أ خ و / الإخاء

6. الإخاء (نسخه آزمایشی)

برادرى

درآمد

اُخوّت، در لغت

كلمه «أخ (برادر)» در لغت به دارندگان انواع پيوندهاى نَسَبى و غير نَسَبى اطلاق مى گردد و هر كس با كسى يا چيزى ارتباط نزديك داشته باشد، برادرِ آن شمرده مى شود. بنا بر اين، ميان «أخ» و پيوندهاى نسبى، اصطلاحا عموم و خصوص مطلق برقرار است.

در القاموس آمده است:

ي الأَخُ وَ الأخُّ مُشَدَّدَةً، وَ الأَخُوُّ وَ الأَخا، وَ الأَخوُ، كَدَلْوٍ، مِنَ النَّسَبِ وَ الصَّديقُ وَ الصّاحِبُ.

أخ و أخّ (با تشديد) و أخُوّ و أخاء و أخْو (بر وزن دَلْو)، پيوند نَسَبى و نيز دوست و همدم است.

و در تاج العروس آمده:

الأَخُ... مِنَ النَّسَبِ مَعروفٌ وَ هُوَ مَنْ وَلَّدَهُ أبوكَ وَ أُمُّكَ أو أحَدُهُما، وَ يُطلَقُ أيضا عَلَى الأَخِ مِنَ الرِّضاعِ... وَ قَد يَكونُ الأَخُ: الصَّديقَ وَ الصّاحِبَ.

اَخ، خويشاوندى معروف است و او كسى است كه پدر و مادرت و يا يكى از آن دو، او را به دنيا آورده باشند. به برادر رضاعى نيز گفته مى شود. گاهى به معناى دوست و همراه مى آيد.

و در مفردات آمده:

الأَصلُ أخوٌ وَ هُوَ المُشارِكُ آخَرَ فى الوِلادَةِ مِنَ الطَّرَفَينِ، أو مِن أحَدِهِما أو مِنَ الرِّضاعِ. وَ يُستَعارُ فى كُلِّ مُشارِكٍ لِغَيرِهِ فِى القَبيلَةِ أو فِى الدّينِ، أو فى صَنعَةٍ، أو فى مُعامَلَةٍ، أو فى مَوَدَّةٍ، وَ فى غَيرِ ذلِكَ مِنَ المُناسَباتِ.

اصل در «أَخ»، «أَخوْ» است و او كسى است كه با ديگرى در تولّد از يك پدر و مادر و يا يكى از آن دو يا در شير خوردن، شريك باشد. اين تعبير در مورد هر گونه شريك در قبيله، دين، حرفه، معامله، دوستى و جز اينها، به استعاره به كار مى رود.

اُخوّت، در قرآن و حديث

بررسى موارد كاربرد كلمه «أخ» و «اُخت» در قرآن و حديث، نشان مى دهد كه اين واژه، در همان معانى لغوى آن (يعنى انواع پيوندهاى نسبى و غير نسبى) استعمال شده است.

در مجموع، در قرآن 82 بار كلمه «أخ» و مشتقّات آن، و چهارده بار «اُخت» و مشتقّات آن، استعمال شده است.

معانى و كاربُردهاى «أخ» در قرآن

كلمه «أخ» و «اُخت» در قرآن كريم، در اين معانى به كار رفته است:

1. پيوند نَسَبى، مانند: «رَبِّ إِنِّى لَا أَمْلِكُ إِلَّا نَفْسِى وَأَخِى؛ پروردگارا! من جز مالك خود و برادرم نيستم» .

2. پيوند رضاعى، مانند: «وَأَخَوَاتُكُم مِّنَ الرَّضَاعَةِ؛ و خواهران رضاعى شما» .

3. پيوند دينى، مانند: «فَإِن لَّمْ تَعْلَمُواْ ءَابَآءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِى الدِّينِ؛ اگر پدرانشان را نمى شناسيد، پس برادران دينى شمايند» .

4. پيوند مودّت و دوستى، مانند: «وَ نَزَعْنَا مَا فِى صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَابِلِينَ؛ آنچه كينه در سينه هايشان بود، بيرون آورديم و برادرانه رو به روى هم بر تخت هايى نشسته اند» .

5. پيوند قبيله اى، مانند: «وَ إِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا؛ و به سوى عاد، برادرشان هود را [فرستاديم]» .

6. پيوند مصاحبت، مانند: «إِنَّ هَذَآ أَخِى لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً؛ اين برادرم، نود و نه ميش دارد» .

7. پيوند مشابهت، مانند: «وَ مَا نُرِيهِم مِّنْ ءَايَةٍ إِلَّا هِىَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِهَا؛ هيچ آيه اى را به آنها نشان نداديم، جز اين كه از همتايش بزرگ تر بود» يا «كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَّعَنَتْ أُخْتَهَا؛ هر بار كه گروهى وارد [جهنّم] شود، همكيشان خود را لعن مى كنند» .

8. پيوند متابعت، مانند: «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُواْ إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ؛ ريخت و پاش كنندگان، برادران شياطين اند» .

9. پيوند هماهنگى، مانند: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُواْ يَقُولُونَ لِاءِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ؛ آيا به منافقان ننگريستى كه به همتايانشان از كافران اهل كتاب مى گفتند:...؟» .

گفتنى است از معانىِ «برادرى»، آنچه در اين بخش مورد نظر است، عبارت است از «پيوند دينى»؛ امّا ساير معانى به خواست خدا، در بخش هاى ديگر خواهند آمد.

برادرى در اسلام

يك. تشريع قانون برادرى در اسلام

تشريع (وضعِ) قانون برادرى، يكى از برجسته ترين اقداماتِ فرهنگى، سياسى، اجتماعى، اقتصادى و نظامى پيامبر اسلام است و به روشنى، حاكى از ارتباط وى با مبدأ وحى، و نهايتِ درايت، حكمت و مديريتِ ايشان در هدايت و رهبرىِ امّت اسلامى است.

قرآن كريم، با جمله «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ؛ در حقيقت، مؤمنان، برادران [يكديگر] اند» ، قانونى را تشريع كرده كه بر اساس آن، نسبت و پيوندى ميان يكايك مسلمانان، ايجاد مى شود كه پيش از آن، وجود نداشت. اين پيوند، «برادرىِ دينى» ناميده مى شود.

نكته قابل تأمّل، اين كه: از نظر اسلام، تنها اين نوع پيوندِ برادرى است كه آثار شرعى و حقوقى دارد، بدين معنا كه پيوند برادرىِ دينى، اگر با پيوند نسبى همراه شود، در ازدواج و ارث، آثار شرعى و حقوقى دارد، و اگر با پيوند رضاعى توأم گردد، در ازدواج، آثارى بر آن مترتّب مى گردد، و اگر با هيچ يك از پيوندهاى نسبى و رضاعى همراه نباشد، آثار شرعى و حقوقى خاصّى دارد كه در فصل سوم و چهارم اين بخش، بدانها اشاره مى شود.

امّا پيوند نسبى و رضاعى بدون پيوند دينى، از نظر اسلام، اثرى بر آنها مترتّب نيست، مانند دو نفر كه به طور نامشروع، در پدر يا مادر و يا هر دو، شريك اند. اسلام، همان طور كه ميان فرزند متولّد از زنا با پدرش، نسبتى قائل نيست، تولّد دو نفر از يك پدر و مادر، يا شير خوردن آنان را از يك مادر، بدون پيوند دينى، معتبر و منشأ آثار شرعى و حقوقى نمى داند.

دو. ايجاد قوى ترين پيوندهاى اجتماعى

اسلام، با تشريع قانون برادرىِ دينى، از يك سو با تعصّب هاى نارواى نژادى، قبيله اى و حزبى به مبارزه برخاست و از سوى ديگر، قوى ترين و كارآمدترين پيوندهاى اجتماعى و سياسى را در امّت اسلامى به وجود آورد.

ادبياتى كه احاديث اسلامى براى تبيين پيوند دينى به كار گرفته اند، فوق العاده تأمّل برانگيز و جالب توجّه است. احاديث اسلامى، نه تنها همه مسلمانان را برادر يكديگر مى دانند، بلكه تأكيد مى كنند كه آنان، برادر يكديگر از يك پدر و مادر هستند و اين برادرى، ريشه در طينت و فطرت و نورانيت جان آنان دارد.

سه. اسلام، دينِ دوستى و برادرى

اسلام، دينِ دوستى و برادرى است. از اين رو، براى هر چه نزديك تر شدنِ مسلمانان به يكديگر، اين آيين، تنها به تشريع قانون برادرىِ دينى و تأكيد بر آثار و بركات فردى و اجتماعى و دنيوى و اخروى آن ، بسنده نكرده، بلكه محبّت مسلمانان را نسبت به يكديگر، به عنوان يك فريضه دينى، واجب كرده است، چنان كه از پيامبر اسلام، روايت شده است:

الحُبُّ فِى اللّهِ فَريضَةٌ.

دوستى در راه خدا، يك فريضه است.

و از اين بالاتر، مى فرمايد:

أوثَقُ عُرَى الإِيمانِ الحُبُّ فى اللّهِ وَ البُغضُ فى اللّهِ.

محكم ترين رشته ايمان، دوستى و دشمنى در راه خداست.

و از اين بالاتر، مى فرمايد:

هَلِ الدّينُ إلَا الحُبُّ وَ البُغضُ؟!

آيا دين، جز دوستى ورزيدن و دشمنى كردن است؟! دوستى و برادرى مسلمانان با يكديگر، تا آن جا مورد تأكيد اسلام است كه از پيامبر خدا روايت شده است:

مَن أحَبَّ رَجُلاً فى اللّهِ لِعَدلٍ ظَهَرَ مِنهُ ـ وَ هُوَ فى عِلمِ اللّهِ مِن أهلِ النّارِ ـ آجَرَهُ اللّهُ عَلى حُبِّهِ إيّاهُ كَما لَو أحَبَّ رَجُلاً مِن أهل الجَنَّةِ!

هر كس مردى را به خاطر عدالتى كه از او سر زده، در راه خدا دوست بدارد، در حالى كه آن مرد در حقيقت، اهل جهنّم است، خداوند به وى، به خاطر دوست داشتن آن مرد، پاداش مى دهد، به همان سان كه مردى از اهل بهشت را دوست مى دارد.

چهار. حكمت قانونِ برادرىِ دينى

حكمتِ تشريع قانون برادرى دينى در اسلام و تأكيد بر وجوب محبّت مسلمانان نسبت به يكديگر، در واقع، ساختنِ جامعه اى است كه پيوند دوستى و برادرى در آن، به حدّى قوى و استوار باشد كه مردم، احساس كنند همگى اعضاى يك پيكرند تا اگر عضوى احساس رنج و درد كرد، ساير اعضا احساس مسئوليت و همدردى نمايند و در خدمت درمان آن باشند، چنان كه از پيامبر خدا روايت شده است:

يَنبَغى لِلمُؤمِنينَ أن يَكونوا فيما بَينَهُم كَمَنزِلَةِ رَجُلٍ واحِدٍ، إذَا اشتَكى عُضوٌ مِن جَسَدِهِ تَداعى سائِرُ جَسَدِهِ.

شايسته است كه مؤمنان، در ميان خود، همانند يك تن باشند، به گونه اى كه هر گاه عضوى از آن تن به درد آمد، ساير اعضا، همدردى كنند.

ساختن جامعه اى با اين ويژگى، در گفتار، آسان است؛ امّا تحقّق عملى آن، فوق العاده دشوار است. رسيدن به اين فلسفه و هدف، تنها يك راه دارد و آن، اخلاص در دوستى، و برادرى براى خداست.

رازِ تأكيد احاديث اسلامى بر «اُخوّت فى اللّه (برادرى در راه خدا)» و «محبّت فى اللّه (دوستى در راه خدا)» اين است كه هدف از تشريع قانون برادرى ـ كه همان وحدت كلمه و يك پارچگى امّت اسلامى است ـ جز از اين راه، قابل تحقّق نيست.

پنج. نقش برادرىِ دينى در تأسيس حكومت اسلامى

بر پايه متون دينى اى كه در اين بخش خواهد آمد، پيامبر صلى الله عليه و آله براى منسجم نمودن هواداران خود، دو بار از طرح پيوند برادرى بهره گرفت: يك بار قبل از هجرت در مكّه و بار دوم، پس از هجرت در مدينه.

اين اقدام سياسى ـ الهى، بخصوص پس از هجرتِ مسلمانان به مدينه، در تأسيس نخستين حكومت اسلامى، نقشى بنيادين داشت؛ زيرا جامعه اسلامى، از يك سو با خطر مشركان قريش و عموم بت پرستان و همچنين خطر يهود مدينه ـ كه در داخل و خارج شهر، زندگى مى كردند و ثروت و امكانات فراوانى داشتند ـ مواجه بود و از سوى ديگر، نيروهاى تازه مسلمان، دچار از هم گسيختگى بودند؛ چرا كه دو طايفه اوس و خزرج، با هم دشمنى و كينه ديرينه داشتند و ميان مهاجران و انصار نيز از نظر فكرى و فرهنگى، اختلاف وجود داشت.

در اين جا بود كه آيه اخوّت: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ؛ در حقيقت، مؤمنان، برادران [يكديگر] اند» نازل شد و پيامبر اسلام، با الهام الهى، همچون سياستمدارى پخته و كار آزموده، با به كارگيرى مجدّد طرح برادرىِ دينى، ميان مسلمانان و بويژه مهاجران و انصار، وحدت سياسى و معنوى ايجاد كرد و بدين سان بر معضل اختلافات داخلى فائق آمد و با انسجام پيروان خود در برابر دشمنان اسلام، حكومت اسلامى را بنيان نهاد.

اجراى اين طرح، بدين گونه بود كه روزى در يك انجمن عمومى، ايشان رو به هواداران خود كرد و فرمود: «دو تا دو تا با يكديگر برادر شويد». در تواريخ اسلامى، مشخّصات كسانى كه با هم برادر شده اند، ضبط شده كه زيباترين انتخاب، انتخاب شخص پيامبر صلى الله عليه و آله بود كه امام على عليه السلام را به برادرى خود، انتخاب كرد و در اين باره فرمود:

أنتَ أخى فِى الدُّنيا وَ الآخِرَةِ؛

تو، برادر من در دنيا و آخرتى.

بر اساس متون تاريخى و حديثى، يكى از آثار برادرىِ دينى، در آغاز، ارث بردن از يكديگر بود كه پس از قوّت يافتن اسلام، اين حكم، نسخ گرديد.

شش. تجديد حيات برادرىِ دينى در آخِرْ زمان

در باب ششم از فصل پنجم اين بخش، احاديثى آمده كه در آنها پيامبر اسلام، از مردمى ياد مى كند كه در آخر زمان به يارى اسلام خواهند شتافت، و پيامبر خدا، آنان را به دليل قوّت ايمان و سرسختى در مسئوليت پذيرى، برادر خود مى نامد.

تأمّل در اين احاديث و ملاحظه آنها در كنار احاديثى كه در ذيل آياتى آمده كه از ياوران اسلام در آينده تاريخ پيشگويى كرده اند، مانند: «فَسَوْفَ يَأْتِى اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ؛ به زودى، خدا گروهى [ديگر] را مى آورد كه آنان را دوست دارد و آنان نيز او را دوست دارند» و «وَ إِن تَتَوَلَّوْاْ يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ؛ و اگر روى برتابيد، [خدا] جاى شما را به مردمى غير از شما خواهد داد» ، پژوهشگر را به اين نتيجه و جمع بندى مى رساند كه طرح برادرىِ دينى كه در سپيده دم اسلام، يكى از مقدّمات اصلى پيروزى مسلمانان و تأسيس حكومت اسلامى به رهبرى پيامبر صلى الله عليه و آله بود، در آخر زمان با قوّت بيشترى تجديد خواهد شد و به خواست خداوند متعال، زمينه را براى تشكيل حكومت جهانى اسلام به رهبرى مهدى آل محمّد ـ عجّل اللّه تعالى فرجه ـ و تحقّق وعده الهىِ «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ؛ تا آن را بر هر چه دين است، پيروز كند» ، فراهم خواهد ساخت.

هفت. مبناى «عقد اخوّت» چيست؟

در پايان، يكى از مسائلى كه شايسته است در اين جا مورد بررسى قرار گيرد، اين است كه عقد اخوّت كه در جامعه ما اخيرا بين پاره اى از متديّنان رواج يافته، آيا ريشه اى در احاديث اسلامى دارد يا خير؟

محدّث نورى رحمه الله در كتاب مستدرك الوسائل، در بيان اعمال عيد غدير، از صاحب كتاب رياض العلماء، در ذكر صورت اجازه يكى از علما چنين نقل كرده است:

و عقد بينى و بينه الإخاء فى ذلك اليوم المبارك، الّذى وقع فيه النصّ من سيّد الأنام صلى الله عليه و آله على الخصوص بالإخاء فى ذلك المقام. ميان من و او در اين روز فرخنده، پيمان برادرى بسته شد، آن گونه كه از آقاى مردمان صلى الله عليه و آله نصّ ويژه اى داير بر پيمان برادرى در اين مقام، رسيده است.

سپس صاحب مستدرك مى گويد:

قلت: لم نعثر على النصّ الذى أشار إليه، و لا على كيفيّة هذا العقد فى مؤلّف إلّا فى كتاب زاد الفردوس لبعض المتأخّرين، قال فى ضمن أعمال هذا اليوم المبارك: وينبغى عقد الأُخوّة فى هذا اليوم مع الإخوان، بأن يضع يده اليمنى على يمنى أخيه المؤمن، و يقول: «واخيتك فى اللّه، و صافيتك فى اللّه، و صافحتك فى اللّه، و عاهدت اللّه و ملائكته و كتبه و رسله و أنبياءه والأئمّة المعصومين عليهم السلام، على أنّى إن كنت من أهل الجنّة و الشفاعة، و اُذن لى بأن أدخل الجنّة، لا أدخلها إلّا و أنت معى»، فيقول الأخ المؤمن: «قبلت»، فيقول: أسقطت عنك جميع حقوق الأُخوّة، ما خلا الشفاعة و الدعاء و الزيارة.

من، حديثى را كه او به آن اشاره كرده و نيز چگونگى پيمان برادرى را، جز در زاد الفردوس كه از مؤلّفات يكى از متأخّران است، نيافتم. وى در ضمن اعمال اين روز فرخنده، گفته است: شايسته است كه در اين روز، با برادران، عقد اخوّت بسته شود، بدين گونه كه دست راست را بر دستِ راست برادر مؤمنش بگذارد و بگويد: «با تو در راه خدا، پيمان برادرى مى بندم و با تو در راه خدا، يك رو (خالص) شدم و در راه خدا، با تو مصافحه كردم و با خداوند و فرشتگانش و كتاب هايش و پيامبرانش و فرستادگانش و امامان معصوم عليهم السلام، عهد بستم بر اين كه اگر از اهل بهشت و شفاعت شدم و اجازه يافتم كه وارد بهشت شوم، داخل آن نشوم، مگر اين كه تو همراهم باشى» و آن يكى پاسخ دهد: «پذيرفتم». سپس ادامه دهد: «همه حقوق برادرى را از تو ساقط كردم، جز شفاعت، زيارت و دعا را».

محدّث قمى رحمه الله ضمن نقل صيغه اخوّت از منبع ياد شده، مى افزايد:

و محدّث فيض نيز در خلاصة الأذكار، صيغه اخوّت را قريب به همين نحو، ذكر نموده است.

و آن گاه آورده:

پس قبول نمايد طرف مقابل از براى خود يا موكّل خود به لفظى كه دلالت بر قبول نمايد. پس ساقط كنند از همديگر، جميع حقوق اخوّت را، ماسِواى دعا و زيارت.

در اين باره، چند نكته، قابل تأمّل و بررسى است:

الف ـ برادرىِ اسلامى، نيازى به اجراى صيغه عقد ندارد

پيوند برادرى (اخوّت) در امّت اسلامى، مورد تأكيد قرآن و احاديث اسلامى است و همان طور كه اشاره كرديم، آثار شرعى و حقوق اجتماعى ويژه اى دارد كه ترتّب آن، نيازى به اجراى صيغه عقد اخوّت ندارد، در عين حال كه قابل اسقاط هم نيست.

ب ـ صيغه عقد اخوّت، از اهل بيت عليهم السلام نرسيده است

در هيچ حديثى به اجراى صيغه عقد اخوّت، توصيه نشده و آنچه محدّث نورى نقل كرده، به تصريح خود وى، روايت شده از اهل بيت عليهم السلام نيست. در جريان ايجاد برادرى ميان مسلمانان در سال اوّل هجرت نيز چيزى به عنوان صيغه عقد اخوّت وجود نداشته است. ظاهرا اين صيغه، ساخته كسى است كه از باب خيرخواهى، براى تقويت دوستى و برادرى ميان مسلمانان، آن را انشا كرده است.

همچنين متنى كه صاحب رياض العلماء، بدان اشاره كرده، چنان كه محدّث نورى آورده، يافته نشده، و اگر چنين متنى وجود داشت، بى ترديد، لااقل در شرايط كنونى از طريق جستجوى رايانه اى دستيابى به آن، ممكن بود. شايد مقصود وى از متن مورد اشاره، همان حديثى است كه دلالت دارد پيامبر خدا در روز عيد غدير، امام على عليه السلام را به برادرى برگزيد.

ج ـ صيغه عقد اخوّت، ايراد محتوايى دارد

آنچه به عنوان صيغه عقد اخوّت مطرح شده، از نظر محتوا نيز بى اشكال نيست؛ زيرا:

اوّلاً همان طور كه اشاره كرديم، حقوق برادرىِ دينى كه در احاديث اسلامى مورد تأكيد قرار گرفته، قابل اسقاط نيست.

ثانيا با عنايت به اين كه آينده انسان، قابل پيش بينى نيست، تعهّد شرعى به اين كه شخص متعهّد، بدون همراهى او به بهشت نرود، در صورتى كه همراه، مستحقّ شفاعت نباشد، صحيح نيست.

د ـ مكروه بودن اجبار خود بر چيزى

آخرين نكته، اين است كه از منظر احاديث اهل بيت عليهم السلام، ايجاد تعهّدات وجوبى براى خود، نه تنها ممدوح نيست، بلكه مذموم است. بنا بر اين، حاصل بررسى هاى انجام شده نشان مى دهد كه ايجاد تعهّد شرعى با صيغه عقد اخوّت مورد اشاره، اگر مذموم نباشد، بى ترديد، اقدامى در خور ستايش نخواهد بود.

الفصل الأوّل: تشريع الإخاء الديني

فصل يكم: تشريع برادرىِ دينى

1 / 1: المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ

1 / 1: مؤمن، برادر مؤمن است

الكتاب

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُواْ بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ ».

«در حقيقت، مؤمنان، برادران [يكديگر] اند. پس ميان برادرانتان را سازش دهيد».

«وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا ».

«و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد، و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد، آن گاه كه دشمنان [يكديگر] بوديد، پس ميان دل هاى شما اُلفت انداخت. پس به نعمت [و لطف] او برادر شديد».

«فَإِن تَابُواْ وَأَقَامُواْ الصَّلَاةَ وَ ءَاتَوُاْ الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِى الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْايَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ».

«پس اگر توبه كردند و نماز برپا داشتند و زكات دادند، در اين صورت، برادران دينى شما هستند، و ما آيات [خود] را براى گروهى كه مى دانند، به تفصيل بيان مى كنيم».

«ادْعُوهُمْ لِابَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ فَإِن لَّمْ تَعْلَمُواْ ءَابَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِى الدِّينِ ».

«آنان را به [نام] پدرانشان بخوانيد كه اين، نزد خدا عادلانه تر است، و [حتّى] اگر پدرانشان را نمى شناسيد، برادران دينى شمايند».

الحديث

1. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ، عَينُهُ ودَليلُهُ.

1. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن، برادر مؤمن و چشم و راه نماى اوست.

2. عنه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ.

2. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن، برادر مؤمن است.

3. عنه صلى الله عليه و آله :المُسلِمُ أخُو المُسلِمِ.

3. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مسلمان، برادر مسلمان است.

4. عنه صلى الله عليه و آله :المُسلِمونَ إخوَةٌ، لا فَضلَ لِأَحَدٍ عَلى أحَدٍ إلّا بِالتَّقوى.

4. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مسلمانان، با هم برادرند. هيچ يك را بر ديگرى برترى نيست، جز به تقوا.

5. سنن أبي داود عن سويد بن حنظلة :خَرَجنا نُريدُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله ومَعَنا وائِلُ بنُ حُجرٍ، فَأَخَذَهُ عَدُوٌّ لَهُ، فَتَحَرَّجَ القَومُ أن يَحلِفوا، وحَلَفتُ أنَّهُ أخي، فَخَلّى سَبيلَهُ. فَأَتَينا رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَأَخبَرتُهُ أنَّ القَومَ تَحَرَّجوا أن يَحلِفوا وحَلَفتُ أنَّهُ أخي، قالَ: صَدَقتَ، المُسلِمُ أخُو المُسلِمِ.

5. سنن أبى داوود ـ به نقل از سُوَيد بن حنظله ـ :ما به قصد ديدن پيامبر خدا بيرون رفتيم و وائل بن حُجر نيز با ما بود. يكى از دشمنانش او را گرفت و افراد، مجبور شدند سوگند بخورند، و من نيز سوگند خوردم كه او، برادر من است. آن مرد، دست از وائل برداشت.

چون خدمت پيامبر خدا رسيديم، به ايشان گفتم كه افراد، ناچار شدند سوگند ياد كنند و من نيز سوگند خوردم كه او برادر من است. فرمود: «راست گفته اى. مسلمان، برادر مسلمان است».

6. الإمام عليّ عليه السلام :رُبَّ أخٍ لَم تَلِدهُ أُمُّكَ.

6. امام على عليه السلام :بسا برادرى كه از مادر تو زاييده نشده است!

1 / 2: المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ لِأَبيهِ وأُمّهِ

1 / 2: مؤمن، برادر پدر و مادرىِ مؤمن است

7. الإمام عليّ عليه السلام :صَديقُكَ أخوكَ لِأَبيكَ وأُمِّكَ، ولَيسَ كُلُّ أخٍ لَكَ مِن أبيكَ وأُمِّكَ صَديقَكَ.

7. امام على عليه السلام :دوست تو برادرِ پدرى و مادرى توست؛ ولى هر برادرى كه از پدر و مادر تو آيد، دوست تو نيست.

8. الإمام الباقر عليه السلام :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ لِأَبيهِ وأُمِّهِ؛ لِأَنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ المُؤمِنينَ مِن طينَةِ الجِنانِ، وأجرى في صُوَرِهِم من ريحِ الجَنَّةِ؛ فَلِذلِكَ هُم إخوَةٌ لِأَبٍ وأُمٍّ.

8. امام باقر عليه السلام :مؤمن، برادر پدر و مادرىِ مؤمن است؛ زيرا خداوند عز و جل مؤمنان را از گِل بهشت آفريد و در صورت ها [و كالبدها]ى آنان از نسيم بهشت روان ساخت. از اين رو، آنان، برادرانى از يك پدر و مادرند.

9. الكافي عن جابر الجعفي :تَقَبَّضتُ بَينَ يَدَي أبي جَعفَرٍ عليه السلام فَقُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ! رُبَّما حَزِنتُ مِن غَيرِ مُصيبَةٍ تُصيبُني أو أمرٍ يَنزِلُ بي حَتّى يَعرِفَ ذلِكَ أهلي في وَجهي، وصَديقي!

فَقالَ: نَعَم يا جابِرُ، إنَّ اللّهَ عز و جل خَلَقَ المُؤمِنينَ مِن طينَةِ الجِنانِ وأجرى فيهِم من ريحِ روحِهِ ؛ فَلِذلِكَ المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ لِأَبيهِ وأُمِّهِ، فَإِذا أصابَ روحا مِن تلكَ الأَرواحِ في بَلَدٍ مِنَ البُلدانِ حُزنٌ حَزِنَت هذِهِ لِأَنَّها مِنها.

9. الكافى ـ به نقل از جابر جعفى ـ :در خدمت امام باقر عليه السلام بودم كه ناگاه، دلم گرفت. گفتم: فدايت شوم! گاه بى آن كه مصيبتى به من برسد يا مشكلى برايم پيش آيد، [خود به خود] اندوهگين مى شوم، به طورى كه افراد خانواده ام و دوستانم آن را از چهره ام مى فهمند.

فرمود: «آرى، اى جابر! خداوند عز و جل مؤمنان را از گِل بهشت آفريد و از نسيم روح خود، در آن روان ساخت. به همين دليل، مؤمن، برادر پدرى و مادرىِ مؤمن است. پس هر گاه در شهرى از شهرها به يكى از آن روح ها اندوهى برسد، ديگر روح ها اندوهگين مى شوند؛ چون او از آنهاست».

10. فضائل الشيعة عن معاوية الدهني :قُلتُ لِأَبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام: ـ جُعِلتُ فِداكَ! ـ هذَا الحَديثُ الَّذي سَمِعتُهُ مِنكَ ما تَفسيرُهُ؟

قالَ: وما هُوَ؟

قُلتُ: إنَّ المُؤمِنَ يَنظُرُ بِنورِ اللّهِ.

فَقالَ: يا مُعاوِيَةُ، إنَّ اللّهَ خَلَقَ المُؤمِنينَ مِن نورِهِ، وصَبَغَهُم في رَحمَتِهِ، وَاتَّخَذَ ميثاقَهُم لَنا فِي الوِلايَةِ عَلى مَعرِفَتِهِ يَومَ عَرَّفَهُم نَفسَهُ، فَالمُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ لِأَبيهِ وأُمِّهِ، أبوهُ النّورُ، وأُمُّهُ الرَّحمَةُ، إنَّما يَنظُرُ بِذلِكَ النّورِ الَّذي خُلِقَ مِنهُ.

10. فضائل الشيعة ـ به نقل از معاويه دُهنى ـ :به امام صادق عليه السلام گفتم: فدايت شوم! اين حديثى كه از شما شنيدم، تفسيرش چيست؟

فرمود: «كدام حديث؟».

گفتم: اين كه «مؤمن، با نور خدا مى نگرد».

فرمود: «اى معاويه! خداوند، مؤمنان را از نور خويش آفريد و آنان را در رحمت خود، غوطه ور ساخت و در آن روز كه خود را به آنان شناسانْد، از آنان بر ولايت ما و معرفت خودش پيمان گرفت. پس مؤمن، برادر پدرى و مادرىِ مؤمن است: پدرش نور است و مادرش رحمت، و در حقيقت، با همان نورى كه از آن آفريده شده است، مى نگرد».

11. عدّة الداعي عن عبد المؤمن الأنصاري :دَخَلتُ عَلى أبِي الحَسَنِ موسَى بنِ جَعفَرٍ عليه السلام وعِندَهُ مُحَمَّدُ بنُ عَبدِ اللّهِ الجَعفَرِيُّ فَتَبَسَّمتُ إلَيهِ، فَقالَ عليه السلام: أتُحِبُّهُ؟

فَقُلتُ: نَعَم، وما أحبَبتُهُ إلّا لَكُم.

فَقالَ عليه السلام: هُوَ أخوكَ، وَالمُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ لِأَبيهِ وأُمِّهِ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَنِ اتَّهَمَ أخاهُ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَن غَشَّ أخاهُ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَن لَم يَنصَح أخاهُ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَنِ استَأثَرَ عَلى أخيهِ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَنِ احتَجَبَ عَن أخيهِ، مَلعونٌ مَلعونٌ مَنِ اغتابَ أخاهُ .

11. عُدّة الداعى ـ به نقل از عبد المؤمن انصارى ـ :بر امام كاظم عليه السلام وارد شدم. محمّد بن عبد اللّه جعفرى در حضور ايشان بود. به او تبسّمى كردم. امام عليه السلام فرمود: «او را دوست مى دارى؟».

گفتم: آرى، و او را جز به خاطر شما دوست نمى دارم.

فرمود: «او برادر توست. مؤمن، برادر پدرى و مادرىِ مؤمن است. ملعون است، ملعون است كسى كه به برادرش تهمت بزند. ملعون است، ملعون است كسى كه با برادرش دغلى كند. ملعون است، ملعون است كسى كه خيرخواه برادرش نباشد. ملعون است، ملعون است كسى كه چيزى را به انحصار خودش در آورد و آن را از برادرش دريغ نمايد. ملعون است، ملعون است كسى كه خود را از دسترس برادرش دور نگه دارد. ملعون است، ملعون است كسى كه از برادرش غيبت كند».

12. الإمام العسكري عليه السلام ـ في كِتابِهِ إلى أهلِ قُمَّ وآبَه ـ :إنَّ اللّهَ تَعالى بِجودِهِ ورَأفتِهِ قَد مَنَّ عَلى عِبادِهِ بِنَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله بَشيرا ونَذيرا، ووَفَّقَكُم لِقَبولِ دينِهِ وأكرَمَكُم بِهِدايَتِهِ... فَلَم تَزَل نِيَّتُنا مُستَحكَمَةٌ، ونُفوسُنا إلى طيبِ آرائِكُم ساكِنَةٌ، [و] القَرابَةُ الرّاسِخَةُ بَينَنا وبَينَكُم قَوِيَّةٌ، وَصِيَّةٌ أوصى بِها أسلافُنا وأسلافُكُم، وعَهدٌ عُهِدَ إلى شُبّانِنا ومَشايِخِكُم، فَلَم يَزَل عَلى جُملَةٍ كامِلَةٍ مِنَ الاِعتِقادِ، لِما جَمَعَنَا اللّهُ عَلَيهِ مِنَ الحالِ القَريبَةِ، وَالرَّحِمِ الماسَّةِ، يَقولُ العالِمُ ـ سَلامُ اللّهِ عَلَيهِ ـ إذ يَقولُ: المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ لِأُمِّهِ وأبيهِ.

12. امام عسكرى عليه السلام ـ در نامه اش به مردم قم و آبه ـ :خداوند متعال، از سرِ جود و مِهر، با فرستادن پيامبرش محمّد صلى الله عليه و آله به عنوان نويد دهنده و هشدار دهنده، بر بندگانش منّت نهاد، و به شما توفيق پذيرفتن دينش را داد، و شما را به هدايتش مفتخر ساخت. پس، نيّت ما در باره درستى آراى شما، همواره استوار است و [از اين بابت،] آسوده خاطريم و قرابت ميان ما و شما، محكم است. اين، سفارشى است كه گذشتگان ما و گذشتگان شما بدان توصيه كرده اند، و عهدى است كه با جوانان ما و پيران شما شده است. پس پيوسته به واسطه خويشاوندىِ نزديكى كه خداوند، ما را بر آن گِرد آورده است، بر اعتقاد كامل هستيد. عالِم (امام كاظم عليه السلام ) ـ كه درود خدا بر او باد ـ مى فرمايد: «مؤمن، برادر مؤمن است، از يك مادر و پدر».

1 / 3: مَثَلُ المُجتَمَعِ الدِّينِيِّ مَثَلُ الجَسَدِ الواحِدِ

1 / 3: جامعه دينى، همانند پيكرى واحد است

13. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :تَرَى المُؤمِنينَ في تَراحُمِهِم وتَوادِّهِم وتَعاطُفِهِم كَمَثَلِ الجَسَدِ؛ إذَا اشتَكى عُضوا تَداعى لَهُ سائِرُ جَسَدِهِ بِالسَّهَرِ وَالحُمّى.

13. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمنان را در مهربانى و دوستى و مهرورزى نسبت به يكديگر، همانند يك پيكر مى بينى كه هر گاه عضوى از آن به درد آيد، ديگر اعضاى پيكر، در بى خوابى كشيدن و تب، با آن، همنوايى و همدردى مى كنند.

14. عنه صلى الله عليه و آله :يَنبَغي لِلمُؤمِنينَ أن يَكونوا فيما بَينَهُم كَمَنزِلَةِ رَجُلٍ واحِدٍ، إذَا اشتَكى عُضوٌ مِن جَسَدِهِ تَداعى سائِرُ جَسَدِهِ.

14. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمنان، شايسته است با يكديگر همانند يك تن باشند كه هر گاه عضوى از بدن او به درد آيد، ديگر اعضاى بدنش با آن، همنوايى مى كنند.

15. عنه صلى الله عليه و آله :مَثَلُ الأَخَوَينِ مَثَلُ اليَدَينِ تَغسِلُ إحداهُمَا الاُخرى.

15. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :حكايت دو برادر، حكايت دو دست است كه يكى، ديگرى را مى شويد.

16. الإمام الصادق عليه السلام :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ كَالجَسَدِ الواحِدِ، إنِ اشتَكى شَيئا مِنهُ وَجَدَ ألَمَ ذلِكَ في سائِرِ جَسَدِهِ ، وأرواحُهُما مِن روحٍ واحِدَةٍ، وإنَّ روحَ المُؤمِنِ لَأَشَدُّ اتِّصالاً بِروحِ اللّهِ مِن اتِّصالِ شُعاعِ الشَّمسِ بِها.

16. امام صادق عليه السلام :مؤمن، برادر مؤمن است و همانند يك پيكرند كه اگر عضوى از آن به درد آيد، ساير اعضايش نيز آن درد را در خود، احساس مى كنند. روح آن دو مؤمن، از يك روح است و اتّصال روح مؤمن به روح خداوند، بيشتر از اتّصال پرتو خورشيد به خورشيد است.

17. عنه عليه السلام :إنَّمَا المُؤمِنونَ إخوَةٌ بَنو أبٍ وأُمٍّ، وإذا ضَرَبَ عَلى رَجُلٍ مِنهُم عِرقٌ سَهِرَ لَهُ الآخَرونَ.

17. امام صادق عليه السلام :مؤمنان برادرند و فرزندان يك پدر و مادرند. هر گاه در يكى از آنان رگى [از درد] بزند، ديگران نيز براى او بى خوابى مى كشند.

18. الزهد لابن المبارك عن عمّار بن ياسر :قالَ [موسى عليه السلام] : يا رَبِّ، أخبِرني بِأَحَبِّ خَلقِكَ إلَيكَ.

قالَ: لِمَ؟

قالَ: لِاُحِبَّهُ لَكَ.

قالَ: سَاُحَدِّثُكَ: رَجُلٌ في طَرَفٍ مِنَ الأَرضِ يَعبُدُني ويَسمَعُ بِهِ أخٌ لَهُ في طَرَفِ الأَرضِ الاُخرى لا يَعرِفُهُ، فَإِن أصابَتهُ مُصيبَةٌ فَكَأَنَّما أصابَتهُ، وإن شاكَتهُ شَوكَةٌ فَكَأَنَّما شاكَتهُ، لا يُحِبُّهُ إلّا لي، فَذلِكَ أَحَبُّ خَلقي إلَيَّ.

18. الزهد، ابن مبارك ـ به نقل از عمّار ياسر ـ :[موسى عليه السلام] گفت: پروردگار من! مرا از محبوب ترين آفريده ات در نزد خود، آگاه فرما.

خداوند فرمود: «چرا؟».

گفت: تا من نيز دوستش بدارم.

خداوند فرمود: «به تو مى گويم. مردى در گوشه اى از زمين، مرا عبادت مى كند، و در گوشه ديگرى از زمين، برادرى از برادرانش فقط نام او را مى شنود، ولى [از نزديك،] او را نمى شناسد. پس اگر مصيبتى به وى برسد، چنان است كه به او رسيده است، و اگر خارى در پاى وى فرو رود، انگار كه در پاى او خَليده است، و او، وى را جز به خاطر من، دوست نمى دارد. اين است محبوب ترين آفريده ام در نزد من».

الفصل الثاني: تأكيد الإخاء الديني

فصل دوم: تأكيد بر برادرىِ دينى

2 / 1: قِيمةُ الإِخاءِ في اللّه عزّوجلِّ

2 / 1: ارزش برادرى براى خدا

19. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَا استَفادَ امرُؤٌ مُسلِمٌ فائِدَةً ـ بَعدَ فائِدَةِ الإِسلامِ ـ مِثلَ أخٍ يَستَفيدُهُ فِي اللّهِ عز و جل.

19. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ مرد مسلمانى، بعد از فايده اسلام، فايده اى همانند به دست آوردن برادرى دينى نبرده است.

20. عنه صلى الله عليه و آله ـ لِرَجُلٍ ـ :ألا أدُلُّكَ عَلى مِلاكِ هذَا الأَمرِ الَّذي تُصيبُ بِهِ خَيرَ الدُّنيا وَ الآخِرَةِ؟ عَلَيكَ بِمُجالَسَةِ أهلِ الذِّكرِ، و إذا خَلَوتَ فَحَرِّك لِسانَكَ مَا استَطَعتَ بِذِكرِ اللّهِ عز و جل، و أحبِب فِي اللّهِ، و أبغِض فِي اللّهِ.

20. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ خطاب به مردى ـ :آيا تو را به اساس اين امر (دين) كه به واسطه آن به خير دنيا و آخرت مى رسى، راه نمايى نكنم؟ بر تو باد همنشينى با اهل ذكر، و [اين كه] هر گاه تنها شدى، تا توانستى، زبانت را به ذكر خداوند عز و جل بجنبان، و به خاطر خدا، دوست بدار، و به خاطر خدا، دشمن بدار.

21. عنه صلى الله عليه و آله :أمّا عَلامَةُ البارِّ فَعَشَرَةٌ: يُحِبُّ فِي اللّهِ، و يُبغِضُ فِي اللّهِ، و يُصاحِبُ فِي اللّهِ، و يُفارِقُ فِي اللّهِ، و يَغضَبُ فِي اللّهِ، و يَرضى فِي اللّهِ، و يَعمَلُ فِي اللّهِ، و يَطلُبُ إلَيهِ، ويَخشَعُ للّهِِ خائِفا مَخوفا طاهِرا مُخلِصا مُستَحيِيا مُراقِبا، و يُحسِنُ فِي اللّهِ.

21. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :امّا نشانه نيكوكار، ده چيز است: براى خدا دوست مى دارد؛ براى خدا دشمنى مى ورزد؛ براى خدا رفاقت مى كند؛ براى خدا جدا مى شود؛ براى خدا به خشم مى آيد؛ براى خدا خشنود مى شود؛ براى خدا كار مى كند و خداجوست؛ در برابر خداوند، خاشع و ترسان و هراسان است؛ پاك و بااخلاص و باحيا و اهل مراقبت است؛ و براى خدا احسان مى كند.

22. عنه صلى الله عليه و آله :طوبى لِلمُتَحابّينَ فِي اللّهِ.

22. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خوشا به حال آنان كه براى خدا يكديگر را دوست مى دارند!

23. عنه صلى الله عليه و آله :ما أحَبَّ عَبدٌ عَبدا للّهِِ عز و جل إلّا أكرَمَ رَبَّهُ عز و جل.

23. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ بنده اى به خاطر خداى عز و جل بنده اى را دوست نداشت، مگر آن كه [با اين كار،] پروردگارش عز و جل را گرامى داشت.

24. عنه صلى الله عليه و آله :لَو أنَّ عَبدَينِ تَحابّا فِي اللّهِ عز و جل ـ واحِدٌ فِي المَشرِقِ وآخَرُ فِي المَغرِبِ ـ لَجَمَعَ اللّهُ بَينَهُما يَومَ القِيامَةِ، يَقولُ: هذَا الَّذي كُنتَ تُحِبُّهُ فِيَّ.

24. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر دو بنده، يكى در مشرق و ديگرى در مغرب، به خاطر خداوند عز و جل يكديگر را دوست بدارند، خداوند، در روز قيامت، آن دو را نزد هم مى آورد و مى فرمايد: «اين، همان كسى است كه به خاطر من دوستش مى داشتى».

25. الإمام عليّ عليه السلام :مَن آخى فِي اللّهِ غَنِمَ. مَن آخى فِي الدُّنيا حُرِمَ.

25. امام على عليه السلام :هر كه به خاطر خدا برادرى كرد، سود بُرد، و هر كه براى دنيا برادرى [و رفاقت] كرد، ناكام مانْد.

26. عنه عليه السلام :خَيرُ الإِخوانِ مَن كانَت فِي اللّهِ مَوَدَّتُهُ.

26. امام على عليه السلام :بهترينِ برادران، آن برادرى است كه دوستى اش به خاطر خدا باشد.

27. عنه عليه السلام :وآخِ الإِخوانَ فِي اللّهِ، و أحِبَّ الصّالِحَ لِصَلاحِهِ.

27. امام على عليه السلام :با برادران به خاطر خدا برادرى كن، و انسان نيك را به خاطر نيك بودنش دوست بدار.

28. عنه عليه السلام :بِالتَّواخي فِي اللّهِ تُثمِرُ الاُخُوَّةُ.

28. امام على عليه السلام :با برادرى ورزيدن به خاطر خداست كه برادرى به بار مى نشيند.

29. عنه عليه السلام :وَقِّرُوا اللّهَ سُبحانَهُ، وَ اجتَنِبوا مَحارِمَهُ، و أحِبّوا أحِبّاءَهُ.

29. امام على عليه السلام :خداوند سبحان را ارج نهيد، از حرام هايش دورى كنيد و دوستانش را دوست بداريد.

30. عنه عليه السلام :المَوَدَّةُ فِي اللّهِ أقرَبُ نَسَبٍ.

30. امام على عليه السلام :دوستى به خاطر خدا، نزديك ترين خويشاوندى است.

31. عنه عليه السلام :المَوَدَّةُ فِي اللّهِ أكمَلُ النَّسَبَينِ.

31. امام على عليه السلام :دوستى به خاطر خدا، كامل ترين خويشاوندى است.

32. عنه عليه السلام :المَوَدَّةُ فِي اللّهِ آكَدُ مِن وَشيجِ الرَّحِمِ.

32. امام على عليه السلام :دوستى به خاطر خدا، محكم تر از پيوند خويشاوندى است.

33. عنه عليه السلام :جِماعُ الخَيرِ فِي المُوالاةِ فِي اللّهِ وَ المُعاداةِ فِي اللّهِ، وَ المَحَبَّةِ فِي اللّهِ وَ البُغضِ فِي اللّهِ.

33. امام على عليه السلام :دوستى به خاطر خدا، دشمنى به خاطر خدا، و مهرورزى و كين ورزى به خاطر خدا، كانون خوبى هاست.

34. عنه عليه السلام :طوبى لِمَن أخلَصَ للّهِِ عِلمَهُ و عَمَلَهُ، و حُبَّهُ و بُغضَهُ، و أخذَهُ وتَركَهُ، و كَلامَهُ و صَمتَهُ.

34. امام على عليه السلام :خوشا به حال كسى كه علم و عملش را، و دوستى و نفرتش را، و گرفتن و وا نهادنش را، و سخن گفتن و سكوتش را براى خداوند، خالص گرداند!

35. تحف العقول :قالَ [الباقِرُ عليه السلام] : مَنِ استَفادَ أخا فِي اللّهِ ـ عَلى إيمانٍ بِاللّهِ، و وَفاءٍ بِإِخائِهِ؛ طَلَبا لِمَرضاةِ اللّهِ ـ فَقَد استَفادَ شُعاعا مِن نورِ اللّهِ، و أمانا مِن عَذابِ اللّهِ، و حُجَّةً يُفلِجُ بِها يَومَ القِيامَةِ، و عِزّا باقِيا، و ذِكرا نامِيا؛ لِأَنَّ المُؤمِنَ مِنَ اللّهِ عز و جللا مَوصولٌ و لا مَفصولٌ.

قيلَ لَهُ عليه السلام: ما مَعنى لا مَفصولٌ و لا مَوصولٌ؟ قالَ: لا مَوصولٌ بِهِ أنَّهُ هُوَ، ولا مَفصولٌ مِنهُ أنَّهُ مِن غَيرِهِ.

35. تحف العقول :[امام باقر عليه السلام] فرمود: «هر كه براى خدا بر پايه ايمان به خدا و وفادارى به برادرى اش و به قصد جلب خشنودى خدا، برادرى به دست آورد، هر آينه، پرتوى از نور خدا، و امانى از عذاب خدا، و حجّتى كه در روز قيامت با آن پيروز گردد، و عزّتى پايدار، و نامى فزاينده، به دست آورده است؛ چرا كه مؤمن، نه به خداوند عز و جل، پيوسته است و نه از او گسسته».

گفته شد: نه گسسته است و نه پيوسته، يعنى چه؟

فرمود: «به او چندان پيوسته نيست كه خودِ او باشد، و از او چندان گسسته نيست كه از جز او باشد».

36. الإمام الصادق عليه السلام :قَد يَكونُ حُبٌّ فِي اللّهِ و رَسولِهِ، و حُبٌّ فِي الدُّنيا؛ فَما كانَ فِي اللّهِ ورَسولِهِ فَثَوابُهُ عَلَى اللّهِ، و ما كانَ فِي الدُّنيا فَلَيسَ بِشَيءٍ.

36. امام صادق عليه السلام :گاهى دوستى براى خدا و پيامبر اوست و [گاهى] براى دنيا. آنچه براى خدا و پيامبرش باشد، ثواب آن بر عهده خداست، و آنچه براى دنيا باشد، ارزشى (ثوابى) ندارد.

37. عنه عليه السلام ـ لِأَصحابِهِ ـ :اِتَّقُوا اللّهَ، و كونوا إخوَةً بَرَرَةً، مُتَحابّينَ فِي اللّهِ مُتَواصِلينَ مُتَراحِمينَ، تَزاوَروا و تَلاقَوا و تَذاكَروا أمرَنا و أحيوهُ.

37. امام صادق عليه السلام ـ خطاب به يارانش ـ :از خدا پروا كنيد و برادرانى نيكوكار باشيد. به خاطر خدا، يكديگر را دوست بداريد، با هم ارتباط داشته باشيد، به هم مهر بورزيد، به ديدار و ملاقات يكديگر برويد، و در باره قضيّه ما (امامت و ولايت)، گفتگو كنيد و آن را زنده بداريد.

38. عنه عليه السلام :مِن حُبِّ الرَّجُلِ دينَهُ حُبُّهُ إخوانَهُ.

38. امام صادق عليه السلام :دوست داشتن برادران، از دينْ دوستى آدمى است.

39. عنه عليه السلام :مِن فَضلِ الرَّجُلِ عِندَ اللّهِ مَحَبَّتُهُ لِاءخوانِهِ.

39. امام صادق عليه السلام :يكى از امتيازات آدمى در نزد خداوند، مهرورزى او به برادرانش است.

40. الكافي عن حفص بن البختريّ :كُنتُ عِندَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام ودَخَلَ عَلَيهِ رَجُلٌ، فَقالَ لي: تُحِبُّهُ؟

فَقُلتُ: نَعَم.

فَقالَ لي: ولِمَ لا تُحِبُّهُ وهُوَ أخوكَ، وشَريكُكَ في دينِكَ، وعَونُكَ عَلى عَدُوِّكَ، ورِزقُهُ عَلى غَيرِكَ!

40. الكافى ـ به نقل از حفص بن بَخترى ـ :در خدمت امام صادق عليه السلام بودم كه مردى وارد شد. امام عليه السلام به من فرمود: «او را دوست مى دارى؟».

گفتم: آرى.

فرمود: «چرا دوستش نداشته باشى، در حالى كه او برادر تو، و شريك در دين تو، و ياور تو در برابر دشمن توست و روزى اش هم بر عهده ديگرى است؟!».

41. الإمام الرضا عليه السلام :لِكُلِّ أخَوَينِ فِي اللّهِ لِباسٌ وهَيئَةٌ يُشبِهُ هَيئَةَ صاحِبِهِ، وهُم يُعرَفونَ بِذلِكَ، حَتّى يُدخَلوا في دارِ اللّهِ عز و جل، فَيَقولُ اللّهُ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ: مَرحَبا بِعَبيدي وخَلقي وزُوّاري وَالمُتَحابّينَ فِيَّ في مَحَلِّ كَرامَتي.

41. امام رضا عليه السلام :براى هر يك از دو برادر دينى، جامه اى و هيئتى شبيه هيئت آن ديگرى است و آنان به آن هيئت، شناخته مى شوند تا آن كه به خانه خداوند عز و جل برده شوند. پس خداوند متعال مى فرمايد: «به جايگاه كرامت من، خوش آمديد، اى بندگان و آفريدگان و ميهمانان من، و اى كسانى كه به خاطر من به يكديگر مهر مى ورزيديد!».

2 / 2: وُجُوبُ الحُبِّ في اللّه عزّوجلِّ

2 / 2: وجوب دوستى براى خدا

42. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الحُبُّ فِي اللّهِ فَريضَةٌ، وَ البُغضُ فِي اللّهِ فَريضَةٌ.

42. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دوستى براى خدا، يك فريضه است، و دشمنى براى خدا [نيز] يك فريضه.

43. الإمام عليّ عليه السلام :واصِلوا مَن تُواصِلونَهُ فِي اللّهِ، وَ اهجُروا مَن تَهجُرونَهُ فِي اللّهِ سُبحانَهُ.

43. امام على عليه السلام :چون با كسى ارتباط برقرار مى كنيد، به خاطر خدا ارتباط داشته باشيد، و چون از كسى دورى مى كنيد، به خاطر خدا، دورى كنيد.

44. عنه عليه السلام :وادّوا مَن تُوادّونَهُ فِي اللّهِ، و أبغِضوا مَن تُبغِضونَهُ فِي اللّهِ سُبحانَهُ.

44. امام على عليه السلام :با هر كه دوستى مى كنيد، به خاطر خدا دوستى كنيد، و با هر كه دشمنى مى ورزيد، به خاطر خدا دشمنى ورزيد.

45. الإمام الصادق عليه السلام :حُبُّ أولِياءِ اللّهِ وَ الوِلايَةُ لَهُم واجِبَةٌ، وَ البَراءَةُ مِن أعدائِهِم واجِبَةٌ.

45. امام صادق عليه السلام :دوست داشتن اولياى خدا و پيوند داشـتن با آنـان، واجـب است، و بيزارى جستن از دشمنان آنان نيز واجب.

46. الإمام الرضا عليه السلام :حُبُّ أولِياءِ اللّهِ تَعالى واجِبٌ، و كَذلِكَ بُغضُ أعداءِ اللّهِ وَ البَراءَةُ مِنهُم و مِن أئِمَّتِهِم.

46. امام رضا عليه السلام :دوست داشتن اولياى خداوند متعال، واجب است، و همين طور، نفرت داشتن از دشمنان خدا و بيزارى جستن از آنان و از پيشوايانشان.

2 / 3: الإِيمانُ حُبٌّ وبُغضٌ

2 / 3: ايمان، همان دوست داشتن و دشمن داشتن است

47. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :هَلِ الدِّينُ إلَا الحُبُّ وَالبُغضُ؟! قالَ اللّهُ عز و جل: «قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ» .

47. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آيا دين، چيزى جز دوست داشتن و دشمن داشتن است؟! خداوند عز و جل مى فرمايد: «بگو: اگر خدا را دوست مى داريد، پس، از من پيروى كنيد تا خدا نيز شما را دوست بدارد» .

48. الإمام عليّ عليه السلام ـ في صِفَةِ العُلَماءِ ـ :اِعلَموا أنَّ عِبادَ اللّهِ المُستَحفَظينَ عِلمَهُ يَصونونَ مَصونَهُ، ويُفَجِّرونَ عُيونَهُ، يَتَواصَلونَ بِالوِلايَةِ، ويَتَلاقَونَ بِالمَحَبَّةِ، ويَتَساقَون بِكَأسٍ رَوِيَّةٍ، ويَصدُرونَ بِرِيَّةٍ ، لا تَشوبُهُمُ الرّيبَةُ، ولا تُسرِعُ فيهِمُ الغيبَةُ. عَلى ذلِكَ عَقَدَ خَلقَهُم وأخلاقَهُم، فَعَلَيهِ يَتَحابّونَ، وبِهِ يَتَواصَلونَ.

48. امام على عليه السلام ـ در توصيف عالمان ـ :بدانيد كه آن بندگان خدا كه امانتدار علم اويند، آن علمى را كه بايد نگه دارند [و افشا نكنند]، نگه مى دارند، و چشمه هاى او را (علوم و معارفى را كه بايد به مردم و اهلش برسانند)، جارى مى سازند. ارتباطاتشان، دوستانه است و ديدارهايشان، مهرآميز و از جام سيراب كننده[ى معرفت و محبّت]، به يكديگر مى نوشانند و سيراب بر مى گردند. ترديد به آنان نياميخته، و غيبت كردن در ميانشان، راهى ندارد. خداوند، سرشت و خوى آنان را با اين ويژگى ها گِره زده است، و با اين خوى با يكديگر دوستى مى ورزند و با هم ارتباط دارند.

49. الإمام الباقر عليه السلام :الإِيمانُ حُبٌّ و بُغضٌ.

49. امام باقر عليه السلام :ايمان، دوست داشتن و نفرت داشتن است.

50. تفسير العيّاشي عن أبي عبيدة الحذّاء :دَخَلتُ عَلى أبي جَعفَرٍ عليه السلام، فَقُلتُ: بِأَبي أنتَ واُمّي، رُبَّما خَلا بِيَ الشَّيطانُ فَخَبُثَت نَفسي، ثُمَّ ذَكَرتُ حُبّي إيّاكُم وَ انقِطاعي إلَيكُم فَطابَت نَفسي؟

فَقالَ: يا زِيادُ، وَيحَكَ! و مَا الدِّينُ إلَا الحُبُّ! ألا تَرى إلى قَولِ اللّهِ تَعالى: «إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ» .

50. تفسير العيّاشىـ به نقل از ابو عبيده حَذّاء ـ :خدمت امام باقر عليه السلام رسيدم و گفتم: پدر و مادرم فدايت باد! گاه شيطان با من خلوت مى كند و جانم پليد مى شود. سپس دوستى و دل دادگى ام به شما را ياد مى كنم. آيا جانم پاك مى شود؟

امام عليه السلام فرمود: «واى بر تو، اى زياد! آيا دين، چيزى جز دوستى است؟! مگر نمى بينى كه خداى متعال مى فرمايد: «اگر خدا را دوست مى داريد، پس، از من پيروى كنيد تا خدا نيز شما را دوست بدارد» ؟».

51. الكافي عن بريد بن معاوية :كُنتُ عِندَ أبي جَعفَرٍ عليه السلام في فُسطاطٍ لَهُ بِمِنى، فَنَظَرَ إلى زِيادٍ الأَسوَدِ مُنقَلِعَ الرِّجلِ، فَرَثا لَهُ، فَقالَ لَهُ: ما لِرِجلَيكَ هكَذا؟

قالَ: جِئتُ عَلى بَكرٍ لي نِضوٍ ، فَكُنتُ أمشي عَنهُ عامَّةَ الطَّريقِ، فَرَثا لَهُ، و قالَ لَهُ ـ عِندَ ذلِكَ ـ زِيادٌ: إنّي اُلِمُّ بِالذُّنوبِ حَتّى إذا ظَنَنتُ أنّي قَد هَلَكتُ ذَكَرتُ حُبَّكُم، فَرَجَوتُ النَّجاةَ و تَجَلّى عَنّي، فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام:

و هَلِ الدِّينُ إلَّا الحُبُّ؟! قالَ اللّهُ تَعالى: «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْاءِيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِى قُلُوبِكُمْ» ، و قالَ: «إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِى يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ» ، و قالَ: «يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ» .

51. الكافى ـ به نقل از بريد بن معاويه ـ :در خيمه امام باقر عليه السلام در مِنا، خدمت ايشان بودم. چشم امام عليه السلام به زيادِ اسود افتاد كه پايش زخم آلود بود. دلش به حال او سوخت و فرمود: «چه بر سرِ پاهايت آمده است؟».

زياد گفت: من با شتر جوان نحيفى آمدم. بدين جهت، بيشتر راه را پياده مى پيمودم.

امام عليه السلام متأثّر شد.

در اين هنگام، زياد به ايشان گفت: من [گاهى اوقات] مرتكب گناهان مى شوم، چندان كه گمان مى برم به هلاكت در افتاده ام. پس محبّت شما را به ياد مى آورم و به نجات، اميدوار مى شوم و [آن گمان] از من كنار مى رود.

امام باقر عليه السلام فرمود: «آيا دين، جز محبّت است؟! خداوند متعال مى فرمايد: «ايمان را محبوب شما گردانيد و آن را در دل هايتان آراسته نمود» ، و مى فرمايد: «اگر خدا را دوست مى داريد، پس، از من پيروى كنيد تا خدا نيز شما را دوست بدارد» و نيز مى فرمايد: «كسى را كه به سوى آنان مهاجرت كرده، دوست مى دارند» ».

52. الكافي عن فضيل بن يسار :سَأَلتُ أبا عَبدِاللّهِ عليه السلام عَنِ الحُبِّ وَ البُغضِ، أ مِنَ الإِيمانِ هُوَ؟

فَقالَ: و هَلِ الإِيمانُ إلَا الحُبُّ وَ البُغضُ؟! ثُمَّ تَلا هذِهِ الآيَةَ: «حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْاءِيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِى قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ » .

52. الكافىـ به نقل از فُضَيل بن يسار ـ :از امام صادق عليه السلام پرسيدم: آيا دوست داشتن و دشمن داشتن، از ايمان است؟

فرمود: «مگر ايمان، چيزى جز دوست داشتن و دشمن داشتن است؟!». سپس اين آيه را تلاوت نمود: « «ايمان را محبوب شما گردانيد و آن را در دل هاى شما آراسته نمود، و كفر و گناه و نافرمانى را منفور شما قرار داد. آنان، همان ره يافتگان اند» ».

53. الإمام الصادق عليه السلام :كُلُّ مَن لَم يُحِبَّ عَلَى الدِّينِ ولَم يُبغِض عَلَى الدِّين فَلا دينَ لَهُ.

53. امام صادق عليه السلام :هر كه براى دين، دوست نمى دارد و براى دين، دشمن نمى دارد، دين ندارد.

54. عنه عليه السلام :مَن سَرَّهُ أن يَلقَى اللّهَ و هُوَ مُؤمِنٌ حَقّا حَقّا فَليَتَوَلَّ اللّهَ و رَسولَهُ وَالَّذينَ آمَنوا، وَ ليَبرَأ إلَى اللّهِ مِن عَدُوِّهِم، و يُسَلِّم لِمَا انتَهى إلَيهِ مِن فَضلِهِم.

54. امام صادق عليه السلام :هر كه خوش دارد كه خداوند را ديدار كند، در حالى كه به راستى و حقيقتا مؤمن باشد، بايد خدا و پيامبر او و مؤمنان را دوست بدارد و از دشمنان آنان، نزد خداوند، اعلام بيزارى كند و به آنچه از فضايل ايشان به او مى رسد، گردن نهد.

2 / 4: أوثقُ عُرَى الإِيمانِ

2 / 4: محكم ترين دستگيره ايمان

55. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أوثَقُ عُرَى الإِيمانِ الحُبُّ فِي اللّهِ، وَ البُغضُ فِي اللّهِ.

55. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :محكم ترين دستگيره ايمان، دوست داشتن براى خدا و دشمن داشتن براى خداست.

56. عنه صلى الله عليه و آله :أفضَلُ الإِيمانِ أن تُحِبَّ للّهِِ و تُبغِضَ للّهِِ.

56. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :برترين ايمان، اين است كه به خاطر خدا دوست بدارى و به خاطر خدا، دشمن بدارى.

57. عنه صلى الله عليه و آله :وُدُّ المُؤمِنِ لِلمُؤمِنِ فِي اللّهِ مِن أعظَمِ شُعَبِ الإِيمانِ. ألا و مَن أحَبَّ فِي اللّهِ و أبغَضَ فِي اللّهِ و أعطى فِي اللّهِ و مَنَعَ فِي اللّهِ؛ فَهُوَ مِن أصفِياءِ اللّهِ.

57. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :محبّت مؤمن به مؤمن براى خدا، از بزرگ ترين شاخه هاى ايمان است. آگاه باشيد كه هر كس به خاطر خدا دوست بدارد و به خاطر خدا دشمن بدارد و به خاطر خدا دِهِش كند و به خاطر خدا دريغ ورزد، از برگزيدگان خداست.

58. المعجم الكبير عن ابن عبّاس :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِأَبي ذَرٍّ: أيُّ عُرَى الإِيمانِ أوثَقُ؟

قالَ: اللّهُ ورَسولُهُ أعلَمُ!

قالَ: المُوالاةُ فِي اللّهِ وَ المُعاداةُ فِي اللّهِ، وَ الحُبُّ فِي اللّهِ وَ البُغضُ فِي اللّهِ.

58. المعجم الكبير ـ به نقل از ابن عبّاس ـ :پيامبر خدا به ابو ذر فرمود: «كدام دستگيره ايمان، استوارتر است؟».

ابو ذر گفت: خدا و پيامبر او داناترند.

فرمود: «مهر ورزيدن براى خدا و كين ورزيدن براى خدا، و دوست داشتن براى خدا و دشمن داشتن براى خدا».

59. المستدرك على الصحيحين عن ابن مسعود :قالَ لِيَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله: يا عَبدَ اللّهِ بنَ مَسعودٍ، فَقُلتُ: لَبَّيكَ يا رَسولَ اللّهِ ـ ثَلاثَ مِرارٍ ـ.

قالَ: هَل تَدري أيُّ عُرَى الإِيمانِ أوثَقُ؟

قُلتُ: اللّهُ و رَسولُهُ أعلَمُ!

قالَ: أوثَقُ الإِيمانِ الوِلايَةُ فِي اللّهِ؛ بِالحُبِّ فيهِ وَ البُغضِ فيهِ.

59. المستدرك على الصحيحين ـ به نقل از ابن مسعود ـ :پيامبر صلى الله عليه و آله به من فرمود: «اى عبد اللّه بن مسعود!».

سه بار گفتم: امر بفرماييد، اى پيامبر خدا!

فرمود: «آيا مى دانى كدام دستگيره ايمان، محكم تر است؟».

گفتم: خدا و پيامبر او بهتر مى دانند.

فرمود: «محكم ترين دستگيره ايمان، دوستى كردن در راه خداست، با مهر و كين ورزيدن به خاطر او».

60. الإمام الصادق عليه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِأَصحابِهِ: أيُّ عُرَى الإِيمانِ أوثَقُ؟

فَقالوا: اللّهُ و رَسولُهُ أعلَمُ! و قالَ بَعضُهُم: الصَّلاةُ، و قالَ بَعضُهُم: الزَّكاةُ، و قالَ بَعضُهُم: الصِّيامُ، و قالَ بَعضُهُم: الحَجُّ وَ العُمرَةُ، و قالَ بَعضُهُم: الجِهادُ.

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: لِكُلِّ ما قُلتُم فَضلٌ و لَيسَ بِهِ، و لكِن أوثَقُ عُرَى الإِيمانِ الحُبُّ فِي اللّهِ وَ البُغضُ فِي اللّهِ، و تَوالي (وتَوَلّي) أولِياءِ اللّهِ وَ التَّبَرّي مِن أعداءِ اللّهِ.

60. امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا به يارانش فرمود: «كدامين دستگيره ايمان، استوارتر است؟».

گفتند: خدا و پيامبرش داناترند. يكى گفت: نماز. ديگرى گفت: زكات. سومى گفت: روزه. چهارمى گفت: حج و عمره. پنجمى گفت: جهاد.

آن گاه، پيامبر خدا فرمود: «هر يك از اينها كه گفتيد، ارزشمند است؛ امّا پاسخ پرسش من نيست؛ بلكه استوارترين دستگيره ايمان، عبارت است از دوستى براى خدا و دشمنى براى خدا، و پيروى از اولياى خدا و بيزارى از دشمنان خدا».

61. الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ أفضَلَ الدّينِ الحُبُّ فِي اللّهِ وَ البُغضُ فِي اللّهِ، وَ الأَخذُ فِي اللّهِ وَ العَطاءُ فِي اللّهِ سُبحانَهُ.

61. امام على عليه السلام :برترين دين، دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خدا، و گرفتن (دريغ ورزيدن) به خاطر خدا، و دِهِش به خاطر خداوند سبحان است.

62. الإمام الصادق عليه السلام :مِن أوثَقِ عُرَى الإِيمانِ أن تُحِبَّ فِي اللّهِ و تُبغِضَ فِي اللّهِ، وتُعطِيَ فِي اللّهِ و تَمنَعَ فِي اللّهِ.

62. امام صادق عليه السلام :از استوارترين دستگيره هاى ايمان، اين است كه براى خدا دوست بدارى و براى خدا دشمن بدارى، و براى خدا عطا كنى و براى خدا مضايقه ورزى.

2 / 5: أفضل الأعمال

2 / 5: برترينْ اعمال

63. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أفضَلُ الأَعمالِ الحُبُّ فِي اللّهِ وَ البُغضُ فِي اللّهِ.

63. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :برترينْ اعمال، دوست داشتن براى خدا و دشمن داشتن براى خداى اند.

64. مسند ابن حنبل عن أبي ذرّ :خَرَجَ إلَينا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله، فَقالَ: أتَدرونَ أيُّ الأَعمالِ أحَبُّ إلَى اللّهِ عز و جل؟

قالَ قائِلٌ: الصَّلاةُ وَ الزَّكاةُ، و قالَ قائِلٌ: الجِهادُ.

قالَ: إنَّ أحَبَّ الأَعمالِ إلَى اللّهِ عز و جل الحُبُّ فِي اللّهِ عز و جل، وَ البُغضُ فِي اللّهِ.

64. مسند ابن حنبلـ به نقل از ابو ذر ـ :پيامبر خدا به سوى ما بيرون آمد و فرمود: «آيا مى دانيد كدام يك از اعمال، نزد خدا محبوب تر است؟».

گوينده اى گفت: نماز و زكات.

يكى ديگر گفت: جهاد.

پيامبر خدا فرمود: «محبوب ترينْ اعمال در نزد خداوند عز و جل، دوست داشتن به خاطر خدا عز و جل و دشمن داشتن به خاطر خداى اند».

65. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أوحَى اللّهُ تَعالى إلى نَبِيٍّ مِنَ الأَنبِياءِ أن قُل لِفُلانٍ العابِدِ: أمّا زُهدُكَ فِي الدُّنيا فَتَعَجَّلتَ راحَةَ نَفسِكَ، و أمَّا انقِطاعُكَ إلَيَّ فَتَعَزَّزتَ بي، فَماذا عَمِلتَ فيما لي عَلَيكَ؟

قالَ: يا رَبِّ، و ماذا لَكَ عَلَيَّ؟

قالَ: هَل عادَيتَ فِيَّ عَدُوّا، أو هل والَيتَ فِيَّ وَلِيّا؟!

65. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداى متعال به پيامبرى از پيامبران وحى فرمود كه: «به فلان عابد بگو: تو با زهدت نسبت به دنيا، در آسايش خودت شتافتى، و با روى كردنت به من، مايه عزّت خودت را فراهم آوردى. پس براى حقّى كه من بر تو دارم، چه كردى؟».

[آن عابد] گفت: پروردگارا! تو را بر من چه حقّى است؟

فرمود: «آيا به خاطر من با دشمنى، دشمنى ورزيده اى و يا به خاطر من با دوستى، دوستى ورزيده اى؟».

66. جامع الأخبار :أوحَى اللّهُ تَعالى إلى موسى عليه السلام: هَل عَمِلتَ لي عَمَلاً قَطُّ؟

قالَ: إلهي صَلَّيتُ لَكَ، و صُمتُ، و تَصَدَّقتُ، و ذَكَرتُ لَكَ!

فَقالَ: إنَّ الصَّلاةَ لَكَ بُرهانٌ، وَ الصَّومَ جُنَّةٌ، وَ الصَّدَقَةَ ظِلٌّ، وَ الذِّكرَ نورٌ، فَأَيُّ عَمَلٍ عَمِلتَ لي؟

فَقالَ موسى عليه السلام: دُلَّني عَلى عَمَلٍ هُوَ لَكَ؟

فَقالَ: يا موسى، هَل والَيتَ لي وَلِيّا، و هَل عادَيتَ لي عَدُوّا قَطُّ؟! فَعَلِمَ موسى عليه السلام أنَّ أحَبَّ الأَعمالِ الحُبُّ فِي اللّهِ وَ البُغضُ فِي اللّهِ.

66. جامع الأخبار :خداى متعال به موسى عليه السلام وحى كرد: «آيا هرگز براى من كارى كرده اى؟».

گفت: معبودا! من براى تو نماز خواندم، روزه گرفتم، صدقه دادم و ذكر تو را گفتم.

خداوند فرمود: «نماز براى تو، بُرهان است و روزه، حفاظ و صدقه، سايه و ذكر، نور. چه عملى را براى من كردى؟».

موسى عليه السلام گفت: مرا به عملى كه مخصوص توست، راه نمايى فرما.

خداوند فرمود: «اى موسى! آيا هرگز به خاطر من با دوستى، دوستى كرده اى و آيا به خاطر من با دشمنى، دشمنى ورزيده اى؟».

پس موسى عليه السلام دانست كه محبوب ترين اعمال، دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خداست.

2 / 6: الاِستِعانَةُ بِاللّه عزّوجلِّ في حبِّ مَن يُحِبُّهُ

2 / 6: مدد گرفتن از خدا در دوست داشتن كسى كه خدا دوستش دارد

67. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :اللّهُمَّ اجعَلنا هادينَ مُهتَدينَ، غَيرَ ضالّينَ ولا مُضِلّينَ، سِلما

لِأَولِيائِكَ، وعَدُوّا لِأَعدائِكَ، نُحِبُّ بِحُبِّكَ مَن أحَبَّكَ، و نُعادي بِعَداوَتِكَ مَن خالَفَكَ.

67. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بار خدايا! ما را ره نما و ره يافته قرار ده، نه گم راه و گم راه كننده. با دوستانت آشتى و با دشمنانت دشمن قرارمان ده و چنان كن كه به واسطه دوستى تو، كسى را كه دوستت مى دارد، دوست بداريم و به خاطر دشمنى تو، كسى را كه با تو مخالف است، دشمن بداريم.

68. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ فِي الدُّعاءِ ـ :مَولايَ وَ ارحَمني في حَشري و نَشري، وَ اجعَل في ذلِكَ اليَومِ مَعَ أولِيائِكَ مَوقِفي، و في أحِبّائِكَ مَصدَري، و في جِوارِكَ مَسكَني، يا رَبَّ العالَمينَ.

68. امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعايش ـ :مولاى من! بر من در آن روز كه زنده مى شوم و براى حساب، حاضر مى گردم، رحم آور و در آن روز، جايگاه ايستادنم را در ميان اوليايت، و بازگشتم را با دوستانت، و سكونتم را در جوارت قرار ده، اى پروردگار جهانيان!

69. عنه عليه السلام :اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ... وَ اجعَلنا بِخِدمَتِكَ لِلعُبّادِ وَ الأَبدالِ في أقطارِها طُلّابا، و لِلخاصَّةِ مِن أصفِيائِكَ أصحابا، و لِلمُريدينَ المُتَعَلِّقينَ بِبابِكَ أحبابا.

69. امام زين العابدين عليه السلام :بار خدايا! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست... و به لطف خود، ما را جوينده عابدان و اَبدال در گوشه و كنار عالم، و يار برگزيدگانِ خاصّت، و دوستدار مريدانِ چنگ زده به درگاهت قرار ده.

2 / 7: غاية تأكيدِ الإِخاءِ الدِّينِيِّ

2 / 7: نهايتِ تأكيد بر برادرىِ دينى

70. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن أحَبَّ رَجُلاً فِي اللّهِ؛ لِعَدلٍ ظَهَرَ مِنهُ ـ و هُوَ في عِلمِ اللّهِ مِن أهلِ النّارِ ـ آجَرَهُ اللّهُ عَلى حُبِّهِ إيّاهُ، كَما لَو أحَبَّ رَجُلاً مِن أهلِ الجَنَّةِ. و مَن أبغَضَ رَجُلاً فِي اللّهِ؛ لِجَورٍ ظَهَرَ مِنهُ ـ و هُوَ في عِلمِ اللّهِ مِن أهلِ الجَنَّةِ ـ آجَرَهُ اللّهُ عَلى بُغضِهِ إيّاهُ، كَما لَو كانَ يُبغِضُ رَجُلاً مِن أهلِ النّارِ.

70. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كه كسى را به خاطر عدالتى كه از او سر زده است، براى خدا دوست بدارد، گرچه آن كس در علم خداوند، از اهل آتش باشد، خداوند، او را بر اين دوست داشتنش پاداش مى دهد، به همان سان كه اگر كسى از اهل بهشت را دوست مى داشت.

و هر كه كسى را به خاطر ستمى كه از او سر زده است، براى خدا دشمن بدارد، گرچه آن كس از اهل بهشت باشد، خداوند، او را بر اين دشمن داشتنش پاداش مى دهد، به همان سان كه اگر كسى از اهل دوزخ را دشمن مى داشت.

71. الإمام الباقر عليه السلام :لَو أنَّ رَجُلاً أحَبَّ رَجُلاً للّهِِ لَأَثابَهُ اللّهُ عَلى حُبِّهِ إيّاهُ، و إن كانَ المَحبوبُ في عِلمِ اللّهِ مِن أهلِ النّارِ. و لَو أنَّ رَجُلاً أبغَضَ رَجُلاً للّهِِ لَأَثابَهُ اللّهُ عَلى بُغضِهِ إيّاهُ، و إن كانَ المُبغَضُ في عِلمِ اللّهِ مِن أهلِ الجَنَّةِ.

71. امام باقر عليه السلام :اگر كسى به خاطر خدا شخصى را دوست بدارد، خداوند، او را بر اين دوست داشتنش پاداش مى دهد، گرچه آن كه دوستش مى دارد، در علم خداوند، از اهل آتش باشد، و اگر كسى به خاطر خدا شخصى را دشمن بدارد، خداوند، او را بر اين دشمن داشتنش پاداش مى دهد، گرچه آن كه دشمنش مى دارد، در علم خداوند، از اهل بهشت باشد.

بيان

نكته

هذا إذا لم يكن المكلّف مقصّرا في التحقيق وإلّا فلا ريب في أنـّه غير مثاب على حبّه وبغضه بل يُؤاخَذ عَلى تقصيره.

اين، در صورتى است كه مكلّف در تحقيق خود، كوتاهى نكرده باشد، وگر نه، ترديدى نيست كه وى در مهرورزى و دشمنى اش پاداشى ندارد؛ بلكه به خاطر كوتاهى اش بازخواست خواهد شد.

تحليلى در باره رازِ دوستى و دشمنى براى خدا

پيش از اين، اشاره كرديم كه اسلام، دين محبّت و برادرى است و تشريع (وضع) قانون برادرىِ دينى و تأكيد بر وجوب مهروَرزىِ مسلمانان به يكديگر و تبيين آثار و بركات مادّى و معنوى آن براى سامانْ يافتنِ جامعه، تلاشى است در اين راه كه يكايك آنان، خود را اعضاى يك پيكر احساس كنند و البته رسيدن به اين آرمان بلند و به ثمر نشستن تمامى تلاش ها و اقدامات ياد شده، تنها يك راه دارد و آن، تربيت انسان هايى است كه يكديگر را براى خدا دوست داشته باشند، نه با انگيزه اى ديگر.

به سخن ديگر، دوستى كردن و برادرى ورزيدن با انگيزه الهى، تنها راه ريشه كن كردن اختلافات و دشمنى ها و تحقّق جامعه آرمانىِ مبتنى بر مهروَرزى است و جز از اين راه، بشر به زندگىِ دلخواه، نخواهد رسيد.

اكنون، با عنايت به احاديث اين فصل، بايد به دو سؤال، پاسخ داد:

نخست، اين كه: انگيزه الهى در دوستى و برادرى، چگونه دشمنى ها را ريشه كن مى كند و جامعه انسانى را يك پارچه و متّحد مى نمايد؟

و سؤال ديگر، اين كه: اگر اسلام، خواستار جامعه مبتنى بر محبّت است، چرا پيروان خود را به همان ميزان كه به دوستى با انگيزه الهى دعوت مى كند، آنان را به دشمنى با انگيزه الهى تشويق مى نمايد و دشمنى براى خدا را مانند دوستى براى او واجب مى داند و اين دو را بهترين عمل و محكم ترين دستگيره ايمان مى خواند؟ و نهايت، اين كه: چه ضرورتى دارد كه انسان به جاى دوستى، با ديگران، دشمنى كند؟ و دشمنى كردن با ديگران، چه دردى از دردهاى اجتماعى را دوا و كدام مشكل را حل مى نمايد؟ و در يك جمله: حكمت دشمنى براى خدا چيست؟

ريشه دشمنى

براى پاسخ به سؤال اوّل، ابتدا بايد ديد ريشه دشمنى در چيست. با بررسى دقيق و همه جانبه، به اين نتيجه مى رسيم كه ريشه همه دشمنى ها، بلكه همه فتنه ها و فسادها، خودخواهى است. جنگ ها، خونريزى ها، جنايت ها، زشتى ها، پليدى ها و همه رذايل اخلاقى و عملى، ريشه در خودخواهى دارند و اگر اين اصلِ اصولِ فتنه ها علاج شود، دشمنى، جاى خود را به محبّت مى دهد و جامعه انسانى، طعم شيرين محبّت و برادرى را خواهد چشيد.

علاج اساسىِ دشمنى ها

براى علاج اساسى دشمنى ها، بايد ريشه آنها ـ كه خودخواهى است ـ علاج شود، و براى علاج خودخواهى، راهى جز خداخواهى وجود ندارد. تا انسان، خداخواه نشود، از خود، تهى نمى گردد و تا از خود، تهى نگردد، نمى تواند حقيقتا ديگرى را دوست داشته باشد. از اين رو، در حديث قدسى آمده است:

يا بنَ آدَمَ! كُلٌّ يُريدُكَ لِأَجلِهِ، وَ أَنَا اُريدُكَ لِأَجلِكَ.

اى پسر آدم! هر كسى تو را به خاطر خودش مى خواهد و من، تو را به خاطر خودت مى خواهم. آرى! هر كس كه مى گويد: «تو را دوست دارم»، تو را براى تأمين نياز و منفعت خود مى خواهد. تنها خداوندِ بى نياز است كه انسان را براى خودِ انسان مى خواهد، نه براى خودش.

انسان نيز هر قدر به آن بى نيازِ مطلق، نزديك شود، از نيازهايش كاسته مى شود و خداگونه مى گردد و در نتيجه، دوستى و دشمنى او با هدف تأمين نيازهاى خود نيست؛ بلكه براى اطاعت از فرمان خدا و تقرّب بيشتر به اوست. بر اين پايه، هر قدر انسان از خودمحورى، دورتر و به خدامحورى، نزديك تر شود، به همان ميزان، مى تواند حقيقتا ديگران را دوست داشته باشد.

و بدين سان، راز تأكيد اسلام بر برادرى در راه خدا و مهرورزى و دوستى به خاطر خدا آشكار مى شود؛ چرا كه تنها كسانى مى توانند انسان ها را دوست داشته باشند و هوادار واقعى مردم باشند كه محبّت آنان، براى خدا باشد.

فلسفه شكست ماركسيسم در شعارِ طرفدارى از خلق، اين است كه هوادارى واقعى از خلق، بدون توجّه به خالق، امكان پذير نيست. كسى كه دوستى اش با انگيزه الهى نباشد، نمى تواند منافع شخصى خود را در نظر نگيرد و محبّتى كه بر پايه منفعت شخصى است، در حقيقت، محبّت به ديگرى نيست؛ بلكه نوعى خودخواهى در چهره ديگرخواهى است و از اين رو، تداوم دوستىِ او دائر مدارِ بهره ورى از دوست است و هر وقت عاشق، احساس كند معشوق نمى تواند منافع وى را تأمين كند، دوستى، زايل مى گردد و چه بسا تبديل به دشمنى شود. بدين جهت، متون اسلامى تأكيد مى كنند كه تنها دوستى هايى كه بر پايه دين و براى خدا باشند، تداوم خواهند يافت و دوستى هايى كه بر پايه خودخواهى و منافع شخصى اند، دير يا زود، تبديل به دشمنى خواهند شد:

«الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ.

برادران، در آن روز، بعضى شان دشمن بعضى ديگرند، مگر پرهيزگاران» .

چرايىِ دشمنى در راه خدا

براى پاسخ گفتن به سؤال دوم بايد ديد مقصود از دشمنى براى خدا چيست. اگر اين جمله درست تفسير شود، فلسفه آن، به خودى خود، روشن مى گردد و نيازى به توضيح بيشتر ندارد.

دشمنى براى خدا، بدين معناست كه «مُبغِض (دشمنى كننده)» خصومت شخصى با «مُبغَض (آن كه مورد دشمنى واقع مى شود)» ندارد و دشمنى او به دليل منافع شخصى نيست؛ يعنى دشمنى او با كسى كه او را دشمن مى دارد، براى خداست، نه براى خود.

بدين سان، ميان دشمنى براى خدا و دشمنى براى خود، تفاوت جوهرى وجود دارد. دشمنى براى خود و براى تأمين منافع فردى و گروهى، مبدأ همه فسادها، فتنه ها و ويرانى هاست؛ امّا دشمنى براى خدا، مانند دوستى براى خدا، مبدأ انواع خيرات و بركات و سازندگى هاى فردى و اجتماعى است.

همچنين بايد توجّه داشت كه دشمنى براى خدا، دشمنى براى تأمين منافع مردم است و دشمنى انسان با ديگرى، نمى تواند براى خداوند متعال، فايده اى داشته باشد؛ زيرا او بى نياز مطلق است. بر اين اساس، تنها انسان و جامعه انسانى، از دوستى و يا دشمنى براى خدا سود مى برد.

از سوى ديگر، محبّت كردن به كسانى كه بر جامعه انسانى رحم نمى كنند، بسيار خطرناك است. به فرموده امام على عليه السلام:

رَحمَةُ مَن لا يَرحَمُ تَمنَعُ الرَّحمَةَ، وَ استِبقاءُ مَن لا يُبقى يُهلِكُ الاُمَّةَ.

رحم كردن به كسى كه رحم نمى كند، مانع رحمت مى شود، و باقى گذاشتن كسى كه جان ها از دست او به در نمى برند، امّت را به نابودى مى كشاند.

مقتضاى محبّت به جامعه انسانى، دشمنى با چنين عناصر خطرناك و كوتاه كردن دست آنها از تجاوز به حريم انسانيت است.

بر اين اساس، حكمت دشمنى براى خدا، مبارزه با موانع شكوفايى ارزش هاى انسانى و پاكسازى جامعه از عناصر ضدّ ارزشى است. اهمّيت اين مبارزه، كمتر از تلاش براى ساماندهى جامعه مبتنى بر محبّت نيست؛ بلكه مى توان گفت جزئى از اين تلاش محسوب مى شود.

كين ورزى، ريشه در مهرورزى دارد

علاوه بر آنچه در حكمت دشمنى براى خدا ذكر شد، اصولاً دشمنى، ريشه در دوستى دارد و محبّت واقعى، هميشه با دشمنى همراه است. انسان به هر چيزى علاقه پيدا كند، به طور طبيعى از ضدّ آن، متنفّر مى گردد. انسان نمى تواند كسى را واقعا دوست داشته باشد؛ ولى دشمن او را دشمن نداشته باشد. دشمن داشتنِ دشمنان، در حقيقت، يكى از روشن ترين دلايل واقعى بودن دوستىِ مدّعيانِ محبّت است و از اين رو، در متون اسلامى، دشمنى براى خدا در كنار دوستى براى خدا مورد توجّه و تأكيد است.

الفصل الثالث: بركات الإخاء الديني

فصل سوم: بركات برادرىِ دينى

3 / 1: إخلاصُ المَحَبَّةِ

3 / 1: دوستى خالصانه

72. الإمام عليّ عليه السلام :عَلَى التَّواخي فِي اللّهِ تَخلُصُ المَحَبَّةُ.

72. امام على عليه السلام :در برادرى براى خداست كه دوستى، خالص مى شود.

73. عنه عليه السلام :مَن كانَت صُحبَتُهُ فِي اللّهِ كانَت صُحبَتُهُ كَريمَةً، ومَوَدَّتُهُ مُستَقيمَةً.

73. امام على عليه السلام :كسى كه رفاقتش براى خدا باشد، رفاقت او كريمانه و دوستى اش بى غَل و غش است.

74. عنه عليه السلام ـ في الدّيوانِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ :

وكُلُّ مَوَدَّةٍ للّهِِ تَصفو ولا يَصفو مَعَ الفِسقِ الإِخاءُ

74. امام على عليه السلام ـ در ديوان منسوب به ايشان ـ :هر دوستى اى كه براى خدا باشد، خالص خواهد بود و با وجود فسق، برادرى خالص نمى شود.

3 / 2: كَمالُ الإِيمانِ

3 / 2: ٰ كمال ايمان

75. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ وَجَدَ طَعمَ الإِيمانِ: مَن كانَ يُحِبُّ المَرءَ لا يُحِبُّهُ إلّا للّهِِ، ومَن كانَ اللّهُ ورَسولُ هُ أحَبَّ إلَيهِ مِمّا سِواهُما، ومَن كانَ أن يُلقى فِي النّارِ أحَبَّ إلَيهِ مِن أن يَرجِعَ فِي الكُفرِ بَعدَ أن أنقَذَهُ اللّهُ مِنهُ.

75. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه چيز است كه هر كس آنها را داشته باشد، طعم ايمان را مى چشد: كسى كه شخصى را فقط به خاطر خدا دوست بدارد؛ كسى كه خدا و پيامبر او را از هر چيز ديگرى بيشتر دوست بدارد؛ و كسى كه اگر در آتش افكنده شود، نزد او محبوب تر از آن باشد كه پس از آن كه خداوند عز و جل او را از كفر نجات داده، دوباره به كفر باز گردد.

76. عنه صلى الله عليه و آله :مَن سَرَّهُ أن يَجِدَ طَعمَ الإِيمانِ فَليُحِبَّ المَرءَ لا يُحِبُّهُ إلّا لِلّهِ عز و جل.

76. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس دوست دارد طعم ايمان را بچشد، بايد برادرش را دوست بدارد و اين دوست داشتنش جز براى خداوند عز و جل نباشد.

77. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَحِقُّ العَبدُ حَقَّ صَريحِ الإِيمانِ حَتّى يُحِبَّ لِلّهِ تَعالى ويُبغِضَ لِلّهِ، فَإِذا أحَبَّ لِلّهِ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ وأبغَضَ لِلّهِ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ فَقَدِ استَحَقَّ الوَلاءَ مِنَ اللّهِ. وإنَّ أولِيائي مِن عِبادي وأحِبّائي مِن خَلقِي الَّذينَ يُذكَرونَ بِذِكري واُذكَرُ بِذِكرِهِم.

77. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بنده، استحقاق ايمان ناب را ندارد، مگر آن كه به خاطر خداى متعال، دوست بدارد و به خاطر خدا دشمن بدارد. پس هر گاه براى خداوند ـ تبارك و تعالى ـ دوست بدارد و براى خداوند ـ تبارك و تعالى ـ دشمن بدارد، مستحقّ ولاى (دوستى) خداوند است [كه فرموده است]: «همانا اولياى من از ميان بندگانم و دوستان من از ميان خَلقم، كسانى هستند كه من به ياد آنان هستم و آنان به ياد من اند».

78. الإمام العسكريّ عن آبائِهِ عليهم السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِبَعضِ أصحابِهِ ذاتَ يَومٍ: يا عَبدَ اللّهِ، أحبِب فِي اللّهِ، وأبغِض فِي اللّهِ، ووالِ فِي اللّهِ، وعادِ فِي اللّهِ؛ فَإِنَّهُ لا تُنالُ وِلايَةُ اللّهِ إلّا بِذلِكَ، ولا يَجِدُ الرَّجُلُ طَعمَ الإِيمانِ ـ وإن كَثُرَت صَلاتُهُ وصِيامُهُ ـ حَتّى يَكونَ كَذلِكَ. وقَد صارَت مُؤاخاةُ النّاسِ يَومَكُم هذا أكثَرُها فِي الدُّنيا؛ عَلَيها يَتَوادّونَ، وعَلَيها يَتَباغَضونَ، وذلِكَ لا يُغني عَنهُم مِنَ اللّهِ شَيئا.

فَقالَ الرَّجُلُ: يا رَسولَ اللّهِ، فَكَيفَ لي أن أعلَمَ أنّي قَد والَيتُ وعادَيتُ فِي اللّهِ؟ ومَن وَلِيُّ اللّهِ عز و جل حَتّى اُوالِيَهُ، ومَن عَدُوُّهُ حَتّى اُعادِيَهُ؟

فَأَشارَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى عَلِيٍّ عليه السلام، فَقالَ: أتَرى هذا؟

قالَ: بَلى.

قالَ: وَلِيُّ هذا وَلِيُّ اللّهِ؛ فَوالِهِ، وعَدُوُّ هذا عَدُوُّ اللّهِ؛ فَعادِهِ، ووالِ وَلِيَّ هذا ولَو أنَّهُ قاتِلُ أبيكَ ووَلَدِكَ، وعادِ عَدُوَّ هذا ولَو أنَّهُ أبوكَ ووَلَدُكَ.

78. امام عسكرى ـ از پدران بزرگوارش عليهم السلام ـ :روزى پيامبر خدا به يكى از يارانش فرمود: «اى بنده خدا! براى خدا دوست بدار و براى خدا نفرت بدار، و براى خدا، دوستى بورز و براى خدا، دشمنى نما؛ زيرا ولايت (دوستى و سرپرستى) خداوند، جز با اينها به دست نمى آيد و آدمى، مزه ايمان را نمى چشد، هر چند نماز و روزه اش بسيار باشد، مگر آن كه چنين باشد. اين روزها برادرى (دوستى) مردم با يكديگر، عمدتا به خاطر دنيا شده است. به خاطر دنيا با يكديگر دوستى مى ورزند و به خاطر دنيا با هم دشمنى مى كنند و اين، در نزد خداوند، ارزشى ندارد».

مرد گفت: اى پيامبر خدا! چگونه بدانم كه من براى خدا، دوستى و يا دشمنى مى ورزم؟ و چه كسى دوست خداست تا دوستش بدارم و چه كسى دشمن خداست تا دشمنش بدارم؟

پيامبر خدا به على عليه السلام اشاره كرد و فرمود: «اين را مى بينى؟».

مرد گفت: آرى.

فرمود: «دوست اين، دوست خداست. پس دوستش بدار و دشمن اين، دشمن خداست. پس دشمنش بدار. دوست اين را دوست بدار، حتّى اگر قاتل پدر و فرزندت باشد و دشمن اين را دشمن بدار، حتّى اگر پدر يا فرزندت باشد».

79. الإمام الصادق عليه السلام :مَن أحَبَّ لِلّهِ وأبغَضَ لِلّهِ وأعطى لِلّهِ فَهُوَ مِمَّن كَمُلَ إيمانُهُ.

79. امام صادق عليه السلام :هر كس براى خدا دوست بدارد و براى خدا دشمن بدارد و براى خدا دِهِش كند، او از كسانى است كه ايمانش كامل است.

3 / 3: قَبُولُ الأَعمالِ

3 / 3: قبولىِ اعمال

80. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في حِسابِ اللّهِ يَومَ القِيامَةِ ـ :يُؤتى بِعَبدٍ مُحسِنٍ في نَفسِهِ لايَرى أنَّ لَهُ ذَنبا، فَيَقولُ لَه: هَل كُنتَ تُوالي أولِيائي؟

قالَ: كُنتُ مِنَ النّاسِ سِلما.

قالَ: فَهَل كُنتَ تُعادي أعدائي؟

قالَ: يا رَبِّ، لَم يَكُن بَيني و بَينَ أحَدٍ شَيءٌ.

فَيَقولُ اللّهُ عز و جل: لا يَنالُ رَحمَتي مَن لا يُوالي أولِيائي و يُعادي أعدائي.

80. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در باره حسابرسى خداوند در روز قيامت ـ :بنده اى را كه به نظر خودش نيكوكار است و فكر نمى كند گناهى داشته باشد، مى آورند و به او مى فرمايد: «آيا [در دنيا] دوستان مرا دوست مى داشتى؟».

مى گويد: من با مردم در آشتى بودم.

مى فرمايد: «آيا دشمنان مرا دشمن مى داشتى؟».

مى گويد: پروردگارا! من با هيچ كس، مشكلى (كينه اى) نداشتم.

پس خداوند عز و جل مى فرمايد: «كسى كه دوستان مرا دوست نداشته باشد و با دشمنان من دشمنى نورزد، به رحمت من دست نمى يابد».

81. الإمام الباقر عليه السلام :لَو صُمتُ النَّهارَ لا اُفطِرُ، و صَلَّيتُ اللَّيلَ لا أفتُرُ، و أنفَقتُ مالي في سَبيلِ اللّهِ عِلقا عِلقا ، ثُمَّ لَم تَكُن في قَلبي مَحَبَّةٌ لِأَولِيائِهِ و لا بِغضَةٌ لِأَعدائِهِ ما نَفَعَني ذلِكَ شَيئا.

81. امام باقر عليه السلام :اگر همه روز را روزه بگيرم و افطار نكنم و همه شب را خستگى ناپذير نماز بخوانم و اموالم را انبانْ انبان در راه خدا انفاق كنم، امّا در دلم مهر اولياى او و كين دشمنانش نباشد، آن همه برايم سودى ندارد.

3 / 4: تباعد الشَّيطانِ

3 / 4: دور شدن شيطان

82. الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قالَ لِأَصحابِهِ: ألا اُخبِرُكُم بِشَيءٍ إن أنتُم فَعَلتُموهُ تَباعَدَ الشَّيطانُ مِنكُم كَما تَباعَدَ المَشرِقُ مِنَ المَغرِبِ؟

قالوا: بَلى.

قالَ: الصَّومُ يُسَوِّدُ وَجهَهُ، وَالصَّدَقَةُ تَكسِرُ ظَهرَهُ، وَالحُبُّ فِي اللّهِ وَالمُوازَرَةُ عَلَى العَمَلِ الصّالِحِ يَقطَعُ دابِرَهُ، وَالاِستِغفارُ يَقطَعُ وَتينَهُ .

82. امام صادق ـ از پدران بزرگوارش عليهم السلام ـ :پيامبر صلى الله عليه و آله به يارانش فرمود: «آيا شما را از چيزى آگاه گردانم كه اگر انجامش دهيد، شيطان از شما دور مى شود، آن سان كه مشرق از مغرب، دور است؟».

گفتند: بفرماييد!

فرمود: «روزه گرفتن، شيطان را روسياه مى كند؛ صدقه دادن، كمرش را مى شكند؛ دوست داشتن به خاطر خدا و هميارى در كار نيك، ريشه اش را قطع مى نمايد؛ و استغفار، شريان قلب او را پاره مى كند».

83. الإمام الباقر عليه السلام :علَيكُم بِالحُبِّ فِي اللّهِ وَالتَّوَدُّدِ وَالمُؤازَرَةِ عَلَى العَمَلِ الصّالِحِ؛ فَإِنَّهُ يَقطَعُ دابِرَهُما ـ يَعنِي السُّلطانَ وَالشَّيطانَ ـ.

83. امام باقر عليه السلام :بر شما باد دوست داشتن براى خدا، و دوستى و هميارى در كار نيك؛ زيرا اينها، ريشه آن دو ـ يعنى سلطان و شيطان ـ را قطع مى كنند.

3 / 5: بَقاءُ المَحَبَّةِ إلى يَومِ القِيامَةِ

3 / 5: پايندگى دوستى تا روز قيامت

الكتاب

«الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ».

«در آن روز (قيامت)، دوستان، دشمن يكديگرند، مگر پرهيزگاران».

الحديث

84. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ انقَطَعَتِ الأَرحامُ، وقَلَّتِ الأَنسابُ، وذَهَبَتِ الاُخُوَّةُ إلَا الاُخُوَّةَ فِي اللّهِ؛ وذلِكَ قَولُهُ: «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ » .

84. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چون روز قيامت شود، پيوندهاى خويشى بُريده مى شود و نسبت ها كاستى مى گيرد و برادرى از ميان مى رود، مگر برادرى اى كه به خاطر خدا باشد، و اين سخن خداوند است، آن جا كه مى فرمايد: «در آن روز، دوستان، دشمن يكديگرند، مگر پرهيزگاران» .

85. الإمام عليّ عليه السلام :النّاسُ إخوانٌ؛ فَمَن كانَت اُخُوّتُه في غَيرِ ذاتِ اللّهِ فَهِيَ عَداوَةٌ، وذلِكَ قَولُهُ عز و جل: «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ » .

85. امام على عليه السلام :مردمان با هم برادرند. پس هر كه برادرى اش براى غير خدا باشد، آن برادرى، دشمنى است. خداوند عز و جل مى فرمايد: «در آن روز، دوستان، دشمن يكديگرند، مگر پرهيزگاران» .

86. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :جَعَلَ اللّهُ خُلَّتَنا ووُدَّنا خُلَّةَ المُتَّقينَ ووُدَّ المُخلِصينَ.

86. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند، دوستى و محبّت ما را دوستى پرهيزگاران و محبّت مخلصان قرار دهد!

87. الإمام عليّ عليه السلام :جَعَلَ اللّهُ عز و جل مَوَدَّتَنا فِي الدِّينِ، وحَلّانا وإيّاكُم حِليَةَ المُتَّقينَ، وأبقى لَكُم طاعَتَكُم حَتّى يَجعَلَنا وإيّاكُم بِها إخوانا عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلينَ.

87. امام على عليه السلام :خداوند عز و جل، دوستى ما را بر اساس دين قرار دهد و جامه پرهيزگاران، بر ما و شما بپوشانَد و شما را بر طاعتش پايدار بدارد تا آن كه ما و شما را در بهشت، برادرانى قرار دهد كه بر تخت هايى رو در روى هم نشسته اند!

88. تفسير القمّي عن الحارث عن الإمام عليّ عليه السلام :قالَ في خَليلَينِ مُؤمِنَينِ وخَليلَينِ كافِرَينِ...:

فَأَمَّا الخَليلانِ المُؤمِنانِ فَتَخالّا حَياتَهُما في طاعَةِ اللّهِ، وتَباذَلا عَلَيها، وتَوادّا عَلَيها، فَماتَ أحَدُهُما قَبلَ صاحِبِهِ، فَأَراهُ اللّهُ مَنزِلَهُ فِي الجَنَّةِ يَشفَعُ لِصاحِبِهِ، فَقالَ: يا رَبِّ، خَليلي فُلانٌ كانَ يَأمُرُني بِطاعَتِكَ ويُعينُني عَلَيها، ويَنهاني عَن مَعصِيَتِكَ، فَثَبِّتهُ عَلى ما ثَبَّتَّني عَلَيهِ مِنَ الهُدى حَتّى تُرِيَهُ ما أرَيتَني. فَيَستَجيبُ اللّهُ لَهُ، حَتّى يَلتَقِيا عِندَ اللّهِ عز و جل، فَيَقولُ كُلُّ واحِدٍ مِنهُما لِصاحِبِهِ: جَزاكَ اللّهُ مِن خَليلٍ خَيرا! كُنتَ تَأمُرُني بِطاعَةِ اللّهِ، وتَنهاني عَن مَعصِيَةِ اللّهِ.

وأمَّا الكافِرانِ فَتَخالّا بِمَعصِيَةِ اللّهِ، وتَباذَلا عَلَيها، وتَوادّا عَلَيها، فَماتَ أحَدُهُما قَبلَ صاحِبِهِ، فَأَراهُ اللّهُ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ مَنزِلَهُ فِي النّارِ، فَقالَ: يا رَبِّ فُلانٌ خَليلي كانَ يَأمُرُني بِمَعصِيَتِكَ، ويَنهاني عَن طاعَتِكَ، فَثَبِّتهُ عَلى ما ثَبَّتَّني عَلَيهِ مِنَ المَعاصي حَتّى تُرِيَهُ ما أرَيتَني مِنَ العَذابِ. فَيَلتَقِيانِ عِندَ اللّهِ يَومَ القِيامَةِ، يَقولُ كُلُّ واحِدٍ مِنهُما لِصاحِبِهِ: جَزاكَ اللّهُ مِن خَليلٍ شَرّا! كُنتَ تَأمُرُني بِمَعصِيَةِ اللّهِ، وتَنهاني عَن طاعَةِ اللّهِ. قالَ: ثُمَّ قَرَأَ عليه السلام: «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ » .

88. تفسير القمّىـ به نقل از حارث ـ :على عليه السلام، در باره دو دوست مؤمن و دو دوست كافر... فرمود: «امّا دو دوست مؤمن، در طول زندگى شان، بر پايه طاعت خدا با يكديگر دوستى ورزيدند و بر آن پايه، به يكديگر بخشش كردند و بر آن پايه، يكديگر را دوست مى داشتند. پس، يكى از آن دو پيش از دوستش در گذشت. خداوند، منزلت او را در بهشت، نشانش داد كه براى دوستش شفاعت مى كند و مى گويد: پروردگارا! دوستم فلانى، مرا به طاعت تو فرمان مى داد و بر آن، كمكم مى كرد و از نافرمانى ات بازم مى داشت. پس، او را در راه راست، پا بر جا بدار، همچنان كه مرا پا بر جا داشتى، تا آن كه به او نيز بنمايانى آنچه را كه به من نماياندى.

خداوند، دعاى او را مستجاب مى كند تا آن كه نزد خداوند عز و جل، يكديگر را ملاقات مى كنند و هر يك از آن دو، به ديگرى مى گويد: خداوند، تو دوست را پاداش نيك دهد كه مرا به طاعت خدا، فرمان مى دادى و از معصيت خدا، نهى مى كردى!

و امّا آن دو كافر، بر پايه معصيت خدا با يكديگر دوستى ورزيدند و بر آن اساس، به يكديگر بخشش كردند و بر آن پايه، يكديگر را دوست مى داشتند. پس، يكى از آن دو پيش از دوستش در گذشت و خداوند ـ تبارك و تعالى ـ جايگاه او را در آتش نشانش داد. گفت: پروردگارا! دوستم فلانى، مرا به معصيت تو مى خوانْد و از اطاعت تو باز مى داشت. پس، او را بر معاصى پا بر جا بدار، چنان كه مرا پا بر جا داشتى، تا عذابى را كه به من نشان دادى، به او نيز نشان بدهى.

پس در روز قيامت، آن دو يكديگر را ديدار مى كنند و هر يك به ديگرى مى گويد: خدا، تو دوست بد را كيفر دهد كه مرا به معصيت خدا مى خواندى و از طاعت او نهى ام مى كردى!».

سپس امام عليه السلام، اين آيه را خواند: «در آن روز، دوستان، دشمن يكديگرند، مگر پرهيزگاران» .

89. حلية الأولياء عن أنس :سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ لِعَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام: يا عَلِيُّ، اِستَكثِر مِنَ المَعارِفِ مِنَ المُؤمِنينَ؛ فَكَم مِن مَعرِفَةٍ فِي الدُّنيا بَرَكَةٌ فِي الآخِرَةِ.

فَمَضى عَلِيٌّ عليه السلام، فَأَقامَ حينا لا يَلقى أحَدا إلَا اتَّخَذَهُ لِلآخِرَةِ، ثُمَّ جاءَ مِن بَعدُ فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: ما فَعَلتَ فيما أمَرتُكَ؟

فَقالَ: قَد فَعَلتُ يا رَسولَ اللّهِ.

فَقالَ لَهُ صلى الله عليه و آله: اِذهَب فَابلُ أخبارَهُم. فَأَتى عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله وهُوَ مُنَكِّسٌ رَأسَهُ، فَقالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله وهُوَ يَتَبَسَّمُ: ما أحسَبُ ـ يا عَلِيُّ ـ ثَبَتَ مَعَكَ إلّا أبناءُ الآخِرَةِ؟

فَقالَ لَهُ عَلِيٌّ عليه السلام: لا، وَالَّذي بَعَثَكَ بِالحَقِّ.

فَقالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله: «الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ » ، يا عَلِيُّ، أقبِل عَلى شَأنِكَ، وَاملِك لِسانَكَ، وَاعقِل مَن تُعاشِرُهُ مِن أهلِ زَمانِكَ؛ تَكُن سالِما غانِما.

89. حلية الأولياء ـ به نقل از انس ـ :از پيامبر خدا شنيدم كه به على بن ابى طالب عليه السلام مى فرمايد: «اى على! بر شمارِ آشنايان مؤمنت بيفزاى؛ زيرا بسا آشنايى در دنيا كه در آخرت، بركت است».

على عليه السلام رفت. مدّتى گذشت و در اين مدّت، با هيچ كس برخورد نمى كرد، مگر اين كه او را براى آخرت به دوستى بر مى گزيد. سپس آمد. پيامبر خدا به او فرمود: «با دستورى كه به تو دادم، چه كردى؟».

على عليه السلام گفت: انجامش دادم، اى پيامبر خدا!

پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: «برو و آنها را بيازماى».

على عليه السلام [رفت و] سپس در حالى كه سرش را به زير افكنده بود، نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله، لبخندزنان به او فرمود: «اى على! گمان نمى كنم جز آخرت گرايان، كسى با تو مانده باشد!».

على عليه السلام گفت: سوگند به آن كه تو را به حق بر انگيخت، همين طور است.

پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود: « «در آن روز، دوستان، دشمن يكديگرند، مگر پرهيزگاران» . اى على! در كار خود باش و زبانت را در اختيار گير و در باره هم روزگارانت كه با آنان معاشرت مى كنى، بينديش تا به سلامت مانى و سود ببرى».

3 / 6: شَفاعَةُ رسول اللّه صلي الله عليه وآله

3 / 6: شفاعت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله

90. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أنَا شَفيعٌ لِكُلِّ رَجُلَينِ اتَّخَيا فِي اللّهِ مِن مَبعَثي إلى يَومِ القِيامَةِ.

90. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از زمانِ برانگيخته شدنم تا روز قيامت، هر آن دو مردى كه به خاطر خدا با يكديگر برادرى ورزند، من شفيع آنها خواهم بود.

91. درر الأحاديث النبويّة :بَلَغَنا عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله أنَّهُ كانَ يَقولُ: أنَا شَفيعٌ لِكُلِّ أخَوَينِ تَحابّا فِي اللّهِ مِن مَبعَثي إلى يَومِ القِيامَةِ.

91. دُرَر الأحاديث النبويّة :از پيامبر خدا به ما رسيده است كه مى فرمود: «از زمانِ برانگيخته شدنم تا روز قيامت، هر آن دو برادرى كه به خاطر خدا با يكديگر دوستى ورزند، من شفيع آنها خواهم بود».

3 / 7: كثرة الشفعاء

3 / 7: فراوانىِ شفاعت كنندگان

الكتاب

«وَ مَآ أَضَلَّنَآ إِلَّا الْمُجْرِمُونَ فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ * وَ لَا صَدِيقٍ حَمِيمٍ ».

«و جز تباهكاران، ما را گم راه نكردند. پس، ما را نه شفاعت كنندگانى است، نه دوستى نزديك».

الحديث

92. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :اِستَكثِروا مِنَ الإِخوانِ؛ فَإِنَّ لِكُلِّ مُؤمِنٍ شَفاعَةً يَومَ القِيامَةِ.

92. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بر شمارِ برادران [و دوستان ايمانى خود] بيفزاييد؛ زيرا در روز قيامت، هر مؤمنى شفاعت مى كند.

93. عنه صلى الله عليه و آله ـ لِأَنَسِ بنِ مالِكٍ ـ :يا أنَسُ، أكثِر مِنَ الأَصدِقاءِ؛ فَإِنَّهُم شُفَعاءُ بَعضُهُم في بَعضٍ.

93. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ خطاب به انس بن مالك ـ :اى انس! بر شمارِ دوستان، بيفزاى؛ زيرا دوستان در حقّ يكديگر، شفاعت مى كنند.

94. عنه صلى الله عليه و آله :أكثِروا مِنَ المَعارِفِ مِنَ المُؤمِنينَ؛ فَإِنَّ لِكُلِّ مُؤمِنٍ شَفاعَةً عِندَ اللّهِ يَومَ القِيامَةِ.

94. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بر شمارِ آشنايان مؤمن [خود] بيفزاييد؛ زيرا در روز قيامت، هر مؤمنى در نزد خداوند، شفاعت مى كند.

95. الإمام عليّ عليه السلام :عَلَيكُم بِالإِخوانِ؛ فَإِنَّهُم عُدَّةٌ لِلدُّنيا، وعُدَّةٌ لِلآخِرَةِ. ألا تَسمَعُ إلى قَولِ أهلِ النّارِ: «فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ * وَ لَا صَدِيقٍ حَمِيمٍ » .

95. امام على عليه السلام :برادر [و دوست ايمانى] به دست آوريد؛ زيرا برادران در دنيا و آخرت، ساز و برگ اند. آيا اين سخن دوزخيان را نشنيده اى كه: «ما را نه شفاعت كنندگانى است، نه دوستى نزديك» ؟

96. الإمام الصادق عليه السلام :أكثِروا مِنَ الأَصدِقاءِ فِي الدُّنيا؛ فَإِنَّهُم يَنفَعونَ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ؛ أمَّا الدُّنيا فَحَوائِجُ يَقومونَ بِها، وأمَّا الآخِرَةُ فَإِنَّ أهلَ جَهَنَّمَ قالوا: «فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ * وَ لَا صَدِيقٍ حَمِيمٍ » .

96. امام صادق عليه السلام :در دنيا، بر شمارِ دوستان [خود] بيفزاييد؛ چرا كه دوستان در دنيا و آخرت، سودمندند. در دنيا، به رفع نيازهاى انسان، كمك مى كنند و در آخرت [نيز سودمندند]، به دليل آن كه دوزخيان مى گويند: «ما را نه شفاعت كنندگانى است، نه دوستى نزديك» .

97. عنه عليه السلام :لَقَد عَظُمَت مَنزِلَةُ الصَّديقِ، حَتّى إنَّ أهلَ النّارِ لَيَستَغيثونَ بِهِ ويَدعونَهُ فِي النّارِ قَبلَ القَريبِ وَالحَميمِ؛ قالَ اللّهُ عز و جل مُخبِرا عَنهُم: «فَمَا لَنَا مِن شَافِعِينَ * وَ لَا صَدِيقٍ حَمِيمٍ » .

97. امام صادق عليه السلام :منزلت دوست، بزرگ است، چندان كه دوزخيان، پيش از آن كه نزديكان و خويشاوندان را به يارى طلبند و صدا بزنند، دوست را به يارى مى طلبند و صدايش مى زنند. خداوند عز و جل از زبان آنها مى گويد: «ما را نه شفاعت كنندگانى است، نه دوستى نزديك» .

3 / 8: أمنُ يَومِ القِيامَةِ

3 / 8: ايمنى در روز قيامت

98. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُتَحابّونَ فِي اللّهِ في ظِلِّ عَرشِ اللّهِ يَومَ لا ظِلَّ إلّا ظِلُّهُ، يَفزَعُ النّاسُ ولا يَفزَعونَ، ويَخافُ النّاسُ ولا يَخافونَ.

98. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آنان كه به خاطر خدا با هم دوستى مى ورزند، در آن روز كه سايه اى جز سايه خدا نيست، در سايه عرش خداوند هستند. مردم، وحشت زده مى شوند؛ امّا آنان، وحشتى نمى كنند. مردم در ترس و هراس آن به سر مى برند؛ امّا آنان، ترس و هراسى ندارند.

99. عنه صلى الله عليه و آله :سَبعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللّهُ في ظِلِّهِ يَومَ لا ظِلَّ إلّا ظِلُّهُ:... ورَجُلانِ تَحابّا فِي اللّهِ؛ اِجتَمَعا عَلَيهِ، وتَفَرَّقا عَلَيهِ.

99. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هفت گروه اند كه خداوند، در آن روز كه سايه اى جز سايه او نيست، آنان را در سايه خود قرار مى دهد:... و دو مردى كه به خاطر خدا با هم دوستى مى ورزند، به خاطر او با هم گِرد مى آيند و به خاطر او پراكنده مى شوند.

100. عنه صلى الله عليه و آله :المُتَحابّونَ فِي اللّهِ ـ تَبارَكَ وتَعالَى ـ في ظِلِّ العَرشِ يَومَ لا ظِلَّ إلّا ظِلُّهُ، يَغبِطُهُم بِمَكانِهِمُ النَّبِيّونَ وَالشُّهَداءُ.

100. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آنان كه به خاطر خداوند ـ تبارك و تعالى ـ با هم دوستى مى ورزند، در آن روز كه سايه اى جز سايه عرش خدا نيست، در سايه عرش او هستند. پيامبران و شهيدان، به جايگاه آنان، غبطه مى خورند.

101. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ يَقولُ يَومَ القِيامَةِ: أينَ المُتَحابّونَ بِجَلالي؟ اليَومَ اُظِلُّهُم في ظِلّي يَومَ لا ظِلَّ إلّا ظِلّي.

101. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در روز قيامت، خداوند مى فرمايد: «كجايند آنان كه به خاطر جلال و عظمت من [و نه اغراض دنيوى] با يكديگر دوستى مى ورزيدند؟ امروز كه سايه اى جز سايه من نيست، آنان را در سايه خويش در مى آورم».

102. عنه صلى الله عليه و آله :ما تَحابَّ رَجُلانِ فِي اللّهِ إلّا وَضَعَ اللّهُ لَهُما كُرسِيّا فَاُجلِسا عَلَيهِ، حَتّى يَفرُغَ اللّهُ عز و جلمِنَ الحِسابِ.

102. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ دو انسانى براى خدا با يكديگر دوستى نمى ورزند، مگر آن كه خداوند، اورنگى براى آن دو مى نَهَد وآن دو را روى آن مى نشانند تا آن كه خداوند عز و جل از حسابرسى [ديگر بندگان] فارغ شود.

103. عنه صلى الله عليه و آله ـ وسَأَلَهُ رَجُلٌ مِنَ الأَعرابِ عَن ناسٍ لَيسوا بِأَنبِياءَ ولا شُهَداءَ يَغبِطُهُمُ الأَنبِياءُ وَالشُّهَداءُ عَلى مَجالِسِهِم وقُربِهِم مِنَ اللّهِ ـ :هُم ناسٌ مِن أفناءِ النّاسِ ونَوازِعِ القَبائِلِ، لَم تَصِل بَينَهُم أرحامٌ مُتَقارِبَةٌ، تَحابّوا فِي اللّهِ وتَصافَوا، يَضَعُ اللّهُ لَهُم يَومَ القِيامَةِ مَنابِرَ مِن نورٍ فَيُجلِسُهُم عَلَيها، فَيَجعَلُ وُجوهَهُم نورا، وثِيابَهُم نورا، يَفزَعُ النّاسُ يَومَ القِيامَةِ ولا يَفزَعونَ، وهُم أولِياءُ اللّهِ الَّذينَ لا خَوفٌ عَلَيهِم ولا هُم يَحزَنونَ.

103. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ يك عرب باديه نشين كه پرسيد: آنان، كدام مردم اند كه از پيامبران و شهيدان نيستند؛ امّا پيامبران و شهيدان، بر جايگاه آنان و مقام قربشان به خداوند، غبطه مى خورند؟ ـ :آنان، جماعتى از مردمان بى نام و نشان و دورافتاده از قوم و قبيله اند كه ميانشان را پيوندهاى خويشاوندى به هم گره نمى زند؛ بلكه به خاطر خدا با هم دوستى و صميمت مى ورزند. در روز قيامت، خداوند، براى آنها منبرهايى از نور مى گذارد و آنها را بر آن منبرها مى نشاند و چهره هايشان را نورانى مى گردانَد و جامه هايشان را از نور، قرار مى دهد. در روز قيامت، مردم، در وحشت به سر مى برند؛ امّا آنان را وحشتى نيست. اينان، همان اولياى خدا هستند كه نه ترسى دارند و نه اندوهى به آنان مى رسد.

3 / 9: حُرمَةُ النّارِ

3 / 9: حرام شدن آتش

104. الإمام الباقر عليه السلام :لَمّا كَلَّمَ اللّهُ موسَى بنَ عِمرانَ عليه السلام قالَ موسى:... إلهي، فَما جَزاءُ مَن أحَبَّ أهلَ طاعَتِكَ لِحُبِّكَ؟ قالَ: يا موسى، اُحَرِّمُهُ عَلى ناري.

104. امام باقر عليه السلام :چون خداوند با موسى بن عمران عليه السلام سخن گفت، موسى عليه السلام گفت:... معبودا! پاداش كسى كه به خاطر دوست داشتن تو، اهل طاعتت را دوست بدارد، چيست؟ خداوند فرمود: «اى موسى! او را بر آتشم حرام مى گردانم».

3 / 10: دُخولُ الجَنَّةِ بِغَيرِ حِسابٍ

3 / 10: وارد شدن به بهشت، بدون حسابرسى

105. الأمالي للطوسي عن أبي حمزة الثماليّ عن الإمام الباقر عن آبائه عليهم السلام عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ جَمَعَ اللّهُ الخَلائِقَ في صَعيدٍ واحِدٍ... ثُمَّ يُنادي مُنادٍ مِن عِندِ اللّهِ عز و جليُسمِعُ آخِرَهُم كَما يُسمِعُ أوَّلَهُم، فَيَقولُ: أينَ جيرانُ اللّهِ جَلَّ جَلالُهُ في دارِهِ؟ فَيَقومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ، فَتَستَقبِلُهُم زُمرَةٌ مِنَ المَلائِكَة، فَيَقولونَ لَهُم: ماذا كانَ عَمَلُكُم في دارِ الدُّنيا فَصِرتُم بِهِ اليَومَ جيرانَ اللّهِ تَعالى في دارِهِ؟ فَيَقولونَ: كُنّا نَتَحابُّ فِي اللّهِ عز و جل، ونَتَباذَلُ فِي اللّهِ، ونَتَوازَرُ فِي اللّهِ.

فَيُنادي مُنادٍ مِن عِندِ اللّهِ: صَدَقَ عِبادي، خَلّوا سَبيلَهُم لِيَنطَلِقوا إلى جِوارِ اللّهِ فِي الجَنَّةِ بِغَيرِ حِسابٍ. قالَ: فَيَنطَلِقونَ إلَى الجَنَّةِ بِغَيرِ حِسابٍ.

ثُمَّ قالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام: فَهؤُلاءِ جيرانُ اللّهِ فِي دارِهِ، يَخافُ النّاسُ ولا يَخافونَ، ويُحاسَبُ النّاسُ ولا يُحاسَبونَ.

105. الأمالى، طوسى ـ به نقل از ابو حمزه ثُمالى ـ :امام باقر عليه السلام از پدران بزرگوارش نقل كرده كه پيامبر خدا فرمود: «چون روز قيامت شود، خداوند، آفريدگان را در عرصه اى، گِرد مى آورد.… آن گاه، ندا دهنده اى از جانب خداوند عز و جل، با صدايى كه اوّلين و آخرين نفرِ آنها به يكسان مى شنوند، ندا مى دهد و مى گويد: كجايند همسايگان خانه خداوند عز و جل؟.

پس جمع بسيارى از مردم، بر مى خيزند. گروهى از فرشتگان به استقبال آنان مى روند و مى گويند: شما در سراى دنيا، چه مى كرديد كه امروز، همسايگان خداى متعال شده ايد؟

آن جماعت مى گويند: ما به خاطر خدا با يكديگر دوستى مى كرديم و به خاطر خدا، به يكديگر دِهِش مى كرديم و به خاطر خدا، از يكديگر پشتيبانى مى نموديم.…

پس منادى اى از جانب خداوند، ندا سر مى دهد: راست مى گويند بندگانم. راه را بر آنان بگشاييد تا بدون حسابرسى، به جوار خداوند در بهشت بروند.

پس بدون حساب، ره سپار بهشت مى شوند».

آن گاه، امام باقر عليه السلام فرمود: «اينان، همسايگان خانه خدا هستند. [در آن روز] مردم، بيمناك اند؛ ولى اينان، بيمى ندارند. مردم حسابرسى مى شوند؛ امّا اينان، حسابرسى نمى شوند».

106. الإمام زين العابدين عليه السلام :إذا جَمَعَ اللّهُ عز و جل الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ قامَ مُنادٍ فَنادى يُسمِعُ النّاسَ، فَيَقولُ: أينَ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ؟

فَيَقومُ عُنُقٌ مِنَ النّاسِ، فَيُقالُ لَهُم: اِذهَبوا إلَى الجَنَّةِ بِغَيرِ حِسابٍ.

فَتَلَقّاهُمُ المَلائِكَةُ فَيَقولونَ: إلى أينَ؟

فَيَقولونَ: إلَى الجَنَّةِ بِغَيرِ حِسابٍ.

فَيَقولونَ: فَأَيُّ ضَربٍ أنتُم مِنَ النّاسِ؟

فَيَقولونَ: نَحنُ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ.

فَيَقولونَ: وأيُّ شَيءٍ كانَت أعمالُكُم؟

قالوا: كُنّا نُحِبُّ فِي اللّهِ، ونُبغِضُ فِي اللّهِ.

فَيَقولونَ: نِعمَ أجرُ العامِلينَ.

106. امام زين العابدين عليه السلام :آن گاه كه خداوند عز و جل، اوّلين و آخرين آفريدگان را گِرد آورَد، ندا دهنده اى بر مى خيزد و صدا مى زند، به طورى كه مردم [همگى] بشنوند، و مى گويد: «كجايند دوستان خدايى؟».

پس گروه بسيارى از مردم، بر مى خيزند. به ايشان گفته مى شود: «بدون محاسبه به بهشت برويد».

فرشتگان، جلو آنان را مى گيرند و مى گويند: كجا؟!

مى گويند: بدون محاسبه، به بهشت [مى رويم].

فرشتگان مى گويند: شما كدامين گروه از مردميد؟

مى گويند: ما دوستان خدايى هستيم.

فرشتگان مى گويند: اعمال شما چه بوده است؟

مى گويند: ما براى خدا، دوست مى داشتيم و براى خدا، دشمنى مى ورزيديم.

پس فرشتگان مى گويند: چه خوب است مزد عمل كنندگان!

3 / 11: الدَّرَجاتُ في الجَنَّةِ

3 / 11: كسب درجات بهشتى

107. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن آخى أخا فِي اللّهِ رَفَعَهُ اللّهُ دَرَجَةً فِي الجَنَّةِ لا يَنالُها بِشَيءٍ مِن عَمَلِهِ.

107. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس به خاطر خدا برادرى به دست آورد، خداوند، او را به درجه اى (مقامى) در بهشت بالا مى برد كه با هيچ عملش به آن درجه نايل نمى آيد.

108. عنه صلى الله عليه و آله :ما أحدَثَ اللّهُ تَعالى إخاءً بَينَ المُؤمِنينَ إلّا أحدَثَ لِكُلِّ واحِدٍ مِنهُما دَرَجَةً.

108. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداى متعال، ميان دو مؤمن برادرى نمى افكنَد، مگر آن كه براى هر يك از آن دو، درجه اى پديد مى آورد.

109. عنه صلى الله عليه و آله :مَن أحَبَّ أخا لِلّهِ فِي اللّهِ، قالَ: «إنّي اُحِبُّكَ للّهِِ» فَدَخَلا جَميعا الجَنَّةَ كانَ الَّذي أحَبَّ فِي اللّهِ أرفَعَ دَرَجَةً؛ لِحُبِّهِ، عَلَى الَّذي أحَبَّهُ لَهُ.

109. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس برادرى را به خاطر خدا و در راه خدا دوست بدارد و بگويد: «من تو را به خاطر خدا دوست دارم» و هر دو به بهشت بروند، آن كه به خاطر خدا دوست داشته، درجه اش بالاتر از آن يكى است كه او را به خاطر خودش دوست مى داشته است.

110. عنه صلى الله عليه و آله :مَن جَدَّدَ أخا فِي الإِسلامِ بَنَى اللّهُ لَهُ بُرجا فِي الجَنَّةِ مِن جَوهَرَةٍ.

110. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس برادر مسلمان جديدى به دست آورد، خداوند براى او در بهشت، برجى از گوهر مى سازد.

111. عنه صلى الله عليه و آله :ما أحدَثَ رَجُلٌ أخا فِي اللّهِ عز و جل إلّا بَنَى اللّهُ لَهُ بَيتا فِي الجَنَّةِ.

111. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ مردى به خاطر خداوند عز و جل برادرى به دست نياورد، مگر اين كه خداوند براى او در بهشت، خانه اى ساخت.

112. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ المُتَحابّينَ لَتُرى غُرَفُهُم فِي الجَنَّةِ كَالكَوكَبِ الطّالِعِ الشَّرقِيِّ أوِ الغَربِيِّ، فَيُقالُ: مَن هؤُلاءِ؟ فَيُقالُ: هؤُلاءِ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ عز و جل.

112. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آنان كه با يكديگر دوستى مى ورزند، خانه هايشان در بهشت، چونان ستاره درخشان شرقى يا غربى ديده مى شود. گفته مى شود: اينان كيستند؟ جواب مى آيد: «اينان، كسانى هستند كه از براى خداوند عز و جل با يكديگر دوستى مى ورزيدند».

113. أعلام الدين :قالَ النَّبيُّ صلى الله عليه و آله: إنّي لَأَعرِفُ أقواما هُم عِندَ اللّهِ تَعالى بِمَنزِلَتي يَومَ القِيامَةِ ما هُم بِأَنبِياءَ ولا شُهَداءَ، تَغبِطُهُمُ الأَنبِياءُ وَالشُّهَداءُ بِمَنزِلَتِهِم. فَقيلَ: مَن هُم يا رَسولَ اللّهِ؟

فَيَقولُ: ناسٌ تَآخَوا في روحِ اللّهِ عَلى غَيرِ مالٍ ولا سَبَبٍ قَريبٍ، ـ وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ ـ إنَّ لِوُجوهِهِم نورا، وإنَّهُم لَعَلى نورٍ، لا يَحزَنونَ إذا حَزَنَ النّاسُ، ولا يَفزَعونَ إذا فَزَعوا. ثُمَّ تَلا قَولَهُ تَعالى: «أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لَا هُمْ يَحْزَنُونَ » .

113. أعلام الدين :پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «من، مردمانى را مى شناسم كه در روز قيامت، نزد خداوند متعال، چونان من هستند. اينان، نه از پيامبران اند و نه از شهيدان؛ امّا پيامبران و شهيدان به مقام و منزلت آنان، غبطه مى خورند».

گفته شد: اينان كيستند، اى پيامبر خدا؟

فرمود: «مردمانى كه به خاطر خدا و بى چشمْ داشت مالى و يا پيوند خويشاوندى، با يكديگر برادرى مى كنند. سوگند به آن كه جانم در دست اوست، چهره هاى اينان را نورانيّتى است، و وجودشان غرقه در نور است. آن گاه كه [در قيامت] مردمان، اندوهگين مى شوند، آنان را اندوهى نمى گيرد، و آن گاه كه ديگران به وحشت مى افتند، ايشان را وحشتى نمى رسد».

سپس اين سخن خداوند متعال را تلاوت كرد: «هان! اولياى خدا را نه بيمى است و نه اندوهگين مى شوند» .

114. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل: المُتَحابّونَ في جَلالي لَهُم مَنابِرُ مِن نورٍ، يَغبِطُهُمُ النَّبِيّونَ وَالشُّهَداءُ.

114. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند عز و جل فرمود: «آنان كه به خاطر عظمت و شكوه من با يكديگر دوستى مى ورزند، برايشان منبرهايى از نور است كه پيامبران و شهيدان، بر آنان غبطه مى خورند».

115. عنه صلى الله عليه و آله :المُتَحابّونَ فِي اللّهِ يَومَ القِيامَةِ عَلى أرضٍ زَبَرجَدَةٍ خَضراءَ في ظِلِّ عَرشِهِ عَن يَمينِهِ ـ وكِلتا يَدَيهِ يَمينٌ ـ وُجوهُهُم أشَدُّ بَياضا وأضوَأُ مِنَ الشَّمسِ الطّالِعَةِ، يَغبِطُهُم بِمَنزِلَتِهِم كُلُّ مَلَكٍ مُقَرَّبٍ وكُلُّ نَبِيٍّ مُرسَلٍ.

يَقولُ النّاسُ: مَن هؤُلاءِ؟

فَيُقالُ: هؤُلاءِ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ.

115. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دوستان خدايى در روز قيامت، بر زمينى زِبَرجدين و سبزرنگ در سايه عرش او و در دست راستش هستند ـ و هر دو دست خداوند، راست است ـ. چهره هايشان سپيدتر و درخشان تر از خورشيد تابان است. تمام فرشتگان مقرّب و همه پيامبران مُرسَل به حال آنان غبطه مى خورند».

مردم مى پرسند: اينان كيستند؟

گفته مى شود: «اينان، دوستان خدايى اند».

116. عنه صلى الله عليه و آله :المُتَحابّونَ فِي اللّهِ عز و جل عَلى أعمِدَةٍ مِن ياقوتٍ أحمَرَ فِي الجَنَّةِ، يُشرِفونَ عَلى أهلِ الجَنَّةِ، فَإِذَا اطَّلَعَ أحَدُهُم مَلَأَ حُسنُهُ بُيوتَ أهلِ الجَنَّةِ، فَيَقولُ أهلُ الجَنَّةِ: اُخرُجوا نَنظُرِ المُتَحابّينَ فِي اللّهِ عز و جل.

قالَ: فَيَخرُجونَ ويَنظُرونَ إلَيهِم، أحَدُهُم وَجهُهُ مِثلُ القَمَرِ في لَيلَةِ البَدرِ، عَلى جِباهِهِم: هؤُلاءِ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ عز و جل.

116. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آنان كه براى خداى عز و جل با يكديگر دوستى مى ورزند، در بهشت، بر فراز ستون هايى از ياقوت سرخ اند و بر بهشتيان، مُشرِف اند. پس هر گاه يكى از آنان سَرَك بكشد، حُسن او خانه هاى بهشتيان را پُر مى كند و اهل بهشت مى گويند: «برويم دوستان خدايى را تماشا كنيم».

پس، [از خانه هايشان] بيرون مى روند و آنان را نظاره مى كنند، در حالى كه هر يك از آنان، چهره هايشان مانند ماه شب چهارده، مى درخشد و بر پيشانى هايشان نوشته شده است: «اينان، دوستان خدايى اند».

117. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ المُتَحابّينَ فِي اللّهِ يَومَ القِيامَةِ عَلى مَنابِرَ مِن نورٍ، قَد أضاءَ نورُ وُجوهِهِم ونورُ أجسادِهِم ونورُ مَنابِرِهِم كُلَّ شَيءٍ حتّى يُعرَفوا بِهِ، فَيُقالُ: هؤُلاءِ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ.

117. امام صادق عليه السلام :دوستان خدايى، در روز قيامت، بر فراز منبرهايى از نورند، در حالى كه نور چهره هايشان و نور بدن هايشان و نور منبرهايشان، همه جا را روشن كرده است، به طورى كه با آن شناخته مى شوند و گفته مى شود: «اينان، دوستان خدايى اند».

118. الإمام الرضا عليه السلام :مَنِ استَفادَ أخا فِي اللّهِ عز و جل استَفادَ بَيتا فِي الجَنَّةِ.

118. امام رضا عليه السلام :هر كس به خاطر خداوند عز و جل برادرى به دست آورَد، خانه اى در بهشت به دست آورده است.

3 / 12: السَّبقَةُ إلَى الجَنَّةِ

3 / 12: تقدّم در ورود به بهشت

119. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أوَّلُ مَن يَرِدُ الحَوضَ يَومَ القِيامَةِ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ عز و جل.

119. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نخستين كسانى كه در روز قيامت، بر حوض وارد مى شوند، آنان اند كه به خاطر خداوند عز و جل با يكديگر دوستى مى كنند.

الفصل الرابع: حقوق الإخاء

فصل چهارم: حقوق برادرى

4 / 1: حُرمَةُ النَّفسِ وَالمالِ

4 / 1: حرمت داشتن جان و مال

120. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ألا إنَّ المُسلِمَ أخُو المُسلِمِ، فَلَيسَ يَحِلُّ لِمُسلِمٍ مِن أخيهِ شَيءٌ إلّا ما أحَلَّ مِن نَفسِهِ.

120. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدانيد كه مسلمان، برادر مسلمان است. پس بر هيچ مسلمانى چيزى از برادرش روا نيست، مگر آنچه خود او روا سازد.

121. عنه صلى الله عليه و آله :ألا أيُّهَا النّاسُ، إنَّ المُسلِمَ أخُو المُسلِمِ حَقّا، لا يَحِلُّ لِامرِىً مُسلِمٍ دَمَ امرِىً مُسلِمٍ ومالَهُ إلّا ما أعطاهُ بِطيبَةِ نَفسٍ مِنهُ.

121. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هان، اى مردم! مسلمان، حقيقتا برادر مسلمان است. خون و مال هيچ فرد مسلمانى بر هيچ فرد مسلمانى روا نيست، مگر آنچه او خود با رضايت خاطر، عطا كند.

4 / 2: رَدُّ التَّحِيَّةِ

4 / 2: جواب سلام دادن

122. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ المُسلِمَ أخُو المُسلِمِ، إذا لَقِيَهُ رَدَّ عَلَيهِ مِنَ السَّلامِ بِمِثلِ ما حَيّاهُ بِهِ أو أحسَنَ مِن ذلِكَ.

122. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مسلمان، برادر مسلمان است. هر گاه به او بر خورَد، پاسخ سلامش را به همان گونه كه به او سلام كرده و يا به گونه اى بهتر، مى دهد.

4 / 3: النَّصيحَة

4 / 3: خيرخواهى

123. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ، لا يَدَعُ نَصيحَتَهُ عَلى كُلِّ حالٍ.

123. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن، برادر مؤمن است. هيچ گاه از خيرخواهى براى او فروگذار نمى كند.

124. الإمام عليّ عليه السلام :أخوكَ فِي اللّهِ مَن هَداكَ إلى رَشادٍ، ونَهاكَ عَن فَسادٍ، وأعانَكَ إلى إصلاحِ مَعادٍ.

124. امام على عليه السلام :برادرِ خدايىِ تو، كسى است كه به راه درست، هدايتت كند، از تباهى بازَت دارد و در جهت آباد كردن معاد، كمكت نمايد.

4 / 4: النُّصرَة

4 / 4: يارى دادن

125. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن نَصَرَ أخاهُ المُسلِمَ وهُوَ يَستَطيعُ ذلِكَ نَصَرَهُ اللّهُ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ.

125. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس بتواند برادر مسلمانش را يارى برساند و اين كار را بكند، خداوند، در دنيا و آخرت، او را يارى مى رساند.

126. الإمام الصادق عليه السلام :ما مِن مُؤمِنٍ يَخذُلُ أخاهُ وهُوَ يَقدِرُ عَلى نُصرَتِهِ إلّا خَذَلَهُ اللّهُ فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ.

126. امام صادق عليه السلام :هيچ مؤمنى نيست كه برادرش را بى ياور بگذارد، در حالى كه مى تواند او را يارى رساند، مگر آن كه خداوند، در دنيا و آخرت، او را بى ياور مى گذارد.

127. صحيح مسلم عن جابر :اِقتَتَلَ غُلامانِ؛ غُلامٌ مِنَ المُهاجِرينَ وغُلامٌ مِنَ الأَنصارِ، فَنادَى المُهاجِرُ أوِ المُهاجِرونَ: يا لَلمُهاجِرينَ. ونادَى الأَنصارِيُّ: يا لَلأَنصارِ. فَخَرَجَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله، فَقالَ: ما هذا، دَعوىٰ أهلِ الجاهِلِيَّة؟! قالوا: لا يا رَسولَ اللّه، إلّا أنَّ غُلامَينِ اقتَتَلا، فَكَسَعَ أحَدُهُمَا الآخَرَ.

قالَ: فَلا بَأسَ. وَليَنصُرِ الرَّجُلُ أخاهُ ظالِما أو مَظلوما، إن كانَ ظالِما فَليَنهَهُ؛ فَإِنَّهُ لَهُ نَصرٌ، وإن كانَ مَظلوما فَليَنصُرهُ.

127. صحيح مسلم ـ به نقل از جابر ـ :دو جوان به جان هم افتادند: جوانى از مهاجران و ديگرى از انصار. پس آن جوان مهاجر يا مهاجران داد زدند: فرياد، اى مهاجران! و جوان انصارى داد زد: فرياد، اى انصار!

پيامبر خدا، بيرون آمد و فرمود: «چه خبر است؟ [اين] فريادخواهى اهل جاهليت است؟!».

گفتند: خير، اى پيامبر خدا! دو جوان به جان هم افتاده اند و همديگر را زير مُشت و لگد گرفته اند.

فرمود: «پس، مهم نيست. انسان بايد برادرش را يارى برساند، ظالم باشد يا مظلوم. اگر ظالم باشد، بايد او را از ظلمش نهى كند كه اين، در واقع، يارى رساندن به اوست، و اگر مظلوم باشد، بايد يارى اش كند».

4 / 5: الإِعانَة

4 / 5: كمك كردن

128. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :اللّهُ في عَونِ العَبدِ ما كانَ العَبدُ في عَونِ أخيهِ.

128. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مادام كه بنده، به برادرش كمك كند، خداوند، به آن بنده كمك مى رساند.

129. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَزالُ اللّهُ تَعالى في عَونِ العَبدِ ما كانَ العَبدُ في عَونِ أخيهِ، وَاللّهُ يُحِبُّ إغاثَةَ اللَّهفانِ.

129. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :تا زمانى كه بنده، كمك كارِ برادرش باشد، خداى متعال نيز همواره كمك كار اوست، و خداوند، دستگيرى از غم زدگان را دوست مى دارد.

130. الإمام عليّ عليه السلام :إذا نَبَتَ الوُدُّ وَجَبَ التَّرافُدُ وَالتَّعاضُدُ.

130. امام على عليه السلام :هر گاه [بذر] دوستى برويَد، همكارى و پشتيبانى واجب مى آيد.

131. الإمام الباقر عليه السلام :مَن بَخِلَ بِمَعونَةِ أخيهِ المُسلِمِ وَالقِيامِ لَهُ في حاجَتِهِ إلّا ابتُلِيَ بِمَعونَةِ مَن يَأثَمُ عَلَيهِ ولا يُؤجَرُ.

131. امام باقر عليه السلام :هر كس از كمك كردن به برادر مسلمانش و پرداختن به رفع نياز او دريغ ورزد، به كمك رساندن به كسى گرفتار مى آيد كه در آن كمك، گناهكار مى شود و مزدى هم نمى برَد.

132. عنه عليه السلام :إنَّ نَفَرا مِنَ المُسلِمينَ خَرَجوا إلى سَفَرٍ لَهُم فَضَلُّوا الطَّريقَ، فَأَصابَهُم عَطَشٌ شَديدٌ، فَتَكَفَّنوا ولَزِموا اُصولَ الشَّجَرِ، فَجاءَهُم شَيخٌ و عَلَيهِ ثِيابٌ بيضٌ، فَقالَ: قوموا فَلا بَأسَ عَلَيكُم فَهذَا الماءُ. فَقاموا و شَرِبوا وَ ارتَوَوا، فَقالوا: مَن أنتَ يَرحَمُكَ اللّهُ؟

فَقالَ: أ نَا مِنَ الجِنِّ الَّذينَ بايَعوا رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله، إنّي سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ: «المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ، عَينُهُ و دَليلُهُ»، فَلَم تَكونوا تُضَيَّعوا بِحَضرَتي.

132. امام باقر عليه السلام :گروهى از مسلمانان، ره سپار سفرى شدند و راه را گم كردند. سخت تشنه شدند، به طورى كه كفن پوشيدند [يا جامه هاى خود را چون كفن، دور خود پيچيدند و آماده مُردن شدند] و به ريشه هاى درخت چسبيدند [تا از اين طريق، اندكى رفع عطش كنند]. در اين هنگام، پيرى سفيدپوش، نزد آنان آمد و گفت: برخيزيد! نگران نباشيد. اين، آب.

آنها برخاستند و نوشيدند و سيراب شدند. سپس گفتند: خدايت رحمت كند! تو كيستى؟

گفت: من از جنّيانى هستم كه با پيامبر خدا، بيعت كردند. من از پيامبر خدا شنيدم كه مى فرمود: «مؤمن، برادر مؤمن، چشم او و راه نماى اوست». پس با وجود من، شما نمى بايد از بين برويد.

4 / 6: قَضاءُ الحاجَةِ

4 / 6: برآوردن نياز

133. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنونَ إخوَةٌ، يَقضي بَعضُهُم حَوائِجَ بَعضٍ، فَبِقَضاءِ بَعضِهِم حَوائِجَ بَعضٍ يَقضِي اللّهُ حَوائِجَهُم يَومَ القِيامَةِ.

133. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمنان، برادرند، نيازهاى يكديگر را برآورده مى سازند و با بر آوردن نيازهاى يكديگر است كه خداوند، در روز قيامت، نيازهاى آنان را برآورده مى كند.

134. عنه صلى الله عليه و آله :مَن كانَ في حاجَةِ أخيهِ كان اللّهَ في حاجَتِهِ.

134. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس در پىِ برآوردن نياز برادر مسلمانش باشد، خداوند، در پى برآوردن حاجت اوست.

135. الكافي عن أبي بصير :سَمِعتُ أبا عَبدِاللّهِ عليه السلام يَقولُ: أيُّما رَجُلٍ مِن أصحابِنَا استَعانَ بِهِ رَجُلٌ مِن إخوانِهِ في حاجَةٍ فَلَم يُبالِغ فيها بِكُلِّ جَهدٍ فَقَد خانَ اللّهَ ورَسولَهُ وَالمُؤمِنينَ.

قُلتُ لِأَبي عَبدِاللّهِ عليه السلام: ما تَعني بِقَولِكَ: وَالمُؤمِنينَ؟

قالَ: مِن لَدُن أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام إلى آخِرِهِم.

135. الكافىـ به نقل از ابو بصير ـ :از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمايد: «هر مردى از ياران ما كه مردى از برادرانش در كارى از او كمك بخواهد و او با تمام توانش در انجام دادن آن كار، نكوشد، به خدا و پيامبر او و مؤمنان، خيانت كرده است».

به امام صادق عليه السلام گفتم: مقصودتان از «مؤمنان» چيست؟

فرمود: «[همه مؤمنان و شيعيان،] از زمان امير مؤمنان عليه السلام تا آخرينشان».

136. الكافي عن صفوان الجمّال :كُنتُ جالِسا مَعَ أبي عَبدِاللّهِ عليه السلام إذ دَخَلَ عَلَيهِ رَجُلٌ مِن أهلِ مَكَّةَ يُقالُ لَهُ «مَيمونٌ»، فَشَكا إلَيهِ تَعَذُّرَ الكِراءِ عَلَيهِ، فَقالَ لي: قُم فَأَعِن أخاكَ. فَقُمتُ مَعَهُ، فَيَسَّرَ اللّهُ كِراهُ، فَرَجَعتُ إلى مَجلِسي.

فَقالَ أبو عَبدِاللّهِ عليه السلام: ما صَنَعتَ في حاجَةِ أخيكَ؟

فَقُلتُ: قَضاهَا اللّهُ بِأبي أنتَ واُمّي!

فَقالَ: أما إنَّكَ أن تُعينَ أخاكَ المُسلِمَ أحَبُّ إلَيَّ مِن طَوافِ اُسبوعٍ بِالبَيتِ مُبتَدِئا .

136. الكافى ـ به نقل از صفوان جمّال ـ :خدمت امام صادق عليه السلام نشسته بودم كه مردى از اهالى مكّه به نام «ميمون»، وارد شد و از نداشتن كرايه به ايشان شكايت كرد.

امام عليه السلام به من فرمود: «برخيز و به برادرت كمك كن».

من با او رفتم تا آن كه خداوند، كرايه او را فراهم ساخت. سپس به جاى خود بر گشتم.

امام صادق عليه السلام فرمود: «با حاجت برادرت چه كردى؟».

گفتم: پدر و مادرم به فدايت! خداوند، رفع حاجت كرد.

فرمود: «بدان كه كمك كردن تو به برادر مسلمانت، نزد من محبوب تر از يك هفته (/هفت بار) طواف مستحبّى به گِرد كعبه است.

4 / 7: الإِكرام

4 / 7: گرامى داشتن

137. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن أكرَمَ أخاهُ المُسلِمَ؛ بِمَجلِسٍ يُكرِمُهُ، أو بِكَلِمَةٍ يُلطِفُهُ بِها، أو حاجَةٍ يَكفيهِ إيّاها، لَم يَزَل في ظِلٍّ مِنَ المَلائِكَةِ ما كانَ بِتِلكَ المَنزِلَةِ.

137. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس برادر مسلمانش را گرامى بدارد: در مجلسى به او احترام بگذارد، يا با سخنى لطف آميز، وى را بنوازد، يا نيازى را از او برطرف سازد، تا زمانى كه اين رفتار را داشته باشد، پيوسته در سايه فرشتگان است».

138. عنه صلى الله عليه و آله :مَن أكرَمَ أخاهُ المُسلِمَ بِكَلِمَةٍ يُلطِفُهُ بِها وفَرَّجَ عَنهُ كُربَتَهُ، لَم يَزَل فيظِلِّ اللّهِ المَمدودِ عَلَيهِ الرَّحمَةُ ما كانَ في ذلِكَ.

138. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس برادر مسلمانش را با كلمه اى لطف آميز بنوازد و گرفتارى و اندوه را از او بزدايد، تا زمانى كه چنين كند، پيوسته در سايه گسترده رحمت خداوند است.

139. عنه صلى الله عليه و آله :ما في اُمَّتي عَبدٌ ألطَفَ أخاهُ فِي اللّهِ بِشَيءٍ مِن لُطفٍ إلّا أخدَمَهُ اللّهُ مِن خَدَمِ الجَنَّةِ.

139. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ بنده اى از امّت من نيست كه برادر دينى اش را به لطفى بنوازد، مگر آن كه خداوند، از خدمتكاران بهشت به خدمت او در مى آورد.

140. عنه صلى الله عليه و آله :مَن أكرَمَ أخاهُ فَإِنَّما يُكرِمُ اللّهَ، فَما ظَنُّكُم بِمَن يُكرِمُ اللّهَ بِأَن يَفعَلَ بِهِ؟!

140. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس برادرش را گرامى بدارد، در حقيقت، خداوند را گرامى مى دارد. خيال مى كنيد خداوند، با كسى كه او را گرامى مى دارد، چه مى كند؟!

141. المستدرك على الصحيحين عن سلمان :دَخَلتُ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله وهُوَ مُتَّكِئٌ عَلى وِسادَةٍ، فَأَلقاها إلَيَّ، ثُمَّ قالَ لي: يا سَلمانُ، ما مِن مُسلِمٍ يَدخُلُ عَلى أخيهِ المُسلِمِ فَيُلقي لَهُ وِسادَةً إكراما لَهُ إلّا غَفَرَ اللّهُ لَهُ.

141. المستدرك على الصحيحينـ به نقل از سلمان ـ :بر پيامبر خدا وارد شدم، در حالى كه به متّكايى تكيه داده بود. آن متكّا را به من داد و سپس فرمود: «اى سلمان! هيچ مسلمانى نيست كه بر برادر مسلمانش وارد شود و او به احترام وى، متكّايى به او بدهد، مگر اين كه خداوند، او را مى آمرزد».

142. الإمام عليّ عليه السلام :أكرِم مَن وَدَّكَ، وَاصفَح عَن عَدُوِّكَ، يَتِمَّ لَكَ الفَضلُ.

142. امام على عليه السلام :كسى را كه دوستت دارد، گرامى بدار، و از دشمنت در گذر تا فضيلت تو كامل گردد.

143. الإمام الصادق عليه السلام :مَن عَظَّمَ دينَهُ عَظَّمَ إخوانَهُ، ومَنِ استَخَفَّ بِدينِهِ استَخَفَّ بِإِخوانِهِ.

143. امام صادق عليه السلام :كسى كه دينش را ارج نهد، برادرانش را ارج مى نهد، و كسى كه دينش را خوار بشمارد، برادرانش را نيز خوار مى شمارد.

144. عنه عليه السلام :مَن قالَ لِأَخيهِ المُؤمِنِ: «مَرحَبا»، كَتَبَ اللّهُ تَعالى لَهُ «مَرحَبا» إلى يَومِ القِيامَةِ.

144. امام صادق عليه السلام :هر كس به برادر مؤمنش بگويد: «خوش آمدى!»، خداوند متعال تا روز قيامت برايش مى نويسد: «خوش آمدى!».

4 / 8: المُؤاساة

4 / 8: سهيم كردن در زندگى

145. الإمام عليّ عليه السلام :اِبذِل مالَكَ في الحُقوقِ، وواسِ بِهِ الصَّديقَ؛ فَإِنَّ السَّخاءَ بِالحُرِّ أخلَقُ.

145. امام على عليه السلام :مالَت را در راه حقوق، بخشش كن و برادرت را در آن، شريك گردان؛ زيرا سخاوت، براى آزادمرد، برازنده تر است.

146. عنه عليه السلام :ما حُفِظَتِ الاُخُوَّةُ بِمِثلِ المُؤاساةِ.

146. امام على عليه السلام :پيوند برادرى به چيزى چون سهيم كردن برادران در زندگى خود، حفظ نشده است.

147. عنه عليه السلام :إنَّ مُؤاساةَ الرِّفاقِ مِن كَرَمِ الأَعراقِ.

147. امام على عليه السلام :شريك كردن همسفران [در توشه خود]، از بزرگوارى اصل و نسب است.

148. عنه عليه السلام :اِبذِل لِصَديقِكَ نَفسَكَ ومالَكَ، ولِمَعرِفَتِكَ رِفدَكَ ومَحضَرَكَ، ولِلعامَّةِ بِشرَكَ ومَحَبَّتَكَ، ولِعَدُوِّكَ عَدلَكَ وإنصافَكَ. وَاضنِن بِدينِكَ وعِرضِكَ عَن كُلِّ أحَدٍ.

148. امام على عليه السلام :به دوستت جان و مالت را نثار كن و به آشنايت پيشكش و خوش محضرى ات را، و به عموم مردم، خوش رويى و محبّتت را، و به دشمنت عدل و انصافت را؛ امّا در دين و آبرويت، نسبت به همگان بخل بورز.

149. الكافي عن سعيد بن الحسن :قالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام: أيَجيءُ أحَدُكُم إلى أخيهِ فَيُدخِلُ يَدَهُ في كيسِهِ فَيَأخُذُ حاجَتَهُ فَلا يَدفَعُهُ؟

فَقُلتُ: ما أعرِفُ ذلِكَ فينا!

فَقالَ أبو جَعفَرٍ عليه السلام: فَلا شَيءَ إذا.

قُلتُ: فَالهَلاكُ إذا!

فَقالَ: إنَّ القَومَ لَم يُعطَوا أحلامَهُم بَعدُ.

149. الكافى ـ به نقل از سعيد بن حسن ـ :امام باقر عليه السلام فرمود: «آيا فردى از شما نزد برادرش مى آيد و دستش را در جيب او مى كند و آنچه نياز دارد، بر مى دارد و او مانعش نمى شود؟».

گفتم: چنين چيزى را در ميان خودمان سراغ ندارم.

امام باقر عليه السلام فرمود: «پس، هيچ».

گفتم: پس، هلاكت!

فرمود: «اين جماعت (شيعه)، هنوز خِرَدهايشان كامل نشده است».

150. حلية الأولياء عن عبيداللّه بن الوليد :قالَ لَنا أبو جَعفَرٍ مُحمَّدُ بنُ عَلِيٍّ عليه السلام: يُدخِلُ أحَدُكُم يَدَهُ في كُمِّ صاحِبِهِ فَيَأخُذُ ما يُريدُ؟

قالَ: قُلنا: لا.

قالَ: فَلَستُم بِإِخوانٍ كَما تَزعُمونَ.

150. حلية الأولياء ـ به نقل از عبيد اللّه بن وليد ـ :ابوجعفر محمّد بن على (باقر) عليه السلام به ما فرمود: «آيا فردى از شما دستش را در كيسه دوستش مى كند و آنچه مى خواهد، بر مى دارد؟».

گفتيم: خير.

فرمود: «پس شما، بر خلاف ادّعايتان، برادر نيستيد».

4 / 9: الإِيثار

4 / 9: ايثار

151. الإمام عليّ عليه السلام :المُؤمِنونَ إخوَةٌ، ولا شَيءَ آثَرُ عِندَ كُلِّ أخٍ مِن أخيهِ.

151. امام على عليه السلام :مؤمنان، برادرند و هيچ چيز نزد هيچ برادرى ارجح از برادرش نيست.

152. عنه عليه السلام :عامِل سائِرَ النّاسِ بِالإِنصافِ، وعامِلِ المُؤمِنينَ بِالإِيثارِ.

152. امام على عليه السلام :با ديگر مردمان، به انصاف رفتار كن، و با مؤمنان، به ايثار.

153. عنه عليه السلام :تَحَبَّب إلى خَليلِكَ يُحبِبكَ، وأكرِمهُ يُكرِمكَ، وآثِرهُ عَلى نَفسِكَ يُؤثِركَ عَلى نَفسِهِ وأهلِهِ.

153. امام على عليه السلام :به دوستت محبّت كن تا او نيز تو را دوست بدارد، و او را گرامى بدار تا او نيز گرامى ات بدارد، و [تأمين نيازهاى] او را بر خودت مقدّم بدار، تا او نيز تو را بر خودش و خانواده اش مقدّم بدارد.

4 / 10: حِفظُ الغَيبِ

4 / 10: پاسداشت در غياب

154. الإمام الصادق عليه السلام :اُذكُروا أخاكُم إذا غابَ عَنكُم بِأَحسَنِ ما تُحِبّونَ أن تُذكَروا بِهِ إذا غِبتُم عَنهُ.

154. امام صادق عليه السلام :در غياب برادرتان، از او به بهترين گونه اى ياد كنيد كه دوست داريد پشتِ سر شما به آن گونه از شما ياد كنند.

155. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ؛ مِن حَيثُ يَغيبُ يَحفَظُهُ مِن وَرائِهِ، ويَكُفُّ عَلَيهِ ضَيعَتَهُ . وَالمُؤمِنُ مِرآةُ المُؤمِنِ.

155. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن، برادر مؤمن است. در غيابش هواى او را دارد، به زندگى (معاشِ) او سر و سامان مى دهد، و مؤمن، آينه مؤمن است.

156. عنه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ مِرآةٌ لِأَخيهِ المُؤمِنِ؛ يَنصَحُهُ إذا غابَ عَنهُ، ويُميطُ عَنهُ ما يَكرَهُ إذا شَهِدَ، ويُوَسِّعُ لَهُ في المَجلِسِ.

156. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن، آينه برادر مؤمن خويش است. در غيابش براى او خيرخواهى مى كند و در حضورش آنچه را ناخوش مى دارد، از او دور مى گردانَد و در مجلس، برايش جا باز مى كند.

4 / 11: إهداءُ العَيبِ

4 / 11: گوشزد كردن عيب ها

157. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :خَيرُ إخوانِكُم مَن أهدى إلَيكُم عُيوبَكُم.

157. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بهترينِ برادرانِ شما، كسى است كه عيب هايتان را به شما هديه كند.

158. عنه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ مِرآةُ أخيهِ؛ يُميطُ عَنهُ الأَذى.

158. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مـؤمن، آينه بـرادرش است؛ عيب (آسيب) را از او دور مى كند.

159. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ أحَدَكُم مِرآةُ أخيهِ، فَإِن رَأى بِهِ أذىً فَليُمِطهُ عَنهُ.

159. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر يك از شما، آينه برادر خويش است. پس اگر در او عيبى ديد، بايد آن را از او دور سازد.

160. الإمام عليّ عليه السلام ـ لِكُمَيلِ بنِ زِيادٍ ـ :يا كُمَيلُ، المُؤمِنُ مِرآةُ المُؤمِنِ؛ لِأَنَّهُ يَتَأَمَّلُهُ فَيَسُدُّ فاقَتَهُ، ويُجمِلُ حالَتَهُ.

160. امام على عليه السلام ـ به كميل بن زياد ـ :اى كميل! مؤمن، آينه مؤمن است؛ زيرا به فكر اوست و نيازش را برطرف مى سازد و حالش را نكو مى گردانَد.

161. عنه عليه السلام :إنَّما سُمِّيَ الصَّديقُ صَديقا؛ لِأَنَّهُ يَصدُقُكَ في نَفسِكَ ومَعايِبِكَ، فَمَن فَعَلَ ذلِكَ فَاستَنِم إلَيهِ؛ فَإِنَّهُ الصَّديقُ.

161. امام على عليه السلام :صَديق را صَديق ناميده اند؛ چون در باره تو و عيب هايت با تو صادق است. پس هر كه چنين كرد، به او اطمينان كن كه او دوستِ واقعى است.

162. عنه عليه السلام :ثَمَرَةُ الاُخُوَّةِ حِفظُ الغَيبِ، وإهداءُ العَيبِ.

162. امام على عليه السلام :ثمره برادرى، پاسـداشت او در غـيابش و گوشـزد كردن عيب هاى اوست.

163. عنه عليه السلام :مَن أبانَ لَكَ عَيبَكَ فَهُوَ وَدودُكَ.

163. امام على عليه السلام :كسى كه عيبت را به تو نشان دهد، او دوستدار توست.

164. عنه عليه السلام :ما أخلَصَ المَوَدَّةَ مَن لَم يَنصَح.

164. امام على عليه السلام :دوستى را خالص نگردانيده است كسى كه خيرخواهى نكند.

165. عنه عليه السلام :مَن أحَبَّكَ نَهاكَ، ومَن أبغَضَكَ أغراكَ.

165. امام على عليه السلام :كسى كه تو را دوست بدارد، [از بدى و گناه] نهيَت مى كند، و كسى كه تو را دشمن مى دارد، [به بدى و گناه،] وسوسه ات مى كند.

166. الإمام الصادق عليه السلام :أحَبُّ إخواني إلَيَّ مَن أهدى إلَيَّ عُيوبي.

166. امام صادق عليه السلام :محبوب ترينِ برادرانم نزد من، كسى است كه عيب هايم را به من هديه كند.

4 / 12: الدُّعاءُ بِظَهرِ الغَيبِ

4 / 12: دعا كردن پشت سر

167. الإمام زين العابدين عليه السلام :إنَّ المَلائِكَةَ إذا سَمِعُوا المُؤمِنَ يَدعو لِأَخيهِ المُؤمِنِ بِظَهرِ الغَيبِ أو يَذكُرُهُ بِخَيرٍ قالوا: نِعمَ الأَخُ أنتَ لِأَخيكَ؛ تَدعو لَهُ بِالخَيرِ وهُوَ غائِبٌ عَنكَ، وتَذكُرُهُ بِخَيرٍ، قَد أعطاكَ اللّهُ عز و جل مِثلَي ما سَأَلتَ لَهُ، وأثنى عَلَيكَ مِثلَي ما أثنَيتَ عَلَيهِ، ولَكَ الفَضلُ عَلَيهِ.

وإذا سَمِعوهُ يَذكُرُ أخاهُ بِسوءٍ ويَدعو عَلَيهِ، قالوا لَهُ: بِئسَ الأَخُ أنتَ لِأَخيكَ، كُفَّ أيُّهَا المَسَتَّرُ عَلى ذُنوبِهِ وعَورَتِهِ، وَاربَع عَلى نَفسِكَ ، وَاحمَدِ اللّهَ الَّذي سَتَرَ عَلَيكَ، وَاعلَم أنَّ اللّهَ عز و جل أعلَمُ بِعَبدِهِ مِنكَ.

167. امام زين العابدين عليه السلام :فرشتگان، هر گاه بشنوند كه مؤمن براى برادر مؤمنش پشت سرِ او دعا مى كند يا از او به نيكى ياد مى كند، مى گويند: نيكو برادرى براى برادرت هستى. در غيابش براى او دعاى خير مى كنى و از وى، به نيكى ياد مى نمايى. خداوند عز و جل، دوچندانِ آنچه براى او خواستى، به تو عطا نمود و دوچندانِ آنچه او را ستودى، تو را ستود، و تو را بر او برترى است.

و هر گاه بشنوند كه برادرش را به بدى ياد مى كند و او را نفرين مى نمايد، مى گويند: بد برادرى براى برادرت هستى! اى آن كه گناهانت و عيب هايت [از جانب خداوند،] پرده پوشى شده! از اين رفتارت دست بردار، خود را باش، و خدايى را كه در باره تو عيب پوشى كرده است، سپاس گوى و بدان كه خداوند عز و جل به بنده اش از تو داناتر است.

168. الكافي عن إبراهيم بن هاشم :رَأَيتُ عَبدَاللّهِ بنَ جُندَبٍ فِي المَوقِف، فَلَم أرَ مَوقِفا كانَ أحسَنَ مِن مَوقِفِهِ؛ ما زالَ مادّا يَدَيهِ إلَى السَّماءِ ودُموعُهُ تَسيلُ عَلى خَدَّيهِ حَتّى تَبلُغَ الأَرضَ، فَلَمّا صَدَرَ النّاسُ قُلتُ لَهُ: يا أبا مُحَمَّد، ما رَأَيتُ مَوقِفا قَطُّ أحسَنَ مِن مَوقِفِكَ!

قالَ: وَاللّهِ ما دَعَوتُ إلّا لِاءِخواني؛ وذلِكَ أنَّ أبَا الحَسَنِ موسى عليه السلام أخبَرَني أنَّ مَن دَعا لِأَخيهِ بِظَهرِ الغَيبِ نودِيَ مِنَ العَرشِ: «ولَكَ مِئَةُ ألفِ ضِعفٍ»، فَكَرِهتُ أن أدَعَ مِئَةَ ألفٍ مَضمونَةً لِواحِدَةٍ لا أدري تُستَجابُ أم لا.

168. الكافى ـ به نقل از ابراهيم بن هاشم ـ :عبد اللّه بن جندب را در موقفِ [عرفات] ديدم و وقوفى نيكوتر از وقوف او نديدم. پيوسته، دو دستش به سوى آسمان، بلند و اشك هايش بر گونه هايش روان بود، به طورى كه به زمين مى ريخت. وقتى مردم [از عرفات] باز گشتند، به او گفتم: اى ابو محمّد! هرگز وقوفى بهتر از وقوف تو نديده ام.

گفت: به خدا سوگند كه من، جز براى برادرانم دعا نكردم؛ زيرا ابو الحسن موسى [كاظم] عليه السلام به من خبر داد كه هر كس براى برادرش، پشت سرِ او دعا كند، از عرش ندا مى آيد: «و براى تو باد، صد هزار برابر [آنچه براى برادرت دعا و درخواست كردى]!». از اين رو، من خوش نداشتم كه يكصد هزار دعاى تضمين شده را به خاطر يك دعا كه نمى دانم مستجاب مى شود يا نه، رها كنم.

راجع: موسوعة معارف الكتاب والسنّة: ج1 ص103 (الإيثار / المدخل / أنواع الإثيار / الإيثار في الدعاء).

ر. ك: ص108 (ايثار / درآمد / انواع ايثار / ايثار در دعا).

4 / 13: النَّهيُ عَنِ المُنكَرِ

4 / 13: نهى از منكر نمودن

169. الإمام الصادق عليه السلام :مَن رَأى أخاهُ عَلى أمرٍ يَكرَهُهُ فَلَم يَرُدَّهُ عَنهُ ـ وهُوَ يَقدِرُ عَلَيهِ ـ فَقَد خانَهُ.

169. امام صادق عليه السلام :هر كس برادرش را در كارى كه نمى پسندد، ببيند و او را از آن باز ندارد، در حالى كه توان اين كار را دارد، هر آينه به او خيانت كرده است.

4 / 14: الصَّفحُ عَنِ الزَّلّاتِ

4 / 14: گذشت از لغزش ها

170. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في ذِكرِ صِفاتِ المُؤمِنِ ـ :لَطيفٌ (يَعطِفُ) عَلى أخيهِ بِزَلَّتِهِ، ويَرعى ما مَضى مِن قَديمِ صُحبَتِهِ.

170. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در يادكردِ صفات مؤمن ـ :با وجود لغزش برادرش، با او مهربان است و حرمت رفاقت ديرين را پاس مى دارد.

171. الإمام عليّ عليه السلام :عَلَيكَ بِمُداراةِ النّاسِ، وإكرامِ العُلَماءِ، وَالصَّفحِ عَن زَلّاتِ الإِخوانِ؛ فَقَد أدَّبَكَ سَيِّدُ الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ بِقَولِهِ صلى الله عليه و آله: اُعفُ عَمَّن ظَلَمَكَ، وصِل مَن قَطَعَكَ، وأعطِ مَن حَرَمَكَ.

171. امام على عليه السلام :بر تو باد مدارا كردن با مردم، و گرامى داشتن دانشمندان و گذشت از لغزش هاى برادران؛ زيرا سَروَر جهانيان با اين فرموده اش تو را ادب آموخته است كه: «كسى را كه به تو ستم كرده است، عفو كن و با كسى كه از تو بُريده است، پيوند زن و به كسى كه از تو دريغ ورزيده است، ببخش».

172. عنه عليه السلام :اِحتَمِل زَلَّةَ وَلِيِّكَ لِوَقتِ وَثبَةِ عَدُوِّكَ.

172. امام على عليه السلام :لغزش دوستت را براى زمان حمله دشمنت تحمّل كن.

173. الإمام الصادق عليه السلام :اِلتَمِسوا لِاءِخوانِكُمُ العُذرَ في زَلّاتِهِم وهَفَواتِ تَقصيراتِهِم، فَإِن لَم تَجِدوا لَهُمُ العُذرَ في ذلِكَ فَاعتَقِدوا أنَّ ذلِكَ عَنكُم؛ لِقُصورِكُم عَن مَعرِفَةِ وُجوهِ العُذرِ.

173. امام صادق عليه السلام :براى لغزش هاى برادرانتان و خطاهاى تقصيراتشان عذر بجوييد [و آنها را توجيه كنيد] و اگر براى آنها عذرى نيافتيد، فكر كنيد كه عيب از جانب شماست كه نتوانسته ايد اقسام عذر را بشناسيد.

174. عيون أخبار الرضا عليه السلام عن الحسين كاتب أبي الفيّاض :حَضَرنا مَجلِسَ عَلِيِّ بنِ موسى عليه السلام، فَشَكا رَجُلٌ أخاهُ، فَأَنشَأَ [عليه السلام] يَقولُ:

اِعذِر أخاكَ عَلى ذُنوبِه وَاستُر وغَطِّ عَلى عُيوبِه

وَاصبِر عَلى بَهتِ السَّفي ه ولِلزَّمانِ عَلى خُطوبِه

ودَعِ الجَوابَ تَفَضُّلاً وكِلِ الظَّلومَ إلى حَسيبِه

174. عيون أخبار الرضا عليه السلام ـ به نقل از حسين (كاتبِ ابو الفيّاض) ـ :در محضر على بن موسى [الرضا] عليه السلام بوديم كه مردى از برادرش شكايت كرد. امام عليه السلام، اين ابيات را خواند:

برادرت را بر گناهانش معذور بدار

و بر عيب هايش پرده بيفكن و بپوشان.

و بر بهتان زدن هاى نادان

و در برابر مصائب روزگار، شكيبا باش

و از سرِ جوانْ مردى جوابش را وا گذار

و ستمگر را به حسابرسش (خداوند)، واگذار كن.

4 / 15: التَّفَقُّدُ عِندَ الغَيبَةِ

4 / 15: جويا شدن هنگام غيبت

175. مكارم الأخلاق عن أنس :كَانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إذا فَقَدَ الرَّجُلَ مِن إخوانِهِ ثَلاثَةَ أيّامٍ سَأَلَ عَنهُ؛ فَإِن كانَ غائِبا دَعا لَهُ، وإن كانَ شاهِدا زارَهُ، وإن كانَ مَريضا عادَهُ.

175. مكارم الأخلاق ـ به نقل از اَنَس ـ :[عادت] پيامبر خدا، چنان بود كه هر گاه مردى از برادرانش سه روز ديده نمى شد، از حال او جويا مى شد. اگر به سفرى رفته بود، برايش دعا مى كرد و اگر در شهر بود، به ديدارش مى رفت و اگر بيمار بود، عيادتش مى كرد.

176. الأمالي للطوسي عن المفضّل بن عمر :دَخَلتُ عَلى أبي عَبـدِاللّهِ عليه السلام، فَقالَ لي: مَن صَحِبَكَ؟

فَقُلتُ لَهُ: رَجُلٌ مِن إخواني. قالَ: فَما فَعَلَ؟

فَقُلتُ: مُنذُ دَخَلتُ لَم أعرِف مَكانَهُ.

فَقالَ لي: أما عَلِمتَ أنَّ مَن صَحِبَ مُؤمِنا أربَعينَ خُطوَةً سَأَلَهُ اللّهُ عَنهُ يَومَ القِيامَةِ؟!

176. الأمالى، طوسى ـ به نقل از مفضّل بن عمر ـ :خدمت امام صادق عليه السلام رسيدم. به من فرمود: «همسفرت كه بود؟».

گفتم: مردى از برادرانم.

فرمود: «او چه شد؟».

گفتم: از وقتى وارد [شهر] شده ام، نمى دانم كجاست؟

فرمود: «مگر نمى دانى كه هر كس چهل گام با مؤمنى همراه شود، خداوند، در روز قيامت، از او در باره آن كس سؤال مى كند؟!».

4 / 16: جوامع حقوق الإخوان

4 / 16: مجموعه حقوق برادران

177. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ؛ يَكُفُّ عَلَيهِ ضَيعَتَهُ، ويَحوطُهُ مِن وَرائِهِ.

177. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مؤمن، برادر مؤمن است؛ معاش او را سر و سامان مى دهد و در غيابش هواى او را دارد.

178. الإمام عليّ عليه السلام :تَبتَنِي الاُخُوَّةُ فِي اللّهِ عَلَى التَّناصُحِ فِي اللّهِ، وَالتَّباذُلِ فِي اللّهِ، وَالتَّعاوُنِ عَلى طاعَةِ اللّهِ، وَالتَّناهي عَن مَعاصِي اللّهِ، وَالتَّناصُرِ فِي اللّهِ، وإخلاصِ المَحَبَّةِ.

178. امام على عليه السلام :برادرى در راه خدا، مبتنى است بر: خيرخواهى براى يكديگر به خاطر خدا، دِهِش به يكديگر به خاطر خدا، همكارى در طاعت خدا، نهى كردن يكديگر از نافرمانى خدا، يارى دادن به يكديگر به خاطر خدا و دوستى خالصانه.

179. عنه عليه السلام :إذَا اتَّخَذَكَ وَلِيُّكَ أخا فَكُن لَهُ عَبدا، وَامنَحهُ صِدقَ الوَفاءِ، وحُسنَ الصَّفاءِ.

179. امام على عليه السلام :هر گاه دوستت تو را به برادرى گرفت، غلامىِ او كن و از سرِ صدق، به او وفادار و با او باصفا باش.

180. عنه عليه السلام :إنَّ المُسلِمَ أخُو المُسلِمِ؛ فَلا تَنابَزوا، و لا تَخاذَلوا؛ فَإِنَّ شَرائِعَ الدّينِ واحِدَةٌ، وسُبُلَهُ قاصِدَةٌ، مَن أخَذَ بِها لَحِقَ، ومَن تَرَكَها مَرَقَ، ومَن فارَقَها مَحَقَ.

180. امام على عليه السلام :مسلمان، برادر مسلمان است. پس يكديگر را به نام هاى زشت مخوانيد، و همديگر را وا مگذاريد؛ زيرا آبشخورهاى دين، يكى است و راه هايش مستقيم. هر كه آنها را در پيش گيرد، به مقصد مى رسد و هر كه آنها را وا نهد، منحرف مى گردد و هر كه از آنها جدا شود، نابود مى گردد.

181. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ في رِسالَةِ الحُقوقِ ـ :أمّا حَقُّ الخَليطِ فَأَن لا تَغُرَّهُ، ولا تَغُشَّهُ، ولا تُكَذِّبَهُ، ولا تُغَفِّلَهُ ، ولا تَخدَعَهُ، ولا تَعمَلَ فِي انتِقاضِهِ؛ عَمَلَ العَدُوِّ الَّذي لا يُبقي عَلى صاحِبِهِ. وإنِ اطمَأَنَّ إلَيكَ استَقصَيتَ لَهُ عَلى نَفسِكَ، وعَلِمتَ أنَّ غَبنَ المُستَرسِلِ رِبا.

181. امام زين العابدين عليه السلام ـ در رسالة الحقوق ـ :امّـا حـقّ همنشين، اين است كه او را گول نزنى، با او دغلى نكنى، به او دروغ نگويى (/ دروغگويش نخوانى)، او را دچار غفلت نسازى، او را فريب ندهى، مانند دشمنى كه به جان طرف خود، رحم نمى كند، در نابودى او نكوشى، و اگر به تو اعتماد كرد، تا مى توانى جانب او را بگيرى [و از سود خودت به نفع او كوتاه بيايى] و بدانى كه مغبون كردن كسى كه به تو اعتماد كرده، نوعى رباخوارى است.

182. عنه عليه السلام ـ أيضا ـ :أمّا حَقُّ الصّاحِبِ فَأَن تَصحَبَهُ بِالفَضلِ ما وَجَدتَ إلَيهِ سَبيلاً، وإلّا فَلا أقَلَّ مِنَ الإِنصافِ. وأن تُكرِمَهُ كَما يُكرِمُكَ، وتَحفَظَهُ كَما يَحفَظُكَ، ولا يَسبِقَكَ فيما بَينَكَ وبَينَهُ إلى مَكرُمَةٍ، فَإِن سَبَقَكَ كافَأتَهُ. ولا تُقَصِّرَ بِهِ عَمّا يَستَحِقُّ مِنَ المَوَدَّةِ؛ تُلزِمَ نَفسَكَ نَصيحَتَهُ، وحِياطَتَهُ، ومُعاضَدَتَهُ عَلى طاعَةِ رَبِّهِ، ومَعونَتَهُ عَلى نَفسِهِ فيما لا يَهُمُّ بِهِ مِن مَعصِيَةِ رَبِّهِ، ثُمَّ تَكونَ عَلَيهِ رَحمَةً، ولا تَكونَ عَلَيهِ عَذابا.

182. امام زين العابدين عليه السلام ـ در رسالة الحقوق ـ :امّا حقّ رفيق (هم صحبت)، اين است كه تا مى توانى با او به لطف و احسان، مصاحبت كنى؛ و گر نه دستِ كم با او به انصاف، رفتار نمايى. ديگر، اين كه همان گونه كه تو را گرامى مى دارد، گرامى اش بدارى و همان گونه كه تو را پاس مى دارد، پاسش بدارى و در هيچ كَرَمى بر تو پيشى نجويد و اگر پيش دستى كرد، جبرانش كنى و تا آن جا كه سزاوار دوستى است، در آن كوتاهى نكنى و خود را به خيرخواهى براى او و نگهدارى از او و كمك كردن به او در طاعت پروردگارش و يارى رساندن به او تا آن جا كه معصيت پروردگارش نباشد، ملزم بدانى و سرانجام، اين كه براى او رحمت باشى و مايه رنج او نباشى.

183. الإمام الباقر عليه السلام :إنَّ المُؤمِنَ أخُو المُؤمِنِ؛ لا يَشتِمُهُ، و لا يَحرِمُهُ، و لايُسيءُ بِهِ الظَّنَّ.

183. امام باقر عليه السلام :همانا مؤمن، برادر مؤمن است؛ به او دشنام نمى دهد، او را محروم نمى گرداند و به او گمان بد نمى برد.

184. الإمام الصادق عليه السلام :المُسلِمُ أخُو المُسلِمِ؛ لا يَظلِمُهُ، و لا يَخذُلُهُ، و لا يَغتابُهُ، و لا يَخونُهُ، و لا يَحرِمُهُ.

184. امام صادق عليه السلام :مسلمان، برادر مسلمان است؛ به او ستم نمى كند، او را بى ياور نمى گذارد، از او غيبت نمى كند، به او خيانت نمى ورزد و او را محروم نمى گردانَد.

185. عنه عليه السلام :المُؤمِنُ أخُو المُؤمِنِ، عَينُهُ و دَليلُهُ؛ لا يَخونُهُ، و لا يَظلِمُهُ، و لا يَغُشُّهُ، و لا يَعِدُهُ عِدَةً فَيُخلِفَهُ.

185. امام صادق عليه السلام :مؤمن، برادر مؤمن است؛ چشم و راه نماى اوست، به او خيانت نمى كند، به او ستم نمى كند، با او دغلى نمى كند و وعده اى به او نمى دهد كه بر خلاف آن، رفتار كند.

186. عنه عليه السلام :المُسلِمُ أخُو المُسلِمِ؛ لا يَظلِمُهُ؛ ولا يَخذُلُهُ، ولا يَخونُهُ. ويَحِقُّ عَلَى المُسلِمينَ الاِجتِهادُ في التَّواصُلِ، وَالتَّعاوُنُ عَلَى التَّعاطُفِ، وَالمُواساةُ لِأهلِ الحاجَةِ، وتَعاطُفُ بَعضِهِم عَلى بَعضٍ، حَتّى تَكونوا كَما أمَرَكُمُ اللّهُ عز و جلرُحَماءَ بَينَكُم مُتَراحِمينَ، مَغتَمّينَ لِما غابَ عَنكُم مِن أمرِهِم، عَلى ما مَضى عَلَيهِ مَعشَرُ الأَنصار عَلى عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله.

186. امام صادق عليه السلام :مسلمان، برادر مسلمان است؛ به او ستم نمى كند، او را بى ياور نمى گذارد و به او خيانت نمى كند. بر مسلمانان است كه در پيوند با يكديگر بكوشند و در مهرورزى به يكديگر، همكارى نمايند و به نيازمندان كمك كنند و با يكديگر با عطوفت باشند،تا آن كه همان گونه كه خداوند عز و جل به شما دستور داده است، نسبت به هم مهربان و رحيم باشيد، و براى آنچه از امور آنان كه از شما فوت شده است [و نتوانسته ايد گرفتارى آنان را برطرف سازيد و به وظيفه خود در قبالشان عمل كنيد]، اندوهگين شويد، درست همان سان كه گروه انصار در زمان پيامبر خدا بودند.

187. عنه عليه السلام :قـالَ الحـارِثُ الأَعـوَرُ لِأَميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام: يـا أميـرَ المُؤمِنيـنَ، أنَـا وَاللّهِ اُحِبُّكَ.

فَقالَ لَهُ: يا حارِثُ، أمّا إذا أحبَبتَني فَلا تُخاصِمُني، ولا تُلاعِبُني، ولا تُجاريني، ولا تُمازِحُني، ولا تُواضِعُني، ولا تُرافِعُني.

187. امام صادق عليه السلام :حارث اعور به امير مؤمنان گفت: اى امير مؤمنان! به خدا سوگند كه من، تو را دوست مى دارم.

امام عليه السلام به او فرمود: «اى حارث! هر گاه دوستم داشته باشى، با من ستيزه نمى كنى، سر به سر من نمى گذارى، [براى خودنمايى و شهرت طلبى] با من، مجادله نمى كنى، با من شوخى [بى جا] نمى كنى، مرا [از جايگاه و منزلتى كه دارم] پايين نمى آورى و [از آن حدّ و مرتبه نيز] بالا نمى برى.

188. عنه عليه السلام :حَقُّ المُسلِمِ عَلَى المُسلِمِ ألّا يَشبَعَ ويَجوعُ أخوهُ، ولا يَروى ويَعطَشُ أخوهُ، ولا يَكتَسِيَ ويَعرى أخوهُ. فَما أعظَمَ حَقَّ المُسلِمِ عَلى أخيهِ المُسلِمِ!

أحِبَّ لِأَخيكَ المُسلِمِ ما تُحِبُّ لِنَفسِكَ، وإذَا احتَجتَ فَسَلهُ، وإن سَأَلَكَ فَأَعطِهِ، لا تَمَلُّهُ خَيرا ولا يَمَلُّهُ لَكَ. كُن لَهُ ظَهرا؛ فَإِنَّهُ لَكَ ظَهرٌ، إذا غابَ فَاحفَظهُ في غَيبَتِهِ، وإذا شَهِدَ فَزُرهُ وأجِلَّهُ وأكرِمهُ؛ فَإِنَّهُ مِنكَ وأنتَ مِنهُ. فَإِن كانَ عَلَيكَ عاتِبا فَلا تُفارِقهُ حَتّى تَسأَلَ سَميحَتَهُ. وإن أصابَهُ خَيرٌ فَاحمَدِ اللّهَ، وإنِ ابتُلِيَ فَاعضُدهُ ، وإن تُمُحِّلَ لَهُ فَأَعِنهُ.

188. امام صادق عليه السلام :حقّ مسلمان بر مسلمان، اين است كه در حالى كه برادرش گرسنه است، او سير نباشد، و در حالى كه برادرش تشنه است، او سيراب نباشد، و در حالى كه برادرش برهنه است، او پوشيده نباشد. پس چه بزرگ است حقّ مسلمان بر برادر مسلمانش!

براى برادر مسلمانت، آن را بپسند كه براى خود مى پسندى و هر گاه نيازمند شدى، از او كمك بخواه و هر گاه او از تو چيزى خواست، عطايش كن. نه تو از خيررسانى به او خسته شو و نه او از خيررسانى به تو خسته گردد. پشتيبان او باش، كه او پشتيبان توست. در غيابش هواى او را داشته باش و هر گاه حاضر بود، به ديدارش برو و احترامش نما؛ زيرا او از توست و تو از اويى. اگر از تو گله مند و دلگير بود، از وى جدا مشو تا از او بخشش بطلبى و اگر به او خيرى رسيد، خدا را سپاس گوى و اگر گرفتارى اى به او رسيد، بازويش را بگير و اگر عليه او دسيسه سازى شد، كمكش كن.

4 / 17: الحَثُّ عَلَى الِاهتِمامِ بِحُقوقِ الإِخاءِ

4 / 17: تشويق به رعايت حقوق برادرى

189. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما مِن رَجُلَينِ يَصطَحِبانِ إلّا وَاللّهُ مُسائِلٌ كُلَّ واحِدٍ مِنهُما عَنِ الآخَرِ؛ كَيفَ كانَ صُحبَتُهُ إيّاهُ.

189. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ دو نفرى نيستند كه با هم رفاقت كنند، مگر اين كه خداوند، از هر يك از آن دو در باره ديگرى مى پرسد كه چگونه با او رفاقت كرده است.

190. الإمام عليّ عليه السلام :إذا آخَيتَ فَأَكرِم حَقَّ الإِخاءِ.

190. امام على عليه السلام :هر گاه پيوند برادرى بستى، به حقّ برادرى احترام بگذار.

191. عنه عليه السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِابنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِيَّة ـ :يا بُنَيَّ... لا تُضَيِّعَنَّ حَقَّ أخيكَ اتِّكالاً عَلى ما بَينَكَ وبَينَهُ؛ فَإِنَّهُ لَيسَ لَكَ بِأَخٍ مَن أضَعتَ حَقَّهُ.

191. امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزندش محمّد بن حنفيّه ـ :فرزندم!... حقّ برادرت را به خاطر چيزى (دوستى اى) كه ميان تو و اوست، زير پا مگذار؛ زيرا كسى كه حقّش را زير پا گذاردى، ديگر برادر تو نيست.

192. عنه عليه السلام :مِن دَلائِلِ الخِذلانِ الاِستِهانَةُ بِحُقوقِ الإِخوانِ.

192. امام على عليه السلام :يكى از دلايل فرو گذاشته شدن، بى اعتنايى به حقوق برادران است.

193. عنه عليه السلام :أشرَفُ الشِّيَمِ رِعايَةُ الوُدِّ، وأحسَنُ الهِمَمِ إنجازُ الوَعدِ.

193. امام على عليه السلام :ارجمندترينِ خـصلت ها، پـاس داشتن دوستى است و عالى ترينِ همّت ها، به كار بستن وعده است.

194. عنه عليه السلام :كُن لِلوُدِّ حافِظا وإن لَم تَجِد مُحافِظا.

194. امام على عليه السلام :دوستى را پاس بدار، اگر چه پاسدارى [براى دوستى] نيابى.

195. عنه عليه السلام :أكرِم وُدَّكَ، وَاحفَظ عَهدَكَ.

195. امام على عليه السلام :دوستى ات را گرامى بدار و عهدت را نگه دار.

196. عنه عليه السلام :أحسَنُ المُروءَةِ حِفظُ الوُدِّ.

196. امام على عليه السلام :بهترين مردانگى، پاس داشتن دوستى است.

197. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّما سُمّوا إخوانا؛ لِنَزاهَتِهِم عَنِ الخِيانَةِ، وسُمّوا أصدِقاءَ؛ لِأَنَّهُم تَصادَقوا حُقوقَ المَوَدَّةِ.

197. امام صادق عليه السلام :برادران را «اِخوان (وفاداران)» گفته اند؛ زيرا از خيانت، منزّه اند، و «اَصدقاء (راستگويان)» گفته اند؛ زيرا در حقوق دوستى، با يكديگر صادق اند.

198. عنه عليه السلام :إنَّ اللّهَ ـ جَلَّ ذِكرُهُ ـ لَيَحفَظُ مَن يَحفَظُ صَديقَهُ.

198. امام صادق عليه السلام :خداوند ـ كه نامش بلند باد ـ، نگهدار كسى است كه دوستش را نگه مى دارد.

199. عنه عليه السلام :ما أقبَحَ بِالرَّجُلِ أن يَعرِفَ أخوهُ حَقَّهُ، ولا يَعرِفَ حَقَّ أخيهِ!

199. امام صادق عليه السلام :چه زشت است براى مرد كه برادرش حقّ او را بشناسد (رعايت كند) و او حقّ برادرش را نشناسد!

الفصل الخامس: دور الإخاء الديني في تأسيس الحكومة الإسلاميّة

فصل پنجم: نقش برادرىِ دينى در تأسيس حكومت اسلامى

5 / 1: نُزُولُ آيَةِ الإِخاءِ

5 / 1: نزول آيه برادرى

200. الأمالي للطوسي عن ابن عبّاس :لَمّا نَزَلَت: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ المُسلِمين؛ فَآخى بَينَ أبي بَكرٍ و عُمَرَ، و بَينَ عُثمانَ و عَبدِ الرَّحمنِ، و بَينَ فُلانٍ و فُلانٍ، حَتّى آخى بَينَ أصحابِهِ أجمَعِهِم عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم، ثُمَّ قالَ لِعَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام: أنتَ أخي و أنَا أخوكَ.

200. الأمالى، طوسى ـ به نقل از ابن عبّاس ـ :چون آيه «همانا مؤمنان، برادرند» نازل شد، پيامبر خدا ميان مسلمانان، برادرى افكند: ابو بكر و عمر را با هم برادر قرار داد، عثمان و عبد الرحمان را با هم، و فلانى و فلانى را با هم، تا آن كه ميان همه يارانش، بر حَسَب منزلتشان، پيوند برادرى برقرار ساخت. آن گاه به على بن ابى طالب عليه السلام فرمود: «من و تو هم با هم برادريم».

201. المناقب لابن شهرآشوب عن ابن عبّاس وغيره :لَمّا نَزَلَ قَولُهُ تَعالى: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ الأَشكالِ وَالأَمثالِ؛ فَآخى بَينَ أبي بَكرٍ و عُمَرَ، وبَينَ عُثمانَ وعَبدِ الرَّحمنِ، وبَينَ سَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ وسَعيدِ بن زَيدٍ، وبَينَ طَلحَةَ وَ الزُّبَيرِ، وبَينَ أبي عُبَيدَةَ وسَعدِ بنِ مُعاذٍ، وبَينَ مُصعَبِ بنِ عُمَيرٍ وأبي أيّوبَ الأَنصارِيِّ، وبَينَ أبي ذَ رٍّ وَابنِ مَسعودٍ، وبَينَ سَلمانَ وحُذَيفَةَ، وبَينَ حَمزَةَ وزَيدِ بنِ حارِثَةَ، وبَينَ أبِي الدَّرداء وبِلال، وبَينَ جَعفَرٍ الطَّيّارِ ومُعاذِ بنِ جَبَل، وبَينَ المِقداد وعَمّار، وبَينَ عائِشَةَ وحَفصَةَ، وبَينَ زَينَبَ بِنتِ جَحش ومَيمونَة، وبَينَ اُمِّ سَلَمَةَ وصَفِيَّةَ، حَتّى آخى بَينَ أصحابِهِ بِأَجمَعِهِم عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم، ثُمَّ قالَ: أنتَ أخي وأنَا أخوكَ يا عَلِيُّ.

201. المناقب، ابن شهرآشوب ـ به نقل از ابن عبّاس و ديگران ـ :چون اين سخن خداى متعال: «همانا مؤمنان، برادرند» نازل شد، پيامبر خدا، ميان همگِنان و همتايان، برادرى افكند: ابو بكر را با عمر برادر قرار داد، عثمان را با عبد الرحمان، سعد بن ابى وقّاص را با سعيد بن زيد، طلحه را با زبير، ابو عبيده را با سعد بن معاذ، مصعب بن عمير را با ابو ايّوب انصارى، ابو ذر را با ابن مسعود، سلمان را با حُذَيفه، حمزه را با زيد بن حارثه، ابو درداء را با بلال، جعفر طيّار را با معاذ بن جبل، مقداد را با عمّار، و [نيز] عايشه را با حفصه، زينب بنت جَحْش را با ميمونه و اُمّ سلمه را با صفيّه، تا آن كه ميان همه يارانش، بر حَسَب منزلتشان، پيوند برادرى برقرار نمود. سپس فرمود: «اى على! من و تو هم با هم برادريم».

5 / 2: مُؤاخاةُ النَّبِيِّ صلّی الله علیه و آله بَينَ أصحابِهِ قَبلَ الهِجرَةِ

5 / 2: برادرى افكندن پيامبر صلى الله عليه و آله ميان يارانش پيش از هجرت

202. المحبّر ـ في ذِكرِ مُؤاخاةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله بَينَ أصحابِهِ المُهاجِرين قَبلَ الهِجرَةِ ـ :وكانَ آخى بَينَهُم عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ، وذلِكَ بِمَكَّةَ؛ فَآخى صلى الله عليه و آله بَينَ نَفسِهِ وبَينَ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام.

202. المُحبَّر ـ در يادكرد از برادرى افكندن پيامبر صلى الله عليه و آله ميان ياران مهاجرش پيش از هجرت ـ :ايشان در مكّه ميان يارانش، بر پايه حق و هميارى مالى، برادرى افكند و خود را با على بن ابى طالب عليه السلام، برادر قرار داد.

203. السيرة الحلبيّة :قَبلَ الهِجرَة آخى صلى الله عليه و آله بَينَ المُسلِمين ـ أيِ المُهاجِرينَ ـ عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ، فَآخى بَينَ أبي بَكرٍ وعُمَرَ، وآخى بَينَ حَمزَةَ وزَيدِ ابنِ حارِثَةَ، وبَينَ عُثمانَ وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ، وبَينَ الزُّبَير وَابنِ مَسعود، وبَينَ عُبادَةَ بنِ الحارِثَة وبِلال، وبَينَ مُصعَبِ بنِ عُمَير وسَعدِ بنِ أبي وَقّاصٍ، وبَينَ أبي عُبَيدَةَ بنِ الجَرّاح وسالِمٍ مَولى أبي حُذَيفَة، وبَينَ سَعيدِ بنِ زَيدٍ وطَلحَةَ بنِ عُبَيدِ اللّه، وبَينَ عَلِيٍّ عليه السلام ونَفسِهِ صلى الله عليه و آله وقالَ: أ ما تَرضى أن أكونَ أخاكَ؟

قالَ: بَلى، يا رَسولَ اللّه رَضيتُ.

قالَ: فَأَنتَ أخي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ .

203. السيرة الحلبيّة :پيش از هجرت، پيامبر صلى الله عليه و آله ميان مسلمانان، يعنى مهاجران، بر پايه حق و هميارى مالى، برادرى افكند: ابو بكر را با عمر، برادر قرار داد، حمزه را با زيد بن حارثه، عثمان را با عبد الرحمان بن عوف، زبير را با ابن مسعود، عبادة بن حارثه را با بلال، مصعب بن عمير را با سعد بن ابى وقّاص، ابو عبيدة بن جرّاح را با سالم (غلام ابو حذيفه)، سعيد بن زيد را با طلحة بن عبيد اللّه، و على عليه السلام را با خودش و فرمود: «آيا راضى نيستى كه برادر تو باشم؟».

على عليه السلام گفت: البتّه كه راضى ام، اى پيامبر خدا!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «تو در دنيا و آخرت، برادر منى».

204. المعيار والموازنة :ثُمَّ فَكِّروا في حَديثِ المُؤاخاةِ وما فيهِ مِنَ الدَّلالَةِ الواضِحَةِ؛ إذ مَيَّزَهُم عَلى قَدرِ مَنازِلِهِم، ثُمَّ آخى بَينَهُم عَلى حَسَبِ مُفاضَلَتِهِم؛ فَلَم يَكُن أحَدٌ أقرَبَ مِن فَضلِ أبي بَكرٍ مِن عُمَرَ، فَلِذلِكَ آخى بَينَهُما، وأشبَهَ طَلحَةُ الزُّبَيرَ وقَرُبَت مَنازِلُهُما لِذلِكَ فَآخى بَينَهُما، وكَذلِكَ فَعَلَ بِعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوفٍ آخى بَينَهُ وبَينَ عُثمانَ.

ثُمَّ قالَ لِعَلِيٍّ عليه السلام: إنَّما أخَّرتُكَ لِنَفسي، أنتَ أخي وصاحِبي، فَلَم يَكُن فيهِم أحَدٌ أشبَهَ بِالنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله مِن عَلِيٍّ عليه السلام، ولا أولى بِمُؤاخاةِ النَّبِيِّ مِنهُ، فَاستَحَقَّ بِمُؤاخاةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله؛ لِتَقَدُّمِهِ عَلَى القَومِ. وكانَت مُؤاخاةُ عَلِيٍّ عليه السلام أفضَلَ مِن مُؤاخاةِ غَيرِهِ؛ لِفَضلِهِ عَلى غَيرِهِ.

204. المعيار و الموازنة :آن گاه، در حديث مؤاخات و دلالت آشكارى كه در آن هست، انديشيدند؛ زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله مسلمانان را بر حسب منزلتشان متمايز ساخت و سپس با توجّه به برترى يكى بر ديگرى، ميان ايشان، پيوند برادرى برقرار ساخت. براى مثال، نزديك ترين فرد به منزلت ابو بكر، عمر بود. از اين رو، ميان آن دو برادرى افكند. همچنين طلحه، شبيه زبير بود و منزلت نزديك به هم داشتند. از اين رو، آن دو را با هم برادر قرار داد. همين كار را با عبد الرحمان بن عوف كرد و او را با عثمان، برادر قرار داد.

سپس به على عليه السلام فرمود: «به اين دليل، تو را آخر از همه قرار دادم كه براى خودم بمانى. تو برادر و يارِ منى». پس در ميان مسلمانان، هيچ كس شبيه تر از على عليه السلام به پيامبر صلى الله عليه و آله نبود، و نه سزاوارتر از او به برادرى با پيامبر صلى الله عليه و آله. او به سبب پيش گامى اش بر ديگران، شايسته برادرى با پيامبر صلى الله عليه و آله بود. برادرى على عليه السلام، برتر از برادرىِ ديگران بود؛ چرا كه بر ديگران، فضيلت داشت.

205. الاستيعاب :آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ المُهاجِرين بِمَكَّةَ، ثُمَّ آخى بَينَ المُهاجِرينَ وَالأَنصارِ بِالمَدينَةِ، وقالَ في كُلِّ واحِدَةٍ مِنهُما لِعَلِيٍّ عليه السلام: «أنتَ أخي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ»، وآخى بَينَهُ وبَينَ نَفسِهِ.

205. الاستيعاب :پيامبر خدا، در مكّه ميان مهاجران، برادرى افكند و سپس در مدينه، ميان مهاجران و انصار، پيوند برادرى برقرار ساخت و در هر دو مورد، به على عليه السلام فرمود: «تو در دنيا و آخرت، برادر منى» و ميان او و خود، برادرى افكند.

5 / 3: مُؤاخاةُ النَّبِيِّ بَينَ أصحابِهِ بَعدَ الهِجرَةِ

5 / 3: برادرى افكندن پيامبر صلى الله عليه و آله ميان يارانش پس از هجرت

206. الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله لَمّا هاجَرَ إلَى المَدينَةِ آخى بَينَ أصحابِهِ مِنَ المُهاجِرينَ وَالأَنصار، جَعَلَ المَواريثَ عَلَى الاُخُوَّةِ فِي الدِّينِ لا في ميراثِ الأَرحامِ، وذلِكَ قَولُهُ تَعالى: «إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ ءَاوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ» إلى قَولِهِ سُبحانَهُ: «وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ وَلَمْ يُهَاجِرُواْ مَا لَكُم مِّن وَلَايَتِهِم مِّن شَىْ ءٍ حَتَّى يُهَاجِرُواْ» ، فَأَخرَجَ الأَقارِبَ مِنَ الميراثِ وأثبَتَهُ لِأَهلِ الهِجرَةِ وأهلِ الدِّينِ خاصَّةً، ثُمَّ عَطَفَ بِالقَولِ فَقالَ تَعالى: «وَالَّذِينَ كَفَرُواْ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَآءُ بَعْضٍ إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُن فِتْنَةٌ فِى الأَْرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ» ، فَكانَ مَن ماتَ مِنَ المُسلِمينَ يَصيرُ ميراثُهُ وتَرِكَتُهُ لِأَخيهِ فِي الدِّينِ دونَ القَرابَةِ وَالرَّحِمِ الوَشيجَةِ.

فَلَمّا قَوِيَ الإِسلامُ أنزَلَ اللّهُ: «النَّبِىُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُواْ الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَن تَفْعَلُواْ إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِى الْكِتَابِ مَسْطُورًا » ، فَهذا مَعنى نَسخِ آيةِ الميراثِ.

206. امام على عليه السلام :پيامبر خدا، چون به مدينه هجرت كرد، ميان ياران مهاجر و انصارش برادرى افكند و ارثْ بَرى را بر پايه برادرىِ دينى قرار داد، نه بر پايه پيوند خويشاوندى. اين است سخن خداى متعال كه: «كسانى كه ايمان آورده و هجرت كرده اند و در راه خدا با مال و جان خود جهاد نموده اند و كسانى كه [مهاجران را] پناه داده اند و يارى كرده اند، آنان، ياران يكديگرند» تا اين سخن خداى سبحان كه: «و كسانى كه ايمان آورده اند، ولى هجرت نكرده اند، هيچ گونه خويشاوندى [دينى]اى با شما ندارند، مگر آن كه هجرت كنند» . بدين ترتيب، خويشاوندان را از ميراث خارج ساخت و آن را ويژه اهل هجرت و اهل دين، قرار داد. سپس خداوند متعال، در ادامه سخن فرمود: «و كسانى كه كفر ورزيدند، ياران يكديگرند. اگر اين [دستور] را به كار نبنديد، در زمين، فتنه و فسادى بزرگ، پديد خواهد آمد» . پس هر يك از مسلمانان كه در مى گذشت، ميراث و ماتَرَكش به برادر دينى اش مى رسيد، نه به خويشان و بستگان نزديكش.

امّا چون اسلام، نيرومند شد، خداوند، اين آيه را فرو فرستاد: «پيامبر به مؤمنان، از خودشان سزاوارتر [و نزديك تر] است و همسرانش مادران ايشان اند، و خويشاوندان، طبق كتاب خدا، بعضى نسبت به بعضى اولويت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّم اند]، مگر آن كه بخواهيد به دوستان [مؤمن] خود، [وصيّت يا] نيكى كنيد، و اين در كتاب [خدا]، نگاشته شده است» . اين است معناى منسوخ شدن «آيه ميراث».

207. الطبقات الكبرى عن ضُمرة بن سعيد :لَمّا قَدِمَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله المَدينَة آخى بَينَ المُهاجِرينَ بَعضِهِم لِبَعضٍ، وآخى بَينَ المُهاجِرينَ وَالأَنصارِ؛ آخى بَينَهُم عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ ويَتَوارَثونَ بَعدَ المَماتِ دونَ ذَوِي الأَرحامِ، وكانوا تِسعينَ رَجُلاً؛ خَمسَةٌ وأربَعونَ مِنَ المُهاجِرين، وخَمسَةٌ وأربَعونَ مِنَ الأَنصار، ويُقالُ: كانوا مِئَةً؛ خَمسونَ مِنَ المُهاجِرينَ، وخَمسونَ مِنَ الأَنصار، وكانَ ذلِكَ قَبلَ بَدر.

فَلَمّا كانَت وَقعَةُ بَدر و أنزَلَ اللّهُ تَعالى: «وَأُوْلُواْ الأَْرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى كِتَابِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَلِيمٌ » فَنَسَخَت هذِهِ الآيَةُ ماكانَ قَبلَها، وَانقَطَعَتِ المُؤاخاةُ فِي الميراثِ، ورَجَعَ كُلُّ إنسانٍ إلى نَسَبِهِ ووَرِثَهُ ذَوو رَحِمِهِ.

207. الطبقات الكبرى ـ به نقل از ضُمرة بن سعيد ـ :چون پيامبر خدا به مدينه آمد، ميان مهاجران با يكديگر، و [نيز] ميان مهاجران و انصار، برادرى افكند و آنان را بر پايه

حق و هميارى و ارث بردن از يكديگر پس از مرگ، به جاى ارث بردن خويشاوندان، برادر قرار داد. آنان، نود مَرد بودند: 45 نفر از مهاجران و 45 نفر از انصار، و به قولى، يكصد نفر بودند: پنجاه مهاجر و پنجاه انصارى. اين رويداد، پيش از جنگ بدر بود.

چون جنگ بدر به وقوع پيوست و خداى متعال، اين آيه: «و خويشاوندان، طبق كتاب خدا، اولى به يكديگرند. همانا خدا به هر چيزى داناست» را نازل نمود، اين آيه، آنچه را پيش از آن بود، منسوخ كرد و ارث بردن بر پايه برادرىِ دينى از بين رفت و هر كس به نَسَب خويش باز گشت و خويشاوندانش، ارث بَر او شدند.

208. السيرة النبويّة لابن هشام عن ابن إسحاق :آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ أصحابِهِ مِنَ المُهاجِرينَ وَالأَنصار، فَقالَ ـ فيما بَلَغَنا، ونَعوذُ بِاللّهِ أن نَقولَ عَلَيهِ ما لَم يَقُل ـ: تَآخَوا فِي اللّهِ أخوَينِ أخوَينِ.

208. السيرة النبويّة،ابن هشام ـ به نقل از ابن اسحاق ـ :پيامبر خدا، ميان ياران مهاجر و انصارش برادرى افكند و ـ آن طور كه به ما رسيده است، و پناه مى بريم به خدا از اين كه به ايشان چيزى ببنديم كه نفرموده است ـ فرمود: «دو به دو، با يكديگر، برادر خدايى [و دينى] شويد».

209. السيرة النبويّة لابن هشام عن ابن إسحاق :حَضَّ [رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله] المُسلِمينَ عَلَى التَّواصُلِ، وجَعَلَ المُهاجِرينَ وَالأَنصار أهلَ وِلايَةٍ فِي الدِّينِ، دونَ مَن سِواهُم، وجَعَلَ الكُفّارَ بَعضَهُم أولياءَ بَعضٍ، ثُمَّ قالَ: «إِلَّا تَفْعَلُوهُ تَكُن فِتْنَةٌ فِى الأَْرْضِ وَفَسَادٌ كَبِيرٌ» أي إلّا يُوالِ المُؤمِنُ المُؤمِنَ مِن دونِ الكافِرِ وإن كانَ ذا رَحِمٍ بِهِ «تَكُن فِتْنَةٌ فِى الأَْرْضِ» أي شُبهَةٌ فِي الحَقِّ وَالباطِلِ، وظُهورُ الفَسادِ فِي الأَرضِ بِتَوَلِّي المُؤمِنِ الكافِر دونَ المُؤمِنِ.

ثُمَّ رَدَّ المَواريثَ إلَى الأَرحامِ مِمَّن أسلَمَ بَعدَ الوِلايَةِ مِنَ المُهاجِرينَ وَالأَنصارِ دونَهُم إلَى الأَرحامِ الَّتي بَينَهُم، فَقالَ: «وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَكُمْ فَأُوْلَئِكَ مِنكُمْ وَأُوْلُواْ الأَْرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى كِتَابِ اللَّهِ» أي بِالميراثِ «إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَلِيمُ» .

209. السيرة النبويّة، ابن هشام ـ به نقل از ابن اسحاق ـ :[پيامبر خدا] مسلمانان را به پيوند با يكديگر، ترغيب نمود و مهاجران و انصار را با هم، و نه با ديگران، برادر دينى قرار داد، و كافران را دوستان يكديگر معرّفى نمود و سپس [اين آيه را تلاوت] فرمود: «اگر چنين نكنيد، فتنه و فسادى بزرگ در زمين، پديد خواهد آمد» . يعنى اگر مؤمن، مؤمن را به جاى كافر ـ هر چند خويشاوند او باشد ـ به دوستى نگيرد، فتنه اى در زمين پديد خواهد آمد؛ يعنى حق و باطل، مشتبه خواهد شد و به سبب دوست گرفتن مؤمن از ميان كافران (و نه از ميان مؤمنان)، در جامعه، تباهى بروز خواهد كرد.

[پيامبر خدا] بعدا ميراث ها [و ارث بَرى] را به خويشاوندانى كه پس از برادرى افكندن ميان مهاجران و انصار اسلام آوردند، باز گرداند و فرمود: «و كسانى كه بعدا ايمان آوردند و مهاجرت كردند و در كنار شما جهاد نمودند، اينان، از شمايند و خويشاوند، بر طبق كتاب خدا، اولى به يكديگرند» ، يعنى به ارث بردن؛ «همانا خدا به هر چيزى داناست» .

210. مسند أبي يعلى عن أنس:كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يُؤاخي بَينَ الاِثنَينِ مِن أصحابِهِ، فَيَطولُ عَلى أحَدِهِمَا اللَّيلُ حَتّى يَلقاهُ أخاهُ، فَيَلقاهُ بِوُدٍّ ولُطفٍ، فَيَقولُ: كَيفَ كُنتَ بَعدي؟ وأمَّا العامَّةُ فَلَم يَكُن يَأتي عَلى أحَدِهِما ثَلاثٌ لا يَعلَمُ عِلمَ أخيهِ.

210. مسند أبى يعلى ـ به نقل از اَنَس ـ :پيامبر خدا، ميان يارانش، دو به دو، برادرى قرار مى داد. پس هر يك از آن دو [بر اثر شوق ديدار برادرش] شب درازى را سپرى مى كرد تا برادرش را ديدار كند و [صبحگاه،] او را با دوستى و لطف، ديدار مى نمود و مى گفت: بعد از من چگونه بودى؟ امّا عموم [مسلمانان]، بر هر يك از آنها سه شب نمى گذشت كه از حال برادر [دينى] خود، خبر نداشته باشد.

211. الأمالي للطوسي عن سعد بن حذيفة بن اليمان عن أبيه :آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ الأَنصارِ وَالمُهاجِرينَ اُخُوَّةَ الدِّينِ، وكانَ يُؤاخي بَينَ الرَّجُلِ ونَظيرِهِ، ثُمَّ أخَذَ بِيَدِ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام، فَقالَ: هذا أخي.

قالَ حُذَيفَةُ: فَرَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله سَيِّدُ المُرسَلينَ، وإمامُ المُتَّقينَ، ورَسولُ رَبِّ العالَمينَ، الَّذي لَيسَ لَهُ فِي الأَنامِ شِبهٌ ولا نَظيرٌ، وعَلِيُّ بنُ أبيطالِبٍ عليه السلام أخوهُ.

211. الأمالى، طوسى ـ به نقل از سعد بن حُذَيفة بن يمان، از پدرش ـ :پيامبر خدا، ميان انصار و مهاجران، برادرىِ دينى برقرار ساخت. ايشان، هر فردى را با همتايش برادر قرار مى داد. سپس دست على بن ابى طالب عليه السلام را گرفت و فرمود: «اين هم برادرِ من است».

پيامبر خدا، سَرور پيامبران مُرسل، پيشواى پرهيزگاران، و فرستاده پروردگار جهانيان بود و در ميان مردمان، همانندى نداشت و على بن ابى طالب عليه السلام برادرِ او شد.

212. الطبقات الكبرى عن محمّد بن عمر بن عليّ :لَمّا قَدِمَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله آخى بَينَ المُهاجِرينَ بَعضِهِم بِبَعضٍ ، وآخى بَينَ المُهاجِرين وَالأَنصار. فَلَم تَكُن مُؤاخاةٌ إلّا قَبلَ بَدر، آخى بَينَهُم عَلَى الحَقِّ وَالمُؤاساةِ؛ فَآخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَهُ وبَينَ عَلِيِّ بنِ أبي طالِبٍ عليه السلام.

212. الطبقات الكبرى ـ به نقل از محمّد بن عمر بن على ـ :چون پيامبر خدا [به مدينه] آمد، ميان مهاجران با يكديگر، و [نيز] ميان مهاجران و انصار، برادرى افكند، و اين برادرى افكندن، پيش از جنگ بدر بود. پيامبر صلى الله عليه و آله، آنان را بر پايه حق و هميارى، برادر هم قرار داد، و ميان خودش و على بن ابى طالب عليه السلام، برادرى نهاد.

213. تفسير القمّي ـ في قَولِهِ تَعالى: «أَن تَأْكُلُواْ مِن بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ ءَابَائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهَاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوَانِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أَخَوَاتِكُمْ... لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْكُلُواْ جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا» ـ :إنَّها نَزَلَت لَمّا هاجَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلَى المَدينَةِ وآخى بَينَ المُسلِمين مِنَ المُهاجِرين وَالأَنصارِ، وآخى بَينَ أبي بَكر وعُمَر، وبَينَ عُثمانَ وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوف، وبَينَ

طَلحَةَ وَالزُّبَيرِ، وبَينَ سَلمان وأبي ذَ رٍّ، وبَينَ المِقداد وعَمّار، وتَرَكَ أميرَ المُؤمِنينَ عليه السلام، فَاغتَمَّ مِن ذلِكَ غَمّاً شَديداً، فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، بِأَبي أنتَ واُمّي! لِمَ لا تُؤاخي بَيني وبَينَ أحَدٍ؟

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: وَاللّهِ يا عَلِيُّ، ما حَبَستُكَ إلّا لِنَفسي، أما تَرضى أن تَكونَ أخي وأنَا أخوكَ، وأنتَ أخي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ، وأنتَ وَصِيّي ووَزيري وخَليفَتي في اُمَّتي؛ تَقضي دَيني وتُنجِزُ عِداتي وتَتَوَلّى عَلى غُسلي ولا يَليهِ غَيرُكَ، وأنتَ مِنّي بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى، إلّا أنَّهُ لا نَبِيَّ بَعدي؛ فَاستَبشَرَ أميرُ المُؤمِنينَ بِذلِكَ.

فَكانَ بَعدَ ذلِكَ إذا بَعَثَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله أحَداً مِن أصحابِهِ في غَزاةٍ أو سَرِيَّةٍ يَدفَعُ الرَّجُلُ مِفتاحَ بَيتِهِ إلى أخيهِ فِي الدِّينِ ويَقولُ لَهُ: خُذ ما شِئتَ، وكُل ما شِئتَ. فَكانوا يَمتَنِعونَ مِن ذلِكَ حَتّى رُبَّما فَسَدَ الطَّعامُ فِي البَيتِ، فَأَنزَلَ اللّهُ: «لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَأْكُلُواْ جَمِيعًا أَوْ أَشْتَاتًا» يَعني إن حَضَرَ صاحِبُهُ أو لَم يَحضُر إذا مَلَكتُم مَفاتِحَهُ.

213. تفسير القمّى ـ در باره آيه «بر شما ايرادى نيست كه از خانه هاى خودتان بخوريد، يا از خانه هاى پدرانتان، يا خانه هاى مادرانتان، يا خانه هاى برادرانتان.… عمّه هايتان، يا خانه هاى دايى هايتان، يا خانه هاى خاله هايتان، يا آن [خانه هايى] كه كليدهايش را در [همچنين] بر شما باكى نيست كه با هم بخوريد يا پراكنده» ـ :اين آيه، زمانى نازل شد كه پيامبر خدا به مدينه مهاجرت كرد و ميان مسلمانان مهاجر و انصار، برادرى افكند: ابو بكر و عمر را با هم برادر قرار داد، و عثمان و عبد الرحمان بن عوف را با هم، و طلحه و زبير را با هم، و سلمان و ابو ذر را با هم، و مقداد و عمّار را با هم، و

امير مؤمنان را وا گذاشت. على عليه السلام از اين امر، سخت اندوهگين شد و گفت: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم به قربانت؛ چرا ميان من و كسى برادرى نمى افكنى؟

پيامبر خدا فرمود: «به خدا سوگند ـ اى على ـ كه تو را جز براى خودم نگه نداشتم. آيا راضى نيستى كه من و تو برادر هم باشيم؟ تو در دنيا و آخرت، برادر منى. تو وصىّ و دستْ يار و جانشين من در ميان امّتم هستى. تو ادا كننده دَين من هستى و وعده هاى مرا به انجام مى رسانى، و غسل دادن مرا به عهده مى گيرى، و جز تو كسى متولّى اين كار نيست. تو نسبت به من، همچون هارون نسبت به موسى عليه السلام هستى، با اين تفاوت كه پس از من پيامبرى نيست».

پس امير مؤمنان، از اين سخنان، شادمان گشت.

از آن پس، هر گاه پيامبر خدا، يكى از يارانش را به غزوه اى يا سريّه اى مى فرستاد، آن فرد، كليد خانه اش را به برادر دينى اش مى داد و به او مى گفت: هر چه خواستى بر دار، و هر خواستى بخور؛ امّا آنان، از اين كار خوددارى مى ورزيدند تا جايى كه گاه، غذا در خانه[ى شخصى كه به جنگ رفته بود،] فاسد مى شد. پس خداوند، اين آيه را فرو فرستاد كه: «بر شما باكى نيست كه با هم بخوريد يا پراكنده» ؛ يعنى آن گاه كه كليدهاى خانه در اختيار شما بود، چه صاحب آن خانه باشد يا نباشد.

214. تفسير القمّي :إنَّ الحُكمَ كانَ في أوَّلِ النُّبُوَّةِ أنَّ المَواريثَ كانَت عَلَى الاُخُوَّةِ لا عَلَى الوِلادَةِ، فَلَمّا هاجَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلَى المَدينَة آخى بَينَ المُهاجِرينَ وبَينَ الأَنصار، فَكانَ إذا ماتَ الرَّجُلُ يَرثُهُ أخوهُ فِي الدِّينِ و يَأخُذُ المالَ وكُلَّ ما تَرَكَ لَهُ دونَ وَرَثَتِهِ، فَلَمّا كانَ بَعدَ بَدر أنزَلَ اللّهُ: «النَّبِىُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُواْ الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِى كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَن تَفْعَلُواْ إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا» فَنَسَخَت آيَةَ الاُخُوَّةِ بِقَولِهِ: «أُوْلُواْ الأَْرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ» .

214. تفسير القمّى :در ابتداى نبوّت، حكم اين بود كه ميراث ها برپايه برادرى [دينى] باشد، نه ولادت [و خويشاوند نسبى]؛ زيرا، زمانى كه پيامبر خدا به مدينه هجرت كرد، ميان مهاجران و انصار، برادرى افكند، به طورى كه هر گاه مردى در مى گذشت، برادر دينى اش وارث او مى شد و دارايى ها و تمام ماتَرَكش را براى خودش بر مى داشت، نه وارثان او؛ امّا پس از جنگ بدر، خداوند، اين آيه را نازل نمود: «پيامبر، به مؤمنان، از خود آنها سزاوارتر است، و همسران او، مادران ايشان اند، و خويشاوندان، [و نزديك تر] طبق كتاب خدا، بعضى [نسبت] به بعضى اولويت دارند [و] بر مؤمنان و مهاجران [مقدّم اند]، مگر آن كه بخواهيد به دوستان [مؤمن] خود [وصيّت يا] احسانى كنيد» . بدين ترتيب، آيه اخوّت با اين سخن خداوند: «خويشاوندان، بعضى [نسبت] به بعضى اولويت دارند» ، منسوخ شد.

5 / 4: أوَّلُ مَن تَآخَوا في الإسلامِ

5 / 4: نخستين مسلمانانى كه برادر شدند

إنّ التناسب الروحي يُعدّ واحدا من أكثر مبادئ المحبّة والاُلفة أصالةً، يقول أميرالمؤمنين عليه السلام: «إنَّ النُّفوسَ إذا تَناسَبَتِ ائتَلَفَت».

وفي هذا السياق، فقد أقام النبيّ الأكرم صلى الله عليه و آله ـ وعلى ضوء علم النفس الدقيق الذي يمتلكه عن أصحابه ـ مبدأ الاُخوّة بين الأفراد الذين يمتلكون طبيعةً روحيّةً واحدة، وقد أشار ابن عبّاس إلى هذه النكتة الدقيقة حيث قال: «لمّا نزل قوله تعالى: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» آخى رسول اللّه صلى الله عليه و آله بين الأشكال والأمثال».

ولا ريب في أنّ معرفة علاقات الاُخوّة التي أقامها النبيّ الأعظم صلى الله عليه و آله بين أصحابه في المجتمع المدنيّ، ذات فائدة كبيرة في تحليل أحداث تاريخ صدر الإسلام؛ ومن هذا المنطلق سوف نشرع بهذا الموضوع مستفيدين من معطيات الوثائق الحديثيّة والتاريخيّة، ونبدأ بأجمل الانتقاءات والعلاقات الأخويّة :

هماهنگى روحى، يكى از مهم ترين پايه هاى دوستى و پيوند است. امير مؤمنان مى فرمايد: «جان ها، هر گاه همگون باشند، با هم الفت مى گيرند».

پيامبر خدا، بر اين اساس و در پرتو شناختِ روانى دقيقى كه از ياران خود داشت، اقدام به ايجاد برادرى در ميان افرادى كرد كه طبيعت روحى يكسانى داشتند. ابن عبّاس، به همين نكته دقيق، اشاره كرده، آن جا كه گفته است: «هنگامى كه خداوند، آيه: «همه مؤمنان با هم برادرند» را نازل كرد، پيامبر صلى الله عليه و آله ميان همگنان و همايان، برادرى برقرار نمود».

ترديدى نيست كه شناخت روابط برادرانه ـ كه پيامبر عظيم الشأن، ميان ياران خود در جامعه اسلامى ايجاد كرد ـ، در تحليل رخدادهاى صدر اسلام بسيار سودمند است. از همين رو، ما با استفاده از داده هاى متون حديثى و تاريخى، به اين موضوع مى پردازيم و با زيباترين گلچين ها و روابط برادرانه آغاز مى كنيم :

215. العمدة عن أنس :لَمّا كانَ يَومُ المُباهَلَةِ وآخَى النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله بَينَ المُهاجِرينَ وَالأَنصار وعَلِيٌّ عليه السلام واقِفٌ يَراهُ ويَعرِفُ مَكانَهُ لَم يُؤاخِ بَينَهُ وبَينَ أحَدٍ، فَانصَرَفَ عَلِيٌ عليه السلام باكِيَ العَينِ، فَافتَقَدَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله، فَقالَ: ما فَعَلَ أبُو الحَسَنِ؟ فَقالوا: اِنصَرَفَ باكِيَ العَينِ يا رَسولَ اللّهِ!

قالَ: يا بِلالُ اذهَب، فَائتِني بِهِ.

فَمَضى بِلالٌ إلى عَلِيٍّ عليه السلام وقَد دَخَلَ مَنزِلَهُ باكِيَ العَينِ، فَقالَت فاطِمَةُ عليهاالسلام: ما يُبكيكَ؟ لا أبكَى اللّهُ عَينَيكَ! قالَ: يا فاطِمَةُ، آخَى النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله بَينَ المُهاجِرينَ

وَالأَنصارِ، وأنَا واقِفٌ يَراني ويَعرِفُ مَكاني ولَم يُؤاخِ بَيني وبَينَ أحَدٍ.

قالَت: لا يَحزُنُكَ اللّهُ! لَعَلَّهُ إنَّمَا ادَّخَرَكَ لِنَفسِهِ.

فَقالَ بِلالٌ: يا عَلِيُّ، أجِبِ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله. فَأَتى عَلِيٌّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله.

فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله: ما يُبكيكَ يا أبَا الحَسَنِ! قالَ: واخَيتَ بَينَ المُهاجِرينَ وَالأَنصارِ يا رَسولَ اللّهِ، وأنَا واقِفٌ تَراني وتَعرِفُ مَكاني لَم تُؤاخِ بَيني وبَينَ أحَدٍ!

قالَ: إنَّمَا ادَّخَرتُكَ لِنَفسي، أما يَسُرُّكَ أن تَكونَ أخا نَبِيِّكَ؟ قالَ: بَلى يا رَسولَ اللّهِ، أنّى لي بِذلِكَ، فَأَخَذَهُ بِيَدِهِ وأرقاهُ المِنبَرَ.

فَقالَ: اللّهُمَّ، إنَّ هذا مِنّي وأنَا مِنهُ، ألا وإنَّهُ مِنّي بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى، ألا مَن كُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَولاهُ.

قالَ: فَانصَرَفَ عَلِيٌّ عليه السلام قَريرَ العَينِ، فَاتَّبَعَهُ عُمَرُ بنُ الخَطّابِ، فَقالَ: بَخٍ بَخٍ يا أبَا الحَسَنِ، أصبَحتَ مَولايَ ومَولى كُلِّ مُسلِمٍ.

215. العُمدة ـ به نقل از اَنَس ـ :چون روز مباهله شد و پيامبر صلى الله عليه و آله ميان مهاجران و انصار، پيمان برادرى بست، با آن كه على عليه السلام ايستاده بود و پيامبر صلى الله عليه و آله او را مى ديد و جايش را مى دانست، ميان او و كسى، برادرى برقرار نكرد. پس على عليه السلام با چشم گريان رفت. پيامبر صلى الله عليه و آله، جوياى او شد و فرمود: «ابو الحسن چه شد؟».

گفتند: اى پيامبر خدا! او با چشم گريان، از اين جا رفت.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «اى بلال! برو و او را نزد من بياور».

بلال، در پى على عليه السلام رفت. على عليه السلام با چشم گريان، وارد خانه اش شده بود. فاطمه عليهاالسلامبه او گفت: «خداوند، چشمانت را نگرياند! چرا گريه مى كنى؟».

گفت: اى فاطمه! پيامبر خدا، ميان مهاجران و انصار، برادرى افكند و با آن كه من

ايستاده بودم و او مرا مى ديد و مى دانست كجا ايستاده ام، ميان من و هيچ كس، برادرى برقرار نساخت.

فاطمه عليهاالسلام گفت: «خدايت اندوهگين نكند! شايد تو را براى خودش نگه داشته است».

بلال [بر آنها وارد شد و] گفت: اى على! پيامبر صلى الله عليه و آله تو را طلبيده است.

على عليه السلام نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «چرا گريه مى كنى، اى ابو الحسن؟».

گفت: اى پيامبر خدا! ميان مهاجران و انصار، پيمان برادرى بستى و من، ايستاده بودم و مرا مى ديدى و مى دانستى كجا ايستاده ام؛ امّا ميان من و هيچ كس، برادرى برقرار نساختى!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «من، تو را براى خودم نگه داشته بودم. آيا دوست ندارى كه برادر پيامبرت باشى؟».

على عليه السلام گفت: چرا، اى پيامبر خدا! من كجا و اين افتخار، كجا؟

پس پيامبر خدا، دست او را گرفت و بالاى منبر برد و فرمود: «بار خدايا! اين از من است و من، از او هستم. هان! او براى من، همچون هارون است نسبت به موسى. هان! هر كه من مولاى اويم، اين على، مولاى اوست».

پس على عليه السلام، شادمان بر گشت. عمر بن خطّاب، در پىِ او رفت و گفت: بَه بَه، اى ابو الحسن! تو مولاى من و مولاى هر مسلمانى شدى.

216. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ لعليّ عليه السلام ـ :إنَّ اللّهَ تَعالى أمَرَني أن أتَّخِذَكَ أخا ووَصِيّا، فَأَنتَ أخي ووَصِيّي، وخَليفَتي عَلى أهلي في حَياتي وبَعدَ مَوتي.

216. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به على عليه السلام ـ :خداى متعال به من فرمود كه تو را برادر و وصىّ خويش گيرم. پس تو، برادر من و وصىّ من و جانشين من در ميان خانواده ام هستى، چه در زمان حياتم، و چه پس از مرگم.

217. المستدرك على الصحيحين عن ابن عمر :أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله آخى بَينَ أصحابِهِ؛ فَآخى بَينَ أبي بَكرٍ وعُمَرَ، وبَينَ طَلحَةَ وَالزُّبَيرِ، وبَينَ عُثمانَ بنِ عَفّان وعَبدِ الرَّحمنِ بنِ عَوف. فَقالَ عَلِيٌّ عليه السلام: يا رَسولَ اللّهِ، إنَّكَ قَد آخَيتَ بَينَ أصحابِكَ، فَمَن أخي؟

قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: أ ما تَرضى يا عَلِيُّ أن أكونَ أخاكَ؟ ـ قالَ ابنُ عُمَرَ: وكانَ

عَلِيٌّ عليه السلام جَلدا شُجاعا ـ فَقالَ عَلِيٌّ عليه السلام: بَلى، يا رَسولَ اللّه.

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: أنتَ أخي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ.

217. المستدرك على الصحيحين ـ به نقل از ابن عمر ـ :پيامبر خدا، ميان يارانش برادرى افكند: ابو بكر را با عمر، برادر قرار داد، و طلحه را با زبير، و عثمان بن عفّان را با عبد الرحمان بن عوف.

على عليه السلام گفت: اى پيامبر خدا! ميان يارانت برادرى افكندى. پس برادرِ من كيست؟

پيامبر خدا فرمود: «اى على! آيا راضى نيستى كه من، برادر تو باشم؟».

على عليه السلام، انسانى نيرومند و شجاع بود. پس گفت: چرا، اى پيامبر خدا!

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «تو در دنيا و آخرت، برادر منى».

218. سنن الترمذي عن ابن عمر :آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ أصحابِهِ، فَجاءَ عَلِيٌّ عليه السلام تَدمَعُ عَيناهُ، فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، آخَيتَ بَينَ أصحابِكَ ولَم تُؤاخِ بَيني وبَينَ أحَدٍ؟

فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: أنتَ أخي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ.

218. سنن الترمذى ـ به نقل از ابن عمر ـ :پيامبر خدا، ميان يارانش برادرى افكند. پس على عليه السلام با دو چشم گريان آمد و گفت: اى پيامبر خدا! ميان يارانت برادرى افكندى؛ امّا مرا با هيچ كس، برادر قرار ندادى؟

پيامبر خدا به او فرمود: «تو برادر من در دنيا و آخرت هستى».

219. فضائل الصحابة لابن حنبل عن عمر بن عبد اللّه عن أبيه عن جدّه :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله آخى بَينَ النّاسِ وتَرَكَ عَلِيّا حَتّى بَقِيَ آخِرَهُم لا يَرى لَهُ أخا، فَقالَ: يا رَسولَ اللّهِ، آخَيتَ بَينَ النّاسِ وتَرَكتَني؟

قالَ: ولِمَ تَراني تَرَكتُكَ؟ إنَّما تَرَكتُكَ لِنَفسي! أنتَ أخي وأنَا أخوكَ، فَإِن ذاكَرَكَ أحَدٌ فَقُل: أنَا عَبدُ اللّهِ وأخو رَسولِهِ، لا يَدَّعيها بَعدُ إلّا كَذّابٌ.

219. فضائل الصحابة، ابن حنبلـ به نقل از عمر بن عبد اللّه، از پدرش، از جدّش ـ :پيامبر صلى الله عليه و آله ميان مردم (مسلمانان) برادرى افكند و على عليه السلام را وا نهاد، تا اين كه آخر از همه باقى مانْد و كسى را نديد كه با او برادر شود. گفت: اى پيامبر خدا! ميان مردم، برادرى افكندى و مرا وا نهادى؟

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «چرا فكر مى كنى تو را وا نهاده ام؟ من، تو را براى خودم گذاشته ام! تو برادر منى و من، برادر تو ام. پس اگر كسى در اين باره با تو بحث كرد، بگو: من، بنده خدا و برادر پيامبر او هستم. از اين پس، هر كه چنين ادّعايى كند، قطعا دروغگوست».

220. فضائل الصحابة لابن حنبل عن زيد بن أبي أوفى :دَخَلتُ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَسجِدَهُ ـ فَذَكَرَ قِصَّةَ مُؤاخاةِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ أصحابِهِ ـ فَقالَ عَلِيٌّ عليه السلام ـ يَعني لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ـ: لَقَد ذَهَبَت روحي وَانقَطَعَ ظَهري حينَ رَأَيتُكَ فَعَلتَ بِأَصحابِكَ ما فَعَلتَ غَيري، فَإِن كانَ هذا مِن سُخطٍ عَلَيَّ فَلَكَ العُتبى وَالكَرامَةُ!

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: وَالَّذي بَعَثَني بِالحَقِّ ما أخَّرتُكَ إلّا لِنَفسي، فَأَنتَ مِنّي بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى إلّا أنَّهُ لا نَبِيَّ بَعدي، وأنتَ أخي، ووارِثي. قالَ: وما أرِثُ مِنكَ يا رَسولَ اللّه؟

قالَ: ما وَرَّثَ الأَنبِياءُ قَبلي.

قالَ: وما وَرَّثَ الأَنبِياءُ قَبلَكَ؟ قالَ: كِتابَ اللّهِ وسُنَّةَ نَبِيِّهِم، وأنتَ مَعي في قَصرٍ فِي الجَنَّةِ مَعَ فاطِمَةَ ابنَتي، وأنتَ أخي ورَفيقي.

ثُمَّ تَلا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: «إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَابِلِينَ» ؛ المُتَحابّونَ فِي اللّهِ يَنظُرُ بَعضُهُم إلى بَعضٍ.

220. فضائل الصحابة، ابن حنبل ـ به نقل از زيد بن ابى اَوفى، آن هنگام كه از ماجراى برادرى افكندن پيامبر خدا ميان مسلمانان، سخن به ميان آورد ـ: در مسجد پيامبر خدا، به خدمت ايشان رسيدم.… على عليه السلام به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت: وقتى ديدم كه به غير از من با ديگر يارانت آن كردى كه كردى، روح از بدنم رفت و كمرم شكست. اگر از من عصبانى هستى، بزرگوارى فرما و مرا ببخش.

پيامبر خدا فرمود: «سوگند به آن كه مرا به حقّ برانگيخت، تو را جز براى خودم، آخر از همه قرار ندادم. تو براى من، همچون هارون نسبت به موسايى، با اين تفاوت كه پس از من، پيامبرى نيست. تو برادر و وارث منى».

على عليه السلام گفت: چه چيزى از تو به ارث مى برم، اى پيامبر خدا؟

فرمود: «آنچه پيامبران پيش از من، به ارث نهادند».

على عليه السلام گفت: پيامبران پيش از تو، چه به ارث نهادند؟

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «كتاب خدا و سنّت پيامبرشان را. و تو و دخترم فاطمه، در قصرى از بهشت، با من خواهيد بود. تو، برادر و رفيق منى».

سپس پيامبر خدا، اين آيه را تلاوت كرد: «برادرانى كه بر تخت هايى، رو به روى يكديگر نشسته اند» [و افزود:] «براى خدا يكديگر را دوست مى دارند و به هم مى نگرند».

221. الإمام عليّ عليه السلام: آخى رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله بَينَ أصحابِهِ، فَقُلتُ: يا رَسولَ اللّهِ، آخَيتَ بَينَ أصحابِكَ وتَرَكتَني فَردا لا أخَ لي؟!

فَقالَ: إنَّما أخَّرتُكَ لِنَفسي، أنتَ أخي فِي الدُّنيا وَالآخِرَةِ، وأنتَ مِنّي بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى.

فَقُمتُ وأنَا أبكي مِنَ الجَذَلِ وَالسُّرورِ، فَأَنشَأتُ أقولُ:

أقيكَ بِنَفسي أيُّهَا المُصطَفَى الَّذي هَدانا بِهِ الرَّحمنُ مِن عَمَهِ الجَهلِ

وأفديكَ حَوبائي وما قَدرُ مُهجَتي لِمَن أنتَمي مَعهُ إلَى الفَرعِ وَالأَصلِ

ومَن جَدُّه جَدّي ومَن عَمُّهُ أبي ومَن أهلُهُ ابني ومَن بِنتُهُ أهلي

ومَن ضَمَّني إذ كُنتُ طِفلاً ويافِعا وأنعَشَني بِالبِرِّ وَالعَلِّ وَالنَّهَلِ

ومَن حينَ آخى بَينَ مَن كانَ حاضِرا دَعاني فَآخاني وبَيَّنَ مِن فَضلي

لَكَ الخَيرُ إنّي ما حَييتُ لَشاكِرٌ لِاءِحسانِ ما أولَيتَ يا خاتَمَ الرُّسُلِ

221. امام على عليه السلام :پيامبر خدا، ميان يارانش برادرى افكند. من گفتم: اى پيامبر خدا! ميان يارانت برادرى افكندى و مرا تنها و بى برادر گذاشتى؟!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «تو را براى خودم، آخر از همه قرار دادم. تو در دنيا و آخرت، برادر منى. تو براى من چنانى كه هارون نسبت به موسى بود».

پس برخاستم و در حالى كه از شادى و خوش حالى مى گريستم، اين ابيات را بر خواندم:

تو را با جان خود، پاسدارى مى كنم، اى برگزيده اى كه

خداى مهربان، به واسطه او، ما را از كورى جهالت، رهانيد!

جانم به فدايت! و جان من چه ارزشى دارد

در راه كسى كه با او از يك شاخه و ريشه ايم

و كسى كه نيايَش، نياى من است و عمويش پدر من

و خانواده اش، فرزندان من و دخترش، همسر من؛

كسى كه وقتى كودك و نوجوان بودم، مرا در آغوش خود گرفت

و با نيكى و نوشاندن هاى پياپى اش مرا جان بخشيد؛

كسى كه وقتى ميان حاضران برادرى افكند

مرا صدا زد و برادر خويشش خواند و فضل مرا آشكار ساخت؟

خيرت باد! تا زنده ام، سپاس گزارم

به خاطر احسانى كه به من نمودى، اى خاتم پيامبران!

222. فضائل الصحابة لابن حنبل عن محدوج بن زيد :أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله آخى بَينَ المُسلِمينَ، ثُمَّ قالَ: يا عَلِيُّ، أنتَ أخي، وأنتَ مِنّي بِمَنزِلَةِ هارونَ مِن موسى غَيرَ أنَّهُ لا نَبِيَّ بَعدي. أ ما عَلِمتَ يا عَلِيُّ، إنَّهُ أوَّلُ مَن يُدعى بِهِ يَومَ القِيامَةِ يُدعى بي، فَأَقومُ عَن يَمينِ العَرشِ في ظِلِّهِ فَاُكسى حُلَّةً خَضراءَ مِن حُلَلِ الجَنَّةِ، ثُمَّ يُدعى بِالنَّبِيّينَ بَعضِهِم عَلى أثَرِ بَعضٍ... ثُمَّ يُنادي مُنادٍ مِن تَحتِ العَرشِ: نِعمَ الأَبُ أبوكَ إبراهيمُ، ونِعمَ الأَخُ أخوكَ عَلِيٌّ! أبشِر يا عَلِيُّ، إنَّكَ تُكسى إذا كُسيتُ، وتُدعى إذا دُعيتُ، وتُحَيّا إذا حُيِّيتُ.

222. فضائل الصحابة، ابن حنبل ـ به نقل از محدوج بن زيد ـ :پيامبر خدا، ميان مسلمانان، برادرى برقرار ساخت و سپس فرمود: «اى على! تو هم برادر منى. تو براى من، چنانى كه هارون نسبت به موسى بود، جز آن كه پس از من، پيامبرى نخواهد بود. اى على! آيا نمى دانى نخستين كسى كه در روز قيامت صدا زده مى شود، منم، و از سمت راست سايه عرش بر مى خيزم و جامه اى سبزرنگ از جامه هاى بهشت، بر من پوشانده مى شود. سپس پيامبران ديگر، يكى پس از ديگرى، صدا زده مى شوند.… آن گاه، ندا دهنده اى از پايين عرش ندا در مى دهد: چه نيكو پدرى است پدرت ابراهيم! و چه نيكو برادرى است برادرت على!

شاد باش، اى على! آن گاه كه [در قيامت] بر من جامه[ى بهشتى] پوشيده شود، تو نيز جامه پوشانده مى شوى، و آن گاه كه مرا [در قيامت] صدا زنند، تو نيز صدا زده مى شوى، و آن گاه كه به من درود فرستاده شود، بر تو نيز درود فرستاده مى شود».

223. العمدة عن زيد بن أرقم :دَخَلتُ عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَقالَ: إنّي مُؤاخٍ بَينَكُم كَما آخَى اللّهُ بَينَ المَلائِكَة. ثُمَّ قالَ لِعَلِيٍّ عليه السلام: أنتَ أخي ورَفيقي، ثُمَّ تَلا هذِهِ الآيَةَ: «إِخْوَانًا عَلَى سُرُرٍ مُّتَقَابِلِينَ» ، الأَخِلّاءُ فِي اللّهِ يَنظُرُ بَعضُهُم إلى بَعضٍ.

223. العمدة ـ به نقل از زيد بن ارقم ـ :بر پيامبر خدا وارد شدم. فرمود: «همان گونه كه خداوند، ميان فرشتگانْ برادرى افكنده، من، ميان شما برادرى مى افكنم».

سپس به على عليه السلام فرمود: «تو برادر من و رفيق منى». آن گاه، اين آيه را تلاوت كرد: «برادرانى كه بر تخت هايى، رو به روى يكديگر نشسته اند» [و فرمود:] «برادرانى خدايى كه به يكديگر مى نگرند».

224. تاريخ دمشق عن زيد بن وهب :كُنّا ذاتَ يَومٍ عِندَ عَلِيٍّ عليه السلام، فَقالَ: أنَا عَبدُ اللّهِ، وأخو رَسولِهِ، لا يَقولُها بَعدي إلّا كَذّابٌ.

فَقالَ رَجُلٌ مِن غَطفانَ: وَاللّهِ لَأَقولَنَّ لَكُم كَما قالَ هذَا الكَذّابُ؛ أنَا عَبدُ اللّهِ وأخو رَسولِهِ. قالَ: فَصُرِعَ، فَجَعَلَ يَضطَرِبُ، فَحَمَلَهُ أصحابُهُ، فَأَتبَعتُهُم حَتَّى انتَهَينا إلى دارِ عُمارَة.

فَقُلتُ لِرَجُلٍ مِنهُم: أخبِرني عَن صاحِبِكُم.

فَقالَ: ماذا عَلَيكَ مِن أمرِهِ؟ فَسَأَلتُهُم بِاللّهِ، فَقالَ بَعضُهُم: لا وَاللّهِ ما كُنّا نَعلَمُ بِهِ بَأسا حَتّى قالَ تِلكَ الكَلِمَةَ، فَأَصابَهُ ما تَرى. فَلَم يَزَل كَذلِكَ حَتّى ماتَ.

224. تاريخ دمشق ـ به نقل از زيد بن وَهْب ـ :روزى نزد على عليه السلام بوديم. فرمود: «من، بنده خدا و برادر پيامبر او هستم. غير از من، هر كس اين سخن را بگويد، قطعا دروغگوست».

مردى از غطفان گفت: به خدا سوگند كه من نيز اين سخن را به شما مى گويم، چنان كه اين دروغگو گفت. من، بنده خدا و برادرِ پيامبر او هستم!

ناگهان آن مرد غطفانى به زمين افتاد و شروع به لرزيدن كرد. يارانش او را برداشتند و با خود بردند. من در پىِ آنها روان شدم تا به خانه عماره رسيديم. به يكى از آنها گفتم: مرا از دوستتان، خبر دهيد.

گفت: تو را به او چه كار؟

به خدا سوگندشان دادم.

يكى شان گفت: به خدا سوگند، ما در او مرضى سراغ نداشتيم، تا اين كه آن سخن را گفت و آن به سرش آمد كه مى بينى.

او همچنان بر آن حال بود تا مُرد.

راجع: موسوعة الإمام عليّ بن أبي طالب عليه السلام: ج5 ص457 (القسم العاشر / الفصل الرابع: الخصائص السياسيّة والإجتماعية / الإخاء مع النبيّ صلى الله عليه و آله )

و ج1 ص422 (القسم الثالث / الفصل الرابع: أحاديث المنزلة / موارد تأكيد النبيّ صلى الله عليه و آله على حديث المنزلة / يوم المؤاخاة).

ر. ك: دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام: ج10 ص373 (بخش دهم / فصل چهارم: ويژگى هاى سياسى و اجتماعى / برادرى با پيامبر صلى الله عليه و آله ) و ج2 ص45 (بخش سوم / فصل چهارم: احاديث منزلت / تأكيدهاى پيامبر صلى الله عليه و آله بر حديث منزلت / روز پيمان برادرى).

5 / 5: عِدَّةٌ مِمَّن تَآخَوا فِي الإِسلامِ

5 / 5: اسامى شمارى از مسلمانانى كه با يكديگر برادر شدند

1. أبو أيّوبَ الأَنصارِيُّ ، ومُصعَبُ بنُ عُمَير .

1. ابو ايّوب انصارى با مُصعَب بن عُمَير.

2. أبو بَكرٍ ، وعُمَرُ بنُ الخَطّابِ .

2. ابو بكر با عمر بن خطّاب.

3. اُبَيُّ بنُ كَعبِ بنِ قَيس ، وسَعيدُ بنُ زَيدِ بنِ عَمرو، وأبُو الأَعوَرِ ابنُ عَمِّ عُمَرَ .

3. اُبىّ بن كعب بن قيس با سعيد بن زيد بن عمرو و ابو اعور، پسرعموى عُمَر.

4. أرقَمُ بنُ أبِي الأَرقَمِ ، وطَلحَةُ بنُ زَيدٍ الأَنصارِيُّ.

4. ارقم بن ابى ارقم با طلحة بن زيد انصارى.

5. اُمُّ سَلَمَةَ، وصَفِيَّةُ.

5. اُمّ سلمه با صفيّه (پيمان خواهرى).

6. أوسُ بنُ الصّامِتِ، ومَرثَدُ بنُ أبي مَرثَدِ الغَنَوِيُّ.

6. اوس بن صامت با مَرثد بن ابى مَرثد غَنَوى.

7. إياسُ بنُ أبِي البُكَيرِ بنِ عَبدِ ياليلَ، وَالحارِثُ بنُ خَزَمَةَ.

7. اِياس بن ابى بُكير بن عبد ياليل با حارث بن خَزَمه.

8. بِشرُ بنُ البَراءِ بنِ مَعرورٍ، وواقِدُ بنُ عَبدِ اللّهِ التَّميمِيُّ.

8. بِشر بن بَراء بن معرور با واقد بن عبد اللّه تميمى.

9. بِلالُ بنُ رَباحٍ ، وعُبَيدَةُ بنُ الحارِثِ بنِ عَبدِ المُطَّلِبِ .

9. بلال بن رباح با عُبيدة بن حارث بن عبد المطّلب.

10. تَميمٌ مَولى خِراشِ بنِ الصَّمَةَ ، وخَبّابٌ مَولى عُتبَةَ بنِ غَزوانَ.

10. تميم، غلام خِراش بن صَمه با خَبّاب، غلام عُتبة بن غَزوان.

11. جَبرُ بنُ عَتيكِ بنِ قَيسٍ ، وخَبّابُ بنُ الأَرَتِّ بنِ جَندَلَة.

11. جَبر بن عَتيك بن قيس با خَبّاب بن اَرَت بن جَندَله.

12. جَعفَرُ بنُ أبي طالِبٍ، ومُعاذُ بنُ جَبَل .

12. جعفر بن ابى طالب با مُعاذ بن جبل.

13. الحارِثُ بنُ أوسِ بنِ مُعاذٍ، وعامِرُ بنُ فُهَيرَةَ مولى أبي بَكرٍ.

13. حارث بن اوس بن معاذ با عامر بن فُهَيره، غلام ابو بكر.

14. الحارِثُ بنُ الصَّمَةَ بنِ عَمرٍو، وصُهَيبُ بنُ سِنانِ بنِ مالِكٍ.

14. حارث بن صَمة بن عمرو با صُهيب بن سنان بن مالك.

15. حاطِبُ بنُ أبي بَلتَعَةَ ، وعُوَيمُ بنُ ساعِدَةَ بنِ عائِشٍ .

15. حاطب بن ابى بَلتعه با عُوَيم بن ساعدة بن عائش.

16. الحُصَينُ بنُ الحارِثِ بنِ المُطَّلِبِ ، ورافِعُ بنُ عَنجَدَةَ.

16. حُصين بن حارث بن مطّلب با رافع بن عَنجده.

17. حَمزَةُ بنُ عَبدِ المُطَّلِبِ، وزَيدُ بنُ حارِثَةَ .

17. حمزة بن عبد المطّلب با زيد بن حارثه.

18. حَنظَلَةُ بنُ أبي عامِرٍ، وشَمّاسُ بنُ عُثمانَ بنِ الشَّريدِ.

18. حنظلة بن ابى عامر با شمّاس بن عثمان بن شَريد.

19. خالِدُ بنُ أبِي البُكَيرِ بنِ عَبدِ ياليلَ، وزَيدُ بنُ الدَّثِنَةِ.

19. خالد بن ابى بُكير بن عبد ياليل با زيد بن دَثِنه.

20. خُنَيسُ بنُ حُذافَةَ بنِ قَيس، وأبو عَبسِ بنِ جَبرِ بنِ عَمرٍو.

20. خُنَيس بن حُذافة بن قَيس با ابو عَبس بن جَبر بن عمرو.

21. الزُّبَيرُ بنُ العَوّامِ ، وطَلحَةُ بنُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ عُثمانَ .

21. زبير بن عَوّام با طلحة بن عبيد اللّه بن عثمان.

22. زَيدُ بنُ الخَطّابِ أخو عُمَرَ بنِ الخَطّابِ، ومَعنُ بنُ عَدِيِّ بنِ الجَدِّ بنِ العَجلانِ.

22. زيد بن خطّاب، برادر عمر بن خطّاب، با معن بن عَدى بن جَدّ بن عَجلان.

23. زَينَبُ بِنتُ جَحشٍ، ومَيمونَةُ.

23. زينب بنت جَحش با ميمونه (پيمان خواهرى).

24. السّائِبُ بنُ عُثمانَ بنِ مَظعونٍ، وحارِثَةُ بنُ سُراقَةَ الأَنصارِيُّ.

24. سائب بن عثمان بن مظعون با حارثة بن سُراقه انصارى.

25. سَعدُ بنُ أبي وَقّاص ، وسَعدُ بنُ مُعاذِ بنِ النُّعمان .

25. سعد بن ابى وقّاص با سعد بن معاذ بن نعمان.

26. سَعدُ بنُ خَيثَمَةَ بنِ الحارث، وأبو سَلَمَةَ بنُ عَبدِ الأَسَدِ بنِ هِلال.

26. سعد بن خَيثمة بن حارث با ابو سلمة بن عبد الأسد بن هلال.

27. سَعدُ بنُ زَيدِ بنِ مالِكٍ الأَشهَلِيُّ، وعَمرُو بنُ سُراقَةَ.

27. سعد بن زيد بن مالك اشهلى با عمرو بن سراقه.

28. سَلمانُ ، وأبو ذَرٍّ الغِفارِيُّ .

28. سلمان فارسى با ابو ذر غِفارى.

29. سَلَمَةُ بنُ سَلامَةِ بنِ وَقشٍ ، وأبو سَبرَةَ بنُ أبي رُهمٍ العامِرِيُّ.

29. سلمة بن سلامة بن وَقش با ابو سَبرة بن ابى رُهم عامرى.

30. سِماكُ بنُ خَرَشَةَ الخَزرَجِيُّ أبو دُجانَةَ، وعُتبَةُ بنُ غَزوانَ.

30. سِماك بن خَرَشه خزرجى ابو دُجانه با عتبة بن غَزوان.

31. سُوَيبِطُ بنُ سَعدِ بنِ حَرمَلَةَ، وعائِذُ بنُ ماعِصٍ الزَّرقِيُّ .

31. سُوَيبِط بن سعد بن حرمله با عائذ بن ماعِص زَرقى.

32. سُوَيدُ بنُ عَمرٍو الأَنصارِيُّ، ووَهبُ بنُ سَعدِ بنِ أبي سَرحٍ.

32. سُويد بن عمرو انصارى با وَهْب بن سعد بن ابى سَرح.

33. شُجاعُ بنُ وَهبِ بنِ رَبيعَةَ، وأوسُ بنُ خَوَلِي بنِ عَبدِ اللّهِ.

33. شُجاع بن وَهْب بن ربيعه با اوس بن خَوَلى بن عبد اللّه.

34. صَفوانُ بنُ وَهبِ بنِ رَبيعَةَ، ورافِعُ بنُ المُعَلَّى بنِ لَوذانَ.

34. صفوان بن وهب بن ربيعه با رافع بن معلّى بن لَوذان.

35. الطُّفَيلُ بنُ الحارِثِ بنِ المُطَّلِبِ ، وَالمُنذِرُ بنُ مُحَمَّدِ بنِ عُقبَةَ.

35. طُفيل بن حارث بن مطّلب با منذر بن محمّد بن عُقبه.

36. عاقِلُ بنُ أبِي البُكَيرِ بنِ عَبدِ ياليلَ ، ومُجَذَّرُ بنُ زِيادِ بنِ عَمرٍو.

36. عاقل بن ابى بُكير بن عبد ياليل با مجذّر بن زياد بن عمرو.

37. عامِرُ بنُ أبِي البُكَيرِ بنِ عَبدِ ياليلَ، وثابِتُ بنُ قَيسِ بنِ شَمّاسٍ .

37. عامر بن ابى بكير بن عبد ياليل با ثابت بن قيس بن شمّاس.

38. عامِرُ بنُ رَبيعَةَ بنِ مالِكٍ، ويَزيدُ بنُ المُنذِرِ بنِ سَرحٍ الأَنصارِيُّ.

38. عامر بن ربيعة بن مالك با يزيد بن مُنذر بن سَرح انصارى.

39. عامِرُ بنُ عَبدِ اللّهِ أبو عُبَيدَةَ ابنُ الجَرّاحِ ، وزَيدُ بنُ سَهلٍ أبو طَلحَهَ الأَنصارِيُّ .

39. عامر بن عبد اللّه ابو عبيدة بن جرّاح با زيد بن سهل ابو طلحه انصارى.

40. عائِشَةُ، وحَفصَةُ.

40. عايشه با حفصه (پيمان خواهرى).

41. عَبّادُ بن بِشرٍ الأَنصارِيُ، وأبو حُذَيفَةَ بنُ عُتبَةَ.

41. عَبّاد بن بِشر انصارى با ابو حُذيفة بن عُتبه.

42. عُبادَةُ بنُ الصّامِتِ بنِ قَيسٍ، وكَنّازُ بنُ حُصَينٍ أبو مَرثَدٍ الغَنَوِيُّ.

42. عُبادة بن صامت بن قيس با كَنّاز بن حُصين ابو مَرثد غَنَوى.

43. عَبدُ اللّهِ بنُ جَحشِ بنِ رِئابٍ، وعاصِمُ بنُ ثابِتِ بنِ أبِي الأَفلَحِ.

43. عبد اللّه بن جَحْش بن رئاب با عاصم بن ثابت بن ابى افلح.

44. عَبدُ اللّهِ بنُ مَخرَمَةَ بنِ عَبدِ العُزّى، وفَروَةُ بنُ عَمرِو بنِ وَذَفَةَ.

44. عبد اللّه بن مَخرمة بن عبد العُزّى با فَروة بن عمرو بن وَذفه.

45. عَبدُ اللّهِ بنُ مَسعود ، وأنَسٌ.

45. عبد اللّه بن مسعود با اَنَس.

46. عَبدُ اللّهِ بنُ مَظعونِ بنِ حَبيب، وسَهلُ بنُ عُبَيدِ اللّهِ بنِ المُعَلّى.

46. عبد اللّه بن مظعون بن حبيب با سهل بن عبيد اللّه بن مُعلّى.

47. عُثمانُ بنُ عَفّان ، وعَبدُ الرَّحمنِ بنُ عَوف .

47. عثمان بن عفّان با عبد الرحمان بن عوف.

48. عُثمانُ بنُ مَظعون ، وأبو الهَيثَمِ بنُ التَّيِّهان.

48. عثمان بن مظعون با ابو هيثم بن تَيِّهان.

49. عُمَيرُ بنُ أبي وَقّاصِ بنِ وُهَيب، وعَمرُو بنُ مُعاذِ بنِ النُّعمان.

49. عمير بن ابى وقّاص بن وُهَيب با عمرو بن معاذ بن نُعمان.

50. عُمَيرُ بنُ عَبدِ عَمرِو الخُزِاعيُّ ذُو الشِّمالَينِ(ذُو اليَدَينِ)، ويَزيدُ بنُ الحارِثِ بنِ قَيسٍ.

50. عُمير بن عبد عمرو خزاعى ذو شِمالَين (ذو يَدَين) با يزيد بن حارث بن قيس.

51. عَوفُ بنُ مالِك ، وَالصَّعبُ بنُ جَثّامَةَ بنِ قَيس.

51. عوف بن مالك با صَعب بن جَثّامة بن قيس.

52. مُحرِزُ بنُ نَضلَةَ بنِ عَبدِ اللّه، وعُمارَةُ بنُ حَزمِ بنِ زَيد.

52. مُحرِز بن نَضلة بن عبد اللّه با عُمارة بن حزم بن زيد.

53. مِسطَحُ بنُ اُثاثَةَ بنِ عَبّاد، وزَيدُ بنُ المُزيَّنِ.

53. مِسطَح بن اُثاثة بن عَبّاد با زيد بن مُزيّن.

54. مُعاذُ بنُ الحارِثِ بنِ رِفاعَةَ، ومُعَمَّرُ بنُ الحارِثِ بنِ مُعَمَّر.

54. معاذ بن حارث بن رِفاعه با مُعمّر بن حارث بن مُعمّر.

55. مُعاذُ بنُ ماعِصٍ الأَنصارِي، وسالِمٌ مَولى أبي حُذَيفَة .

55. معاذ بن ماعص انصارى با سالم، غلام ابو حذيفه.

56. مُعاوِيَةُ بنُ أبي سُفيان، وَالحُتاتُ بنُ يَزيدَ بنِ عَلقَمَة.

56. معاوية بن ابى سفيان با حُتات بن يزيد بن علقمه.

57. مُعَتِّبُ بنُ عَوفٍ «مُعَتِّبُ بنُ الحَمراءِ»، وثَعلَبَةُ بنُ حاطِبِ بنِ عَمرٍو.

57. مُعتِّب بن عوف (/ معتّب بن حمراء) با ثعلبة بن حاطب بن عمرو.

58. المِقدادُ بنُ عَمرٍو الكَندِي ، وعَمّارُ بنُ ياسِر .

58. مقداد بن عمرو كِندى با عمّار بن ياسر.

59. المُنذِرُ بنُ عَمرِو بنِ خُنَيسٍ المُعنِق ، وطُلَيبُ بنُ عُمَير.

59. منذر بن عمرو بن خُنيس مُعنق با طُليب بن عُمير.

60. نُفَيعُ بنُ الحارِثِ بنِ كَلدَةَ أبو بَكرَة، وأبو بَرزَةَ الأَسلَمِي.

60. نُفيع بن حارث بن كلده ابو بكره با ابو بَرزه اَسلَمى.

61. نَوفَلُ بنُ الحارِثِ بنِ عَبدِ المُطَّلِب، وَالعَبّاسُ بنُ عَبدِ المُطَّلِبِ.

61. نَوفل بن حارث بن عبد المطّلب با عبّاس بن عبد المطّلب.

5 / 6: تَجديدُ مَشرُوعِ الإِخاءِ الدِّينِيِّ في آخِرِ الزَّمانِ

5 / 6: تجديد حيات برادرىِ دينى در آخِرْ زمان

225. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :رُبَّ مُؤمِنٍ بي ولَم يَرَني، ومُصَدِّقٍ بي وما شَهِدَني، اُولئِكَ إخواني حَقّا.

225. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بسا ايمان آورنده به من، كه مرا نديده است! و بسا تصديق كننده [حقّانيت و نبوّت] من، كه مرا مشاهده نكرده است! اينان، به راستى، برادران من اند.

226. الدرّ المنثور عن أنس :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: لَيتَني قَد لَقيتُ إخواني. فَقالَ لَهُ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ: أوَلَسنا إخوانَكَ؟

قالَ: بَلى، أنتُم أصحابي، وإخواني قَومٌ يَأتونَ مِن بَعدي يُؤمِنونَ بي ولَم يَرَوني. ثُمَّ قَرَأَ: «الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ» .

226. الدرّ المنثور ـ به نقل از اَنَس ـ :پيامبر خدا فرمود: «كاش برادرانم را ملاقات كرده بودم!».

مردى از يارانش گفت: آيا ما برادران تو نيستيم؟

فرمود: «بله، شما ياران منيد؛ [امّا] برادران من، مردمانى هستند كه پس از من مى آيند و به من، ايمان مى آورند، در حالى كه مرا نديده اند» و سپس اين آيه را تلاوت نمود: «كسانى كه به غيب، ايمان مى آورند و نماز مى گزارند» .

227. المطالب العالية عن عون بن مالك :المطالب العالية عن عون بن مالك: قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: يا لَيتَني لَقيتُ إخواني. قالوا: يا رَسولَ اللّهِ، ألَسنا إخوانَكَ وأصحابَكَ؟

قالَ: بَلى، ولكِن قوما يَجيؤونَ مِن بَعدِكُم يُؤمِنونَ بي إيمانَكُم، ويُصَدِّقونّي تَصديقَكُم، ويَنصُرونَ نَصرَكُم، فَيا لَيتَني لَقيتُ إخواني.

227. المطالب العالية ـ به نقل از عون بن مالك ـ :پيامبر خدا فرمود: «اى كاش، برادرانم را ديدار مى كردم!».

گفتند: اى پيامبر خدا! آيا ما برادران و ياران تو نيستيم؟

فرمود: «چرا؛ ولى پس از شما، مردمانى مى آيند كه همانند شما به من ايمان مى آورند و همانند شما تصديقم مى كنند و همانند شما مرا يارى مى رسانند. پس، اى كاش، برادرانم را ديدار مى كردم!».

228. الإمام الباقر عليه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ذاتَ يَومٍ وعِندَهُ جَماعَةٌ مِن أصحابِهِ: اللّهُمَّ لَقِّني إخواني ـ مَرَّتَينِ ـ.

فَقالَ مَن حَولَهُ مِن أصحابِهِ: أما نَحنُ إخوانُكَ يا رَسولَ اللّهِ؟!

فَقالَ: لا، إنَّكُم أصحابي، وإخواني قَومٌ مِن آخِرِ الزَّمانِ آمَنوا بي ولَم يَرَوني، لَقَد عَرَّفَنيهِمُ اللّهُ بِأَسمائِهِم وأسماءِ آبائِهِم مِن قَبلِ أن يُخرِجَهُم مِن أصلابِ آبائِهِم وأرحامِ اُمَّهاتِهِم، لَأَحَدُهُم أشَدُّ بَقِيَّةً عَلى دينِهِ مِن خَرطِ القَتادِ فِي اللَّيلَةِ الظَّلماءِ، أو كَالقابِضِ على جَمرِ الغَضى ، اُولئِكَ مَصابيحُ الدُّجى، يُنجيهِمُ اللّهُ مِن كُلِّ فِتنَةٍ غَبراءَ مُظلِمَةٍ.

228. امام باقر عليه السلام :روزى پيامبر خدا، در حالى كه جماعتى از يارانش نزد ايشان بودند، دو بار فرمود: «بار خدايا! مرا با برادرانم ملاقات ده».

يارانش كه پيرامون ايشان بودند، گفتند: مگر ما برادران تو نيستيم، اى پيامبر خدا؟!

فرمود: «نه، شما ياران منيد. برادران من، مردمانى از آخِرْ زمان هستند كه با آن كه مرا نديده اند، به من ايمان آورده اند. خداوند، آنان را پيش از آن كه از پشت پدرانشان و ارحام مادرانشان بيرون آورد، با نام و نام پدرانشان به من شناسانْد. هر يك از ايشان، بر دينش، پايدارتر از كشيدن شاخ و برگ خار مغيلان با دست در شب تار است، يا همانند كسى است كه اخگرِ چوب درخت شوره گز [كه دير خاموش مى شود] در دست گرفته باشد. آنان، چراغ هاى تاريكى اند. خداوند، ايشان را از هر فتنه تيره و تار، مى رهانَد».

229. الأمالي للمفيد عن عوف بن مالك :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله ذاتَ يَومٍ: يا لَيتَني قَد لَقيتُ إخواني! فَقالَ لَهُ أبوبَكرٍ وعُمَرُ: أَوَلَسنا إخوانَكَ؟ آمَنّا بِكَ وهاجَرنا مَعَكَ؟!

قالَ صلى الله عليه و آله: قَد آمَنتُم وهاجَرتم، ويا لَيتَني قَد لَقيتُ إخواني. فَأَعادَا القَولَ.

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله: أنتُم أصحابي، ولكِن إخوانِيَ الَّذينَ يَأتونَ مِن بَعدِكُم؛ يُؤمِنونَ بي ويُحِبّونّي ويَنصُرونّي ويُصَدِّقونّي وما رَأَوني، فَيا لَيتَني قَد لَقيتُ إخواني!

229. الأمالى، مفيد ـ به نقل از عوف بن مالك ـ :روزى پيامبر خدا فرمود: «اى كاش برادرانم را ديده بودم!».

ابو بكر و عمر گفتند: مگر ما برادران تو نيستيم؟ به تو ايمان آورديم و با تو هجرت كرديم.

فرمود: «البتّه شما ايمان آورديد و هجرت كرديد؛ ولى اى كاش برادرانم را ملاقات كرده بودم».

آن دو، سخن خود را تكرار كردند.

پيامبر خدا فرمود: «شما ياران منيد؛ امّا برادران من، آن كسانى هستند كه پس از شما مى آيند، به من ايمان مى آورند و دوستم مى دارند و يارى ام مى رسانند و تصديقم مى كنند، در حالى كه مرا نديده اند. پس، اى كاش برادرانم را ملاقات كرده بودم!».

230. صحيح مسلم عن أبي هريرة :أنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أتَى المَقبَرَةَ فَقالَ: السَّلامُ عَلَيكُم دارَ قومٍ مُؤمِنينَ. وإنّا إن شاءَ اللّهُ بِكُم لاحِقونَ. وَدِدتُ أنّا قد رَأَينا إخوانَنا.

قالوا: أَ وَ لَسنا إخوانَكَ يا رَسولَ اللّهِ؟

قالَ: أنتُم أصحابي، وإخوانُنا الَّذينَ لَم يَأتوا بَعدُ.

فَقالوا: كَيفَ تَعرِفُ مَن لَم يَأتِ بَعدُ مِن اُمَّتِكَ يا رَسولَ اللّهِ؟

فَقالَ: أ رَأَيتَ لَو أنَّ رَجُلاً لَهُ خَيلٌ غُرٌّ مُحَجَّلَةٌ بَينَ ظَهرَي خَيلٍ دُهمٍ بُهمٍ ، أ لا يَعرِفُ خَيلَهُ؟

قالوا: بَلى، يا رَسولَ اللّهِ.

قالَ: فَإِنَّهُم يَأتونَ غُرّاً مُحَجَّلينَ مِنَ الوُضوءِ، وأنَا فَرَطُهُم عَلَى الحَوضِ . ألا لَيُذادَنَّ رِجالٌ عَن حَوضي كَما يُذادُ البَعيرُ الضّالُّ، اُناديهِم: ألا هَلُمَّ! فَيُقالُ: إنَّهُم قَد بَدَّلوا بَعدَكَ. فَأَقولُ: سُحقا سُحقا.

230. صحيح مسلم ـ به نقل از ابو هريره ـ :پيامبر خدا به قبرستان رفت و فرمود: «درود بر شما، اى ساكنان سراى گروه مؤمنان! ما نيز به خواست خدا، به شما خواهيم پيوست. دوست داشتم كه برادرانمان را مى ديديم».

گفتند: مگر ما برادران تو نيستيم، اى پيامبر خدا؟

فرمود: «شما ياران منيد. برادران ما، آن كسانى هستند كه هنوز [به دنيا] نيامده اند».

گفتند: اى پيامبر خدا! چگونه كسانى از امّتت را كه هنوز نيامده اند، مى شناسى؟

فرمود: «به نظر شما، اگر مردى در ميان رَمه اى از اسبان سياه يك دست، اسبانى با

چهره و پاهاى سفيد داشته باشد، اسبانش را نمى شناسد؟».

گفتند: چرا، اى پيامبر خدا!

فرمود: «آنان نيز در حالى مى آيند كه بر اثر وضو، چهره ها و پاهايشان سپيد است، و من، پيشرو آنان بر كنار حوض [كوثر] هستم. بدانيد كه مردانى از حوض من، دور رانده مى شوند، چنان كه اشتر غريبه، دور رانده مى شود، و من صدايشان مى زنم: هان! بياييد! امّا گفته مى شود: اينان، پس از تو [دين و آيين تو را] تغيير دادند. پس من مى گويم: دور شويد، دور شويد!».

231. حلية الأولياء عن ابن عمر عن رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَا اختَلَطَ حُبّي بِقَلبِ عَبدٍ فَأَحَبَّني إلّا حَرَّمَ اللّهُ جَسَدَهُ عَلَى النّارِ.

ثُمَّ قالَ: لَيتَني أرىٰ إخواني وَرَدوا عَلَى الحَوضِ، فَأَستَقبِلَهُم بِالآنِيَةِ فيهَا الشَّرابُ فَأَسقِيَهُم مِن حَوضي قَبلَ أن يَدخُلُوا الجَنَّةَ.

فَقيلَ لَهُ: يا رَسولَ اللّهِ، أوَلَسنا إخوانَكَ؟ قالَ: أنتُم أصحابي، وإخواني مَن آمَنَ بي ولَم يَرَني، إنّي سَأَلتُ رَبّي أن يُقِرَّ عَيني بِكُم وبِمَن آمَنَ بي ولَم يَرَني.

231. حلية الأولياء ـ به نقل از ابن عمر ـ :پيامبر خدا فرمود: «محبّت من به دل هيچ بنده اى نياميخت و دوستم نداشت، مگر آن كه خداوند، بدن او را بر آتش، حرام گردانيد».

سپس فرمود: «كاش برادرانم را كه بر حوض [كوثر] وارد مى شوند و من با ظرف هايى پُر از شراب [بهشتى] به استقبالشان مى روم و آنها را پيش از آن كه وارد بهشت شوند، از حوضم سيراب مى كنم، ببينم».

گفته شد: اى پيامبر خدا! مگر ما برادران تو نيستيم؟

فرمود: «شما ياران منيد. برادران من، كسانى اند كه به من ايمان آورده اند، در حالى كه مرا نديده اند. من از پروردگارم درخواست كرده ام كه چشم مرا به شما و به كسانى كه نديده، به من، ايمان آورده اند، روشن گردانَد».

232. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في وَصفِ إخوانِهِ الَّذينَ يَأتونَ مِن بَعدِهِ ـ :لَو أنَّ أحَدا مِنهُم يُسَبِّحُ تَسبيحَةً خَيرٌ لَهُ مِن أن يَصيرَ لَهُ جِبالُ الدُّنيا ذَهَبا، ونَظرَةٌ إلى واحِدٍ مِنهُم أحَبُّ إلَيَّ مِن نَظرَةٍ إلى بَيتِ اللّهِ الحَرام، ولَو أنَّ أحَدا مِنهُم يَموتُ في شِدَّةٍ بَينَ أصحابِهِ لَهُ أجرُ مَقتولٍ بَينَ الرُّكن وَالمَقام، ولَهُ أجرُ مَن يَموتُ في حَرَمِ اللّه، ومَن ماتَ في حَرَمِ اللّهِ آمَنَهُ اللّهُ مِنَ الفَزَعِ الأَكبَرِ، وأدخَلَهُ الجَنَّةَ.

232. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در وصف برادرانش كه پس از او مى آيند ـ :هر يك از آنان اگر يك تسبيح بگويد، در نظرش بهتر از آن است كه كوه هاى دنيا براى او طلا شود. يك نگاه به يكى از آنان، نزد من محبوب تر از نگاه كردن به بيت اللّه الحرام است. اگر فردى از آنان در بين يارانش در سختى بميرد، پاداش كسى را دارد كه در ميان رُكن و مقام، كشته شده باشد، و مزد كسى را دارد كه در حرم خدا بميرد. كسى كه در حرم خدا بميرد، خداوند، او را از آن وحشت بزرگ [در روز قيامت] در امان مى دارد و به بهشتش مى بَرَد.

الفصل السادس: صفات أفضل الإخوان في اللّه

فصل ششم: صفات برترينْ برادران دينى

233. الإمام عليّ عليه السلام ـ عِندَ ما قامَ إلَيهِ رَجُلٌ مِن أصحابِهِ فَقالَ: نَهيتَنا عَنِ الحُكومَةِ ثُمَّ أمَرتَنا بِها، فَلَم نَدرِ أيُّ الأَمرَينِ أرشَدُ؟ فَصَفقَ عليه السلام إحدى يَدَيهِ عَلَى الاُخرى ـ :أينَ القَومُ الَّذينَ دُعوا إلَى الإِسلامِ فَقَبِلوهُ، وقَرَؤُوا القُرآنَ فَأَحكَموهُ، وهيجوا إلَى الجِهاد فَوَلِهوا وَلَهَ اللِّقاحِ إلى أولادِها، وسَلَبُوا السُّيوفَ أغمادَها، وأخَذوا بِأَطرافِ الأَرضِ زَحفا زَحفا، وصَفّا صَفّا، بَعضٌ هَلَكَ وبَعضٌ نَجا، لا يُبَشَّرونَ بِالأَحياءِ، ولا يُعزَّونَ عَنِ المَوتى (القَتلى)، مُرهُ العُيونِ مِنَ البُكاءِ، خُمصُ البُطونِ مِنَ الصِّيامِ، ذُبُلُ الشِّفاهِ مِنَ الدُّعاءِ، صُفرُ الأَلوانِ مِن السَّهَرِ، عَلى وُجوهِهِم غَبَرَةُ الخاشِعينَ، اُولئِكَ إخوانِيَ الذّاهِبونَ، فَحَقَّ لَنا أن نَظمَأ إلَيهِم ونَعَضَّ الأَيدِيَ عَلى فِراقِهِم.

233. نهج البلاغة :مردى از ياران او (على عليه السلام ) برخاست و گفت: تو ما را از پذيرش حكميت، نهى كردى و سپس به [پذيرفتن] آن، فرمانمان دادى. ما نمى دانيم كدام يك از اين كارها درست تر است؟

امام عليه السلام، دستش را بر روى دست ديگرش زد و فرمود: «... كجا هستند آن مردمى كه به اسلام، فرا خوانده شدند و آن را پذيرفتند، و قرآن را خواندند و آن را درست فهميدند؟! و به جهاد برانگيخته شدند و چونان شيفتگى مادّه شتر به بچّه هايش، شيفته جهاد شدند و شمشيرها از نيام بر كشيدند و در اطراف و اكناف زمين، صف در صف، پيش رفتند و پيشروى كردند و بعضى[شان] جان باختند و بعضى رهيدند؟! نه بشارتِ زندگان به آنها داده مى شد، و نه در باره كشته شدگان، تسليت داده مى شدند، چشمانشان از گريه [از خوف خداوند] صدمه ديده بود و شكم هايشان از روزه دارى به پُشت آنان چسبيده بود، لب هايشان از [كثرت] دعا خشكيده، و رنگ هايشان از شب زنده دارى ها زرد شده بود و بر چهره هايشان، گرد خاكسارى و خشوع، نشسته بود. آنان، برادران من اند كه رفته اند. پس بر ما سِزَد كه تشنه آنان باشيم و از دورى شان، انگشت حسرت به دندان گزيم».

234. نهج البلاغة :رُوِيَ عَن نَوفٍ البِكالِيِّ قالَ: خَطَبَنا بِهذِهِ الخُطبَةِ أميرُ المُؤمِنينَ عَلِيٌّ عليه السلام بِالكوفَةِ وهُوَ قائِمٌ عَلى حِجارَةٍ، نَصَبَها لَهُ جَعدَةُ بنُ هُبَيرَةَ المَخزومِي،

وعَلَيهِ مِدرَعَةٌ مِن صوفٍ، وحَمائِلُ سَيفِهِ ليفٌ، وفي رِجلَيهِ نَعلانِ مِن ليفٍ، وفي جَبينِهِ ثَفِنَةٌ مِن أثَرِ السُّجودِ... قالَ عليه السلام:

ألا إنَّهُ قَد أدبَرَ مِنَ الدُّنيا ماكانَ مُقبِلاً، وأقبَلَ مِنها ماكانَ مُدبِرا، وأزمَعَ التَّرحالَ عِبادُ اللّهِ الأَخيارُ، وباعوا قَليلاً مِنَ الدُّنيا لا يَبقى بِكَثيرٍ مِنَ الآخِرَةِ لا يَفنى.

ما ضَرَّ إخوانَنَا الَّذينَ سُفِكت دِماؤُهُم ـ وهُم بِصِفِّينَ ـ ألّا يَكونوا اليَومَ أحياءً يُسيغُون الغُصَصَ ويَشرَبونَ الرَّنقَ ؟ قَد ـ وَاللّهِ ـ لَقُوا اللّهَ فَوَفّاهُم اُجورَهُم وأحَلَّهُم دارَ الأَمنِ بَعدَ خَوفِهِم.

أينَ إخوانِيَ الَّذينَ رَكِبُوا الطَّريقَ ومَضَوا عَلَى الحَقِّ؟ أينَ عَمّار؟ وأينَ ابنُ التَّيِّهان ؟ وأينَ ذُوالشَّهادَتَين ؟ وأينَ نُظَراؤُهُم مِن إخوانِهِم؛ الَّذينَ تَعاقَدوا عَلَى المَنِيَّةِ واُبرِدَ بِرُؤوسِهِم إلَى الفَجَرَةِ؟

قالَ: ثُمَّ ضَرَبَ بِيَدِهِ عَلى لِحيَتِهِ الشَّريفَةِ الكَريمَةِ فَأَطالَ البُكاءَ، ثُمَّ قالَ عليه السلام: أوِّه عَلى إخوانِيَ الَّذينَ تَلَوُا القُرآنَ فَأَحكَموهُ، وتَدَبَّرُوا الفَرضَ فَأَقاموهُ، أحيَوُا السُّنَّةَ وأماتُوا البِدعَةَ، دُعوا لِلجِهادِ فَأَجابوا، ووَثِقوا بِالقائِدِ فَاتَّبَعوهُ.

ثُمَّ نادى بِأَعلى صَوتِهِ: الجِهادَ الجِهادَ عِبادَ اللّهِ! ألا وإنّي مُعَسكِرٌ في يَومي هذا، فَمَن أرادَ الرَّواحَ إلَى اللّهِ فَليَخرُج!

234. نهج البلاغة ـ به نقل از نوف بِكالى ـ :امير مؤمنان على عليه السلام، در كوفه، در حالى كه بر روى سنگى كه جعدة بن هبيره مخزومى برايش نصب كرده بود، ايستاده بود و جبّه

پشمينى بر تن داشت و حمايل شمشيرش از ليف خرما بود و كفش هايى از ليفِ خرما به پا داشت و در پيشانى اش پينه اى بر اثر سجده بود...، براى ما سخنرانى كرد و فرمود: «بدانيد آنچه از دنيا روى آورده بود، پشت كرده و آنچه پشت كرده بود، روى آورده است، و بندگان نيك خدا، عزم كوچيدن، جزم كردند و دنياى اندك ناپايدار را به آخرت فناناپذير، فروختند.

برادران ما را كه در صفّين، خونشان ريخته شد، چه زيان، اگر امروز زنده نيستند تا خوراكشان، اندوه باشد و نوشيدنى شان خون دل؟! به خدا سوگند كه آنان به لقاى خداوند، نايل آمدند و خدا، مزد آنان را به كمال و تمام، عطايشان فرمود و پس از دوران ترس، در سراى امن و آرامش جايشان داد.

كجايند آن برادران من كه گام در راه نهادند و طريق حق پوييدند؟ كجاست عمّار؟ كجاست ابن تَيِّهان؟ كجاست ذو شهادتَين؟ كجايند امثال اينان از برادرانشان كه بر مرگ، با يكديگر، پيمان بستند و سرهاى بُريده شان را براى نابه كاران فرستادند؟».

سپس با دست بر محاسن شريف و گرامى اش كشيد و گريه اى طولانى كرد و آن گاه فرمود: «دريغا بر آن برادرانم كه قرآن را خواندند و آن را نيك دريافتند، در واجبات [الهى] انديشه كردند و آنها را برپا داشتند و سنّت را زنده داشتند و بدعت را ميراندند و به جهاد، فرا خوانده شدند و اجابت كردند، و به رهبر، اطمينان كردند و از او پيروى نمودند!».

سپس با بلندترين صدايش فرمود: «جهاد! جهاد! اى بندگان خدا! آگاه باشيد كه من، همين امروز، لشكر مى كشم. پس هر كه خواهان ره سپار شدن به سوى خداست، خارج شود».

235. الكافي عن أحمد بن محمّد بن خالد عن بعض أصحابه من العراقيّين رفعه، قالَ :خَطَبَ النّاسَ الحَسَنُ بنُ عَلِيٍّ ـ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِما ـ فَقالَ: أيُّهَا النّاسُ، أنَا اُخبِرُكُم عَن أخٍ لي كانَ مِن أعظَمِ النّاسِ في عَيني، وكانَ رَأسُ ما عَظُمَ بِهِ في عَيني صِغَرَ الدُّنيا في عَينِهِ. كانَ خارِجا مِن سُلطانِ بَطنِهِ؛ فَلا يَشتَهي ما لا يَجِدُ، ولا يُكثِرُ إذا وَجَدَ. كانَ خارِجا مِن سُلطانِ فَرجِهِ؛ فَلا يَستَخِفُّ لَهُ عَقلَهُ ولا رَأيَهُ. كانَ خارِجا مِن سُلطانِ الجَهالَةِ؛ فَلا يَمُدُّ يَدَهُ إلّا عَلى ثِقَةٍ؛ لِمَنفَعَةٍ.

كانَ لا يَتَشَهّى، ولا يَتَسَخَّطُ، ولا يَتَبَرَّمُ . كانَ أكثَرَ دَهرِهِ صَمّاتا، فَإِذا قالَ بَذَّ القائِلينَ . كانَ لا يَدخُلُ في مِراءٍ ، ولا يُشارِكُ في دَعوى، ولا يُدلي بِحُجَّةٍ حَتّى يَرى قاضِيا . وكانَ لا يَغفُلُ عَن إخوانِهِ، ولا يَخُصُّ نَفسَهُ بِشَيءٍ دونَهُم. كانَ ضَعيفا مُستَضعَفا، فَإِذا جاءَ الجِدُّ كانَ لَيثا عادِيا.

كانَ لا يَلومُ أحَدا فيما يَقَعُ العُذرُ في مِثلِهِ حَتّى يَرَى اعتِذارا. كانَ يَفعَلُ ما يَقولُ، ويَفعَلُ ما لا يَقولُ . كانَ إذَا ابتَزَّهُ أمرانِ لا يَدري أيَّهُما أفضَلُ نَظَرَ إلى أقرَبِهِما إلَى الهَوى فَخالَفَهُ. كانَ لا يَشكو وَجَعا إلّا عِندَ مَن يَرجو عِندَهُ البُرءَ، ولا يَستَشيرُ إلّا مَن يَرجو عِندَهُ النَّصيحَةَ. كانَ لا يَتَبَرَّمُ، ولا يَتَسَخَّطُ، ولا يَتَشَكّى، ولا يَتَشَهّى، ولا يَنتَقِمُ، ولا يَغفُلُ عَن العَدُوِّ.

فَعَلَيكُم بِمِثلِ هذِهِ الأَخلاقِ الكَريمَةِ إن أطَقتُموها، فَإِن لَم تُطيقوها كُلَّها فَأَخذُ القَليلِ خَيرٌ مِن تَركِ الكَثيرِ، ولا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللّهِ.

235. الكافى ـ به نقل از احمد بن محمّد بن خالد، از يكى از ياران عراقى اش، كه سند آن را به اهل بيت عليهم السلام رسانده است ـ :حسن بن على ـ كه درود خداوند بر آن دو باد ـ براى مردم، سخنرانى كرد و فرمود: «اى مردم! من شما را از برادرى كه داشتم، خبر مى دهم: او در نظر من، از بزرگ ترينِ مردمان بود و مهم ترين چيزى كه او را در نظرم بزرگ كرده بود، پستى دنيا در نگاه او بود. او از سلطه شكمش خارج شده بود. بنا بر اين، چيزى را كه نداشت، نمى خواست و هر گاه به دست مى آورد، زياده روى نمى كرد. از سلطه شهوتش نيز خارج شده بود. از اين رو، در انديشه و نظرش سَبُكى نمى كرد. از سلطه نادانى نيز خارج شده بود. از اين رو، دست خود را جز به سوى شخص مطمئن و براى بهره مند شدن، دراز نمى كرد.

نه خواست و تمايلى داشت، نه رنجيده خاطر و ناراضى مى شد، و نه دلگير مى گشت. بيشتر عمرش خاموش بود و هر گاه سخن مى گفت، بر گويندگان، چيره مى شد. وارد ستيزه نمى شد، در دعوايى شركت نمى كرد و جز در حضور قاضى، دليل نمى آورد. از [حال] برادرانش غفلت نمى كرد. هرگز چنين نبود كه چيزى را به خود، اختصاص دهد و به ديگران ندهد. [در ظاهر] ضعيف و ناتوان بود؛ امّا چون پاى تلاش به ميان مى آمد، شيرى ژيان بود.

هيچ كس را به واسطه كارى كه جاى عذر داشت، سرزنش نمى كرد تا آن كه عذر آورده شود. آنچه را مى گفت، به كار مى بست و آنچه را هم نمى گفت، به كار مى بست. هر گاه دو كار برايش پيش مى آمد كه نمى دانست كدام يك از آنها بهتر است، آن را كه به هوس، نزديك تر بود، رها مى كرد. هرگز از بيمارى و دردى شكايت نمى كرد، مگر در نزد كسى كه اميد بهبود از او داشت، و مشورت نمى كرد، مگر با كسى كه اميد راه نمايى از او داشت. دل تنگ و دلگير نمى شد، ناراضى نبود، شكايت نمى كرد، هوسباز نبود، انتقام نمى گرفت و از دشمن هم غافل نبود.

پس شما نيز اگر مى توانيد، اين گونه خوى و خصلت هاى والا را به دست آوريد، و اگر نمى توانيد همه آنها را داشته باشيد، به دست آوردن اندكى از آن، بهتر از آن است كه هيچ به دست نياوريد؛ و نيرو و توانى نيست، مگر از سوى خداوند».

236. الإمام الباقر عليه السلام :كانَ لي أخٌ في عَيني عَظيمٌ، وكانَ الَّذي عَظَّمَهُ في عَيني صِغَرَ الدُّنيا في عَينِهِ.

236. امام باقر عليه السلام :مرا برادرى بود كه در نظرم بزرگ مى نمود. آنچه او را در نگاهم بزرگ ساخته بود، پستى دنيا در نظر او بود.

237. الإمام الرضا عليه السلام ـ في صِفَةِ الإِمامِ ـ :الإِمامُ: الأَنيسُ الرَّفيقُ، وَالوالِدُ الشَّفيقُ، وَالأَخُ الشَّقيقُ، وَالاُمُّ البَرَّةُ بِالوَلَدِ الصَّغيرِ.

237. امام رضا عليه السلام ـ در توصيف امام ـ :امام، [چونان] همدمِ همراه، پدرِ مهربان، برادرِ تنى، و مادر دلسوز به حال كودك است.

راجع: هذه الموسوعة: ج1 ص128 (أعلى مراتب الإيمان)

وص 142 (الوصول إلى درجة رجال الأعراف).

ر. ك: همين دانش نامه: ج1 ص129 (بالاترين مراتب ايمان)

و ص143 (رسيدن به مقام اَعرافيان).