. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: ببين چه چيزى موجب آزار و گزند به مردم مى شود، آن را از راهشان كنار بزن.

69. عنه صلى الله عليه و آله: أمِطِ الأَذى عَن طَريقِ المُسلِمينَ؛ تَكثُر حَسَناتُكَ.

69. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: اشياى گزندرسان را از راه مسلمانان كنار بزن تا نيكى هايت زياد شود.

70. عنه صلى الله عليه و آله: مَن أماطَ عَن طَريقِ المُسلِمينَ ما يُؤذيهِم، كَتَبَ اللّهُ لَهُ أجرَ قِراءَةِ أربَعِمِئَةِ آيَةٍ، كُلُّ حَرفٍ مِنها بِعَشرِ حَسَناتٍ.

70. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس از سر راه مسلمانان، چيزى را كه به آنان گزند مى رساند، دور سازد، خداوند، مزد خواندن چهارصد آيه [از قرآن] را برايش مى نويسد؛ براى هر حرفى از آنها ده ثواب.

71. عنه صلى الله عليه و آله: مَن رَفَعَ حَجَرا مِنَ الطَّريقِ كُتِبَت لَهُ حَسَنَةٌ، ومَن كانَت لَهُ حَسَنَةٌ دَخَلَ الجَنَّةَ.

71. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس سنگى را از راهى بر دارد، برايش يك كار نيك نوشته مى شود و هر كس يك كار نيك داشته باشد، به بهشت مى رود.

72. عنه صلى الله عليه و آله: بَينَما رَجُلٌ يَمشي بِطَريقٍ، وَجَدَ غُصنَ شَوكٍ عَلَى الطَّريقِ فَأَخَّرَهُ، فَشَكَرَ اللّهُ لَهُ فَغَفَرَ لَهُ.

72. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مردى در راهى مى رود و شاخه خارى بر سر راه مى بيند و آن را كنار مى زند. پس خداوند براى قدردانى از اين كارش، او را مى آمرزد.

73. عنه صلى الله عليه و آله: الإِيمانُ بِضعٌ وسَبعونَ بابا؛ أدناها إماطَةُ الأَذى عَنِ الطَّريقِ، وأَرفَعُها قَولُ: لا إلهَ إلَا اللّهُ.

73. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: ايمان، هفتاد و اندى شاخه دارد كه پايين ترين آن، كنار زدن اشياى گزندرسان از سر راه است، و بالاترينش، جمله «لا إله الّا اللّه».

74. مسند إسحاق بن راهويه عن أبي هريرة عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: عَلى كُلِّ مُسلِمٍ في كُلِّ يَومٍ صَدَقَةٌ. قالوا: يا رَسولَ اللّهِ ومَن يُطيقُ ذلِكَ؟!

قالَ: إماطَتُكَ الأَذى عَنِ الطَّريقِ صَدَقَةٌ، و.…

74. مسند إسحاق بن راهويه ـ به نقل از ابو هريره ـ: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «بر هر مسلمانى است كه هر روز، صدقه اى بدهد».

گفتند: اى پيامبر خدا! چه كسى توان اين كار را دارد؟!

فرمود: «كنار زدن اشياى آزار و گزندرسان از سر راه، صدقه است...».

75. صحيح مسلم عن أبي برزة: قُلتُ: يا نَبِيَّ اللّهِ، عَلِّمني شَيئا أنتَفِع بِهِ. قالَ: اِعزِلِ الأَذى عَن طَريقِ المُسلِمينَ.

75. صحيح مسلم ـ به نقل از ابو برزه ـ: گفتم: اى پيامبر خدا! به من چيزى بياموز كه از آن سود برم.

فرمود: «چيزهاى آزاررسان را از سر راه مسلمانان، كنار بزن».

76. مسند ابن حنبل عن أنس: كانَت شَجَرَةٌ في طَريقِ النّاسِ تُؤذِي النّاسَ، فَأَتاها رَجُلٌ فَعَزَلَها عَن طَريقِ النّاسِ. قالَ: قالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله: فَلَقَد رَأَيتُهُ يَتَقَلَّبُ في ظِلِّها فِي الجَنَّةِ.

76. مسند ابن حنبل ـ به نقل از انس ـ: بر سر راه مسلمانان، درختى بود كه موجب آزار و گزند مردم بود. مردى آمد و آن را از راه مردم برداشت. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «او را ديدم كه در سايه آن درخت در بهشت مى غلتد».

77. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: نَظَرتُ مِنَ الجَنَّةِ فَإِذا فيها عَبدٌ لَم يَعمَل مِنَ الخَيرِ شَيئاً، فَقُلتُ: في ما شَكَرَ اللّهُ لِهذَا العَبدِ حَتّى أدخَلَهُ الجَنَّةَ؟ فَقيلَ: يا مُحَمَّدُ، إنَّ هذا كانَ يَرفَعُ الأَذى عَن طَريقِ المُسلِمينَ يُريدُ بِهِ وَجهَ اللّهِ، فَشَكَرَ اللّهُ ذلِكَ لَهُ وأَدخَلَهُ الجَنَّةَ.

77. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: به بهشت نگريستم و در آن، بنده اى را ديدم كه هيچ كار نيكى نكرده بود. گفتم: خداوند از چه چيزِ اين بنده قدردانى كرده كه او را به بهشت در آورده است؟

گفته شد: اى محمّد! اين مرد به خاطر رضاى خدا، اشيايى را كه موجب آزار و گزند مى شد، از سر راه مسلمانان بر مى داشت، پس خداوند براى قدردانى از اين كارش او را به بهشت در آورْد.

78. عنه صلى الله عليه و آله: مَرَّ عيسَى بنُ مَريَمَ عليه السلام بِقَبرٍ يُعَذَّبُ صاحِبُهُ، ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِن قابِلٍ فَإِذا هُوَ لا يُعَذَّبُ، فَقالَ: يا رَبِّ، مَرَرتُ بِهذَا القَبرِ عامَ أوَّلَ فَكانَ يُعَذَّبُ، ومَرَرتُ بِهِ العامَ فَإِذا هُوَ لَيسَ يُعَذَّبُ؟! فَأَوحَى اللّهُ إلَيهِ: إنَّهُ أدرَكَ لَهُ وَلَدٌ صالِحٌ؛ فَأَصلَحَ طَريقا وآوى يَتيما، فَلِهذا غَفَرتُ لَهُ بِما فَعَلَ ابنُهُ.

78. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: عيسى بن مريم عليه السلام بر گورى گذشت كه صاحب آن، عذاب مى شد. سال بعد نيز بر همان گور گذشت و ديد كه ديگر عذاب نمى شود. گفت: خداوندا! پارسال از اين گور گذشتم و صاحبش عذاب مى شد، و امسال كه از آن مى گذرم، ديگر عذاب نمى شود؟!

خداوند به او وحى فرمود كه: «فرزند صالحى داشت كه بزرگ شد و راهى را ساخت و يتيمى را پناه داد و من او را به سبب آنچه فرزندش انجام داد، آمرزيدم».

79. المناقب لابن شهر آشوب ـ في إنجازاتِ أميرِ المُومِنينَ عليه السلام ـ: وعَمَّرَ طَريقَ مَكَّةَ.

79. المناقب، ابن شهرآشوب ـ در بيان كارهاى امير مؤمنان عليه السلام ـ: و راه مكّه را تعمير كرد.

80. الإمام الصادق عليه السلام: لَقَد كانَ [عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام] يَمُرُّ عَلَى المَدَرَةِ في وَسَطِ الطَّريقِ، فَيَنزِلُ عَن دابَّتِهِ حَتّى يُنَحِّيَها بِيَدِهِ عَنِ الطّريقِ.

80. امام صادق عليه السلام: [زين العابدين عليه السلام] هر گاه بر راهى مى گذشت و كلوخى را در ميان راه مى ديد، از چارپايش پياده مى شد و با دست خود، آن را از راه، كنار مى زد.

4 / 5: نَظافَةُ البَلَدِ

4 / 5: نظافت شهر

81. تحف العقول عن أبي حنيفة: حَجَجتُ في أيّامِ أبي عَبدِ اللّهِ الصّادِقِ عليه السلام، فَلَمّا أتَيتُ المَدينَةَ دَخَلتُ دارَهُ، فَجَلَستُ فِي الدِّهليزِ أنتَظِرُ إذنَهُ، إذ خَرَجَ صَبِيٌّ يَدرُجُ، فَقُلتُ: يا غُلامُ، أينَ يَضَعُ الغَريبُ الغائِطَ مِن بَلَدِكُم؟

قالَ: عَلى رِسلِكَ، ثُمَّ جَلَسَ مُستَنِدا إلَى الحائِطِ ثُمَّ قالَ: تَوَقَّ شُطوطَ الأَنهارِ، ومَساقِطَ الثِّمارِ، وأَفنِيَةَ المَساجِدِ، وقارِعَةَ الطَّريقِ، وتَوارَ خَلفَ جِدارٍ، وشُل ثَوبَكَ ولا تَستَقبِلِ القِبلَةَ ولا تَستَدبِرها، وضَع حَيثُ شِئتَ.

فَأَعجَبَني ما سَمِعتُ مِنَ الصَّبِيِّ، فَقُلتُ لَهُ: مَا اسمُكَ؟

فَقالَ: أنَا موسَى بنُ جَعفَرِ بنِ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيِّ بنِ الحُسَينِ بنِ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليهم السلام.

81. تحف العقول ـ به نقل از ابو حنيفه ـ: در روزگار صادق عليه السلام به حج رفتم. چون به سراى ايشان وارد شدم و در سرسرا به انتظار اجازه ورود ايشان نشستم، ناگاه كودك نوپايى بيرون آمد و گفتم: پسر جان! در شهر شما، غريبه، كجا قضاى حاجت مى كند؟

گفت: «صبر كن». سپس نشست و به ديوار تكيه داد و گفت: «از [قضاى حاجت كردن در] كناره هاى نهرها و ميوه ريز درخت ها و درگاه مسجدها و ميان راه ها پرهيز كن. پشت ديوارى پنهان شو و جامه ات را بالا بزن و رو به قبله و پشت به آن مباش و هر جا خواستى، قضاى حاجت كن».

سخنان كودك، مرا به اعجاب وا داشت. به او گفتم: نامت چيست؟

گفت: «من، موسى بن جعفر بن محمّد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب هستم».

82. الكافي عن عليّ بن إبراهيم رفعه: خَرَجَ أبو حَنيفَةَ مِن عِندِ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام، وأَبُو الحَسَنِ موسى عليه السلام قائِمٌ وهُوَ غُلامٌ، فَقالَ لَهُ أبو حَنيفَةَ: يا غُلامُ، أينَ يَضَعُ الغَريبُ بِبَلَدِكُم؟

فَقالَ: اِجتَنِب أفنِيَةَ المَساجِدِ، وشُطوطَ الأَنهارِ، ومَساقِطَ الثِّمارِ، ومَنازِلَ النُّزّالِ، ولا تَستَقبِلِ القِبلَةَ بِغائِطٍ ولا بَولٍ، وَارفَع ثَوبَكَ وضَع حَيثُ شِئتَ.

82. الكافى ـ به نقل از على بن ابراهيم، در حديثى كه سند آن را به اهل بيت عليهم السلام رسانده است ـ: ابو حنيفه از نزد امام صادق عليه السلام بيرون آمد. موسى عليه السلام را ديد كه ايستاده است. او پسر بچّه اى بود. ابو حنيفه به او گفت: پسر جان! در شهر شما غريبه ها كجا قضاى حاجت مى كنند؟

فرمود: «از درگاه مسجدها و كناره نهرها و ميوه ريزهاى درختان و استراحتگاه هاى مسافران بپرهيز و رو به قبله، بول و غائط مكن. آن گاه هر كجا كه خواستى، دامنت را بالا بزن».

4 / 6: بِناءُ المَساجِدِ

4 / 6: ساختن مسجد

83. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن بَنى مَسجِدا للّهِِ كَمَفحَصِ قَطاةٍ أو أصغَرَ، بَنَى اللّهُ لَهُ بَيتا فِي الجَنَّةِ.

83. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس براى خدا مسجدى به اندازه آشيانه مرغ سنگخواره اى يا كوچك تر بسازد، خداوند براى او در بهشت، خانه اى مى سازد.

84. المعجم الكبير عن أبي قرصافة عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: اِبنُوا المَساجِدَ وأَخرِجُوا القُمامَةَ مِنها؛ فَمَن بَنى للّهِِ مَسجِدا بَنَى اللّهُ لَهُ بَيتا فِي الجَنَّةِ.

قالَ رَجُلٌ: يا رَسولَ اللّهِ، وهذِهِ المَساجِدُ الَّتي تُبنى فِي الطَّريقِ؟ قالَ: نَعَم.…

84. المعجم الكبير ـ به نقل از ابو قرصافه ـ: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «مسجد بسازيد و زباله و خاكروبه ها را از آن بيرون ببريد؛ زيرا هر كس براى خدا مسجدى بسازد، خداوند براى او خانه اى در بهشت مى سازد».

مردى گفت: اى پيامبر خدا! اين مسجدهايى كه در كنار جاده ها ساخته مى شوند [نيز همين طور]؟

فرمود: «آرى...».

85. سنن أبي داود: عَن سُلَيمانَ بنِ سَمُرَةَ، عَن أبيهِ سَمُرَةَ، أنَّهُ كَتَبَ إلَى ابنِهِ: أمّا بَعدُ، فَإِنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله كانَ يَأمُرُنا بِالمَساجِدِ أن نَصنَعَها في دِيارِنا، ونُصلِحَ صَنعَتَها، ونُطَهِّرَها.

85. سنن أبى داوود: از سليمان بن سمره در باره پدرش سمره روايت كرده است كه به فرزندش نوشت: امّا بعد، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به ما دستور مى داد كه در خانه هاى خود، مسجد بسازيم و آنها را خوب بسازيم و نظافتشان كنيم.

4 / 7: بِناءُ المَأوى لِلعابِرِ

4 / 7: ساخت سرپناه براى ره گذران

86. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن بَنى عَلى ظَهرِ الطَّريقِ ما يُؤوي عابِرَ سَبيلٍ، بَعَثَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ عَلى نَجيبٍ مِن دُرٍّ، ووَجهُهُ يُضيءُ لِأَهلِ الجَنَّةِ نوراً، حَتّى يُزاحِمَ إبراهيمَ خَليلَ الرَّحمنِ عليه السلام في قُبَّتِهِ، فَيَقولُ أهلُ الجَمعِ: هذا مَلَكٌ مِنَ المَلائِكَةِ لَم يُرَ مِثلُهُ قَطُّ، ودَخَلَ في شَفاعَتِهِ الجَنَّةَ أربَعونَ ألفَ ألفِ رَجُلٍ.

86. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس در كنار راه، سرپناهى براى ره گذران بسازد، خداوند در روز قيامت، او را سوار بر اشتر نژاده اى از مرواريد به محشر مى آورد، در حالى كه رخسارش براى بهشتيان نورافشانى مى كند، تا آن كه در كنار خيمه ابراهيم خليل الرحمان عليه السلام فرود مى آيد و اهل محشر مى گويند: اين، فرشته اى از فرشتگان است كه نظير آن هرگز ديده نشده است. با شفاعت او، چهل هزار هزار نفر به بهشت مى روند.

4 / 8: إحداثُ الحَدائِقِ وَالمُنتَزَهاتِ

4 / 8: احداث بوستان و گردشگاه

الكتاب

قرآن

«أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنزَلَ لَكُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ مَّا كَانَ لَكُمْ أَن تُنبِتُواْ شَجَرَهَا أَءِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ يَعْدِلُونَ» .

«[آيا آنچه شريك مى پندارند، بهتر است] يا آن كس كه آسمان ها و زمين را خلق كرد و براى شما آبى از آسمان فرود آورد، پس به وسيله آن، باغ هاى بهجت انگيز رويانيديم. كار شما نبود كه درختانش را برويانيد. آيا معبودى با خدا هست؟ [نه؛] بلكه آنا قومى منحرف اند».

الحديث

حديث

87. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن أحيا أرضا مَيتَةً فَلَهُ مِنها أجرٌ، وما أكَلَتِ العَوافي مِنها فَهُوَ لَهُ صَدَقَةٌ.

87. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس زمين مرده اى را زنده كند، مأجور است (ثواب مى بَرد) و به هر اندازه كه روزى جوينده اى، از محصول آن بخورد، براى او صدقه است.

88. عنه صلى الله عليه و آله: إن قامَتِ السّاعةُ وبِيَدِ أحَدِكُم فَسيلَةٌ ، فَإِنِ استَطاعَ ألّا يَقومَ حَتّى يَغرِسَها فَليَفعَل.

88. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: اگر قيامت برپا شود و در همان حال، نهالى در دست يكى از شما باشد، چنانچه بتواند برنخيزد تا آن نهال را بكارد، اين كار را بكند.

89. عنه صلى الله عليه و آله: ما مِن مُسلِمٍ يَغرِسُ غَرسا، أو يَزرَعُ زَرعا؛ فَيَأكُلُ مِنهُ طَيرٌ أو إنسانٌ أو بَهيمَةٌ، إلّا كانَ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ.

89. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ مسلمانى نيست كه بذرى بيفشاند يا نهالى بنشاند و از حاصل آن، پرنده اى يا انسانى يا چرنده اى بخورد، مگر اين كه به ازاى آن براى او صدقه اى خواهد بود.

90. عنه صلى الله عليه و آله: ما مِن رَجُلٍ يَغرِسُ غَرسا، إلّا كَتَبَ اللّهُ عز و جل لَهُ مِنَ الأَجرِ قَدرَ ما يَخرُجُ مِن ثَمَرِ ذلِكَ الغِراسِ.

90. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ مردى نيست كه درختى بنشاند، مگر اين كه خداوند عز و جل به اندازه ميوه اى كه از آن درخت به بار مى نشيند، برايش اجر مى نويسد.

91. عنه صلى الله عليه و آله: مَن بَنى بُنيانا مِن غَيرِ ظُلمٍ ولَا اعتِداءٍ، أو غَرَسَ غَرسا في غَيرِ ظُلمٍ ولَا اعتِداءٍ، كانَ لَهُ أجرٌ جارٍ مَا انتَفَعَ بِهِ مِن خَلقِ اللّهِ تَبارَكَ وتَعالى.

91. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس بنايى بسازد، بى آن كه در آن، مرتكب ستم يا تجاوزى شده باشد، يا درختى بكارد بدون آن كه در آن، مرتكب ستم يا تجاوزى شده باشد، مزدى دارد كه تا وقتى مخلوقى از مخلوقات خداى مهربان ـ تبارك و تعالى ـ از آن بهره مند مى شود، آن مزد برقرار است.

92. عنه صلى الله عليه و آله: مَن نَصَبَ شَجَرَةً فَصَبَرَ عَلى حِفظِها وَالقِيامِ عَلَيها حَتّى تُثمِرَ، كانَ لَهُ في كُلِّ شَيءٍ يُصابُ مِن ثَمَرَتِها صَدَقَةٌ عِندَ اللّهِ عز و جل.

92. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كه درختى بنشاند و از آن نگهدارى و به آن رسيدگى كند تا اين كه به بار بنشيند، به ازاى هر ميوه اى كه روزى جوينده اى از آن بخورد، نزد خداى عز و جل، صدقه اى براى او حساب مى شود.

93. الإمام الصادق عليه السلام ـ لَمّا سُئلَ عن كَراهَةِ الزِّراعَةِ ـ: اِزرَعوا وَاغرِسوا، فَلا وَاللّهِ! ما عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً أحَلَّ ولا أطيَبَ مِنهُ. وَاللّهِ! لَيَزرَعُنَّ الزَّرعَ ولَيَغرِسُنَّ النَخلَ بَعدَ خُروجِ الدَّجّالِ.

93. امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ پرسشى از مكروه بودن شغل كشاورزى ـ: زراعت كنيد و درخت بكاريد؛ زيرا ـ به خدا سوگند ـ مردم شغلى حلال تر و پاكيزه تر از آن پيشه نكرده اند. به خدا سوگند، [حتّى] بعد از خروج دجّال [و نزديك شدن قيامت] هم كشاورزى و نخلكارى ادامه خواهد يافت!

94. عنه عليه السلام: سِتَّةٌ تَلحَقُ المُؤمِنَ بَعدَ وَفاتِهِ: وَلَدٌ يَستَغفِرُ لَهُ، ومُصحَفٌ يُخلِفُهُ، وغَرسٌ يَغرِسُهُ، وقَليبٌ يَحفِرُهُ، وصَدَقَةٌ يُجريها، و سُنَّةٌ يُؤخَذُ بِها مِن بَعدِهِ.

94. امام صادق عليه السلام: شش چيز است كه [ثواب آنها] بعد از وفات مؤمن به او مى رسد: فرزندى كه براى او طلب آمرزش مى كند، مصحفى كه از خود به يادگار مى گذارد، درختى كه مى كارد، چاهى كه حفر مى كند، صدقه جاريه، و سنّت نيكويى كه پس از او بِدان عمل مى شود.

4 / 9: إطفاءُ الحَريقِ

4 / 9: خاموش كردن آتش

95. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن رَدَّ عَن قَومٍ مِنَ المُسلِمينَ عادِيَةَ ماءٍ أو نارٍ، وَجَبَت لَهُ الجَنَّةُ.

95. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس از آسيب رساندن آب يا آتش به گروهى از مسلمانان جلوگيرى كند، بهشت بر او واجب مى گردد.

96. الإمام عليّ عليه السلام: مَن رَدَّ عَنِ المُسلِمينَ عادِيَةَ ماءٍ أو عادِيَةَ نارٍ أو عادِيَةَ عَدُوٍّ مُكابِرٍ لِلمُسلِمينَ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذَنبَهُ.

96. امام على عليه السلام: هر كس مانع آسيب رساندن آب يا آتش يا دشمنى زورگو به مسلمانان شود، خداوند، گناهانش را مى آمرزد.

4 / 10: الدُّعاءُ لِأَهلِ البَلَدِ

4 / 10: دعا كردن براى شهروندان

الكتاب

قرآن

«وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا ءَامِنًا وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ ءَامَنَ مِنْهُم بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْاخِرِ قَالَ وَ مَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ».

«و آن گاه كه ابراهيم گفت: خداوندا! اين سرزمين را شهرى امن قرار داده و مردمش را ـ هر كس از آنان كه به خدا و روز بازپسين ايمان بياورد ـ از فرآورده ها روزى ده. فرمود: «ولى هر كس كفر بورزد، اندكى برخوردارش مى كنم، سپس او را با خوارى به سوى عذاب آتش مى كشانم، و چه بد سرانجامى است».

«وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ ءَامِنًا وَ اجْنُبْنِى وَ بَنِىَّ أَن نَّعْبُدَ الْأَصْنَامَ».

«و آن گاه كه ابراهيم گفت: خداوندا! اين شهر را امن قرار ده و من و فرزندانم را از پرستش بت ها دور بدار».

الحديث

حديث

97. الإمام عليّ عليه السلام: خَرَجنا مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله، حَتّى إذا كانَ بِالحَرَّةِ بِالسُّقيَا الَّتي كانَت لِسَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: آتوني بِوَضوءٍ، فَتَوَضَّأَ ثُمَّ قامَ فَاستَقبَلَ القِبلَةَ، ثُمَّ قالَ: اللّهُمَّ إنَّ إبراهيمَ كانَ عَبدَكَ وخَليلَكَ دَعَا لِأَهلِ مَكَّةَ بِالبَرَكَةِ، وأَنَا مُحَمَّدٌ عَبدُكَ ورَسولُكَ، أدعوكَ لِأَهلِ المَدينَةِ أن تُبارِكَ لَهُم في مُدِّهِم وصاعِهِم مِثلَي ما بارَكتَ لِأَهلِ مَكَّةَ، مَعَ البَرَكَةِ بَرَكَتَينِ.

97. امام على عليه السلام: با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله [از مدينه] خارج شديم و چون در حَرّه به [مزرعه] سُقيا ـ كه متعلّق به سعد بن ابى وقاص بود ـ، رسيد، فرمود: «برايم آب وضو بياوريد» و وضو گرفت. سپس برخاست و رو به قبله كرد و فرمود: «بار خدايا! ابراهيم، بنده و دوست تو بود. او براى مردم مكّه دعاى بركت كرد. من محمّد نيز بنده و فرستاده تو هستم. براى مردم به درگاهت دعا مى كنم كه به تو از دو پيمانه آنان، دو برابر آنچه به مردم مكّه بركت دادى، بركت عطا فرمايى، به ازاى هر بركت [آنان]، دو بركت».

98. عنه عليه السلام ـ فِي الاِستِسقاءِ ـ: اللّهُمَّ... وَانشُر عَلَينا رَحمَتَكَ بِالسَّحابِ المُنساقِ، وَالنَّباتِ المونِقِ، وَامنُن عَلى عِبادِكَ بِتَنويعِ الثَّمَرَةِ، وأَحيِ بِلادَكَ بِبُلوغِ الزَّهَرَةِ.

98. امام على عليه السلام ـ در طلب باران ـ: بار خدايا!... رحمتت را با ابرهاى پياپى و رستنى هاى زيبا بر ما بگستران و با انواع ميوه ها، بندگانت را بنواز و سرزمينت را با شكفتن گل ها زنده گردان.

99. الإمام زين العابدين عليه السلام: اللّهُمَّ اسقِنَا الغَيثَ، وَانشُر عَلَينا رَحمَتَكَ بِغَيثِكَ المُغدِقِ مِنَ السَّحابِ المُنساقِ لِنَباتِ أرضِكَ، المونِقِ في جَميعِ الآفاقِ، وَامنُن عَلى عِبادِكَ بِإِيناعِ الثَّمَرَةِ، وأَحيِ بِلادَكَ بِبُلوغِ الزَّهَرَةِ.

99. امام زين العابدين عليه السلام: بار خدايا! بر ما بباران و با باران فراوانت از ابرهاى پياپى و روياندن رستنى هاى زيبا در كران تا كران، رحمتت را بر ما بگستران و با رساندن ميوه ها، بندگانت را بنواز و با شكفتن گل ها، سرزمينت را زنده گردان.

الفصل الخامس: النّهي عن الإضرار بالمنافع العامّة

فصل پنجم: نهى از زيان رساندن به تأسيسات عمومى

5 / 1: الإِضرارُ فِي الطَّريقِ

5 / 1: زيان رساندن به معابر عمومى

100. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن أخرَجَ ميزابا أو كَنيفا، أو أوتَدَ وَتِدا، أو أوثَقَ دابَّةً، أو حَفَرَ بِئرا في طَريقِ المُسلِمينَ، فَأَصابَ شَيئا فَعَطِبَ، فَهُوَ لَهُ ضامِنٌ.

100. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس در گذرگاه مسلمانان، ناودانى يا فاضلابى [از بام خانه اش] قرار دهد، يا ميخى [بر ديوار خانه اش در كوچه و گذرگاه] بكوبد، يا چارپايى ببندد، يا چاهى حفر كند و موجب صدمه زدن و از بين رفتن چيزى شود، در قبال آن، ضامن است [و بايد خسارت بپردازد].

101. عنه صلى الله عليه و آله: مَن أخَذَ مِن طَريقِ المُسلِمينَ شِبرا، جاءَ بِهِ يَحمِلُهُ مِن سَبعِ أرَضينَ.

101. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس يك وجب از راه مسلمانان را بگيرد، [روز قيامت] در حالى مى آيد كه آن را از هفت [طبقه] زمين بر دوش خود مى كشد.

102. عنه صلى الله عليه و آله: مَن آذَى المُسلِمينَ في طُرُقِهِم، وَجَبَت عَلَيهِ لَعنَتُهُم.

102. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس موجب آزار مسلمانان در گذرگاه هايشان شود، مستوجب لعنت آنان مى گردد.

103. الإمام الصادق عليه السلام: مَن أضَرَّ بِشَيءٍ مِن طَريقِ المُسلِمينَ، فَهُوَ لَهُ ضامِنٌ.

103. امام صادق عليه السلام: هر كس به چيزى از گذرگاه مسلمانان زيان رساند، ضامن آن است.

104. الكافي عن الحلبي عن الإمام الصادق عليه السلام، قال: سَأَلتُهُ عَنِ الشَّيءِ يوضَعُ عَلَى الطَّريقِ، فَتَمُرُّ الدّابَّةُ فَتَنفِرُ بِصاحِبِها فَتَعقِرُهُ.

فَقالَ: كُلُّ شَيءٍ يَضُرُّ بِطَريقِ المُسلِمينَ، فَصاحِبُهُ ضامِنٌ لِما يُصيبُهُ.

104. الكافى ـ به نقل از حلبى ـ: از امام صادق عليه السلام پرسيدم: كسى چيزى در راه مى گذارد و حيوان از آن جا مى گذرد و رم مى كند و صاحبش را زمين مى زند و زخمى مى شود. [حكمش چيست؟]

فرمود: «هر چيزى كه به راه مسلمانان زيان وارد آورد، صاحب آن چيز، در قبال صدمه اى كه وارد آمده، ضامن است».

105. الكافي عن سماعة: سَأَلتُهُ [الإِمامَ الصّادِقَ عليه السلام] عَنِ الرَّجُلِ يَحفِرُ البِئرَ في دارِهِ أو في أرضِهِ؟ فَقالَ: أمّا ما حَفَرَ في مِلكِهِ فَلَيسَ عَلَيهِ ضَمانٌ، وأَمّا ما حَفَرَ فِي الطَّريقِ أو في غَيرِ ما يَملِكُهُ، فَهُوَ ضامِنٌ لِما يَسقُطُ فيهِ.

105. الكافى ـ به نقل از سماعه ـ: از ايشان (امام صادق عليه السلام) در باره مردى كه در خانه اش يا در زمينش چاهى حفر مى كند، سؤال كردم.

فرمود: «نسبت به آنچه در ملك خود، حفر كرده است، ضامن نيست؛ امّا چاهى كه در گذرگاه [عمومى] يا در غير ملكش حفر كرده، نسبت به چيزى كه در آن بيفتد، ضامن است».

5 / 2: سَدُّ الطَّريقِ

5 / 2: بستن راه

106. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: ثَلاثٌ مَلعونٌ مَن فَعَلَهُنَّ: المُتَغَوِّطُ في ظِلِّ النُّزّالِ ، وَالمانِعُ الماءَ المُنتابَ، وَالسّادُ الطَّريقَ المَسلوكَ.

106. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: سه كار است كه هر كس آنها را انجام دهد، ملعون است: كسى كه در سايه گاه ها [و استراحتگاه ها]ى مسافران، قضاى حاجت كند، كسى كه جلوى نوبت آب [ديگران] را بگيرد، و كسى كه راه عبور و مرور را ببندد (سدّ مَعبر كند).

107. المصنّف لعبد الرزاق عن الشعبي: إنَّ عَلِيّا كانَ يَأمُرُ بِالمَثاعِبِ وَالكُنُفِ تُقطَعُ عَن طَريقِ المُسلِمينَ.

107. المصنّف، عبد الرزّاق ـ به نقل از شَعبى ـ: على عليه السلام دستور مى داد كه فاضلاب ها و مستراح ها از معابر مسلمانان برچيده شوند.

108. الإمام زين العابدين عليه السلام: الذُّنوبُ الَّتي تُعَجِّلُ الفَناءَ: قَطيعَةُ الرَّحِمِ... وسَدُّ طُرُقِ المُسلِمينَ.

108. امام زين العابدين عليه السلام: گناهانى كه مرگ را جلو مى اندازند، بريدن از خويشاوندان است و بستن راه هاى مسلمانان.

5 / 3: قَطعُ الشَّجَرِ

5 / 3: قطع درختان

109. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنّي اُحَرِّمُ ما بَينَ لابَتَيِ المَدينَةِ؛ أن يُقطَعَ عِضاهُها ، أو يُقتَلَ صَيدُها.

109. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: من بريدن درختان خار يا كشتن صيد در ما بين دو حَرّه (سنگستانِ) مدينه را حرام مى كنم.

110. عنه صلى الله عليه و آله: لا تُحرِقُوا النَّخلَ ولا تُغرِقوهُ بِالماءِ، ولا تَقطَعوا شَجَرَةً مُثمِرَةً، ولا تُحرِقوا زَرعا.

110. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: درختان خرما را نسوزانيد و آنها را در آب، غرق نكنيد و هيچ درخت ميوه اى را قطع ننماييد و زراعتى را به آتش نكشيد.

111. سنن أبي داود عن مولى لسعد: إنَّ سَعدا وَجَدَ عَبيدا مِن عَبيدِ المَدينَةِ يَقطَعونَ مِن شَجَرِ المَدينَةِ، فَأَخَذَ مَتاعَهُم، وقالَ ـ يَعني لِمَواليهِم ـ: سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَنهى أن يُقطَعَ مِن شَجَرِ المَدينَةِ شَيءٌ، وقالَ: مَن قَطَعَ مِنهُ شَيئا فَلِمَن أخَذَهُ سَلَبُهُ.

111. سنن أبى داوود ـ به نقل از يكى از غلامان سعد ـ: سعد، عدّه اى از غلامان مدينه را ديد كه برخى درخت هاى مدينه را مى بُرند. كالاى آنها را گرفت و به اربابان آنها گفت: از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه از قطع كردن درختان مدينه نهى مى كند و فرمود: «هر كس چيزى از آنها را قطع كرد، چنانچه كسى او را [در آن حال] بگيرد، اموال قابل مصادره وى، از آنِ اوست».

112. معجم البلدان: حَرَّمَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله شَجَرَ المَدينَةِ بَريدا في بَريدٍ مِن كُلِّ ناحِيَةٍ.

112. معجم البلدان: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله [قطع كردن] درختان مدينه را يك بَريد در يك بَريد، از هر سو، حرام نمود.

113. الإمام الصادق عليه السلام: لا تَقطَعُوا الثِّمارَ فَيَبعَثُ اللّهُ عَليكُمُ العَذابَ صَبّا.

113. امام صادق عليه السلام: درختان ميوه را قطع نكنيد كه خداوند بر سر شما عذاب فرو مى ريزد.

114. عنه عليه السلام: مَكروهٌ قَطعُ النَّخلِ.

114. امام صادق عليه السلام: قطع درخت خرما، ناپسند است.

115. الإمام الرّضا عليه السلام- وقَد سَأَلَهُ أحمَدُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ أبي نَصرٍ عَن قَطعِ السِّدْرِ ـ: سَأَلَني رَجُلٌ مِن أصحابِكَ عَنهُ فَكَتَبتُ إلَيهِ: قَد قَطَعَ أبُو الحَسنِ عليه السلام سِدرا وغَرَسَ مَكانَهُ عِنَبا.

115. امام رضا عليه السلام ـ در پاسخ پرسش احمد بن محمّد بن ابى نصر درباره قطع كردن درخت سدر ـ: يكى از ياران تو نيز در اين باره از من پرسيد و من به او نوشتم: «ابو الحسن (امام كاظم) عليه السلام درخت سدرى را قطع كرد و به جايش تاكى نشاند».

الفصل السادس: البلاد المحمودة

فصل ششم: سرزمين هاى ستايش شده

6 / 1: مَكَّةُ

6 / 1: مكّه

الكتاب

قرآن

«وَ قَالُواْ إِن نَّتَّبِعِ الْهُدَى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَ لَمْ نُمَكِّن لَّهُمْ حَرَمًا ءَامِنًا يُجْبَى إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَىْ ءٍ رِّزْقًا مِّن لَّدُنَّا وَ لَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ».

«و گفتند: اگر با تو از [نورِ] هدايت پيروى كنيم، از سرزمين خود، ربوده خواهيم شد. آيا آنان را در حرمى امن قرار نداديم كه محصولات هر چيزى ـ كه روزى اى از جانب ماست ـ به سوى آن سرازير مى شود؟! ولى بيشترشان نمى دانند».

«رَّبَّنَا إِنِّى أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِى بِوَادٍ غَيْرِ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ».

«پروردگارا! من [يكى از] فرزندانم را در درّه اى بى كشت، نزد خانه محترم تو، سكونت دادم ـ اى خداوند ما ـ تا نماز را بر پا دارند. پس دل هاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده و آنان را از محصولات [مورد نيازشان] روزى ده. باشد كه سپاس گزارى كنند».

«إِنَّمَا أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هَذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِى حَرَّمَهَا وَ لَهُ كُلُّ شَىْ ءٍ وَأُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ».

«من مأمورم كه تنها پروردگار اين شهر را كه آن را حرمت نهاده و هر چيزى از آنِ اوست، پرستش كنم، و مأمورم كه از مسلمانان باشم».

الحديث

حديث

116. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ مَكَّةَ بَلَدٌ عَظَّمَهُ اللّهُ وعَظَّمَ حُرمَتَهُ، خَلَقَ مَكَّةَ وحَفَّها بِالمَلائِكَةِ قَبلَ أن يَخلُقَ شَيئا مِنَ الأَرضِ يَومَئِذٍ كُلِّها بِأَلفِ عامٍ، [ثُمَّ وَصَلَها بِالمَدينَةِ] ، ووَصَلَ المَدينَةَ بِبَيتِ المَقدِسِ، ثُمَّ خَلَقَ الأَرضَ كُلَّها بَعدَ ألفِ عامٍ خَلقا واحِدا.

116. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مكّه سرزمينى است كه خداوند، آن را بزرگ شمرده و حرمتى والا برايش قائل شده است. خداوند، هزار سال پيش از آن كه چيزى از زمين را بيافريند، مكّه را آفريد و با فرشتگان، در ميانش گرفت [، سپس آن را به مدينه وصل كرد] و مدينه را به بيت المقدّس متّصل نمود و آن گاه، هزار سال بعد، تمام زمين را به يكباره خلق كرد.

117. عنه صلى الله عليه و آله ـ مُخاطِبا مَكَّةَ ـ: إنّي لَأَعلَمُ أنَّكِ حَرَمُ اللّهِ وأَمنُهُ، وأَحَبُّ البُلدانِ إلَى اللّهِ تَعالى.

117. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به مكّه ـ: من مى دانم كه تو حرم خدا و سرزمين امن او هستى، و محبوب ترينِ سرزمين ها در نزد خداى متعالى.

118. عنه صلى الله عليه و آله ـ وهُوَ واقِفٌ عَلَى الحَزوَرَةِ في سوقِ مَكَّةَ ـ: وَاللّهِ! إنَّكِ لَخَيرُ أرضِ اللّهِ، وأَحَبُّ أرضِ اللّهِ إلَى اللّهِ، ولَولا أنّي اُخرِجتُ مِنكِ ما خَرَجتُ.

118. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در حالى كه بر فراز بلندى كوچكى (تَلّى) در بازار مكّه ايستاده بود ـ: به خدا سوگند كه تو بهترين زمين خدا و محبوب ترين زمين خدا در نزد خدا هستى. اگر مرا از تو بيرون نكرده بودند، هرگز بيرون نمى آمدم.

119. عنه صلى الله عليه و آله ـ لِمَكَّةَ ـ: ما أطيَبَكِ مِن بَلَدٍ وأَحَبَّكِ إلَيَّ، ولَولا أنَّ قَومي أخرَجوني مِنكِ ما سَكَنتُ غَيرَكِ.

119. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به مكّه ـ: وه كه چه خوش سرزمينى هستى تو، و چه قدر در نزد من محبوبى! اگر قومم مرا از تو بيرون نكرده بودند، هرگز در جايى جز تو سكنا نمى گزيدم.

120. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَقَفَ بِمِنىً حينَ قَضى مَناسِكَها في حَجَّةِ الوَداعِ، فَقالَ: أيُّهَا النّاسُ! اِسمَعوا ما أقولُ لَكُم وَاعقِلوهُ عَنّي، فَإِنّي لا أدري لَعَلّي لا ألقاكُم في هذَا المَوقِفِ بَعدَ عامِنا هذا.

ثُمَّ قالَ: أيُّ يَومٍ أعظَمُ حُرمَةً؟ قالوا: هذَا اليَومُ. قالَ: فَأَيُّ شَهرٍ أعظَمُ حُرمَةً؟ قالوا: هذَا الشَّهرُ. قالَ: فَأَيُّ بَلَدٍ أعظَمُ حُرمَةً؟ قالوا: هذَا البَلَدُ... .

120. امام صادق عليه السلام: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در حجّة الوداع، پس از آن كه مناسك خود را به جا آورد، در مِنا ايستاد و فرمود: «اى مردم! آنچه را به شما مى گويم، بشنويد و آن را از من شنيديد، به گوش گيريد؛ زيرا نمى دانم، شايد پس از اين سال، ديگر شما را در اين مكان، ديدار نكنم» و سپس فرمود: «چه روزى حرمتش بيشتر است؟».

گفتند: اين روز.

فرمود: «چه ماهى حرمتش بيشتر است؟».

گفتند: اين ماه.

فرمود: «چه سرزمينى حرمتش بيشتر است؟».

گفتند: اين سرزمين.…

121. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: يَقولُ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى كُلَّ يَومٍ مِئَةَ رَحمَةٍ؛ سِتّينَ مِنهَا عَلَى الطّائِفينَ بِالبَيتِ، وعِشرينَ عَلى أهلِ مَكَّةَ، وعِشرينَ عَلى سائِرِ النّاسِ.

121. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداى ـ تبارك و تعالى ـ مى فرمايد: «در هر روزى، صد رحمت است. شصت تاى آن براى طواف كنندگان خانه[ى خدا] است، و بيست تا براى اهل مكّه، و بيست تا براى ديگر مردمان».

122. الإمام زين العابدين عليه السلام: النّائِمُ بِمَكَّةَ كَالمُتَشَحِّطِ فِي البُلدانِ.

122. امام زين العابدين عليه السلام: خُفته در مكّه همچون [رزمنده] به خون غلتيده در ديگر شهرهاست.

123. الإمام الباقر عليه السلام: مَن جاوَرَ سَنَةً بِمَكَّةَ، غَفَرَ اللّهُ لَهُ ذَنبَهُ ولِأَهلِ بَيتِهِ ولِكُلِّ مَنِ استَغفَرَ لَهُ ولِعَشيرَتِهِ ولِجيرانِهِ ذُنوبَ تِسعِ سنينَ وقَد مَضَت، وعُصِموا مِن كُلِّ سوءٍ أربَعينَ ومِئَةَ سَنَةٍ.

123. امام باقر عليه السلام: هر كس يك سال در مكّه مجاور شود، خداوند، گناهان نُه سال گذشته او و خانواده اش و هر شخصى كه آن كس برايش طلب آمرزش كند و عشيره و همسايگان او را مى آمرزد و تا صد و چهل سال از هر گونه بدى [و گزندى] مصون مى مانند.

124. المحاسن عن ميسّر النخعي: قالَ لي أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام: يا مُيَسِّرُ، أيُّ البُلدانِ أعظَمُ حُرمَةً؟ قالَ: فَما كانَ مِنّا أحَدٌ يُجيبُهُ حَتّى كانَ الرادَّ عَلى نَفسِهِ، فَقالَ: مَكَّةُ.

فَقالَ: أيُّ بِقاعِها أعظَمُ حُرمَةً؟ قالَ: فَما كانَ مِنّا أحَدٌ يُجيبُهُ حَتّى كانَ الرّادَ عَلى نَفسِهِ، فَقالَ: ما بَينَ الرُّكنِ إلَى الحِجرِ.

124. المحاسن ـ به نقل از ميسّر نخعى ـ: امام صادق عليه السلام به من فرمود: «اى ميسّر! كدام سرزمين ها پرحرمت تر است؟» و هيچ يك از ما جوابى نداد تا اين كه خود ايشان، جواب آن را داد و فرمود: «مكّه».

فرمود: «كدام قطعه از زمين، پرحرمت تر است؟» و باز هيچ يك از ما جوابى نداد تا اين كه خود ايشان، جواب را داد و فرمود: «ما بين ركن و حِجر».

125. الإمام الصادق عليه السلام: أحَبُّ الأَرضِ إلَى اللّهِ تَعالى مَكَّةُ، ما تُربَةٌ أحَبُّ إلَى اللّهِ عز و جل مِن تُربَتِها، ولا حَجَرٌ أحَبُّ إلَى اللّهِ عز و جل مِن حَجَرِها، ولا شَجَرٌ أحَبُّ إلَى اللّهِ عز و جل مِن شَجَرِها، ولا جِبالٌ أحَبُّ إلَى اللّهِ عز و جل مِن جِبالِها، ولا ماءٌ أحَبُّ إلَى اللّهِ عز و جلمِن مائِها.

125. امام صادق عليه السلام: محبوب ترين زمين نزد خداى متعال، مكّه است. هيچ خاكى در نزد خداى عز و جل، محبوب تر از خاك آن نيست، و هيچ سنگى در نزد خداى عز و جل، محبوب تر از سنگ آن نيست، و هيچ درختى در نزد خداى عز و جل، محبوب تر از درخت آن نيست، و هيچ كوهى در نزد خداى عز و جل، محبوب تر از كوه هاى آن نيست، و هيچ آبى در نزد خداى عز و جل، محبوب تر از آب آن نيست.

126. عنه عليه السلام: مَن أماطَ أذىً عَن طَريقِ مَكَّةَ كَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً، ومَن كَتَبَ لَهُ حَسَنَةً لَم يُعَذِّبهُ.

126. امام صادق عليه السلام: هر كس شيئى را كه سبب آزار و گزند مى شود، از راه مكّه كنار بزند، خداوند برايش يك حسنه مى نويسد و [خداوند] براى هر كس حسنه اى بنويسد، او را عذاب نمى كند.

127. الإمام الكاظم عليه السلام: إنَّ إبراهيمَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ لَمّا أسكَنَ إسماعيلَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ وهاجَرَ مَكَّةَ، وَدَّعَهُما لِيَنصَرِفَ عَنهُما؛ بَكَيا، فَقالَ لَهُما إبراهيمُ: ما يُبكيكُما؟ فَقَد خَلَّفتُكُما في أحَبِّ الأَرضِ إلَى اللّهِ، وفي حَرَمِ اللّهِ!

فَقالَت لَهُ هاجَرُ: يا إبراهيمُ، ما كُنتُ أرى أنَّ نَبِيّا مِثلَكَ يَفعَلُ ما فَعَلتَ!

قالَ: وما فَعَلتُ؟

فَقالَت: إنَّكَ خَلَّفتَ امرَأَةً ضَعيفَةً وغُلاما ضَعيفا لا حيلَةَ لَهُما، بِلا أنيسٍ مِن بَشَرٍ، ولا ماءٍ يَظهَرُ، ولا زَرعٍ قَد بَلَغَ، ولا ضَرعٍ يُحلَبُ؟!

قالَ: فَرَقَّ إبراهيمُ ودَمَعَت عَيناهُ عِندَما سَمِعَ مِنها، فَأَقبَلَ حَتَّى انتَهى إلى بابِ بَيتِ اللّهِ الحَرامِ، فَأَخَذَ بِعِضادَتَيِ الكَعبَةِ، ثُمَّ قالَ: اللّهُمَّ «إِنِّى أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِى بِوَادٍ غَيْرِ ذِى زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِى إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ».

127. امام كاظم عليه السلام: ابراهيم ـ كه درودهاى خدا بر او باد ـ، هنگامى كه اسماعيل ـ كه درودهاى خدا بر او باد ـ و هاجر را در مكّه اسكان داد، با آن دو، خداحافظى كرد تا برود. اسماعيل و هاجر شروع به گريستن كردند. ابراهيم به آنان فرمود: «چرا گريه مى كنيد؟ من شما را در محبوب ترينِ زمين ها در نزد خدا و در حرم الهى، بر جاى مى گذارم».

هاجر گفت: اى ابراهيم! فكر نمى كردم كه پيامبرى چون تو، چنين كارى كند.

ابراهيم گفت: «چه كارى كرده ام؟».

گفت: تو زن و كودكى ناتوان و بيچاره را تك و تنها در جايى مى گذارى كه نه آبى پيداست، نه زراعتى، و نه حيوان شيردهى!

ابراهيم با شنيدن اين سخن او، دلش سوخت و چشمانش اشك آلود شد. به درِ بيت اللّه الحرام رفت و دولت درِ كعبه را گرفت و گفت: «بار خدايا! «من [يكى] از فرزندانم را در درّه اى بى كشت، نزد خانه محترم تو، سكونت دادم ـ اى خداوند ما ـ تا نماز را بر پا دارند. پس دل هاى برخى از مردم را به سوى آنان گرايش ده و آنان را از محصولات [مورد نيازشان] روزى ده. باشد كه سپاس گزارى كنند»».

128. تهذيب الأحكام عن عليّ بن مهزيار: سَأَلتُ أبَا الحَسَنِ عليه السلام: المُقامُ أفضَلُ بِمَكَّةَ، أوِ الخُروجُ إلى بَعضِ الأَمصارِ؟

فَكَتَبَ عليه السلام: المُقامُ عِندَ بَيتِ اللّهِ أفضَلُ.

128. تهذيب الأحكام ـ به نقل از على بن مهزيار ـ: از ابو الحسن [امام هادى] عليه السلام پرسيدم: اقامت كردن در مكّه برتر است، يا رفتن به شهرى ديگر؟

ايشان نوشت: «اقامت كردن در كنار خانه خدا، برتر است».

129. الإمام الحسن عليه السلام ـ مِن خُطبَتِهِ لَمّا طَلَبَ مِنهُ مُعاوِيَةُ أن يَصعَدَ المِنبَرَ ويَنتَسِبَ ـ: أيُّهَا النّاسُ! مَن عَرَفَني فَقَد عَرَفَني، ومَن لَم يَعرِفني فَسَاُبَيِّنُ لَهُ نَفسي: بَلَدي مَكَّةُ ومِنىً، وأَنَا ابنُ المَروَةِ وَالصَّفا.…

129. امام حسن عليه السلام ـ از خطبه ايشان، آن گاه كه معاويه از ايشان خواست بر منبر رود و خود را معرّفى كند ـ: اى مردم! هر كس مرا مى شناسد كه مى شناسد، و هر كس مرا نمى شناسد، خودم را به او مى شناسانم. شهر من، مكّه و مِناست. من فرزند مروه و صفايم.…

130. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ في مَجلِسِ يَزيدَ ـ: أيُّهَا النّاسُ! مَن عَرَفَني فَقَد عَرَفَني، ومَن لَم يَعرِفني فَأَنَا اُعَرِّفُهُ بِنَفسي: أنَا ابنُ مَكَّةَ ومِنىً، أنَا ابنُ المَروَةِ وَالصَّفا.…

130. امام زين العابدين عليه السلام ـ در مجلس يزيد ـ: اى مردم! هر كس مرا مى شناسد كه مى شناسد، و هر كس مرا نمى شناسد، خودم را به او مى شناسانم: من فرزند مكّه و مِنا هستم. من فرزند مروه و صفا هستم.…

6 / 2: المَدينَةُ

6 / 2: مدينه

131. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: لِكُلِّ نَبِيٍّ حَرَمٌ، وحَرَمِي المَدينَةُ.

131. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر پيامبرى حرمى دارد و حرم من، مدينه است.

132. تاريخ أصبهان عن ابن عمر: ما طَلَعَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله عَلَى المَدينَةِ قافِلاً مِن سَفَرٍ قَطُّ إلّا قالَ: يا طيبَةُ! يا سَيِّدَةَ البُلدانِ.

132. تاريخ أصبهان ـ به نقل از ابن عمر ـ: پيامبر صلى الله عليه و آله هرگز در بازگشت از سفرى، چشمش به مدينه نمى افتاد، مگر اين كه مى فرمود: اى طَيْبه! اى آقاى شهرها!

133. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: اللّهُمَّ إنَّهُم أخرَجوني مِن أحَبِّ البِقاعِ إلَيَّ، فَأَسكِنّي أحَبَّ البِقاعِ إلَيكَ.

133. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بار خدايا! آنان (مكّيان)، مرا از محبوب ترينِ سرزمين ها در نزد من بيرون كردند. پس مرا در محبوب ترينِ سرزمين هايت جاى ده.

134. صحيح مسلم عن سهل بن حنيف: أهوى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بِيَدِهِ إلَى المَدينَةِ، فَقالَ: إنَّها حَرَمٌ آمِنٌ.

134. صحيح مسلم ـ به نقل از سهل بن حنيف ـ: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با دستش به مدينه اشاره كرد و فرمود: «آن، حرمى امن است».

135. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ إبراهيمَ حَرَّمَ مَكَّةَ ودَعا لَها، وحَرَّمتُ المَدينَةَ كَما حَرَّمَ إبراهيمُ مَكَّةَ، ودَعَوتُ لَها في مُدِّها وصاعِها مِثلَ ما دَعا إبراهيمُ عليه السلام لِمَكَّةَ.

135. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: ابراهيم عليه السلام، مكّه را حرم قرار داد و براى آن دعا كرد، و من مدينه را حرم قرار دادم، چنان كه ابراهيمْ مكّه را، و براى [بركتِ] ترازو و پيمانه آن دعا نمودم، چنان كه ابراهيم عليه السلام براى مكّه دعا نمود.

136. عنه صلى الله عليه و آله: اللّهُمَّ إنَّ إبراهيمَ حَرَّمَ مَكَّةَ فَجَعَلَها حَرَما، وإنّي حَرَّمتُ المَدينَةَ حَراما ما بَينَ مَأزِمَيها ؛ أن لا يُهَراقَ فيها دَمٌ، ولا يُحمَلَ فيها سِلاحٌ لِقِتالٍ، ولا يُخبَطَ فيها شَجَرَةٌ إلّا لِعَلَفٍ.

اللّهُمَّ بارِك لَنا في مَدينَتِنا، اللّهُمَّ بارِك لَنا في صاعِنا، اللّهُمَّ بارِك لَنا في مُدِّنا، اللّهُمَّ بارِك لَنا في صاعِنا، اللّهُمَّ بارِك لَنا في مُدِّنا، اللّهُمَّ بارِك لَنا في مَدينَتِنا، اللّهُمَّ اجعَل مَعَ البَرَكَةِ بَرَكَتَينِ.

وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ! ما مِنَ المَدينَةِ شِعبٌ ولا نَقبٌ إلّا عَلَيهِ مَلَكانِ يَحرُسانِها حَتّى تَقدَموا إلَيها.

136. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بار خدايا! ابراهيم، مكّه را حرام كرد و آن را حرم قرار داد، و من مدينه، ما بين دو تنگه اش را، حرام كردم از اين كه در آن خونى ريخته شود، يا سلاحى براى جنگ برداشته شود، يا برگ درختى از آن تكانده شود، مگر براى علوفه.

بار خدايا! به مدينه ما بركت ده. بار خدايا! به پيمانه ما بركت ده. بار خدايا! به ترازوى ما بركت ده. بار خدايا! به پيمانه ما بركت ده. بار خدايا! به ترازوى ما بركت ده. بار خدايا! به مدينه ما بركت ده. بار خدايا! بركت ها را دو چندان فرما.

سوگند به آن كه جانم در دست اوست، هيچ درّه و تنگه اى در مدينه نيست، مگر اين كه دو فرشته از آن نگهبانى مى كنند تا شما [به سلامت] وارد مدينه شويد.

137. عنه صلى الله عليه و آله: اُفتُتِحَتِ القُرى بِالسَّيفِ، وَافتُتِحَتِ المَدينَةُ بِالقُرآنِ.

137. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: آبادى ها با شمشير، فتح شدند و مدينه با قرآن فتح شد.

138. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ الإِيمانَ لَيَأرِزُ إلَى المَدينَةِ، كَما تَأرِزُ الحَيَّةُ إلى جُحرِها .

138. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: ايمان، به مدينه پناه مى برد، همان گونه كه مار، خودش را سوراخش جمع مى كند.

139. عنه صلى الله عليه و آله: رَمَضانٌ بِالمَدينَةِ خَيرٌ مِن ألفِ رَمَضانَ فيما سِواها مِنَ البُلدانِ، وجُمُعَةٌ بِالمَدينَةِ خَيرٌ مِن ألفِ جُمُعَةٍ فيما سِواها مِنَ البُلدانِ.

139. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: يك رمضان در مدينه، از هزار رمضان در ديگر شهرها بهتر است و يك [نماز] جمعه در مدينه، از هزار [نماز] جمعه در ديگر شهرها بهتر است.

140. عنه صلى الله عليه و آله: المَدينَةُ قُبَّةُ الإِسلامِ، ودارُ الإِيمانِ، وأَرضُ الهِجرَةِ، ومُبَوَّأُ الحَلالِ وَالحَرامِ.

140. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: مدينه، پايتخت اسلام و سراى ايمان و سرزمين هجرت و منزلگاه حلال و حرام است.

141. الإمام عليّ عليه السلام: مَكَّةُ حَرَمُ اللّهِ، وَالمَدينَةُ حَرَمُ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله.

141. امام على عليه السلام: مكّه، حرم خداست و مدينه، حرم پيامبر خدا صلى الله عليه و آله.

142. الإمام الصادق عليه السلام: مَكَّةُ حَرَمُ إبراهيمَ عليه السلام، وَالمَدينَةُ حَرَمُ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله.

142. امام صادق عليه السلام: مكّه، حرم ابراهيم عليه السلام است و مدينه، حرم محمّد صلى الله عليه و آله.

143. الكافي عن مرازم: دَخَلتُ أنَا وعَمّارٌ وجَماعَةٌ عَلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام بِالمَدينَةِ، فَقالَ: ما مُقامُكُم؟ فَقالَ عَمّارٌ: قَد سَرَّحنا ظَهرَنا ، وأَمَرنا أن نُؤتى بِهِ إلى خَمسَةَ عَشَرَ يَوما.

فَقالَ: أصَبتُمُ المُقامَ في بَلَدِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وَالصَّلاةَ في مَسجِدِهِ، وَاعمَلوا لِاخِرَتِكُم وأَكثِروا لِأَنفُسِكُم، إنَّ الرَّجُلَ قَد يَكونُ كَيِّسا فِي الدُّنيا فَيُقالُ: ما أكيَسَ فُلانا! وإنَّمَا الكَيِّسُ كَيِّسُ الآخِرَةِ.

143. الكافى ـ به نقل از مرازم ـ: من و عمّار و عدّه اى، در مدينه خدمت امام صادق عليه السلام رسيديم. فرمود: «كجا اقامت داريد؟».

عمّار گفت: شترهايمان را در چراگاه رها كرديم و گفتيم پانزده روز ديگر، آنها را برايمان بياورند.

فرمود: «به [فضيلت] اقامت در شهر پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و نماز در مسجد او نايل آمده ايد. براى آخرتتان كار كنيد و بر توشه [آخرتِ] خود بيفزاييد. ممكن است شخصى در كار دنيا زيرك باشد و گفته شود: فلانى آدم بسيار زيركى است؛ امّا زيرك واقعى، كسى است كه در كار آخرت، زيرك باشد».

144. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَنِ استَطاعَ أن يَموتَ بِالمَدينَةِ فَليَفعَل، فَإِنّي أشفَعُ لِمَن ماتَ بِها.

144. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس بتواند در مدينه از دنيا برود، اين كار را بكند؛ زيرا من براى كسى كه در آن بميرد، شفاعت مى كنم.

145. الإمام عليّ عليه السلام: مَن خَرَجَ مِنَ المَدينَةِ رَغبَةً عَنها، أبدَلَهُ اللّهُ شَرّا مِنها.

145. امام على عليه السلام: هر كس از سرِ ناخوش داشتنِ مدينه آن را ترك گويد، خداوند، بدتر از آن را نصيب او مى كند.

146. صحيح ابن حبّان عن أبي هريرة: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: لا يَخرُجُ مِنها أحَدٌ ـ يَعنِي المَدينَةَ ـ رَغبَةً عَنها، إلّا أبدَلَهَا اللّهُ ما هُوَ خَيرٌ لَها مِنهُ. وَالمَدينَةُ خَيرٌ لَهُم لَو كانوا يَعلَمونَ.

146. صحيح ابن حبّان ـ به نقل از ابو هريره ـ: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «هيچ كس از سر ناخوش داشتن مدينه اين شهر را ترك نمى كند، مگر اين كه خداوند به جاى او، كسى را نصيب مدينه مى كند كه وجودش براى مدينه بهتر از اوست. مدينه براى آنان بهتر است، اگر مى دانستند».

پژوهشى در باره اقامت گزيدن در مكّه و مدينه

در احاديثى كه گذشت، سرزمين مكّه و مدينه مورد ستايش قرار گرفته اند و برخى از آنها نيز اقامت در اين دو شهر را محبوب و حتّى برتر از ديگر نقاط دانسته اند. دسته اى از احاديث نيز ثواب برخى طاعات مانند قرائت قرآن، روزه دارى و نماز را در اين دو سرزمين، بسى بيشتر از ديگر مكان ها اعلام كرده اند.

در برابر اين احاديث، چند حديث از اقامت گزيدن در مكّه نهى كرده اند، و موجب پديد آمدن تعارض شده اند و چون در هر دو سوى تعارض، يكى دو روايت صحيح نيز وجود دارد، ناگزير از جمع دلالى و نه ترجيح سندى هستيم.

بيشتر فقيهان سرشناس شيعه از هيچ كدام از اين دو دسته احاديث، وجوب و حرمت، استنباط ننموده و مضمون هر دو دسته را حكم استحبابى و كراهتى دانسته اند و سپس جانب نهى را مقدّم داشته و به كراهت اقامت در مكّه فتوا داده اند. از اين رو، به طريق اولويت، استيطان و حضور هميشگى در مكّه را مى توان مكروه دانست.

گفتنى است كه اين حكم، حكم اوّلى و عادى مسئله است و ممكن است به سبب وجوب يارى پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه، هجرت از مكّه واجب باشد و يا براى حفظ خانه خدا و برپايى با شكوه مراسم حج، اقامت طولانى در آن بر كسانى واجب گردد.

حكم مشهور فقيهان را مى توان با اعتبارات عقلايى تقويت كرد و چنين استدلال نمود كه اگر حتّى يك درصد مسلمانان كنونى، قصد اقامت و توطّن در مكّه كنند، جايى براى مسلمانانى كه به حج مى آيند، نمى ماند و شهر مكّه كه بايد آينه شُكوه و نماد مسلمانى باشد، به كلان شهرى شلوغ و نابه سامان تبديل مى گردد.

در برابر مشهور فقيهان، برخى از فقيهان متأخّر (مانند محقّق اردبيلى)، جانب استحباب را مقدّم كرده و اطلاق كراهت را محدود به وضعيت هاى خاص كرده اند. اينان اقامت طولانى مدّت و يا اقامتى را كه احترام حرم مكّى را نزد مقيم فرو كاهد، به گونه اى كه او را در پيشگاه خانه خدا از ارتكاب حرام باز ندارد، مكروه دانسته اند و با توجّه به تعليل هاى وارد شده در احاديث (مانند منجر شدن اقامت به قساوت قلب)، هر اقامتى را براى هر شخصى مكروه نمى دانند.

در پاسخ مى توان چنين گفت كه التزام به اين قيود، چنان دايره را تنگ مى كند كه تنها افراد اندكى قادر به رعايت آنها هستند و از اين رو، حكم عمومى و اصل اوّلى، همان كراهت اقامت طولانى مدّت و استيطان در مكّه است.

خاطر نشان مى كنيم كه تعارض ميان احاديث، تنها در باره اقامت در مكّه است و احاديثِ در دسترس، اقامت در مدينه را مكروه ندانسته اند، هر چند كه وجوه اعتبارى و عقلايى در باره آن نيز جريان دارد و برخى از تعليل ها و تحليل ها بر اقامتى كه به حرمت شكنى در مدينه منجر شود نيز صدق مى كند و اقامتى را كه به جاى تلطيف روحى و ايجاد انس با خدا و اولياى خدا، موجب قساوت قلب مى شود، در بر مى گيرد.

افزون بر اين، با توجّه به احاديثى كه از استيطان در كربلا نهى كرده و به زائر حرم حسينى ـ با همه ارزشى كه زيارت امام حسين عليه السلام دارد ـ فرمان داده اند كه پس از زيارت، باز گردد، مى توان گفت كه در اين جا نيز بازگشت از مدينه پس از انجام زيارت هاى ويژه آن، مطلوب است.

6 / 3: الكوفَةُ

6 / 3: كوفه

147. الإمام الصادق عليه السلام: ما مِن بَلدَةٍ مِنَ البُلدانِ أكثَرُ مُحِبّا لَنا مِن أهلِ الكوفَةِ.

147. امام صادق عليه السلام: هيچ شهرى از شهرها به اندازه مردم كوفه، دوستدار ما نيست.

148. تفسير فرات عن عبداللّه بن الوليد: دَخَلنا عَلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام فَقالَ لَنا: مِمَّن أنتُم؟ فَقُلنا لَهُ: مِن أهلِ الكوفَةِ.

فَقالَ لَنا: إنَّهُ لَيسَ بَلَدٌ مِنَ البُلدانِ ولا مِصرٌ مِنَ الأَمصارِ، أكثَرَ مُحِبّا لَنا مِن أهلِ الكوفَةِ.

148. تفسير فرات ـ به نقل از عبد اللّه بن وليد ـ: خدمت امام صادق عليه السلام رسيديم. فرمود: «شما اهل كجاييد؟».

گفتيم: اهل كوفه.

فرمود: «هيچ سرزمينى از سرزمين ها و هيچ شهرى از شهرها به اندازه اهل كوفه دوستدار ما نيست».

149. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ اللّهَ عز و جل عَرَضَ وِلايَتَنا عَلى أهلِ الأَمصارِ، فَلَم يَقبَلها إلّا أهلُ الكوفَةِ.

149. امام صادق عليه السلام: خداوند عز و جل ولايت ما را بر مردمان شهرها عرضه كرد و تنها مردم كوفه، آن را پذيرفتند.

150. عنه عليه السلام: إنَّ وِلايَتَنا وِلايَةُ اللّهِ عز و جل الَّتي لَم يُبعَث نَبِيٌّ قَطُّ إلّا بِها، إنَّ اللّهَ عَزَّ اسمُهُ عَرَضَ وِلايَتَنا عَلَى السَّماواتِ وَالأَرضِ وَالجِبالِ وَالأَمصارِ فَلَم يَقبَلها قَبولَ أهلِ الكوفَةِ، وإنَّ إلى جانِبِهِم لَقَبرا ما أتاهُ مَكروبٌ إلّا نَفَّسَ اللّهُ كُربَتَهُ، وأَجابَ دَعوَتَهُ، وقَلَبَهُ إلى أهلِهِ مَسرورا.

150. امام صادق عليه السلام: ولايت ما همان ولايت خداست كه هيچ پيامبرى مبعوث نشد، مگر با [تبليغ] آن ولايت. خداوند ـ كه نامش بِشكوه باد ـ ولايت ما را بر آسمان ها و زمين و كوه ها و شهرها عرضه داشت و هيچ كدام مانند اهل كوفه آن را نپذيرفتند. در جوار آنان، قبرى است كه هيچ غم زده اى آن را زيارت نمى كند، مگر اين كه خداوند، غمش را مى زدايد، و دعايش را اجابت مى فرمايد، و او را شادمان به سوى خانواده اش باز مى گرداند.

6 / 4: قُمُّ

6 / 4: قم

151. الإمام الصادق عليه السلام: إذا عَمَّتِ البُلدانَ الفِتَنُ فَعَلَيكُم بِقُمَّ وحَوالَيها ونواحِيَها؛ فَإِنَّ البَلاءَ مَدفوعٌ عَنها.

151. امام صادق عليه السلام: هر گاه فتنه ها شهرها را فرا گرفت، به قم و اطراف و نواحى آن برويد؛ چرا كه بلا از آن، دور داشته شده است.

152. الإمام الكاظم عليه السلام: إنَّ لِلجَنَّةِ ثَمانِيَةَ أبوابٍ، وواحِدٌ مِنها لِأَهلِ قُمَّ، وهُم خِيارُ شيعَتِنا مِن بَينِ سائِرِ البِلادِ، خَمَّرَ اللّهُ تَعالى وِلايَتَنا في طينَتِهِم.

152. امام كاظم عليه السلام: بهشت، هشت در دارد و يكى از آنها مخصوص اهل قم است. آنان بهترين شيعيان ما در ميان ساير شهرهايند. خداوند متعال، ولايت ما را با سرشت آنان آميخته است.

153. بحارالأنوار عن محمّد بن الفضيل عن عدّة من أصحابه عن الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ لَعَلى قُمَّ مَلَكا رَفرَفَ عَلَيها بِجَناحَيهِ، لا يُريدُها جَبّارٌ بِسوءٍ إلّا أذابَهُ اللّهُ كَذَوبِ المِلحِ فِي الماءِ.

ثُمَّ أشارَ إلى عيسَى بنِ عَبدِ اللّهِ فَقالَ: سَلامُ اللّهِ عَلى أهلِ قُمَّ، يَسقِي اللّهُ بِلادَهُمُ الغَيثَ، ويُنزِلُ اللّهُ عَلَيهِمُ البَرَكاتِ، ويُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِم حَسَناتٍ، هُم أهلُ رُكوعٍ وسُجودٍ وقِيامٍ وقُعودٍ، هُمُ الفُقَهاءُ العُلَماءُ الفُهَماءُ، هُم أهلُ الدِّرايَةِ وَالرِّوايَةِ وحُسنِ العِبادَةِ.

153. بحار الأنوار ـ به نقل از محمّد بن فضيل، از عدّه اى از يارانش ـ: امام صادق عليه السلام فرمود: «بر قم، فرشته اى گماشته شده كه بر فراز آن، بال و پر مى زند. هيچ ستمگرى قصد سوء به آن نمى دارد، مگر اين كه خداوند، او را مانند ذوب شدن نمك در آب، ذوب مى كند».

ايشان سپس به عيسى بن عبد اللّه اشاره كرد و فرمود: «سلام خدا بر اهل قم! خدا شهرشان را از باران، سيراب كند! خدا بر آنان بركت نازل كند! خدا بدى هاى آنان را به نيكى بدل كند! آنان اهل ركوع و سجود و قيام و قعودند. آنان مردمانى فقيه و عالم و فهميده اند. آنان حديث فهم و راوى و خوش عبادت اند».

154. الإمام الصادق عليه السلام: سَتَخلو كوفَةُ مِنَ المُؤمِنينَ، ويَأرِزُ عَنهَا العِلمُ كَما تَأرِزُ الحَيَّةُ في جُحرِها، ثُمَّ يَظهَرُ العِلمُ بِبَلدَةٍ يُقالُ لَها: «قُمُّ» وتَصيرُ مَعدِنا لِلعِلمِ وَالفَضلِ، حَتّى لا يَبقى فِي الأَرضِ مُستَضعَفٌ فِي الدّينِ، حَتَّى المُخَدَّراتِ فِي الحِجالِ، وذلِكَ عِندَ قُربِ ظُهورِ قائِمِنا، فَيَجعَلُ اللّهُ قُمَّ وأَهلَهُ قائِمينَ مَقامَ الحُجَّةِ، ولَولا ذلِكَ لَساخَتِ الأَرضُ بِأَهلِها ولَم يَبقَ فِي الأَرضِ حُجَّةٌ، فَيُفيضُ العِلمُ مِنهُ إلى سائِرِ البِلادِ فِي المَشرِقِ وَالمَغرِبِ، فَيَتِمُّ حُجَّةُ اللّهِ عَلَى الخَلقِ، حَتّى لا يَبقى أحَدٌ عَلَى الأَرضِ لَم يَبلُغ إلَيهِ الدّينُ وَالعِلمُ، ثُمَّ يَظهَرُ القائِمُ عليه السلام ويَسيرُ سَببا لِنَقِمَةِ اللّهِ وسَخَطِهِ عَلَى العِبادِ؛ لِأَنَّ اللّهَ لا يَنتَقِمُ مِنَ العِبادِ إلّا بَعدَ إنكارِهِم حُجَّةً.

154. امام صادق عليه السلام: به زودى كوفه از مؤمنان (شيعيان) تهى خواهد شد و [بساط] علم در آن جمع خواهد شد، چنان كه مار در سوراخش جمع مى شود. سپس علم در شهرى به نام قم آشكار مى گردد. اين شهر، كانون علم و فضل مى شود، تا آن جا كه بر روى زمين، كسى نمى ماند كه در دين مستضعف باشد، حتّى زنان پرده نشين.

اين [واقعه] در هنگام نزديك شدن ظهور قائمِ ما خواهد بود. خداوند، قم و اهل آن را قائم مقام حجّت قرار مى دهد. اگر چنين نبود، بى گمان، زمين، اهل خود را فرو مى بلعيد و در روى زمين حجّتى باقى نمى ماند. علم از اين شهر به سوى شهرهاى ديگر در شرق و غرب عالم، جارى مى گردد و بدين سان، حجّت خدا بر بندگانش تمام مى شود، تا جايى كه در روى زمين، كسى باقى نمى ماند كه دين ودانش به او نرسيده باشد. آن گاه، قائم عليه السلام ظهور مى كند و وسيله اى براى انتقام و خشم خدا نسبت به بندگان مى شود؛ چرا كه خداوند از بندگان انتقام نمى گيرد، مگر پس از آن كه حجّتش را انكار كنند.

155. بحارالأنوار عن سليمان بن صالح: كُنّا ذاتَ يَومٍ عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام فَذَكَرَ فِتَنَ بَني عَبّاسٍ وما يُصيبُ النّاسَ مِنهُم، فَقُلنا: جُعِلنا فِداكَ! فَأَينَ المَفزَعُ وَالمَفَرُّ في ذلِكَ الزَّمانِ؟

فَقالَ: إلَى الكوفَةِ وحَوالَيها، وإلى قُمَّ ونَواحيها. ثُمَّ قالَ: في قُمَّ شيعَتُنا ومَوالينا، وتَكثُرُ فيهَا العِمارَةُ ويَقصِدُهُ النّاسُ ويَجتَمِعونَ فيهِ، حَتّى يَكونَ الجَمرُ بَينَ بَلدَتِهِم.

155. بحار الأنوار ـ به نقل از سليمان بن صالح ـ: روزى در خدمت امام صادق عليه السلام بوديم و ايشان از فتنه هاى بنى عبّاس و مصيبت هايى كه از آنان به مردم مى رسد، ياد كرد. ما گفتيم: فدايت شويم! در آن زمان، به كجا بايد پناه برد و گريخت؟

فرمود: «به كوفه و اطراف آن، و به قم و نواحى آن». سپس فرمود: «در قم، شيعيان و دوستداران ما هستند. آبادانى در آن، بسيار مى شود و مردم به آن جا مى روند و در آن شهر، گرد مى آيند، تا جايى كه جُمَر در وسط شهرشان قرار مى گيرد».

156. بحارالأنوار: رُوِيَ عَن عِدَّةٍ مِن أهلِ الرَّيِّ أنَّهُم دَخَلوا عَلى أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام وقالوا: نَحنُ مِن أهلِ الرَّيِّ، فَقالَ: مَرحَبا بِإِخوانِنا مِن أهلِ قُمَّ، فَقالوا: نَحنُ مِن أهلِ الرَّيِّ! فَأَعادَ الكَلامَ، قالوا ذلِكَ مِرارا وأَجابَهُم بِمِثلِ ما أجابَ بِهِ أوَّلاً.

فَقالَ: إنَّ للّهِِ حَرَما وهُوَ مَكَّةُ، وإنَّ لِلرَّسولِ حَرَما وهُوَ المَدينَةُ، وإنَّ لِأَميرِ المُؤمِنينَ حَرَما وهُوَ الكوفَةُ، وإنَّ لَنا حَرَما وهُوَ بَلدَةُ قُمَّ، وسَتُدفَنُ فيهَا امرَأَةٌ مِن أولادي تُسَمّى فاطِمَةَ، فَمن زارَها وَجَبَت لَهُ الجَنَّةُ.

قالَ الرّاوي: وكانَ هذَا الكَلامُ مِنهُ قَبلَ أن يولَدَ الكاظِمُ عليه السلام.

156. بحار الأنوار: از عدّه اى از اهالى رى روايت شده است كه خدمت امام صادق عليه السلام رسيدند و گفتند: ما اهل رى هستيم.

فرمود: «درود بر برادران قمى ما!».

آن عدّه گفتند: ما اهل رى هستيم!

ايشان دوباره همان جمله را فرمود.

آنها چند بار سخنشان را تكرار كردند و امام عليه السلام باز همان جواب را به ايشان داد و سپس فرمود: «خداوند، حرمى دارد و آن، مكّه است. پيامبر، حرمى دارد و آن، مدينه است. امير مؤمنان، حرمى دارد و آن، كوفه است، و ما نيز حرمى داريم و آن، شهر قم است. به زودى بانويى از فرزندان من به نام فاطمه، در آن شهر دفن خواهد شد. هر كه او را زيارت كند، بهشت برايش واجب مى شود».

اين سخن امام عليه السلام، پيش از آنى بود كه [امام] كاظم عليه السلام به دنيا آيد.

157. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ اللّهَ احتَجَّ بِالكوفَةِ عَلى سائِرِ البِلادِ، وبِالمُؤمِنينَ مِن أهلِها عَلى غَيرِهِم مِن أهلِ البِلادِ، وَاحتَجَّ بِبَلدَةِ قُمَّ عَلى سائِرِ البِلادِ، وبِأَهلِها عَلى جَميعِ أهلِ المَشرِقِ وَالمَغرِبِ مِنَ الجِنِّ وَالإِنسِ، ولَم يَدَعِ اللّهُ قُمَّ وأَهلَهُ مُستَضعَفا بَل وَفَّقَهُم وأَيَّدَهُم.

ـ ثُمَّ قالَ ـ: إنَّ الدّينَ وأَهلَهُ بِقُمَّ ذَليلٌ، ولَولا ذلِكَ لَأَسرَعَ النّاسُ إلَيهِ فَخَرِبَ قُمُّ وبَطَلَ أهلُهُ، فَلَم يَكُن حُجَّةً عَلى سائِرِ البِلادِ، وإذا كانَ كَذلِكَ لَم تَستَقِرَّ السَّماءُ وَالأَرضُ، ولَم يُنظَروا طَرفَةَ عَينٍ، وإنَّ البَلايا مَدفوعَةٌ عَن قُمَّ وأَهلِهِ، وسَيَأتي زَمانٌ تَكونُ بَلدَةُ قُمَّ وأَهلُها حُجَّةً عَلَى الخَلائِقِ، وذلِكَ في زَمانِ غَيبَةِ قائِمِنا عليه السلام إلى ظُهورِهِ، ولَولا ذلِكَ لَساخَتِ الأَرضُ بِأَهلِها، وإنَّ المَلائِكَةَ لَتَدفَعُ البَلايا عَن قُمَّ وأَهلِهِ، وما قَصَدَهُ جَبّارٌ بِسوءٍ إلّا قَصَمَهُ قاصِمُ الجَبّارينَ، وشَغَلَهُ عَنهُم بِداهِيَةٍ أو مُصيبَةٍ أو عَدُوٍّ، ويُنسِي اللّهُ الجَبّارينَ في دَولَتِهِم ذِكرَ قُمَّ وأَهلِهِ كَما نَسوا ذِكرَ اللّهِ.

157. امام صادق عليه السلام: خداوند، كوفه را براى ديگر سرزمين ها، و اهالى مؤمن آن را براى

اهالى ديگر سرزمين ها حجّت قرار داده، و شهر قم را براى ديگر سرزمين ها و مردم آن را براى همه مردم شرق و غرب عالم، از جن و انس، حجّت قرار داده است. خداوند، قم و مردم آن را مستضعف [در دين] نگذاشته؛ بلكه آنان را توفيق داده و تأييد نموده است.

سپس فرمود: دين و اهل آن، در قم مهار شده و سر به راه اند و اگر چنين نبود، مردم به سوى اين شهر مى شتافتند و در نتيجه، قم خراب مى شد و مردمش از بين مى رفتند و ديگر اين شهر، حجّتى براى ديگر شهرها نمى بود، و اگر چنين مى شد، آسمان و زمين بر جاى نمى ماندند و مردم، طرفة العينى مهلت داده نمى شدند.

بلاها از قم و اهل آن، دور داشته شده است. زمانى خواهد آمد كه شهر قم و مردم آن بر خلايق، حجّت اند و اين، در زمان غيبت قائم ما عليه السلام تا ظهورش است. اگر نه چنين بود، بى گمان، زمين اهل خود را در كامش فرو مى برد. فرشتگان، بلاها را از قم و مردم آن، دور مى كنند. هيچ ستمگرى به اين شهر سوء قصدى نمى كند، مگر اين كه در هم شكننده ستمگران، او را در هم مى شكند و از طريق بلايى يا مصيبتى يا دشمنى، او را از آنان دفع مى كند. خداوند، ياد قم و اهل آن را از ياد ستمگران در زمان حاكميتشان مى برد، چنان كه آنان خدا را از ياد برده اند.

6 / 5: الشّامُ

6 / 5: شام

الكتاب

قرآن

«وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُواْ يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأَْرْضِ وَمَغَـرِبَهَا الَّتِى بَـرَكْنَا فِيهَا».

«و به آن گروهى كه پيوسته تضعيف مى شدند، بخش هاى باخترى و خاورى زمين را ـ كه در آن بركت قرار داده بوديم ـ به ميراث داديم».

الحديث

حديث

158. تفسير العيّاشي عن داود الرقّي: قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام: كانَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام يَقولُ: نِعمَ الأَرضُ الشّامُ، وبِئسَ القَومُ أهلُهَا. وبِئسَ البِلادُ مِصرُ، أما إنَّها سِجنُ مَن سَخِطَ اللّهُ عَلَيهِ، ولَم يَكُن دُخولُ بَني إسرائيلَ مِصرَ إلّا مِن سَخَطِهِ ومَعصِيَتِهِ مِنهُم للّهِِ ؛ لِأَنَّ اللّهَ عز و جل قالَ: «ادْخُلُواْ الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِى كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ» يَعنِي الشّامَ، فَأَبَوا أن يَدخُلوها، فَتاهوا فِي الأَرضِ أربَعينَ سَنَةً في مِصرَ وفَيافيها، ثُمَّ دَخَلوها بَعدَ أربَعينَ سَنَةً.

قالَ: وما كانَ خُروجُهُم مِن مِصرَ ودُخولُهُمُ الشّامَ إلّا مِن بَعدِ تَوبَتِهِم ورِضَا اللّهِ عَنهُم. وقالَ: إنّي لَأَكرَهُ أن آكُلَ مِن شَيءٍ طُبِخَ في فَخّارِها، وما اُحِبُّ أن أغسِلَ رَأسي مِن طينِها؛ مَخافَةَ أن يورِثَني تُربَتُهَا الذُّلَّ ويَذهَبَ بِغَيرَتي.

158. تفسير العيّاشى ـ به نقل از داوود رَقّى ـ:امام صادق عليه السلام فرمود: «[پدرم] باقر عليه السلام مى فرمود: خوب سرزمينى است شام و بد مردمى هستند اهالىِ كنونىِ آن! و بد كشورى است مصر! همانا مصر، زندان كسى است كه خدا بر او خشم گرفته باشد. ورود بنى اسرائيل به مصر فقط بِدان سبب بود كه خداوند بر آنان خشم گرفت و آنان خدا را نافرمانى كرده بودند؛ چرا كه خداى عز و جل فرمود: «به سرزمين مقدّسى كه خدا براى شما رقم زده، وارد شويد»؛ يعنى به شام؛ امّا آنان از رفتن به اين سرزمين، سر باز زدند و در نتيجه، مدّت چهل سال در مصر و بيابان هاى آن سرگردان شدند و پس از چهل سال، وارد شام شدند». امام صادق عليه السلام فرمود: «و بيرون آمدن آنان از مصر و ورودشان به شام هم پس از آن به وقوع پيوست كه توبه كردند و خداوند از ايشان خشنود گشت».

امام صادق عليه السلام فرمود: من «خوش ندارم از چيزى كه در سفالينه هاى مصرى طبخ مى شود، بخورم، و دوست ندارم با گِل آن سرم را بشويم؛ زيرا مى ترسم خاكش برايم خوارى به بار آورد و غيرتم را از بين ببرد».

6 / 6: القُدسُ

6 / 6: قُدس

الكتاب

قرآن

«سُبْحَانَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَا الَّذِى بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ ءَايَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ».

«منزّه است آن خدايى كه بنده اش را شبانه از مسجد الحرام به سوى مسجد الأقصى ـ كه پيرامون آن را بركت داده ايم ـ سِير داد تا از نشانه هاى خود به او بنمايانيم، كه او همان شنواى بيناست».

«وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ * وَ طُورِ سِينِينَ * وَ هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ».

«سوگند به تين و زيتون. سوگند به طور سينين. سوگند به اين شهر امن».

الحديث

حديث

159. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى... اختارَ مِنَ البُلدانِ أربَعَةً، فَقالَ عز و جل: «وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ * وَ طُورِ سِينِينَ * وَ هَذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ» فَالتّينُ المَدينَةُ، وَالزَّيتونُ بَيتُ المَقدِسِ، وطورُ سينينَ الكوفَةُ، وهذَا البَلَدُ الأَمينُ مَكَّةُ.

159. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداوند ـ تبارك و تعالى ـ... از شهرها چهار شهر را برگزيد و فرمود: «سوگند به انجير و زيتون. سوگند به طور سَينا. سوگند به اين شهر امن». «انجير»، مدينه است و «زيتون»، بيت المقدّس است و «طور سَينا»، كوفه است و «اين شهر امن»، مكّه.

160. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ للّهِِ عز و جل خِيارا مِن كُلِّ ما خَلَقَهُ... فَأَمّا خِيارُهُ مِنَ البِقاعِ: فَمَكَّةُ، وَالمَدينَةُ، وبَيتُ المَقدِسِ.

160. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خداى عز و جل از هر چيزى كه آفريده، گزينشى كرده است.… سرزمين هاى برگزيده او عبارت اند از: مكّه و مدينه و بيت المقدّس.

6 / 7: قَزوينُ

6 / 7: قزوين

161. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: قَزوينُ بابٌ مِن أبوابِ الجَنَّةِ.

161. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: قزوين، دروازه اى از دروازه هاى بهشت است.

162. عنه صلى الله عليه و آله: اللّهُمَّ ارحَم إخواني بِقَزوينَ... قَزوينُ بابٌ مِن أبوابِ الجَنَّةِ، يُقاتِلونَ الدَّيلَمَ، الشُّهَداءُ فيهِم كَشُهَداءِ بَدرٍ.

162. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خدايا! برادران مرا در قزوين مورد رحمت قرار ده.… قزوين، دروازه اى از دروازه هاى بهشت است. با ديلميان مى جنگند و شهيدانشان مانند شهيدان بَدرند.

163. عنه صلى الله عليه و آله: إنّي لَأَعرِفُ أقواما يَكونونَ في آخِرِ الزَّمانِ قَدِ اختَلَطَ الإِيمانُ بِلُحومِهِم ودِمائِهِم، يُقاتِلونَ في بَلدَةٍ يُقالُ لَها قَزوينُ، تَشتاقُ إلَيهِمُ الجَنَّةُ وتَحِنُّ كَما تَحِنُّ النّاقَةُ إلى وَلَدِها.

163. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: من اقوامى را مى شناسم كه در آخر الزمان اند و ايمان با گوشت و خون آنان آميخته شده است. در شهرى كه به آن قزوين مى گويند، [در راه ايمانشان] مى جنگند و بهشت به آنان، چنان مشتاق و شيفته است كه ماده شتر به بچّه اش.

164. عنه صلى الله عليه و آله: ما مِن قَومٍ أحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالى مِن قَومٍ حَمَلُوا القُرآنَ، ورَكِبوا إلَى التِّجارَةِ الَّتي ذَكَرَ اللّهُ تَعالى: «تُنجِيكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ» ، وقَرَؤُوا القُرآنَ، وشَهَرُوا السُّيوفَ؛ يَسكُنونَ بَلَدَةً يُقالُ لَها: «قَزوينُ»، يَأتونَ يَومَ القِيامَةِ وأَوداجُهُم تَقطُرُ دَما، يُحِبُّهُمُ اللّهُ ويُحِبّونَهُ [تُفتَحُ] لَهُم ثَمانِيَةُ أبوابِ الجَنَّةِ، فَيُقالُ لَهُم: اُدخُلوا مِن أيِّها شِئتُم.

164. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ مردمى نزد خداى متعال، محبوب تر از مردمى نيستند كه قرآن را برداشته و به تجارتى روى آورده اند كه خداى متعال فرموده است: «شما را از عذابى دردناك مى رهاند»، و قرآن مى خوانند و شمشير بر مى كشند. آنان در شهرى سكونت مى كنند كه به آن قزوين مى گويند و روز رستاخيز، در حالى مى آيند كه از شاه رگ هايشان خون مى چكد. خدا آنان را دوست مى دارد و آنان خدا را دوست مى دارند. هر هشت درِ بهشت برايشان [باز مى شود] و به آنان مى گويند: از هر در كه خواستيد، وارد شويد.

6 / 8: تِفليسُ

6 / 8: تفليس

165. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ اللّهَ اختارَ مِن جَميعِ البِلادِ كوفَةَ وقُمَّ وتِفليسَ .

165. امام صادق عليه السلام: خداوند از ميان همه شهرها، كوفه و قم و تفليس را برگزيد.

الفصل السابع: البلاد المذمومة

فصل هفتم: سرزمين هاى نكوهش شده

7 / 1: مِصرُ

7 / 1: مصر

166. الكافي عن عليّ بن أسباط عن رَجل: ذَكَرتُ لَهُ [الإِمامِ الصّادِقِ عليه السلام] مِصرَ، فَقالَ: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: «اُطلُبوا بِهَا الرِّزقَ، ولا تُطيلوا بِهَا المَكثَ».

ثُمَّ قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام: مِصرُ الحُتوفِ تُقَيَّضُ لَها قَصيرَةُ الأَعمارِ .

166. الكافى ـ به نقل از على بن اسباط، از مردى ـ: به ايشان (امام صادق عليه السلام) در باره مصر گفتم. فرمود: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: براى روزى به آن جا برويد؛ امّا در آن، زياد نمانيد».

امام صادق عليه السلام سپس فرمود: «مصر، شهر مرگ و مير است. عمرها در آن جا كوتاه مقدّر مى شوند».

167. قصص الأنبياء للراوندي عن يحيى بن عبداللّه بن الحسن رفعه عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله: اِنتَحوا مِصرَ ولا تَطلُبُوا المَكثَ فيها ـ ولا أحسَبُهُ إلّا قالَ: ـ وهُوَ يورِثُ الدِّياثَةَ .

167. قصص الأنبياء، راوندى ـ به نقل از يحيى بن عبد اللّه بن حسن، در حديثى كه سند آن را به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله رساند ـ: «به مصر برويد؛ امّا در آن، زياد نمانيد» و مطمئنم كه فرمود: «[زيرا] اقامت در آن، بى غيرتى مى آورد».

168. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في ذِكرِ مِصرَ ـ: لا تَأكُلوا في فَخّارِها، ولا تَغسِلوا رُؤوسَكُم بِطينِها؛ فَإِنَّهُ يَذهَبُ بِالغَيرَةِ، ويورِثُ الدِّياثَةَ.

168. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در ذكر مصر ـ: در سفالينه هاى آن، غذا نخوريد و سرهايتان را با گِل آن جا نشوييد؛ زيرا غيرت را از بين مى برد و بى غيرتى مى آورد.

169. تفسير العيّاشي عن عليّ بن أسباط: قُلتُ لَهُ [الإِمامِ الرِّضا عليه السلام]: إنَّ أهلَ مِصرَ يَزعُمونَ أنَّ بِلادَهُم مُقَدَّسَةٌ. قالَ: وكَيفَ ذلِكَ؟ قُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ، يَزعُمونَ أنَّهُ يُحشَرُ في جيلِهِم سَبعونَ ألفا يَدخُلونَ الجَنَّةَ بِغَيرِ حِسابٍ!

قالَ: لا، لَعَمري ما ذاكَ كَذاكَ، وما غَضِبَ اللّهُ عَلى بَني إسرائيلَ إلّا أدخَلَهُم مِصرَ، ولا رَضِيَ عَنهُم إلّا أخرَجَهُم مِنها إلى غَيرِها. ولَقَد أوحَى اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى إلى موسى عليه السلام أن يُخرِجَ عِظامَ يوسُفَ مِنها، فَاستَدَلَّ موسى عَلى مَن يَعرِفُ مَوضِعَ القَبرِ، فَدُلَّ عَلَى امرَأَةٍ عَمياءَ زَمِنَةٍ ، فَسَأَلَها موسى أن تَدُلَّهُ عَلَيهِ، فَأَبَت إلّا عَلى خَصلَتَينِ: يَدعُو اللّهَ فَيَذهَبَ بِزَمانَتِها، ويُصَيِّرَها مَعَهُ فِي الجَنَّةِ فِي الدَّرَجَةِ الَّتي هُوَ فيها. فَأَعظَمَ ذلِكَ موسى. فَأَوحَى اللّهُ إلَيهِ: وما يَعظُمُ عَلَيكَ مِن هذا؟ أعطِها ما سَأَلَت. فَفَعَلَ، فَتَوَعَّدَتهُ طُلوعَ القَمَرِ، فَحَبَسَ اللّهُ طُلوعَ القَمَرِ حَتّى جاءَ موسى لِمَوعِدِهِ، فَأَخرَجَتهُ مِنَ النّيلِ في سَفَطٍ مَرمَرٍ، فَحَمَلَهُ موسى عليه السلام.

ثُمَّ قالَ: إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ: لا تَأكُلوا في فَخّارِها، ولا تَغسِلوا رُؤوسَكُم بِطينِها؛ فَإِنَّهُ يورِثُ الذِّلَّةَ، ويَذهَبُ بِالغَيرَةِ.

169. تفسير العيّاشى ـ به نقل از على بن اَسباط ـ: به ايشان (امام رضا عليه السلام) گفتم: مردم مصر ادّعا مى كنند كه كشورشان مقدّس است.

فرمود: «چه طور؟».

گفتم: قربانت گردم! آنها مى گويند كه از مردمان آنان، هفتاد هزار نفر محشور مى شوند كه بدون حسابرسى به بهشت مى روند.

فرمود: «نه، به جان خودم سوگند كه چنين نيست. خداوند، زمانى كه بر بنى اسرائيل خشم گرفت، آنان را به مصر در آورد و زمانى كه از ايشان خشنود گشت، آنان را از مصر بيرون آورد. خداى ـ تبارك و تعالى ـ به موسى عليه السلام وحى فرمود كه استخوان هاى يوسف را از اين سرزمين، بيرون ببرد.

موسى در جستجوى كسى بر آمد كه محلّ قبر را مى داند. او را به زن نابيناى زمينگيرى راه نمايى كردند. موسى از او خواست كه قبر يوسف را به وى نشان دهد. آن زن به دو شرط، حاضر به اين كار شد: يكى اين كه موسى دعا كند خداوند، زمينگيرى او را بهبود بخشد و دوم، اين كه او را با موسى در بهشت، هم درجه قرار دهد. اين كار بر موسى سنگين آمد.

خداوند به او وحى فرمود كه: چرا اين درخواست بر تو گران مى آيد؟ درخواستش را بپذير.

موسى پذيرفت و آن زن، هنگام طلوع ماه را با او قرار گذاشت. خداوند، طلوع ماه را نگه داشت [و به تأخيرش افكند] تا اين كه موسى سر قرارش آمد و آن زن، جنازه يوسف را در تابوتى مرمرين از نيل بيرون آورد و موسى عليه السلام آن را بُرد.

ايشان سپس فرمود: «پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: در سفالينه هاى مصر غذا نخوريد و با گِل آن، سرتان را نشوييد؛ زيرا اين كار، خوارى مى آورد و غيرت را مى برد».

170. قصص الأنبياء للراوندي عن أبي إبراهيم الموصليّ: قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام: إنَّ نَفسي تُنازِعُني مِصرَ. فَقالَ: ما لَكَ ومِصرَ؟ أما عَلِمتَ أنَّها مِصرُ الحُتوفِ؟! ـ ولا أحسَبُهُ إلّا قالَ: ـ يُساقُ إلَيها أقصَرُ النّاسِ أعمارا.

170. قصص الأنبياء، راوندى ـ به نقل از ابو ابراهيم موصلى ـ: به امام صادق عليه السلام گفتم: دلم هواى مصر را كرده است.

فرمود: «تو را چه به مصر؟ مگر نمى دانى كه آن جا شهر مرگ هاست؟!» و مطمئنم كه فرمود: «كوتاه عمرترينِ مردمان، به آن جا سوق داده مى شوند».

بيان

توضيح

يمكن الجمع بين الآيات والأخبار الواردة في مدح الشام ومصر وذمّه، بما أومأنا إليه سابقا من اختلاف أحوال أهله في الأزمان؛ فإنّه كان في أوّل الزمان محلّ الأنبياء والصلحاء فكان من البلاد المباركة الشريفة، فلمّا صار أهله من أشقى الناس وأكفرهم صار من شرّ البلاد، كما أنّ يوم عاشوراء كان من الأيّام المتبرّكة ـ كما يظهر من بعض الأخبار ـ فلمّا قتل فيه الحسين عليه السلام صار من أنحس الأيّام.

جمع و سازش ميان آيات و احاديثى كه در ستايش شام و مصر و نكوهش آنها آمده است، بر پايه آنچه پيش تر بِدان اشاره كرديم، امكان پذير است و آن، اختلاف احوال مردم اين سرزمين ها در طول زمان است. سرزمين شام، در آغاز، جايگاه پيامبران و صالحان بود. از اين رو، از سرزمين هاى بابركت و شريف به شمار مى رفته است؛ امّا زمانى كه مردمش از بى رحم ترين و بدكيش ترينْ افراد گشتند (در عصر اُموى)، از بدترينْ سرزمين ها شد، چندان كه روز عاشورا ـ آن طور كه از برخى احاديث، پيداست ـ از روزهاى خجسته آنان بود، در حالى كه با كشته شدن امام حسين عليه السلام در اين روز، بايد از نحس ترينْ روزها شمرده شود.

راجع: ص215 (البلاد المحمودة / الشام).

ر. ك: ص447 (سرزمين هاى ستايش شده / شام).

7 / 2: البَصرَةُ

7 / 2: بصره

171. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّ عَلِيّا عليه السلام لَمّا أرادَ الخُروجَ مِنَ البَصرَةِ، قامَ عَلى أطرافِها ثُمَّ قالَ: لَعَنَكِ اللّهُ يا أنتَنَ الأَرضِ تُرابا، وأَسرَعَها خَرابا، وأَشَدَّها عَذابا، فيكِ الدّاءُ الدَّوِيُّ!

قيلَ: وما هُوَ يا أميرَ المُؤمِنينَ؟

قالَ: كَلامُ القَدَرِ الَّذي فيهِ الفِريَةُ عَلَى اللّهِ، وبُغضُنا أهلَ البَيتِ وفيهِ سَخَطُ اللّهِ [وسَخَطُ] نَبِيِّهِ عليه السلام، وكَذِبُهُم عَلَينا أهلَ البَيتِ، وَاستِحلالُهُمُ الكَذِبَ عَلَينا.

171. امام صادق عليه السلام: على عليه السلام هنگامى كه خواست از كوفه خارج شود، در پيرامون آن ايستاد و فرمود: «لعنت خدا بر تو باد، اى سرزمينى كه خاكت گنديده ترينِ خاك هاست! زودتر از هر سرزمينى رو به ويرانى مى نهى، و سخت ترين عذاب ها را دارى، و درد بى درمان، در توست!».

گفته شد: كدام درد، اى امير مؤمنان؟

فرمود: «اعتقاد به قَدَر كه در آن، دروغ بستن به خداست، و كينه توزى با ما خاندان كه موجب خشم خدا [و خشم] پيامبر اوست، و دروغ بستنشان بر ما خاندان، و روا شمردن دروغ بر ما».

172. الإمام عليّ عليه السلام ـ في ذَمِّ أهلِ البَصرَةِ ـ: إنَّ لِلبَصرَةِ ثَلاثَةَ أسماءٍ سِوَى البَصرَةِ فِي الزُّبُرِ الاُوَلِ، لا يَعلَمُها إلَا العُلَماءُ: مِنها الخَريبَةُ، ومِنها تَدمُرُ، ومِنهَا المُؤتَفِكَةُ.…

إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله قالَ لي يَوما ولَيسَ مَعَهُ غَيري: «إنَّ جَبرَئيلَ الرّوحَ الأَمينَ حَمَلَني عَلى مَنكِبِهِ الأَيمَنِ حَتّى أرانِيَ الأَرضَ ومَن عَلَيها، وأَعطاني أقاليدَها، وعَلَّمَني ما فيها وما قَد كانَ عَلى ظَهرِها، وما يَكونُ إلى يَومِ القِيامَةِ، ولَم يَكبُر ذلِكَ عَلَيَّ كَما لم يَكبُر عَلى أبي آدَمَ؛ عَلَّمَهُ الأَسماءَ كُلَّها ولَم تَعلَمهَا المَلائِكَةُ المُقَرَّبونَ، وإنّي رَأَيتُ بُقعَةً عَلى شاطِئِ البَحرِ تُسَمَّى البَصرَةَ، فَإِذا هِيَ أبعَدُ الأَرضِ مِنَ السَّماءِ وأَقرَبُها مِنَ الماءِ، وأَنَّها لَأَسرَعُ الأَرضِ خَرابا، وأَخشَنُها تُرابا، وأَشَدُّها عَذابا، ولَقَد خُسِفَ بِها فِي القُرونِ الخالِيَةِ مِرارا، ولَيَأتِيَنَّ عَلَيها زَمانٌ».

وإنَّ لَكُم ـ يا أهلَ البَصرَةِ ـ وما حَولَكُم مِنَ القُرى مِنَ الماءِ لَيَوما عَظيما بَلاؤُهُ، وإنّي لَأَعلَمُ مَوضِعَ مُنفَجَرِهِ مِن قَريَتِكُم هذِهِ، ثُمَّ اُمورٌ قَبلَ ذلِكَ تَدهَمُكُم عَظيمَةٌ اُخفِيَت عَنكُم وعَلِمناها، فَمَن خَرَجَ عَنها عِندَ دُنُوِّ غَرَقِها فَبِرَحمَةٍ مِنَ اللّهِ سَبَقَت لَهُ، ومَن بَقِيَ فيها غَيرَ مُرابِطٍ بِها فَبِذَنبِهِ، ومَا اللّهُ بِظَّلامِ لِلعَبيدِ.

172. امام على عليه السلام ـ در نكوهش بصريان ـ: بصره را در كتاب هاى [آسمانىِ] نخستين، جز بصره، سه نام ديگر نيز هست كه تنها عالِمان، آنها را مى دانند: يكى خريبه، ديگر تَدمُر، و ديگرى مؤتفكه.…

روزى كه من و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله تنها باهم بوديم، به من فرمود: «جبرئيل روح الأمين، مرا بر شانه راست خود سوار كرد تا جايى كه زمين و زمينيان را به من نشان داد، و كليدهاى

آن را در اختيارم نهاد، و آنچه را در زمين است و آنچه را بر روى آن بوده است و آنچه را تا روز قيامت خواهد بود، به من آموخت، و اين بر من گران نيامد، چنان كه بر پدرم آدم، گران نيامد. به او تمام نام ها را آموخت، در حالى كه فرشتگان مقرّب هم آنها را نمى دانستند. من سرزمينى را در ساحل دريا ديدم كه آن را «بصره» مى نامند. دورترينِ سرزمين ها از آسمان و نزديك ترينِ آنها به آب بود. از هر سرزمينى زودتر ويران مى شود، و خاكش درشت ترينِ خاك هاست، و عذابش از هر سرزمين ديگرى، سخت تر است. در روزگاران گذشته، بارها بلعيده شد و زمانى ديگر چنين خواهد شد. شما را ـ اى اهل بصره ـ و روستاهاى پيرامونتان را بلايى بس بزرگ از آب، در انتظار است، و من مى دانم كه اين آب، از كجاى اين آبادى تان بر خواهد جوشيد؛ امّا پيش از آن، حوادث سهمگين بر شما يورش مى آورند كه از شما پوشيده داشته شده است؛ ليكن ما آنها را مى دانيم. پس آن گاه كه زمان زير آب رفتن بصره نزديك شود، هر كس كه [موفّق شود] از اين شهر بيرون رود، به واسطه رحمت الهى است كه پيشاپيش شامل حال او شده است و هر كس در آن بماند، بى آن كه مرزبان باشد، به گناه خويش گرفتار آمده است و خداوند، هرگز به بندگان، ستم نمى كند».

173. عنه عليه السلام ـ في ذَمِّ أهلِ البَصرَةِ بَعدَ وَقعَةِ الجَمَلِ ـ: أرضُكُم قَريبَةٌ مِنَ الماءِ، بَعيدَةٌ مِنَ السَّماءِ، خَفَّت عُقولُكُم، وسَفِهَت حُلومُكُم، فَأَنتُم غَرَضٌ لِنابلٍ، واُكلَةٌ لِاكِلٍ، وفَريسَةٌ لِصائِلِ .

173. امام على عليه السلام ـ در نكوهش بصريان پس از جنگ جمل ـ: سرزمين شما به آب، نزديك و از آسمان، دور است. شما مردمانى سبك مغز و سست انديشيد. از اين رو [همواره] هدفى براى تيراندازيد و لقمه اى براى خورنده و شكارى براى شكارچى.

174. عنه عليه السلام ـ مِن كَلامٍ لَهُ في ذَمِّ أهلِ البَصرَةِ بَعدَ وَقعَةِ الجَمَلِ ـ: بِلادُكُم أنتَنُ بِلادِ اللّهِ تُربَةً، أقرَبُها مِنَ الماءِ وأَبعَدُها مِنَ السَّماءِ، وبِها تِسعَةُ أعشارِ الشَّرِّ. المُحتَبَسُ فيها بِذَنبِهِ، وَالخارِجُ بِعَفوِ اللّهِ. كَأَنّي أنظُرُ إلى قَريَتِكُم هذِهِ قَد طَبَّقَهَا الماءُ حَتّى ما يُرى مِنها إلّا شُرَفُ المَسجِدِ، كَأَنَّهُ جُؤجُؤُ طَيرٍ في لُجَّةِ بَحرٍ.

174. امام على عليه السلام ـ از سخنان ايشان در نكوهش بصريان پس از جنگ جمل ـ: سرزمين شما خاكش متعفّن ترين سرزمين خداست، نزديك ترينِ سرزمين ها به آب و دورترين آنها از آسمان است، و نُه دهم شرّ و بدى در اين سرزمين است. آن كه در اين شهر بماند به كيفر گناه خويش است، و آن كه بيرون رفته عفو خداوند شامل حالش شده. گويا مى بينيم كه اين آبادى شما را آب فرا گرفته است تا جايى كه تنها كنگره هاى مسجد آن ديده مى شود، همچون سينه مرغى در ميان دريا.

7 / 3: أصبَهانُ

7 / 3: اصفهان

175. الخرائج والجرائح عن ابن مسعود: كُنتُ قاعِدا عِندَ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام في مَسجِدِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله، إذ نادى رَجُلٌ: مَن يَدُلُّني عَلى مَن آخُذُ مِنهُ عِلما؟ ومَرَّ.

فَقُلتُ لَهُ: يا هذا، هَل سَمِعتَ قَولَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله: أنَا مَدينَةُ العِلمِ وعَلِيٌّ بابُها؟ فَقالَ: نَعَم، قُلتُ: وأَينَ تَذهَبُ وهذا عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ؟ فَانصَرَفَ الرَّجُلُ وجَثا بَينَ يَدَيهِ.

فَقالَ عليه السلام لَهُ: مِن أيِّ بِلادِ اللّهِ أنتَ؟ قالَ: مِن أصفَهانَ، قالَ لَهُ: اُكتُب:

أملى عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ عليه السلام: إنَّ أهلَ أصفَهانَ لا يَكونُ فيهِم خَمسُ خِصالٍ: السَّخاوَةُ، وَالشَّجاعَةُ، وَالأَمانَةُ، وَالغَيرَةُ، وحُبُّنا أهلَ البَيتِ.

قالَ: زِدني يا أميرَ المُؤمِنينَ.

قالَ بِاللِّسانِ الأَصفَهانِيِّ: اروت اين وس. يَعنِي: اليَومَ حَسبُكَ هذا.

175. الخرائج و الجرائح ـ به نقل از ابن مسعود ـ: نزد امير مؤمنان عليه السلام در مسجد پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نشسته بودم كه مردى صدا زد: كيست كه مرا به مردى ره نمون شود تا از او دانشى بر گيرم؟ و رفت.

من به او گفتم: اى مرد! آيا سخن پيامبر صلى الله عليه و آله را شنيده اى كه: «من شهر علمم و على دروازه آن شهر است»؟

گفت: آرى.

گفتم: پس كجا مى روى، در حالى كه على بن ابى طالب، اين جاست؟

مرد باز گشت و در برابر ايشان زانو زد.

[امام عليه السلام] به او فرمود: «تو از كدام شهر خدايى؟».

گفت: از اصفهان.

فرمود: «بنويس: على بن ابى طالب اِملا كرد: در اهالى اصفهان، پنج خصلت نيست: بخشندگى، شجاعت، امانتدارى، غيرت، و محبّت ما خاندان».

گفت: باز هم بفرماييد، اى امير مؤمنان!

ايشان به زبان مردم اصفهان فرمود: «اروت اين وس»، يعنى: امروزت را اين بس!

بيان

توضيح

قال العلّامة المجلسي قدس سره ذيل الحديث: كان أهل أصفهان في ذلك الزمان إلى أوّل استيلاء الدولة القاهرة الصفويّة ـ أدام اللّه بركاتهم ـ من أشدّ النواصب، والحمد للّه الذي جعلهم أشدّ الناس حبّا لأهل البيت عليهم السلام، وأطوعهم لأمرهم، وأوعاهم لعلمهم، وأشدّهم انتظارا لفرجهم، حتّى أنّه لا يكاد يوجد من يتّهم بالخلاف في البلد ولا في شيء من قراه القريبة أو البعيدة، وببركة ذلك تبدّلت الخصال الأربع أيضا فيهم، رزقنا اللّه وسائر أهل هذه البلاد نصر قائم آل محمد صلى الله عليه و آله والشهادة تحت لوائه، وحشرنا معهم في الدنيا و الآخرة.

علّامه مجلسى (م 1111ق) مى گويد: «اهالى اصفهان در آن زمان تا آغاز استيلاى دولت ظفرمند صفوى ـ كه خداى، بركات آنان را پايدار بدارد ـ از سرسخت ترين ناصبى ها بوده اند، و خدا را شكر كه آنان را از علاقه مندترينْ مردمان به اهل بيت عليهم السلام قرار داد، چنان كه بيش از همه مردمان، مطيع فرمان اهل بيت و فراگيرنده دانش آنان و در انتظار فَرَج ايشان هستند، به طورى كه در اين شهر و در روستاهاى نزديك و دور آن، تقريبا كسى كه به مخالفت با شيعه متّهم باشد، يافت نمى شود و به بركت اين خصلت (عشق اهل بيت)، آن چهار خصلت ديگر نيز در ايشان به ضدّش تبديل شده است.

خداوند، توفيق يارى رساندن به قائم آل محمّد صلى الله عليه و آله و شهادت در تحت لواى او را به ما و ديگر اهالى اين شهر، روزى فرمايد و ما را در دنيا و آخرت با ايشان محشور كند!».