ب خ ل / البخل

درآمد

بُخل و شُحّ، در لغت

واژه «بُخل»، در لغت عرب به معناى «منع و اِمساك» و ضدّ «كَرَم و جود» است و در فارسى، به معناى «زُفتى و تنگ چشمى» است.

فيروزآبادى، در تبيين معناى «بخل»، گفته است :

البُخلُ وَ البُخولُ، بِضَمِّهِما، وَ كَجَبَلٍ وَ نَجْمٍ وَ عُنُقٍ : ضِدُّ الكَرَمِ.

بخل و بخول، هر دو به ضمّ با، و نيز بر وزن هاى جَبَل و نَجْم و عُنُق، ضدّ كَرَم است.

راغب اصفهانى نيز مى گويد :

البُخلُ : إمساكُ المُقتَنَياتِ عَمّا لا يَحِقُّ حَبسُها عَنهُ، وَ يُقابِلُهُ الجودُ.

بخل، نگه داشتن دارايى ها از جاهايى است كه حبس از آن، شايسته نيست [و در آن جاها بايد مصرف شود]. مقابل آن، بخشش است. و امّا «شُحّ»، به معناى بخل شديد و بازداشتن همراه با حرص، تفسير شده است، چنان كه ابن فارِس مى گويد :

الشين وَ الحاء، الأَصلُ فيهِ المَنعُ، ثُمَّ يَكونُ مَنعا مَعَ حِرصٍ. مِن ذلِكَ الشُّحُّ وَ هُوَ البُخلُ مَعَ حِرصٍ.

شين و حا (شحّ) : اصل در اين واژه، بازداشتن است، و بعدها در بازداشتن همراه با حرص، به كار برده شده است. از همين روست كه شُحّ، همان بخل آزمندانه است.

نيز راغب مى گويد :

الشُّحُّ : بُخلٌ مَعَ حِرصٍ، وَ ذلِكَ فيما كانَ عادَةً.

شُحّ، بخل همراه با حرص است، و اين، در جايى است كه عادت شده باشد.

ابن اثير نيز مى گويد :

الشُّحُّ : أشَدُّ البُخلِ، وَ هُوَ أبلَغُ؛ فِى المَنعِ مِنَ البُخلِ.

شُح، بخل شديد است و در خوددارى [از بخشيدن]، رساتر از بخل است.

شيخ طوسى، اصل و حقيقت «بُخل» را دشوارى در بخشش مى داند.

گفتنى است كه به دليل نزديك بودن معناى لغوى «بخل» و «شُح»، و كاربرد مشابه آنها در قرآن و حديث، مطالب مربوط به آنها در اين جا با هم مطرح مى گردند.

بخل و شُح، در قرآن و حديث

واژه «بُخل» و مشتقّات آن، در قرآن كريم، دوازده بار و در هفت آيه، به صورت مصدر و فعل ماضى و مضارع، به كار رفته است. واژه «شُح» و «أشحّة» نيز پنج بار در چهار آيه آمده است.

افزون بر اين، در موارد ديگرى، مانند آيات 29 و 100 سوره اِسرا، آيه 19 سوره معارج، آيه 35 سوره ق، آيه 53 سوره نساء، و آيات 34 و 35 سوره نجم، بدون به كار بردن واژه «بخل» و «شُح»، اين صفت ها، به شدّت نكوهش گرديده است.

در احاديث اسلامى، واژه هاى «بخل» و «شُح»، كاربردهاى مختلفى دارند و پيشوايان اسلام، ره نمودهاى قابل تأمّل، ارزنده و آموزنده اى در باره صفت «بخل»، ارائه كرده اند كه در پى، خواهد آمد. امّا پيش از آن، به چند نكته در جمع بندى آنها، اشاره مى شود :

1. معناى بخل و شح و نكوهيدگى آنها

از نگاه قرآن و حديث، «بخل» و «شحّ»، نكوهيده است و عبارت از منع و اِمساكى است كه عقل، آن را زشت و نكوهيده مى شمارد. از اين رو، در روايتى از امام صادق عليه السلام، ضمن تبيين سپاهيان عقل و جهل، «بخل» در مقابل «سخاء»، از سپاهيان جهل (نادانى)، شمرده شده است :

وَ السَّخاءُ وَ ضِدُّهُ البُخلُ.

بخشندگى و ضدّ آن، بخل است.

و در روايتى ديگر از امام عسكرى عليه السلام آمده است :

إنَّ... لِلاِقتِصادِ مِقدارا فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ بُخلٌ.

براى ميانه روى، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود، آن، بخل است. اين سخن، بدين معناست كه امساك در حدّ اعتدال، عقلاً و شرعا، نكوهيده نيست و بخل، شمرده نمى شود.

بر اين اساس، بخل، دو نوع ضد دارد : يكى، ضدّى كه ارزش محسوب مى شود و آن، انفاق در حدّ اعتدال و مشروع است كه سخا، جود و كَرَم، دانسته مى شود و بالاترين مراتب آن، ايثار است. ديگرى، انفاقِ خارج از حدّ اعتدال و مشروع است كه اسراف و تبذير، شمرده مى گردد.

بنا بر اين، آنچه به شمارى از اخلاق پژوهان نسبت داده شده كه بخل، ضدّ سخا و جود و كَرَم نيست؛ بلكه ضدّ اسراف است، صحيح به نظر نمى رسد.

و امّا واژه «شُحّ» در روايات، گاه با بخل، يكسان دانسته شده، و گاه براى مراتب بالاى بخل، به كار رفته است.

2. مراتب بخل

بخل، مراتبى دارد كه پايين ترين مراتب آن، اِمساك در چيزى است كه مورد نيازِ بخيل نيست و براى او سودى ندارد. بالاتر از آن، بخل نسبت به چيزى است كه در تملّك بخيل نيست؛ يعنى نه تنها از دادن مال خود به ديگران امتناع مى ورزد؛ بلكه مايل نيست كه ديگرى نيز به شخص ديگرى، چيزى ببخشد! و خسيس تر از وى، كسى است كه نه تنها نسبت به ديگران، بلكه نسبت به خودش نيز بخل مى ورزد و حرص در انباشتن ثروت، نمى گذارد كه مالش را حتى براى رفع نيازهاى شخصى خود، مصرف نمايد.

3. گونه هاى بخل

در احاديث اسلامى، بخل، به امور اقتصادى اختصاص ندارد؛ بلكه امورى مانند كتمانِ دانش هايى كه براى مردم مفيدند، خوددارى از سلام كردن به ديگران و سستى در درود فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله نيز «بخل» دانسته شده است. اين احاديث، مؤيّد نظريه كسانى است كه در تعريف بخل گفته اند : بخل، منع چيزى است كه منع آن، فايده اى و بذل آن، زيانى ندارد.

4. بدترين گونه هاى بخل

بخل، مراتبى دارد كه شدّت و ضعف آن، مرتبط با شخص بخيل و چيزى است كه امساك مى نمايد. بنا بر اين، هر چه موقعيت بخيل، والاتر باشد و امساك نكردن از چيزى كه نسبت به آن بخل مى ورزد، ضرورتر باشد، زشتىِ بخل، افزون تر مى گردد. از اين رو، در احاديث، بخل ثروتمندان و كسانى كه داراى موقعيت هاى مهمّ اجتماعى هستند، زشت تر از ديگران، شمرده شده است. همچنين، بخل در پرداخت حقوق واجب مالى به افراد مستحق، از قبيح ترين انواع بخل است.

5. گستره بخل در اصطلاح شريعت

بسيارى از مفسّران، براى بخل، اصطلاحى شرعى قائل شده اند كه محدوده آن، تنگ تر از معناى لغوى آن است. آنچه در بيان اين اصطلاح و تعيين محدوده آن، مشهورتر است، آن كه بخل، پرداخت نكردن واجبات مالى اى مانند زكات است. بر اساس اين تعريف، اگر كسى حقوقى را كه بر وى واجب است، ادا كند، بخيل ناميده نمى شود؛ امّا با تأمّل در رواياتى كه در معناى «بخل» و «شُح»، وارد شده است و مراتب و اقسام بخل اقتصادى و غير اقتصادى و زشت ترين انواع بخل را بيان مى كنند، همچنين آيات و رواياتى كه در نكوهش بخل، خاستگاه، زيان ها و موانع آن آمده، مى توان گفت كه بخل در متون مورد اشاره، اصطلاحى شرعى نيست؛ بلكه به همان معناى لغوى و عرفى اش به كار رفته است؛ ليكن علماى اسلام، در مقام تطبيق اين واژه بر مفاهيم و موضوعات شرعى، بخل را در عناوين احكامى همچون : واجب، مستحب و غير آن، قابل تقسيم مى بينند.

6. خاستگاه هاى بخل

در متون اسلامى، گاه جهل به عنوان خاستگاه بخل معرّفى شده، گاه بيمارى هاى روانى و ناتوانى، گاه وسوسه ها در القاى پديد آمدن فقر در صورت انفاق، گاه كفر، گاه نفاق، و گاه بدگمانى به وعده هاى الهى.

شايان ذكر اين است كه اين عوامل با هم منافاتى ندارند و همه آنها در كنار هم نيز مى توانند خاستگاه رويش صفت ناپسند بخل و شحّ در انسان باشند. همچنين امورى مانند كفر و نفاق ـ همان طور كه زمينه ساز بخل اند ـ، مى توانند آثار بخل نيز محسوب شوند.

7. پيامدهاى خطرناك بخل

بخل، يكى از زشت ترين رذايل اخلاقى است كه خطرهاى فراوانى را براى دنيا و آخرت بخيل، در پى دارد. اين نتايج و پيامدها را مى توان به پنج دسته، تقسيم كرد :

دسته اوّل : زيان هاى معنوى

نخستين خطر و ضرر بخل براى بخيل، اين است كه او را دچار فقرِ معنوى مى نمايد. در واقع، بخيل در موازات بخل مادّى نسبت به ديگران، از نظر معنوى نسبت به خود نيز بخل مى ورزد. لذا قرآن كريم، تصريح مى فرمايد :

«وَ مَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ.

و هر كس بخل ورزد، تنها به زيان خود، بخل ورزيده است».

اين فقر روحى، سبب مى شود كه بخيل، هر چه قدر داشته باشد، باز هم احساس كمبود و نياز و تنگ دستى كند. احساس تنگ دستى نيز تنگ شدن سينه و روح را به دنبال دارد. و بدين سان، آرامش و آسايش روانى از بخيل، سلب مى گردد و گرفتار رذايل اخلاقى ديگرى مانند : بى شرمى و ناجوانْ مردى هم مى شود. چنين شخصى، آرزو مى كند تا همه مردم در فقر و تنگ دستى به سر ببرند.

دسته دوم : خطرهاى اجتماعى و فرهنگى

نكات مهمّى كه در زمينه خطرهاى اجتماعى بخل در روايات آمده، عبارت است از : نفرت عمومى از بخيل، نداشتن دوست واقعى، بى آبرويى، بُريدن دوستان شخص و حتّى اعضاى خانواده اش از او. افزون بر زيان هاى اجتماعى بخل، براى شخص بخيل، اين رذيله يكى از عوامل بروز فساد فرهنگى در نيازمندان جامعه نيز هست.

از سوى ديگر، از آن جا كه طبيعت آزمندى در نهاد بشر نهفته شده، عموم مردم با ديدن ثروت انبوه افراد بخيل، به اين خصلت، رو مى آورند و در زندگى اجتماعى، از آنها پيروى مى كنند. از اين رو، افراد بخيل، عملاً الگو و امر كننده به بخل نيز هستند و بدين سان، فرهنگ بخل، در جامعه توسعه مى يابد و پايه هاى دين و دنياى مردم، سست مى گردد.

دسته سوم : خطرهاى دينى

خطرهاى دينى بخل، عبارت است از : سلبِ توفيق از بخيل در انجام دادن كارهاى خير، هزينه كردن آنچه در راه خير بايد مصرف مى كرده، در كارهاى زيانبار و گناه، از بين رفتن پاداش كارهاى نيك، زوال ايمان، خشم الهى، دورى از خدا، گسستگى رابطه بخيل با ولايت و محبّت آفريدگار جهان و در نهايت، هلاكت معنوى.

دسته چهارم : خطرهاى اقتصادى

افزون بر خطرهاى روانى، اجتماعى و دينى، از نظر اقتصادى نيز بخل براى بخيل، زيانبار و خطرناك است؛ زيرا اين رذيله سبب مى شود كه انسان نتواند از مال خود، بهره مند شود؛ بلكه زحمت تهيّه و نگهدارى ثروت با اوست و استفاده از آن براى ديگران، افزون بر آن بخل، بركت مال او را از بين مى برد و از اعتماد و رغبت ديگران در تعامل اقتصادى با او مى كاهد و گاه موجب مى شود كه نعمت الهى به ديگرى منتقل شود و گاه به تلف شدن آن مى انجامد.

دسته پنجم : خطرهاى اُخروى

بالاترين خطرهايى كه بخيل را تهديد مى كند : محروميت از بهشت، و گرفتار شدن به آتش دوزخ در جهان پس از مرگ و در روز قيامت است.

با عنايت به همه آثار و پيامدهاى خطرناك رذيله بُخل، در متون اسلامى، از اين صفت به عنوان بدترين بيمارى اخلاقى، ياد شده و در روايتى از امام على عليه السلام، جامع همه زشتى ها و ريشه همه بدى ها دانسته شده است :

البُخلُ جامِعٌ لِمَساوِىِ العُيوبِ وَ هُوَ زِمامٌ يُقادُ بِهِ إلى كُلِّ سوءٍ.

بخل، گِرد آورنده خوهاى زشت است. آن، مهارى است كه با آن، [شخص] به سوى هر بدى اى كشانده مى شود.

و بدين سان، انواع گناهان و رذايل اخلاقى و شرور، مانند : نفاق، قطع پيوند خانوادگى، دروغ، ظلم، ريختن خون بى گناهان، حلال شمردن محرّمات الهى و ناجوان مردى، در روايات اسلامى، از آثار اين صفت ناپسند، شمرده شده است.

8. مانع بخل

اصلى ترين مانع بخل، ايمان به خدا و روز جزاست. اگر كسى حقيقتا خدا را باور كرده و معتقد باشد كه پاداش آنچه را در راه او انفاق مى كند، به بهترين نحو دريافت مى كند، مال دوستى، او را به بخل، وادار نمى نمايد. لذا در حديثى نبوى، در تبيين صفات مؤمن، مى خوانيم :

وَ لا يَغلِبُهُ الشُّحُّ عَن مَعروفٍ يُريدُهُ.

و بخل ورزيدن از احسانى كه اراده كرده تا آن را انجام دهد، بر او چيره نمى آيد.

كمترين نقش ايمان در پيشگيرى از بخل، اين است كه شخص مؤمن، نمى تواند نسبت به پرداخت حقوق واجب خود، بى تفاوت باشد :

لا يَجتَمِعُ الشُّحُّ وَ الإِيمانُ فى جَوفِ رَجُلٍ مُسلِمٍ.

بخل و ايمان، در درون مرد مسلمان، با هم گِرد نمى آيند.

و در بالاترين مراتب ايمان، نه تنها رذيله بخل از انسان، زائل مى گردد؛ بلكه به بالاترين مراتب سخاوت ـ كه ايثار است ـ، دست مى يابد :

«وَ الَّذِينَ تَبَوَّءُو الدَّارَ وَ الْاءِيمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لَا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُواْ وَ يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ.

و [نيز] كسانى كه قبل از [مهاجران] در [مدينه] جاى گرفته و ايمان آورده اند؛ هر كس را كه به سوى آنان كوچ كرده دوست دارند؛ و نسبت به آنچه به ايشان داده شده است در دلهايشان حسدى نمى يابند؛ و هر چند در خودشان احتياجى [مبرم] باشد، آنها را بر خودشان مقدّم مى دارند».

كرامت و بزرگوارى نفس نيز در پيشگيرى از صفت بخل، نقشى اساسى دارد. ممكن است كسى مؤمن نباشد، ولى سيادت و شرافتِ ذاتى، او را به سخاوت و گشاده دستى وا دارد، چنان كه در حديثى نبوى آمده است :

إنَّ السَّيِّدَ لا يَكونُ بَخيلاً.

سَرور (آقا)، بخيل نيست. در كنار تقويت ايمان و كرامت نفس، دعا و استمداد از خداوند متعال نيز براى پيشگيرى از اين صفت رذيله، مؤثّر است. لذا در روايات متعدّدى، از پيشوايان اسلام گزارش شده كه آنان براى مصون ماندن از بخل، به خداوند منّان، پناه برده و از او استمداد كرده اند و بدين سان، اهمّيت دعا و نقش آن را در زندگى، به پيروان خود، يادآورى نموده اند.

9. بُخل نيكو!

پيش از اين، اشاره كرديم كه بخل و شُحّ در متون اسلامى، در معناى لغوى شان به كار رفته اند و لذا اين واژه ها، نه تنها در مفاهيم ضدّ ارزشى و امساك هايى كه عقل آنها را ناپسند مى داند، كاربرد دارند؛ بلكه در مفاهيم ارزشى و اِمساك هايى كه از نظر عقل، پسنديده اند نيز به كار رفته است، مانند : بخل در ديندارى، بخل در رازدارى، بخل در صرف كردن بيهوده عمر و مال.

گفتنى است كه واژه هاى بخل و شح، در قرآن كريم، مفهوم ارزشى ندارند؛ امّا در حديث، موارد متعدّدى وجود دارد كه اين واژه ها، در مفاهيم ارزشى، استعمال شده اند.

الفصل الأوّل : التعرّف على البخل والشح

فصل يكم : شناخت بخل و تنگ نظرى

1 / 1 : مَعنَى البُخلِ وَالشُّحِّ

1 / 1: معناى بخل و تنگ نظرى

أ ـ ضِدُّ السَّخاءِ

الف ـ ضدّ سخاوتمندى

1. الإمام الصادق عليه السلام ـ في بَيانِ جُنودِ العَقلِ ـ :وَالسَّخاءُ وضِدُّهُ البُخلُ.

1. امام صادق عليه السلام ـ در بيان لشكريان خِرد ـ :و [از ديگر لشكريان خِرد، ] بخشندگى است كه ضدّ آن، بخل است.

ب ـ ما زادَ الاِقتِصادَ

ب ـ افزون بر صرفه جويى (ميانه روى)

2. الإمام العسكري عليه السلام :إنَّ لِلسَّخاءِ مِقدارا فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ سَرَفٌ، ولِلحَزمِ مِقدارا، فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ جُبنٌ، ولِلاِقتِصادِ مِقدارا، فَإِن زادَ عَلَيهِ فَهُوَ بُخلٌ.

2. امام عسكرى عليه السلام :براى سخاوتمندى، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود، آن، زياده روى است؛ و براى دورانديشى (احتياط)، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود، آن، ترسويى است؛ و براى صرفه جويى، اندازه اى است كه اگر از آن فزون تر شود، آن، بخل است.

3. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :الفَرقُ بَينَ الاِقتِصادِ وَالبُخلِ : أنَّ الاِقتِصادَ تَمَسُّكُ الإِنسانِ بِما في يَدِهِ خَوفا عَلى حُرِّيَّتِهِ وجاهِهِ مِنَ المَسأَلَةِ؛ فَهُوَ يَضَعُ الشَّيءَ مَوضِعَهُ، ويَصبِرُ عَمّا لا تَدعو ضَرورَةٌ إلَيهِ، ويَصِلُ صَغيرَ بِرِّهِ بِعَظيمِ بِشرِهِ؛ ولا يَستَكثِرُ مِنَ المَوَدّاتِ خَوفا مِن فَرطِ الإِجحافِ بِهِ، وَالبَخيلُ لا يُكافِئُ عَلى ما يُسدى إلَيهِ، ويَمنَعُ أيضا اليَسيرَ مَنِ استَحَقَّ الكَثيرَ، ويَصبِرُ لِصَغيرِ ما يَجري عَلَيهِ عَلى كَثيرٍ مِنَ الذِّلَّةِ.

3. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :فرق بين صرفه جويى با بخل، اين است كه: در صرفه جويى، انسان آنچه را در دستش دارد، نگه مى دارد، چون نمى خواهد با درخواست كردن، آزادى و آبروى خويش را از بين ببرد. بنا بر اين، به جا خرج مى كند و در برابر آنچه ضرورتى ندارد (نيازهاى غيرضرور)، شكيبايى مى ورزد و اندكْ احسانش را با گشاده رويىِ بسيار، همراه مى كند و در دوستى كردن زياده روى نمى كند؛ زيرا مى ترسد كه دارايى اش به كلّى از بين برود. امّا بخيل، احسانى را كه به او مى شود، جبران نمى كند و به كسى كه سزاوارِ عطاى بسيار است، حتّى اندك هم عطا نمى كند و براى [رفع] اندكْ گرفتارى خود، خوارى بسيار را به جان مى خرد.

ج ـ الشُّحُّ أشَدُّ مِنَ البُخلِ

ج ـ تنگ نظرى، شديدتر از بخل است

4. الكافي عن الفضل بن أبي قرّة :قالَ أبو عَبدِ اللّهِ عليه السلام : تَدري مَا الشَّحيحُ؟ قُلتُ : هُوَ البَخيلُ.

فَقالَ : الشُّحُّ أشَدُّ مِنَ البُخلِ، إنَّ البَخيلَ يَبخَلُ بِما في يَدِهِ، وَالشَّحيحَ يَشُحُّ عَلى ما في أيدِي النّاسِ وعَلى ما في يَدَيهِ، حَتّى لا يَرى مِمّا في أيدِي النّاسِ شَيئا، إلّا تَمَنّى أن يَكونَ لَهُ بِالحِلِّ وَالحَرامِ، ولا يَقنَعُ بِما رَزَقَهُ اللّهُ.

4. الكافى ـ به نقل از فضل بن ابى قرّه ـ :امام صادق عليه السلام فرمود: «مى دانى تنگ نظرى چيست؟».

گفتم : همان بخيلى است.

فرمود: «تنگ نظرى، شديدتر از بخل است. بخيل، نسبت به آنچه خود دارد، بخل مى ورزد؛ امّا شخص تنگ نظر، هم به مال مردم، و هم به مال خود، تنگ نظرى مى ورزد، چندان كه هر چه در دست مردم مى بيند، آرزو مى كند كه به حلال يا به حرام، از آنِ او باشد، و به آنچه خدا روزى اش كرده است، قانع نيست».

راجع : العنوان الآتي.

ر. ك : عنوان بعدى.

1 / 2 : صِفَةُ البَخيلِ وَالشَّحيحِ

1 / 2: ويژگى بخيل و تنگ نظر

5. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :الرِّجالُ أربَعَةٌ : سَخِيٌّ، وكَريمٌ وبَخيلٌ، ولَئيمٌ، فَالسَّخِيُّ الَّذي يَأكُلُ ويُعطي، وَالكَريمُ الَّذي لا يَأكُلُ ويُعطي، وَالبَخيلُ الَّذي يَأكُلُ ولا يُعطي، وَاللَّئيمُ الَّذي لا يَأكُلُ ولا يُعطي.

5. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :مردان، چهار گونه اند: سخاوتمند، كريم، بخيل، و پست. سخاوتمند، كسى است كه هم خود مى خورد و هم به ديگران مى دهد. كريم، كسى است كه خود نمى خورد و به ديگران مى دهد. بخيل، كسى است خود مى خورد و به ديگران نمى دهد؛ و پست، كسى است كه نه خود مى خورد و نه به ديگران مى دهد.

6. عنه صلى الله عليه و آله :كَفى بِالمَرءِ مِنَ الشُّحِّ أن يَقولَ : آخُذُ حَقّي لا أترُكُ مِنهَ شَيئا.

6. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در تنگ نظرى آدمى همين بس كه بگويد: «حقّم را مى ستانم و از كمترينِ آن نمى گذرم».

7. عنه صلى الله عليه و آله :سُوء المُجالَسَةِ، شُحٌّ وفُحشٌ وسوءُ خُلُقٍ.

7. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همنشينى بد، تنگ نظرى و ناسزاگويى و بدخويى است.

8. عنه صلى الله عليه و آله :سوءُ المُجالَسَةِ شُحٌّ وعُسرٌ، وسوءُ الخُلُقِ شُؤمٌ.

8. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :همنشينى بد، تنگ نظرى و سختگيرى است، و بداخلاقى، شوم است.

9. الإمام عليّ عليه السلام :البَخيلُ مُتَحَجِّجٌ بِالمَعاذيرِ وَالتَّعاليلِ.

9. امام على عليه السلام :بخيل، [براى نبخشيدن] به انواع عذر و بهانه ها متوسّل مى شود.

10. عنه عليه السلام :كَثرَةُ العِلَلِ آيَةُ البُخلِ.

10. امام على عليه السلام :بهانه تراشىِ فراوان، نشانه بخل است.

11. عنه عليه السلام :المُحتَكِرُ البَخيلُ جامِعٌ لِمَن لا يَشكُرُهُ، وقادِمٌ عَلى مَن لا يَعذِرُهُ.

11. امام على عليه السلام :مال اندوزِ بخيل، براى كسى گِرد مى آورد كه از او سپاس گزارى نمى كند و بر كسى (خداوند) وارد مى شود كه عذرش را نمى پذيرد.

12. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :غَيظُ البَخيلِ عَلَى الجَوادِ أعجَبُ مِن بُخلِهِ.

12. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :خشم گرفتن بخيل بر بخشنده، شگفت انگيزتر از بخل اوست.

13. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :الأَسخِياءُ يَشمَتونَ بِالبُخَلاءِ عِندَ المَوتِ، وَالبُخَلاءُ يَشمَتونَ بِالأَسخِياءِ عِندَ الفَقرِ.

13. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :سخاوتمندان، هنگام مرگ بخيلان، شادمان مى شوند، و بخيلان، هنگام گرفتار آمدن سخاوتمندان به فقر، شادمان مى گردند.

14. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :البُخَلاءُ مِنَ النّاسِ يَكونُ تَغافُلُهُم عَن عَظيمِ الجُرمِ، أسهَلَ عَلَيهِم مِنَ المُكافَأَةِ عَلى يَسيرِ الإِحسانِ.

14. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :براى مردمانِ بخيل، ناديده گرفتن جرم بزرگ [ديگران]، آسان تر است تا جبران كردنِ اندكْ احسان [آنان].

15. معاني الأخبار عن شريح بن هاني :سَأَلَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام ابنَهُ الحَسَنَ بنَ عَلِيٍّ عليه السلام، فَقالَ : يا بُنَيَّ... مَا الشُّحُّ؟ قالَ : أن تَرَى القَليلَ سَرَفا، وما أنفَقتَ تَلَفا.

15. معانى الأخبار ـ به نقل از شُرَيح بن هانى ـ :امير مؤمنان عليه السلام از فرزندش حسن بن على عليه السلام پرسيد: «فرزندم!... تنگ نظرى چيست؟».

حسن عليه السلام پاسخ داد: اين كه [خرج كردن] اندك را اسراف بشمارى، و آنچه را كه انفاق كرده اى، هدر رفته بدانى.

16. معاني الأخبار عن الحارث الأعور :سَأَلَ عَلِيٌّ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ ابنَهُ الحَسَنَ عليه السلام، أن قالَ لَهُ : مَا الشُّحُّ؟

فَقالَ : أن تَرى ما في يَدِكَ شَرَفا، وما أنفَقتَ تَلَفا.

16. معانى الأخبار ـ به نقل از حارث اَعوَر ـ :على ـ كه درودهاى خدا بر او باد ـ از فرزندش حسن عليه السلام پرسيد: «تنگ نظرى چيست؟».

حسن عليه السلام پاسخ داد : اين كه آنچه را در دستت دارى (مال و منال را)، بزرگى بپندارى و آنچه را انفاق كرده اى، بر باد رفته بينگارى.

17. الإمام الحسن عليه السلام :البُخلُ أن يَرَى الرَّجُلُ ما أنفَقَهُ تَلَفا، وما أمسَكَهُ شَرَفا.

17. امام حسن عليه السلام :بخل، آن است كه آدمى، آنچه را انفاق كرده است، بر باد رفته بداند و آنچه را نگه داشته است، [مايه] بزرگى بشمارد.

18. الإمام الحسين عليه السلام :قالَ زَيدُ بنُ صوحانَ العَبدِيُّ : يا أميرَ المُؤمِنينَ... أيُّ الخَلقِ أشَحٌّ؟ قالَ : مَن أخَذَ المالَ مِن غَيرِ حِلِّهِ، فَجَعَلَهُ في غَيرِ حَقِّهِ.

18. امام حسين عليه السلام :زيد بن صُوحان عبدى گفت : اى امير مؤمنان!... تنگ نظرترين انسان كيست؟

فرمود: «كسى كه مال را از ناروا به دست آورد و به ناحق، خرجش كند».

19. عنه عليه السلام :إنَّ البَخيلَ مَن كَسَبَ مالاً مِن غَيرِ حِلِّهِ، وأنفَقَهُ في غَيرِ حَقِّهِ.

19. امام حسين عليه السلام :بخيل، كسى است كه مالى را از ناروا به دست آورد و نابه جا خرج كند.

20. عنه عليه السلام :إنَّمَا الشَّحيحُ مَن مَنَعَ حَقَّ اللّهِ، وأنفَقَ في غَيرِ حَقِّ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ.

20. امام حسين عليه السلام :تنگ نظر، كسى است كه حقّ خدا را نپردازد و در غير حقّ خداوند عز و جل خرج كند.

1 / 3 : أصنافُ البُخلِ المالِيِّ

1 / 3: انواع بخل مالى

أ ـ البُخلُ بِما لا يَنفَعُ البَخيلَ

الف - بخل ورزيدن بدانچه سودى براى بخيل ندارد

21. الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله مَرَّ عَلَى امرَأَةٍ وهِيَ تَبكي عَلى وَلَدِها، وهِيَ تَقولُ : الحَمدُ للّهِِ ماتَ شَهيدا.

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : كُفّي أيَّتُهَا الاِمرَأَةُ، فَلَعَلَّهُ كانَ يَبخَلُ بِما لا يَضُرُّهُ، ويَقولُ فيما لا يَعنيهِ.

21. امام على عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر زنى گذشت كه براى فرزندش مى گريست و مى گفت: سپاس، خداى را كه شهيد از دنيا رفت!

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «بس كن، اى زن! [از كجا مى دانى كه شهيد است. ] شايد او از آنچه به وى زيانى نمى رسانده است، بخل ورزيده باشد و [يا] سخنان بيهوده بر زبان مى آورده است».

22. مسند أبي يعلى عن أبي هريرة :قُتِلَ رَجُلٌ عَلى عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله شَهيدا، قالَ : فَبَكَت عَلَيهِ باكِيَةٌ فَقالَت : وا شَهيداه.

قالَ : فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : مَه ، ما يُدريكِ أنَّهُ شَهيدٌ، ولَعَلَّهُ كانَ يَتَكَلَّمُ بِما لا يَعنيهِ، ويَبخَلُ بِما لا يَنقُصُهُ؟!

22. مسند أبى يعلى ـ به نقل از ابو هُرَيره ـ :در روزگار پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، مردى شهيد شد. زنى بر او مى گريست و مى گفت: واى شهيدم!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «خاموش! از كجا مى دانى كه او شهيد است؟ شايد سخنان بيهوده بر زبان مى رانده و به چيزى بخل مى ورزيده كه [اگر مى بخشيد] از او نمى كاست!».

23. شعب الإيمان عن أنس :اُصيبَ رَجُلٌ مِن أصحابِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله يَومَ اُحُدٍ، فَجاءَت اُمُّهُ فَقالَت : يا بُنَيَّ، لِيَهنِئكَ الشَّهادَةُ.

فَقالَ لَها رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وما يُدريكِ؟ لَعَلَّهُ كانَ يَتَكَلَّمُ بِما لا يَعنيهِ، ويَبخَلُ بِما لا يُغنيهِ .

23. شُعَب الإيمان ـ به نقل از اَ نَس ـ :در جنگ اُحد، مردى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله كشته شد. مادرش آمد و گفت: فرزندم! شهادت، گوارايت باد!

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود: «تو از كجا مى دانى؟ [كه شهيد شده است. ] شايد او سخنان بيهوده بر زبان مى رانده، و به چيزى بخل مى ورزيده كه بدان، نيازى نداشته است».

ب ـ البُخلُ بِما لا يَملِكُهُ البَخيلُ

ب ـ بخل ورزيدن به چيزى كه مال بخيل نيست

24. الإمام عليّ عليه السلام :مَن بَخِلَ بِما لا يَملِكُهُ، فَقَد بالَغَ فِي الرَّذيلَةِ.

24. امام على عليه السلام :كسى كه به آنچه مال او نيست، بخل ورزد، پستى را به اوج خود رسانيده است.

25. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ أميرَ المُؤمِنينَ ـ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ ـ بَعَثَ إلى رَجُلٍ بِخَمسَةِ أوساقٍ مِن تَمرِ البُغَيبِغَةِ ، وكانَ الرَّجُلُ مِمَّن يَرجو نَوافِلَهُ ويُؤَمِّلُ نائِلَهُ ورِفدَهُ، وكانَ لا يَسأَلُ عَلِيّا عليه السلام ولا غَيرَهُ شَيئا، فَقالَ رَجُلٌ لِأَميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام : وَاللّهِ ما سَأَلَكَ فُلانٌ، ولَقَد كانَ يُجزِئُهُ مِنَ الخَمسَةِ الأَوساقِ وَسقٌ واحِدٌ.

فَقالَ لَهُ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : لا كَثَّرَ اللّهُ فِي المُؤمِنينَ ضَربَكَ اُعطي أنَا وتَبخَلُ أنتَ، للّهِِ أنتَ! إذا أنَا لَم اُعطِ الَّذي يَرجوني إلّا مِن بَعدِ المَسأَلَةِ، ثُمَّ اُعطيهِ بَعدَ المَسأَلَةِ، فَلَم اُعطِهِ ثَمَنَ ما أخَذتُ مِنهُ، وذلِكَ لِأَنّي عَرَّضتُهُ أن يَبذُلَ لي وَجهَهُ الَّذي يُعَفِّرُهُ فِي التُّرابِ لِرَبّي ورَبِّهِ عِندَ تَعَبُّدِهِ لَهُ وطَلَبِ حَوائِجِهِ إلَيهِ، فَمَن فَعَلَ هذا بِأَخيهِ المُسلِمِ ـ وقَد عَرَفَ أنَّهُ مَوضِعٌ لِصِلَتِهِ ومَعروفِهِ ـ فَلَم يَصدُقِ اللّهَ عز و جل في دُعائِهِ لَهُ، حَيثُ يَتَمَنّى لَهُ الجَنَّةَ بِلِسانِهِ ويَبخَلُ عَلَيهِ بِالحُطامِ مِن مالِهِ، وذلِكَ أنَّ العَبدَ قَد يَقولُ في دُعائِهِ : اللّهُمَّ اغفِر لِلمُؤمِنينَ وَالمُؤمِناتِ. فَإِذا دَعا لَهُم بِالمَغفِرَةِ فَقَد طَلَب لَهُمُ الجَنَّةَ، فَما أنصَفَ مَن فَعَلَ هذا بِالقَولِ، ولَم يُحَقِّقهُ بِالفِعلِ.

25. امام صادق عليه السلام :امير مؤمنان ـ كه درودهاى خدا بر او باد ـ، پنج بارِ شتر از خرماى بُغَيبَغه براى مردى فرستاد. آن مرد، فردى بخشنده و اهل نيكى كردن و دستگيرى بود و نه از على، و نه از ديگران، چيزى درخواست نمى كرد. مردى به امير مؤمنان عليه السلام گفت : به خدا سوگند كه فلانى از تو چيزى نخواسته است و از اين پنج بارِ خرما، يك بار آن براى او كافى است!

امير مؤمنان عليه السلام به او فرمود : «خداوند، افرادى همچون تو را در ميان مؤمنان، افزون نكند! من مى بخشم و تو بخل مى ورزى؟! عجبا از تو! اگر به كسى كه به من چشم اميد دارد، تا وقتى كه درخواستى نكرده است، عطا نكنم و بعد از درخواست كردن، به او عطا كنم، بهاى آنچه را هم كه از او گرفته ام، به وى نداده ام؛ زيرا باعث شده ام تا او به من رو بيندازد؛ همان رويى را كه در هنگام عبادت پروردگارش و درخواست حاجت هايش از او، براى پروردگار من و خودش به خاك مى سايد. پس هر كه با برادر مسلمان خود چنين كند ـ در حالى كه مى داند او سزامند پاداش و احسان اوست ـ، در دعايى كه برايش مى كند، با خداوند عز و جلصداقت نشان نداده است؛ چرا كه با زبانش براى او آرزوى بهشت مى كند، ولى از اندكْ مال خود از او بخل مى ورزد؛ چه، بنده گاه در دعايش مى گويد: بار خدايا! مردان و زنان مؤمن را بيامرز، و وقتى براى آنان آمرزش خواهى مى كند، در واقع، برايشان درخواستِ بهشت مى نمايد. بنا بر اين، كسى كه در گفتار، چنين كند و با كردار خود، آن را تحقّق نبخشد، راه انصاف را نپيموده است».

ج ـ البُخلُ عَلَى النَّفسِ

ج ـ بخل نسبت به خود

26. المستدرك على الصحيحين عن جابر :خَرَجنا مَعَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله في بَعضِ مَغازيهِ، فَخَرَجَ رَجُلٌ في ثَوبَينِ مُنخَرِقَينِ يُريدُ أن يَسوقَ بِالإِبِلِ.

فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ما لَهُ ثَوبانِ غَيرَ هذا؟ قيلَ : إنَّ في عَيبَتِهِ ثَوبَينِ جَديدَينِ.

قالَ : اِيتوني بِعَيبَتِهِ، فَفَتَحَها فَإِذا فيها ثَوبانِ.

فَقالَ لِلرَّجُلِ : خُذ هذَينِ فَالبَسهُما وألقِ المُنخَرِقَينِ، فَفَعَلَ، ثُمَّ ساقَ بِالإِبِلِ، فَنَظَرَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله في أثَرِهِ كَالمُتَعَجِّبِ مِن بُخلِهِ عَلى نَفسِهِ بِالثَّوبَينِ.

26. المستدرك على الصحيحين ـ به نقل از جابر ـ :در يكى از جنگ هاى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله با ايشان همراه شديم. مردى نيز كه دو جامه ژنده و پاره پوشيده بود و وظيفه اش، راندن شُتران بود، ما را همراهى مى كرد. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره او فرمود: «آيا جامه هاى ديگرى غير از اينها ندارد؟».

گفته شد: در جامه دانش، دو جامه نو دارد.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «جامه دانش را برايم بياوريد».

آن را باز كرد و ديد كه دو جامه نو در آن است. به آن مرد فرمود : «اين دو جامه را بردار و بپوش و آن جامه هاى ژنده و پاره را دور بينداز».

آن مرد، چنين كرد و آن گاه، شترها را حركت داد. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، متعجّب از بخل آن مرد نسبت به خودش، در پى او نگريست.

27. الإمام عليّ عليه السلام :أبخَلُ النّاسِ مَن بَخِلَ عَلى نَفسِهِ بِمالِهِ، وخَلَّفَهُ لِوُرّاثِهِ.

27. امام على عليه السلام :بخيل ترينِ مردم، كسى است كه مال خود را از خويش، دريغ ورزد و براى وارثانش بگذارد.

28. عنه عليه السلام :مَن بَخِلَ عَلى نَفسِهِ، كانَ عَلى غَيرِهِ أبخَلَ.

28. امام على عليه السلام :كسى كه نسبت به خود بخل ورزد، نسبت به ديگران، بخيل تر خواهد بود.

29. عنه عليه السلام :مَن بَخِلَ بِمالِهِ عَلى نَفسِهِ، جادَ بِهِ عَلى بَعلِ عِرسِهِ.

29. امام على عليه السلام :كسى كه مال خود را از خويش دريغ ورزد، آن را به شوهر همسرش بخشيده است.

1 / 4 : أصنافُ البُخلِ الغَيرِ المالِيِّ

1 / 4: انواع بخل غيرمالى

أ ـ البُخلُ بِالعِلمِ

الف ـ بخل ورزيدن در دانش

30. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن بَخِلَ بِعِلمٍ اُوتِيَهُ، اُتِيَ بِهِ يَومَ القِيامَةِ مَغلولاً مَلجوما بِلِجامٍ مِن نارٍ.

30. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس نسبت به دانشى كه به او داده شده است، بخل ورزد [و به ديگران نياموزد]، روز قيامت، او را دست بسته و در حالى كه لگامى از آتش بر او زده شده است، مى آورند.

31. عنه صلى الله عليه و آله :مَن كَتَمَ عِلما مِمّا يَنفَعُ اللّهُ بِهِ في أمرِ النّاسِ، أمرِ الدّينِ؛ ألجَمَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِنَ النّارِ.

31. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس دانشى را كه خداوند به سبب آن به كار مردم، كار دين، سود مى رسانَد، پوشيده بدارد، خداوند در روز قيامت، لگامى از آتش بر او مى زند.

32. عنه صلى الله عليه و آله :عُلَماءُ هذِهِ الاُمَّةِ رَجُلانِ : رَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلما فَبَذَلَهُ لِلنّاسِ... ورَجُلٌ آتاهُ اللّهُ عِلما فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللّهِ، وأخَذَ عَلَيهِ طَمَعا، وَاشتَرى بِهِ ثَمَنا، فَذاكَ يُلجَمُ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ، ويُنادي مُنادٍ : هذَا الَّذي آتاهُ اللّهُ عِلما فَبَخِلَ بِهِ عَن عِبادِ اللّهِ، وأخَذَ عَلَيهِ طَمَعا، وَاشتَرى بِهِ ثَمَنا، وكَذلِكَ حَتّى يَفرُغَ مِنَ الحِسابِ.

32. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :عالمان اين امّت، دو دسته اند : مردى كه خداوند به او دانشى را ارزانى داشته است و او، آن را به مردم بخشيده است...؛ و مردى كه خداوند به او دانشى را ارزانى داشته است، ولى او آن را از بندگان خدا، مضايقه كرده و براى طمع، به كار گرفته و دانش خود را به پولى فروخته است. به چنين كسى، روز قيامت، لگامى از آتش مى زنند و ندا دهنده اى ندا مى دهد : «اين است آن كسى كه خداوند، به او دانشى را ارزانى داشت؛ ليكن آن را از بندگان خدا، دريغ ورزيد و براى طمع، به كار گرفت و آن را به پولى فروخت»؛ و پيوسته، چنين مى گويد، تا آن گاه كه حسابرسى به پايان برسد.

33. الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ النّارَ لا يَنقُصُها ما اُخِذَ مِنها، ولكِن يُخمِدُها أن لا تَجِدَ حَطَبا، وكَذلِكَ العِلمُ لا يُفنيهِ الاِقتِباسُ، لكِن بُخلُ الحامِلينَ لَهُ سَبَبُ عُدمِهِ.

33. امام على عليه السلام :آتش، اگر چيزى از آن برگرفته شود، نمى كاهد؛ امّا اگر هيمه اى نيابد، خاموش مى شود. دانش نيز چنين است. برگرفتن [از آن] نابودش نمى كند؛ بلكه بخل ورزيدنِ دارندگانِ دانش، سبب نابودى آن مى شود.

راجع : العلم والحكمة في الكتاب والسنّة : ص306 (القسم السادس : التعليم / الفصل الأوّل / حرمة كتمان العلم).

ر. ك : علم و حكمت در قرآن و حديث : ج1 ص445 (بخش ششم / فصل يكم / حرمت پنهان داشتن دانش).

ب ـ البُخلُ بِالسَّلامِ

ب ـ بخل ورزيدن از سلام كردن

34. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ أبخَلَ النّاسِ مَن بَخِلَ بِالسَّلامِ.

34. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل ترينِ مردم، كسى است كه از سلام كردن، بخل ورزد.

35. مسند ابن حنبل عن جابر :إنَّ رَجُلاً أتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : إنَّ لِفُلانٍ في حائِطي عَذقا ، وإنَّهُ قَد آذاني وشَقَّ عَلَيَّ مَكانُ عَذقِهِ، فَأَرسَلَ إلَيهِ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله.

فَقالَ : بِعني عَذقَكَ الَّذي في حائِطِ فُلانٍ. قالَ : لا.

قالَ : فَهَبهُ لي. قالَ : لا.

قالَ : فَبِعنيهِ بِعَذقٍ فِي الجَنَّةِ. قالَ : لا.

فَقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : ما رَأَيتُ الَّذي هُوَ أبخَلُ مِنكَ، إلَا الَّذي يَبخَلُ بِالسَّلامِ.

35. مسند ابن حنبل ـ به نقل از جابر ـ :مردى خدمت پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : فلانى، در نخلستان من خرمابُنى دارد و وجود خرمابن او، باعث آزار و زحمت من گشته است. پيامبر صلى الله عليه و آله در پىِ آن مرد فرستاد و [به او] فرمود: «خرمابُنى را كه در نخلستان فلانى دارى، به من بفروش».

مرد گفت: نمى فروشم.

فرمود: «پس آن را به من ببخش».

مرد گفت: نمى بخشم.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «به اِزاى خرمابُنى در بهشت، آن را به من بفروش».

مرد گفت: نمى فروشم.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «بخيل تر از تو نديده ام، مگر كسى كه از سلام كردن، بخل مى ورزد».

36. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أمّا أبخَلُ النّاسِ، فَرَجُلٌ يَمُرُّ بِمُسلِمٍ ولَم يُسَلِّم عَلَيهِ.

36. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل ترينِ مردم، مردى است كه بر مسلمانى مى گذرد و بر او سلام نمى كند.

37. تنبيه الغافلين عن أبي ذرّ ـ فيما سَأَلَ عَنهُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله حينَ خَلا ـ :قُلتُ : يا نَبِيَّ اللّهِ، فَأَيُّ النّاسِ أبخَلُ؟ قالَ : مَن بَخِلَ بِالسَّلامِ.

37. تنبيه الغافلين ـ به نقل از ابو ذر، از جمله پرسش هايى كه وى در خلوت خود با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از ايشان پرسيد ـ :گفتم : اى پيامبر خدا! بخيل ترين انسان، چه كسى است؟

فرمود: «كسى كه از سلام كردن، بخل ورزد».

38. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :البَخيلُ مَن بَخِلَ بِالسَّلامِ، وَالمَغبونُ مَن لَم يَرُدَّهُ.

38. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل، كسى است كه از سلام كردن بخل ورزد، و زيان ديده، كسى است كه پاسخ سلام را ندهد.

39. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل قالَ : إنَّ البَخيلَ مَن يَبخَلُ بِالسَّلامِ.

39. امام صادق عليه السلام :خداوند عز و جل فرموده : «بخيل، كسى است كه از سلام كردن، بخل ورزد».

ج ـ البُخلُ بِالصَّلاةِ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله

ج ـ بخل ورزيدن از درود فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله

40. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :البَخيلُ الذي مَن ذُكِرتُ عِندَهُ فلَم يُصَلِّ عَلَيَّ.

40. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل، كسى است كه نام من در حضورش برده شود و بر من، درود نفرستد.

41. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ البَخيلَ كُلَّ البَخيلِ، الَّذي إذا ذُكِرتُ عِندَهُ لَم يُصَلِّ عَلَيَّ.

41. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل تمام عيار، كسى است كه هر گاه نام من در حضورش برده شود، بر من درود نفرستد.

42. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ أبخلَ النّاسِ مَن ذُكِرتُ عِندَهُ فَلَم يُصَلِّ عَلَيَّ.

42. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل ترينِ مردم، كسى است كه نام من در نزدش برده شود و بر من، درود نفرستد.

43. عنه صلى الله عليه و آله :كَفى بِهِ شُحّا أن اُذكَرَ عِندَ رَجُلٍ فَلا يُصَلِّيَ عَلَيَّ.

43. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :در بخل فرد، همين بس كه نام من نزد مردى برده شود و بر من، درود نفرستد.

1 / 5 : أقبَحُ البُخلِ

1 / 5: زشت ترين گونه بخل

أ ـ البُخلُ بِالحُقوقِ المَفروضَةِ

الف ـ بخل ورزيدن از پرداخت واجبات مالى

44. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أبخَلُ النّاسِ مَن بَخِلَ بِمَا افتَرَضَ اللّهُ عز و جل عَلَيهِ.

44. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخيل ترينِ مردم، كسى است كه از [پرداختن] آنچه خداوند عز و جلبر او واجب گردانيده است، بخل ورزد.

45. عنه صلى الله عليه و آله :لَيسَ البَخيلُ مَن أدَّى الزَّكاةَ المَفروضَةَ مِن مالِهِ، وأعطَى البائِنَةَ في قَومِهِ، إنَّمَا البَخيلُ حَقُّ البَخيلِ مَن لَم يُؤَدِّ الزَّكاةَ المَفروضَةَ مِن مالِهِ، ولَم يُعطِ البائِنَةَ في قَومِهِ، وهُوَ يُبَذِّرُ فيما سِوى ذلِكَ.

45. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه زكات واجب مال خويش را بپردازد و به خويشانش دِهِش كند، بخيل به شمار نمى آيد؛ بلكه بخيل حقيقى، كسى است كه زكات واجب مال خود را نپردازد و به خويشانش دِهِش نكند، حال آن كه در جز اين موارد، ريخت و پاش مى كند.

46. عنه صلى الله عليه و آله :الجَوادُ مَن جادَ بِحُقوقِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ في مالِهِ، وَالبَخيلُ مَن مَنَعَ حُقوقَ اللّهِ، ولَيسَ الجَوادُ مَنِ اتَّخَذَ حَراما وأنفَقَ إسرافا.

46. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخشنده، كسى است كه حقوق خداوند عز و جل در دارايى اش را با طيبِ خاطر بپردازد؛ و بخيل، كسى است كه حقوق خدا را نپردازد. آن كسى كه از حرام به دست آورد و با اسراف، خرج كند، بخشنده نيست.

47. الإمام عليّ عليه السلام :البُخلُ بِإِخراجِ مَا افتَرَضَهُ اللّهُ سُبحانَهُ مِنَ الأَموالِ، أقبَحُ البُخلِ.

47. امام على عليه السلام :بخل ورزيدن از دادن آنچه خداوند سبحان در دارايى ها واجب گردانيده، زشت ترين نوع بخل است.

48. عنه عليه السلام :أقبَحُ البُخلِ مَنعُ الأَموالِ مِن مُستَحِقِّها.

48. امام على عليه السلام :زشت ترين گونه بخل، نپرداختن [از] دارايى به مستحقّ آن است.

49. الإمام الصادق عليه السلام :البَخيلُ : الَّذي لا يُؤَدّي حَقَّ اللّهِ عز و جل عَلَيهِ في مالِهِ.

49. امام صادق عليه السلام :بخيل، كسى است كه حقّ خداوند عز و جل را از دارايى خود نپردازد.

50. الإمام الكاظم عليه السلام :البَخيلُ مَن بَخِلَ بِمَا افتَرَضَ اللّهُ عَلَيهِ.

50. امام كاظم عليه السلام :بخيل، كسى است كه از پرداخت آنچه خداوند بر او واجب فرموده است، بخل ورزد.

ب ـ بُخلُ الغَنِيِّ

ب ـ بخل ورزيدن توانگر

51. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ... يُبغِضُ ثَلاثَةً : يُبغِضُ الشَّيخَ الزّانِيَ، وَالفَقيرَ المُختالَ ، وَالمُكثِرَ البَخيلَ.

51. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند عز و جل... از سه كس نفرت دارد: از پيرمرد زِناكار، فقير متكبّر، و توانگر بخيل.

52. الإمام عليّ عليه السلام :ما أقبَحَ البُخلَ مَعَ الإِكثارِ.

52. امام على عليه السلام :چه زشت است بخل ورزيدن با وجود توانگرى!

53. عنه عليه السلام :أبعَدُ الخَلائِقِ مِنَ اللّهِ تَعالى، البَخيلُ الغَنِيُّ.

53. امام على عليه السلام :دورترين انسان ها از خداى متعال، بخيل ثروتمند است.

54. عنه عليه السلام :تِسعَةُ أشياءَ مِن تِسعَةِ أنفُسٍ أقبَحُ مِن غَيرِهِم :... وَالبُخلُ مِنَ الأَغنِياءِ.

54. امام على عليه السلام :نُه چيز از نُه كس، زشت تر است تا از ديگران :... و بخل ورزيدن، از توانگران.

ج ـ بُخلُ ذَوِي النُّبلِ

ج ـ بخل ورزيدن بزرگان

55. الإمام عليّ عليه السلام :ما أقبَحَ البُخلَ بِذَوِي النُّبلِ.

55. امام على عليه السلام :چه زشت است بخل ورزيدن بزرگان!

الفصل الثاني : التحذير من البخل

فصل دوم : پرهيز دادن از بخل

2 / 1 : ذَمُّ البُخلِ

2 / 1: نكوهش بخل

أ ـ ما رُوِيَ بِلَفظِ الشُّحِّ

الف ـ حديث هايى كه با تعبير «شُحّ (تنگ نظرى)» روايت شده اند

الكتاب

قرآن

«وَأُحْضِرَتِ الْأَنفُسُ الشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا» .

«ولى تنگ نظرى، در نفوس، حضور [و غلبه] دارد؛ و اگر نيكى كنيد و پرهيزگارى نماييد، قطعا خدا به آنچه مى كنيد، آگاه است».

الحديث

حديث

56. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّما أخافُ عَلى اُمَّتي : شُحّا مُطاعا، وهَوىً مُتَّبَعا، وإماما ضالّاً .

56. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :من بر امّتم، از چيره آمدن تنگ نظرى [بر آنان]، و پيروى از هوس، و پيشواى گم راه مى ترسم.

57. عنه صلى الله عليه و آله :أخوَفُ ما أخافُ عَلى اُمَّتي : شُحٌّ مُطاعٌ، وهَوىً مُتَّبَعٌ، وإعجابُ كُلِّ ذي رَأيٍ بِرَأيِهِ.

57. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :ترسناك ترين چيزى كه از آن بر امّتم مى ترسم: چيره شدن تنگ نظرى [بر آنان]، پيروى از هوس، و مغرور شدن صاحب انديشه اى به انديشه خويش است.

58. عنه صلى الله عليه و آله :مِن شَرِّ ما اُعطِيَ العَبدُ شُحٌّ هالِعٌ، أو جُبنٌ خالِعٌ .

58. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از بدترين خصلت هايى كه به بنده داده شده، تنگ نظرى اى است كه او را بى تاب سازد، يا ترسى (جُبنى) كه بندِ دلش را پاره كند.

59. عنه صلى الله عليه و آله :شَرُّ ما في رَجُلٍ : شُحٌّ هالِعٌ، وجُبنٌ خالِعٌ.

59. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدترين خصلت يك مرد، تنگ نظرى اى است كه قرار از كف او برُبايد، و ترسى است كه بند دلش را پاره كند.

60. عنه صلى الله عليه و آله ـ لَمّا سُئِلَ أيُّ سَيِّئَةٍ أعظَمُ عِندَ اللّهِ ـ :سوءُ الخُلُقِ وَالشُّحُّ المُطاعُ.

60. پيامبر خدا ـ در پاسخ اين پرسش كه: كدام گناه، نزد خدا بزرگ تر است؟ ـ :بداخلاقى، و تنگ نظرىِ چيره شده [بر انسان].

61. عنه صلى الله عليه و آله :طَعامُ السَّخِيِّ دَواءٌ، وطَعامُ الشَّحيحِ داءٌ.

61. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :غذاى شخص بخشنده، داروست، و غذاى شخص تنگ نظر، درد.

62. الإمام عليّ عليه السلام :مِن أقبَحِ الخَلائِقِ الشُّحُّ.

62. امام على عليه السلام :يكى از زشت ترين خصلت ها، تنگ نظرى است.

63. عنه عليه السلام :لا سَوءَةَ أسوَءُ مِنَ الشُّحِّ.

63. امام على عليه السلام :هيچ عيبى بدتر از تنگ نظرى نيست.

64. عنه عليه السلام ـ مِن كَلامٍ لَهُ لِبَعضِ أصحابِهِ و قَد سَأَلَهُ : كَيفَ دَفَعَكُم قَومُكُم عَن هذَا المَقامِ وأنتُم أحَقُّ بِهِ؟ ـ :أمَّا الاِستِبدادُ عَلَينا بِهذَا المَقامِ، ونَحنُ الأَعلَونَ نَسَبا، وَالأَشَدّونَ بِرَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله نَوطا، فَإِنَّها كانَت أثَرَةً شَحَّت عَلَيها نُفوسُ قَومٍ، وسَخَت عَنها نُفوسُ آخَرينَ وَالحَكَمُ اللّهُ.

64. امام على عليه السلام ـ از سخن ايشان به يكى از يارانش كه پرسيد: چه شد كه خويشانتان، شما را از اين مقام (خلافت) كنار زدند، در حالى كه شما به آن سزاوارتريد؟ ـ :علّت آن كه اين مقام را از ما غصب كردند ـ با وجود آن كه نسب ما، برتر و پيوند ما با پيامبر خدا صلى الله عليه و آله استوارتر است ـ، اين بود كه خلافت، يك امتياز بود و گروهى، به آن تنگ نظرى و آزمندى نمودند و گروهى ديگر (اهل بيت عليهم السلام)، سخاوتمندانه، از آن چشم پوشيدند، و داور [ميان ما و ايشان]، خداست.

65. الإمام الحسين عليه السلام :الإِخوانُ أربَعَةٌ : فَأَخٌ لَكَ ولَهُ، وأخٌ لَكَ، وأخٌ عَلَيكَ، وأخٌ لا لَكَ ولا لَهُ... وَالأَخُ الَّذي لا لَكَ ولا لَهُ فَهُوَ الَّذي قَد مَلَأَهُ اللّهُ حُمقا، فَأَبعَدَهُ سُحقا، فَتَراهُ يُؤثِرُ نَفسَهُ عَلَيكَ، ويَطلُبُ شُحّا ما لَدَيكَ.

65. امام حسين عليه السلام :برادران (دوستان)، چهار گونه اند: برادرى كه هم به تو سود مى رساند، هم به خودش؛ برادرى كه به تو سود مى رساند؛ برادرى كه به زيان توست؛ و برادرى كه، نه به تو سود مى رساند، نه به خودش.… برادرى كه نه به تو سود مى رساند، نه به خودش، كسى است كه خداوند، او را از حماقت، آكنده و از رحمت، دور داشته است. از اين روست كه مى بينى او خود را بر تو ترجيح مى دهد و آنچه را تو دارى، تنگ نظرانه مى طلبد.

66. الإمام الهادي عليه السلام :قالَ إبليسُ ـ لِنوحٍ عليه السلام ـ : إذا وَجَدنَا ابنَ آدَمَ شَحيحا، أو حَريصا، أو حَسودا، أو جَبّارا، أو عَجولاً تَلَقَّفناهُ تَلَقُّفَ الكُرَةِ، فَإِنِ اجتَمَعَت لَنا هذِهِ الأَخلاقُ، سَمَّيناهُ شَيطانا مَريدا.

66. امام هادى عليه السلام :ابليس، به نوح عليه السلام گفت: ما هر گاه فرزند آدم را تنگ نظر يا آزمند يا حسود يا متكبّر و يا شتابكار بيابيم، او را چون گوى مى رُباييم، و اگر همه اين خصلت ها در وجود او براى ما گِرد آيد، او را شيطانِ گردنكش مى ناميم.

ب ـ ما رُوِيَ بِلَفظِ البُخلِ

ب ـ حديث هايى كه با واژه «بخل» وارد شده اند

67. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :البُخلُ شَجَرَةٌ مِن أشجارِ النّارِ لَها أغصانٌ مُتَدَلِّيَةٌ فِي الدُّنيا، فَمَن كانَ بَخيلاً تَعَلَّقَ بِغُصنٍ مِن أغصانِها، فَساقَهُ ذلِكَ الغُصنُ إلَى النّارِ.

67. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخل، درختى از درخت هاى آتش [دوزخ] است كه شاخه هايش، در دنيا آويزان شده است. پس شخص بخيل، به شاخه اى از شاخه هاى آن، آويخته است و آن شاخه، او را به سوى آتش مى كشانَد.

68. عنه صلى الله عليه و آله :ألا إنَّ السَّخاءَ مِنَ الإِيمانِ وَالإِيمانَ فِي الجَنَّةِ، وخَلَقَ [اللّهُ] البُخلَ مِن مَقتِهِ وجَعَلَ اُسَّهُ راسِخا في أصلِ شَجَرَةِ الزَّقومِ، ودَلّى بَعضَ أغصانِها إلَى الدُّنيا، فَمَن تَعَلَّقَ بِغُصنٍ مِنها أدخَلَهُ النّارَ، ألا إنَّ البُخلَ مِنَ الكُفرِ وَالكُفرَ فِي النّارِ.

68. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آگاه باشيد كه سخاوت، از ايمان است و ايمان، در بهشت جاى دارد. [خداوند، ] بخل را از خشم [و نفرت] خويش آفريد و ريشه آن را در ريشه درخت زقّوم دوانيد و برخى شاخه هاى آن را در دنيا، آويزان ساخت. پس هر كه به شاخه اى از آن بياويزد، آن شاخه، او را به آتش [دوزخ] در مى آورد. آگاه باشيد كه بخل، از كفر است و كفر، در آتش جاى دارد.

69. عنه صلى الله عليه و آله :البُخلُ شَجَرَةٌ تَنبُتُ فِي النّارِ، فَلا يَلِجُ النّارَ إلّا بَخيلٌ.

69. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخل، درختى است كه در آتش [دوزخ] مى رويد. بنا بر اين، هر بخيلى به آتش مى رود.

70. عنه صلى الله عليه و آله :يا أيُّهَا النّاسُ ابتاعوا أنفُسَكُم مِنَ اللّهِ عز و جل، فَإِن بَخِلَ أحَدُكُم أن يُعطِيَ مالَهُ النّاسَ، فَليَتَصَدَّق عَلى نَفسِهِ، فَليَأكُل وَليَلبَس مِمّا رَزَقَهُ اللّهُ عز و جل.

70. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى مردم! خودتان را از خداوند عز و جل بخريد. اگر كسى از شما، از دادن مال خود به مردم بخل مى ورزد، [لااقل] به خودش احسان كند و از آنچه خداوند عز و جلروزى اش فرموده است، بخورد و بپوشد.

71. عنه صلى الله عليه و آله :أيُّ داءٍ أدوَى مِنَ البُخلِ .

71. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چه دردى بدتر از بخل؟!

72. الإمام الصادق عليه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله لِبَني سَلِمَةَ : يا بَني سَلِمَةَ مَن سَيِّدُكُم؟ قالوا : يا رَسولَ اللّهِ سَيِّدُنا رَجُلٌ فيهِ بُخلٌ.

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وأيُّ داءٍ أدوى مِنَ البُخلِ! ثُمَّ قالَ : بَل سَيِّدُكُمُ الأَبيَضُ الجَسَدِ؛ البَراءُ بنُ مَعرورٍ .

72. امام صادق عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به بنى سَلَمه فرمود : «اى بنى سَلَمه! مِهتر شما كيست؟».

گفتند : اى پيامبر خدا! مِهتر ما، مردى است كه در او بخل است.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «چه دردى بدتر از بخل؟!».

سپس فرمود: «نه. مِهتر [واقعى] شما، آن مرد سفيدپوست، بَراء بن مَعرور است».

73. شعب الإيمان عن عبد الرحمن بن عبد اللّه بن كعب بن مالك :إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قالَ : مَن سَيِّدُكُم يا بَني سَلِمَةَ؟ قالوا : يا رَسولَ اللّهِ الجَدُّ بنُ قَيسٍ. قالَ : وبِمَ تُسَوِّدونَهُ؟ قالوا : بِأَنَّهُ أكثَرُنا مالاً، وإنّا عَلى ذلِكَ لَنَزِنُهُ بِالبُخلِ.

فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وأيُّ داءٍ أدوى مِنَ البُخلِ! لَيسَ ذاكَ سَيِّدَكُم.

قالوا : فَمَن سَيِّدُنا يا رَسولَ اللّهِ؟

قالَ : سَيِّدُكُمُ البَراءُ بنُ مَعرورٍ.

73. شعب الإيمان ـ به نقل از عبد الرحمان بن عبد اللّه بن كعب بن مالك ـ :پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «سَرور شما كيست، اى بنى سَلَمه؟».

گفتند : جدّ بن قيس، اى پيامبر خدا!

فرمود: «به چه سبب، او را سَرور خود ساخته ايد؟».

گفتند : چون از ما ثروتمندتر است؛ امّا با وجود اين، آدم بخيلى است.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «چه دردى بدتر از بخل؟ او سَرور شما نيست».

گفتند : پس چه كسى سَرور ماست، اى پيامبر خدا؟

فرمود: «سَرور شما، بَراء بن مَعرور است».

74. الإمام عليّ عليه السلام :لا سَوأَةَ أسوَأُ مِنَ البُخلِ.

74. امام على عليه السلام :هيچ عيبى بدتر از بخل نيست.

75. عنه عليه السلام :البُخلُ جامِعٌ لِمَساوِئِ الأَخلاقِ.

75. امام على عليه السلام :بخل، گِرد آورنده همه خوى هاى بد است.

76. عنه عليه السلام :البُخلُ جامِعٌ لِمَساوِئِ العُيوبِ، وهُوَ زِمامٌ يُقادُ بِهِ إلى كُلِّ سوءٍ.

76. امام على عليه السلام :بخل، گِرد آورنده خوى هاى زشت است. آن، مهارى است كه با آن، [شخص] به سوى هر بدى اى كشانده مى شود.

77. عنه عليه السلام :تَجَنَّبُوا البُخلَ وَالنِّفاقَ، فَهُما مِن أذَمِّ الأَخلاقِ.

77. امام على عليه السلام :از بخل و دورويى بپرهيزيد كه اين دو، از نكوهيده ترينِ خوى هاست.

78. الإمام الهادي عليه السلام :البُخلُ أذَمُّ الأَخلاقِ.

78. امام هادى عليه السلام :بخل، نكوهيده ترينِ خوى هاست.

79. الإمام عليّ عليه السلام :بِئسَ الخَليقَةُ البُخلُ.

79. امام على عليه السلام :بدخصلتى است بخل!

80. عنه عليه السلام :مِن سوءِ الخُلُقِ، البُخلُ وسوءُ التَّقاضي.

80. امام على عليه السلام :بخل و بد مطالبه كردن [حقّ خود]، از خصلت هاى بد است.

81. عنه عليه السلام :لَو رَأَيتُمُ البُخلَ رَجُلاً لَرَأَيتُموهُ شَخصا مُشَوَّها.

81. امام على عليه السلام :اگر بخل را به صورت مردى مى ديديد، قطعا آن را شخصى بسيار زشت مى ديديد.

82. عنه عليه السلام :لَو رَأَيتُمُ البُخلَ رَجُلاً لَرَأَيتُموهُ مُشَوَّها يَغُضُّ عَنهُ كُلُّ بَصرٍ، ويَنصَرِفُ عَنهُ كُلُّ قَلبٍ.

82. امام على عليه السلام :اگر بخل را [به صورت انسان] مى ديديد، آن را زشت و بدريخت مى ديديد، به طورى كه هر چشمى، بر آن بسته مى شد و هر دلى، از آنْ روى مى گردانْد.

83. عنه عليه السلام :أربَعٌ تَشينُ الرَّجُلَ : البُخلُ، وَالكَذِبُ، وَالشَّرَهُ ، وسوءُ الخُلُقِ.

83. امام على عليه السلام :چهار خصلت براى مرد، [مايه] ننگ است: بخل، دروغگويى، سيرى ناپذيرى، و بداخلاقى.

84. عنه عليه السلام :مَن بَخِلَ عَلَيكَ بِبِشرِهِ، لَم يَسمَح بِبِرِّهِ.

84. امام على عليه السلام :كسى كه خوش رويى خود را از تو دريغ دارد، [به طريق اولى] نيكى [و احسان] خود را نيز از تو دريغ مى كند.

85. عنه عليه السلام :آفَةُ الاِقتِصادِ البُخلُ.

85. امام على عليه السلام :آفت ميانه روى، بخل است.

86. عنه عليه السلام :ما فِرارُ الكِرامِ مِنَ الحِمامِ ، كَفِرارِهِم مِنَ البُخلِ ومُقارَنَةِ اللِّئامِ.

86. امام على عليه السلام :انسان هاى بخشنده، آن چنان كه از بخل و همنشينى با افراد فرومايه مى گريزند، از مرگ نمى گريزند.

ج ـ ما رُوِيَ بِلَفظِهِما أو في مَعناهُما

ج ـ احاديثى كه با لفظ «شُحّ (تنگ نظرى)» و «بخل» ويا در معناى آن دو، وارد شده است

87. علل الشرائع عن أبي بصير :قُلتُ لِأَبي جَعفَرٍ عليه السلام : كانَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَتَعَوَّذُ مِنَ البُخلِ؟ فَقالَ : نَعَم يا أبا مُحَمَّدٍ في كُلِّ صَباحٍ ومَساءٍ، ونَحنُ نَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِنَ البُخلِ، يَقولُ اللّهُ : «وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» وسَاُخبِرُكَ عَن عاقِبَةِ البُخلِ.

إنَّ قَومَ لوطٍ كانوا أهلَ قَريَةٍ أشِحّاءَ عَلَى الطَّعامِ فَأَعقَبَهُمُ البُخلُ داءً لا دَواءَ لَهُ في فُروجِهِم.

فَقُلتُ : وما أعقَبَهُم؟

فَقالَ : إنَّ قَريَةَ قَومِ لوطٍ كانَت عَلى طَريقِ السَّيّارَةِ إلَى الشّامِ ومِصرَ، فَكانَتِ السَّيّارَةُ تَنزِلُ بِهِم فَيُضَيِّفونَهُم، فَلَمّا كَثُرَ ذلِكَ عَلَيهِم ضاقوا بِذلِكَ ذَرعا بُخلاً ولُؤما، فَدَعاهُمُ البُخلُ إلى أن كانوا إذا نَزَلَ بِهِمُ الضَّيفُ فَضَحوهُ مِن غَيرِ شَهوَةٍ بِهِم إلى ذلِكَ، وإنَّما كانوا يَفعَلونَ ذلِكَ بِالضَّيفِ حَتّى يُنكَلَ النّازِلُ عَنهُم، فَشاعَ أمرُهُم فِي القَريَةِ وحَذِرَهُمُ النّازِلَةُ، فَأَورَثَهُمُ البُخلُ بَلاءً لا يَستَطيعونَ دَفعَهُ عَن أنفُسِهِم مِن غَيرِ شَهوَةٍ لَهُم إلى ذلِكَ، حَتّى صاروا يَطلُبونَهُ مِنَ الرِّجالِ فِي البِلادِ ويُعطونَهُم عَلَيهِ الجُعلَ .

ثُمَّ قالَ : فَأَيُّ داءٍ أدأى مِنَ البُخلِ، ولا أضَرُّ عاقِبَةً ولا أفحَشُ عِندَ اللّهِ تَعالى؟!

87. علل الشرائع ـ به نقل از ابو بصير ـ :به امام باقر عليه السلام گفتم : آيا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از بخل [به خدا] پناه مى برد؟

فرمود: «آرى، اى ابا محمّد! در هر بام و شام. ما نيز از بخل، به خدا پناه مى بريم. خداوند مى فرمايد: «هر كس از تنگ نظرى نفْس خود، نگه داشته شود، ايشان، همان رستگاران اند».

از سرانجام بخل، برايت بگويم؟ قوم لوط، اهل آبادى اى بودند كه نسبت به غذا، حريص و بخيل بودند و همين بخل، به پيدايش دردى بى درمان در شهوت جنسى آنان انجاميد».

گفتم : به چه چيز انجاميد؟

فرمود: «آبادى قوم لوط، بر سرِ راه كاروان هاى شام و مصر، قرار داشت و كاروانيان، در شهر آنان فرود مى آمدند و لوطيان، از آنها پذيرايى مى كردند و با بالا گرفتن اين وضع، قوم لوط به سبب بخل و خِسّتى كه داشتند، به ستوه آمدند و اين بخل، كارشان را به آن جا كشاند كه هر گاه مسافرى در آبادىِ آنان فرود مى آمد، او را بى سيرت مى كردند، بدون آن كه اين كارشان از روى شهوت باشد؛ بلكه بدان سبب اين عمل را با ميهمان انجام مى دادند تا از نزد آنان برود.

بدين سان، كار آنان در آبادى، شايع شد و كاروانيان، از آنها دورى مى كردند. اين چنين بود كه بخل، بلايى بر سرشان آورد كه ديگر نمى توانستند آن را از خود، دور سازند، بدون آن كه ميلى به اين كار داشته باشند، و كارشان به جايى رسيد كه از مردان شهرها، تقاضاى اين عمل را مى كردند و در برابر آن به آنها مزد هم مى دادند».

امام عليه السلام سپس فرمود: «پس چه دردى بدتر و فرجامش زيانبارتر و نزد خداوند متعال، زشت تر از بخل است؟!».

88. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا مَعشَرَ الأَنصارِ... كُنتُم فِي الجاهِلِيَّةِ إذ لا تَعبُدونَ اللّهَ، تَحمَلونَ الكَلَّ وتَفعَلونَ في أموالِكُمُ المَعروفَ، وتَفعَلونَ إلَى ابنِ السَّبيلِ، حَتّى إذا مَنَّ اللّهُ عَلَيكُم بِالإِسلامِ وَمَنّ عَلَيكُم بِنَبِيِّهِ، إذ أنتُم تُحَصِّنونَ أموالَكُم، وفيما يَأكُلُ ابنُ آدَمَ أجرٌ، وفيما يَأكُلُ السَّبُعُ أوِ الطَّيرُ أجرٌ.

88. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى گروه انصار!... شما در زمان جاهليت، آن گاه كه خدا را نمى پرستيديد، به يتيمان رسيدگى مى كرديد و از اموالتان مى بخشيديد و به در راه ماندگان، كمك مى نموديد، و اكنون كه خداوند با نعمت اسلام و پيامبرش، شما را رَهين منّت خويش ساخته است، اموالتان را نگه مى داريد، در صورتى كه به اِزاى آنچه آدمى زاده اى و حيوانى يا پرنده اى بخورد، مزدى [از جانب خدا] است.

89. الإمام عليّ عليه السلام :مَن لَم يُعطِ قاعِدا، مُنِعَ قائِما.

89. امام على عليه السلام :كسى كه به شخص افتاده عطا نكند [بخل ورزد] وقتى كه [نيازمند شد و به دنبال نيازش] برخاست به او چيزى داده نمى شود.

90. عنه عليه السلام :مَن لَم يُعطِ قاعِدا، لَم يُعطَ قائِما.

90. امام على عليه السلام :كسى كه به شخص افتاده [نيازمند] عطا نكند، در حال نيازمند شدن به او چيزى عطا نمى شود.

2 / 2 : ذَمُّ البَخيلِ

2 / 2: نكوهش بخيل

الكتاب

قرآن

«وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ يَشَاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ».

«و چون به آنان گفته شود : «از آنچه خداوند به شما روزى داده، انفاق كنيد»، كسانى كه كافر شده اند، به آنان كه ايمان آورده اند، مى گويند : «آيا به كسى خوراك دهيم كه اگر خدا مى خواست، [خودش] به او مى خورانيد؟»».

«إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا * الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا».

«خداوند، كسى را كه متكبّر و فخرفروش باشد، دوست نمى دارد؛ همان كسانى را كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل، وا مى دارند و آنچه را خداوند از فضل خويش بدانها ارزانى داشته است، پوشيده مى دارند؛ و براى كافران، عذابى خوار كننده، آماده كرده ايم».

«وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ ءَامَنُواْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْأَخِرِ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ».

«اگر به خدا و روز بازپسين ايمان مى آوردند و از آنچه خدا به آنان روزى داده، انفاق مى كردند، چه زيانى برايشان داشت؟».

الحديث

حديث

91. أسباب نزول القرآن عن ابن عبّاس وابن زيد :نَزَلَت في جَماعَةٍ مِنَ اليَهودِ، كانوا يَأتونَ رِجالاً مِنَ الأَنصارِ يُخالِطونَهُم ويَنصَحونَهُم ويَقولونَ لَهُم : لا تُنفِقوا أموالَكُم، فَإِنّا نَخشى عَلَيكُمُ الفَقرَ، فَأَنزَلَ اللّهُ تَعالى: «الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ».

91. أسباب نزول القرآن ـ به نقل از ابن عبّاس و ابن زيد ـ :گروهى از يهود، نزد مردانى از انصار مى رفتند و با آنان از درِ رفاقت و خيرخواهى در مى آمدند و مى گفتند: «اموالتان را انفاق نكنيد؛ زيرا مى ترسيم كه شما دچار فقر شويد». پس خداوند متعال، [اين آيه را] فرو فرستاد: «كسانى كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل، وا مى دارند».

92. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أبعَدُكُم بي شَبَها، البَخيلُ البَذيءُ الفاحِشُ.

92. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كم شباهت ترينِ شما به من، شخص بخيلِ بدزبانِ زشت كردار است.

93. عنه صلى الله عليه و آله :ألا اُخبِرُكُم بِأَبعَدِكم مِنّي شَبَها؟ قالوا : بَلى يا رَسولَ اللّهِ.

قالَ : الفاحِشُ المُتَفَحِّشُ، البَذيءُ البَخيلُ المُختالُ ، الحَقودُ الحَسودُ، القاسِي القَلبِ، البَعيدُ مِن كُلِّ خَيرٍ يُرجى، غَيرُ المَأمونِ مِن كُلِّ شَرٍّ يُتَّقى.

93. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :«آيا شما را از كم شباهت ترينتان به من خبر ندهم؟».

گفتند : چرا، اى پيامبر خدا!

فرمود: «شخص زشت گوىِ زشت كردارِ بدزبانِ بخيلِ متكبّرِ كينه توزِ حسود و سنگ دل كه هرگز به خير او اميدى نمى رود و از شرّش كسى در امان نيست».

94. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالى يُبغِضُ البَخيلَ في حَياتِهِ، السَّخِيَّ عِندَ مَوتِهِ!

94. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند متعال، از كسى كه در زمان حياتش بخيل است و هنگام مُردنش گشاده دست، نفرت دارد.

95. عنه صلى الله عليه و آله :يَابنَ آدَمَ، كُنتَ بَخيلاً ما دُمتَ حَيّا ، فَلَمّا حَضَرَتكَ الوَفاةُ عَمَدتَ إلى مالِكَ تُبَدِّدُهُ، فَلا تَجمَع خَصلَتَينِ : إساءَةً فِي الحَياةِ وإساءَةً عِندَ المَوتِ، اُنظُر إلى قَرابَتِكَ الَّذينَ يَحزَنونَ ولا يَرِثونَ، فَأَوصِ إلَيهِم بِمَعروفٍ.

95. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى پسر آدم كه تا زنده اى، بخل مى ورزى و چون هنگام مرگت فرا مى رسد، به سراغ دارايى ات مى روى و آن را پخش و پلا مى كنى! دو خصلت را در خويشتن، گِرد مياور: بد عمل كردن در زمان حيات، و بد عمل كردن، هنگام فرا رسيدن مرگت. به خويشاوندانت كه [از رفتن تو] اندوه مى خورند و ارثى نمى برند، بنگر و به سود آنان، وصيّتى كن.

96. عنه صلى الله عليه و آله :لَفاجِرٌ سَخِيٌّ أحَبُّ إلَى اللّهِ مِن عابِدٍ بَخيلٍ.

96. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :گنهكار سخاوتمند، نزد خداوند، دوست داشتنى تر از عابد بخيل است.

97. عنه صلى الله عليه و آله :لَجاهِلٌ سَخِيٌّ أحَبُّ إلَى اللّهِ عَزَّ وجَلَّ مِن عابِدٍ بَخيلٍ.

97. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :نادانِ سخاوتمند، نزد خداوند عز و جل، دوست داشتنى تر از عابد بخيل است.

98. عنه صلى الله عليه و آله :السَّخِيُّ الجَهولُ أحَبُّ إلَى اللّهِ عَزَّ وجَلَّ مِنَ العالِمِ البَخيلِ.

98. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سخاوتمند نادان، نزد خداوند عز و جل، دوست داشتنى تر از دانشمند بخيل است.

99. عنه صلى الله عليه و آله :شابٌّ سَخِيٌّ حَسَنُ الخُلُقِ، أحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالى مِن شَيخٍ بَخيلٍ عابِدٍ سَيِّئِ الخُلُقِ.

99. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جوانِ بخشنده نيك خوى، نزد خداوند متعال، دوست داشتنى تر از پيرمرد بخيلِ عبادت پيشه زشت خوى است.

100. عنه صلى الله عليه و آله :لَشابٌّ رَهِقٌ فِي الذُّنوبِ سَخِيٌّ، أحَبُّ إلَى اللّهِ مِن شَيخٍ عابِدٍ بَخيلٍ.

100. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :جوانِ فرورفته در گناهان، امّا بخشنده، نزد خداوند، دوست داشتنى تر از پيرمرد عبادت پيشه بخيل است.

101. الإمام الصادق عليه السلام :لَجاهِلٌ سَخِيٌّ أفضَلُ مِن ناسِكٍ بَخيلٍ.

101. امام صادق عليه السلام :نادانِ سخاوتمند، برتر از عابد بخيل است.

102. الإمام عليّ عليه السلام :لا يُبقِي المالَ إلَا البُخلُ، وَالبَخيلُ مُعاقَبٌ مَلومٌ.

102. امام على عليه السلام :مال [و ثروت] را چيزى جز بخل، باقى نمى گذارد، و شخص بخيل، [در آخرت] بازخواست و سرزنش مى شود.

103. عنه عليه السلام :دينارُ البَخيلِ حَجَرٌ .

103. امام على عليه السلام :دينارِ شخص بخيل، [همانند] سنگ است!

104. عنه عليه السلام :هَل تُبصِرُ إلّا فَقيرا يُكابِدُ فَقرا، أو غَنِيّا بَدَّلَ نِعمَةَ اللّهِ كُفرا، أو بَخيلاً اتَّخَذَ البُخلَ بِحَقِّ اللّهِ وَفرا، أو مُتَمَرِّدا كَأَنَّ بِاُذُنِهِ عَن سَمعِ المَواعِظِ وَقرا .

104. امام على عليه السلام :آيا جز فقيرى را مى بينى كه از فقر، در رنج است، يا ثروتمندى را كه نعمت خدا را كفران كرده، يا بخيلى را كه براى افزودن بر دارايى خويش، نسبت به حقّ خداوند، بخل مى ورزد، يا سركشى را كه گويى گوشش از شنيدن پند و اندرزها، كَر است؟!

2 / 3 : النَّهيُ عَنِ البُخلِ

2 / 3: نهى از بخل

الكتاب

قرآن

«وَلَا تَنسَوُاْ الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ».

«و [بخشش و] بزرگوارى كردن نسبت به يكديگر را فراموش مكنيد كه خداوند، به آنچه انجام مى دهيد، بيناست».

«وَ لَا يَأْتَلِ أُوْلُواْ الْفَضْلِ مِنكُمْ وَ السَّعَةِ أَن يُؤْتُواْ أُوْلِى الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَ الْمُهَاجِرِينَ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَ لْيَعْفُواْ وَلْيَصْفَحُواْ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».

«و سرمايه داران و فراخ دولتان، نبايد از دادنِ [مال] به خويشاوندان و تهى دستان و مهاجرانِ در راه خدا، دريغ ورزند، و بايد عفو كنند و گذشت نمايند. مگر دوست نداريد كه خداوند، بر شما ببخشايد؟! و خداوند، آمرزنده مهربان است».

الحديث

حديث

105. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يَأتي عَلَى النّاسِ زَمانٌ عَضوضٌ يَعَضُّ كُلُّ امرِئٍ عَلى ما في يَدَيهِ، ويَنسَونَ الفَضلَ بَينَهُم، قالَ اللّهُ عز و جل : «وَلَا تَنسَوُاْ الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ».

105. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چنان روزگارِ سختى بر مردمان خواهد رسيد كه هر كس، آنچه را [از مال و دارايى] دارد، با چنگ و دندان خود، نگه مى دارد و بخشيدن به يكديگر را فراموش مى كنند، در حالى كه خداوند عز و جل فرموده است: «و [بخشش و] بزرگوارى نسبت به يكديگر را فراموش مكنيد».

106. الإمام عليّ عليه السلام :سَيَأتي عَلَى النّاسِ زَمانٌ عَضوضٌ، يَعَضُّ المُوسِرُ عَلى ما في يَدَيهِ ولَم يُؤمَر بِذلِكَ، قالَ اللّهُ تَعالى : «وَلَا تَنسَوُاْ الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ».

106. امام على عليه السلام :زمانى چنان سخت بر مردم خواهد رسيد كه توانگر، آنچه را در اختيار دارد، با چنگ و دندان نگه مى دارد، در حالى كه به چنين كارى فرمان نيافته است؛ [بلكه برعكس] خداوند متعال فرموده است: «و [بخشش و] بزرگوارى كردن نسبت به يكديگر را فراموش مكنيد».

107. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذا رُزِقتَ فَلا تَخبَأ، وإذا سُئِلتَ فَلا تَمنَع.

107. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه نعمتى به تو روزى شد، پنهانش مدار، و هر گاه از تو درخواست شد، دريغ مَوَرز.

2 / 4 : التَّحذيرُ مِن مَنعِ الماعونِ

2 / 4: بر حذر داشتن از «دريغ ورزيدن كالاهاى خانه»

الكتاب

قرآن

«فَوَيْلٌ لِّلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ * وَ يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ».

«واى بر نمازگزاران؛ آنان كه از نمازشان غافل اند، آنان كه ريا مى كنند و از دادن كالاهاى خانه [به ديگران]، خوددارى مى ورزند!».

الحديث

حديث

108. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن مَنَعَ الماعونَ جارَهُ، مَنَعَهُ اللّهُ خَيرَهُ يَومَ القِيامَةِ ووَكَلَهُ إلى نَفسِهِ، ومَن وَكَلَهُ إلى نَفسِهِ فَما أسوَأَ حالَهُ.

108. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس كالاهاى خانه اش را از همسايه اش دريغ ورزد [و به او عاريت ندهد]، خداوند روز قيامت، خير خود را از او دريغ مى ورزد و وى را به خودش وا مى گذارد؛ و كسى كه خداوند، او را به خود وا بگذارد، چه بد روز و حالى خواهد داشت!

109. عنه صلى الله عليه و آله :مَن مَنَعَ الماعونَ مِن جارِهِ إذَا احتاجَ إلَيهِ، مَنَعَهُ اللّهُ فَضلَهُ يَومَ القِيامَةِ ووَكَلَهُ إلى نَفسِهِ، ومَن وَكَلَهُ اللّهُ عز و جل إلى نَفسِهِ هَلَكَ ولا يَقبَلُ اللّهُ عز و جللَهُ عُذرا.

109. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر كس از همسايه خود، وسيله اى را كه به آن نياز دارد، مضايقه كند، خداوند روز قيامت، فضل و لطف خويش را از او مضايقه مى نمايد و وى را به خودش وا مى گذارد، و كسى كه خداوند عز و جل او را به خود وا گذارد، تباه مى شود و خداى عز و جل، هيچ عذرى را از وى نمى پذيرد.

110. تفسير ابن كثير عن عليّ بن فلان النميري :سَمِعتُ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : المُسلِمُ أخُو المُسلِمِ إذا لَقِيَهُ حَيّاهُ بِالسَّلامِ ويَرُدُّ عَلَيهِ ما هُوَ خَيرٌ مِنهُ، لا يَمنَعُ الماعونَ قُلتُ : يا رَسولَ اللّهِ، مَا الماعونُ؟ قالَ : الحَجَرُ وَالحَديدُ وأشباهُ ذلِكَ.

110. تفسير ابن كثير ـ به نقل از على بن فلان نميرى ـ :از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمايد: «مسلمان، برادر مسلمان است: هر گاه به او برخورَد، سلامش مى كند، و او نيز پاسخ سلامش را بهتر از آن مى دهد و ماعون را از وى، دريغ نكند».

گفتم : اى پيامبر خدا! ماعون چيست؟

فرمود: «سنگ و آهن و مانند اينها».

111. شعب الإيمان عن الحارث بن شريح :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : إنَّ المُسلِمَ أخُو المُسلِمِ، إذا لَقِيَهُ رَدَّ عَلَيهِ مِنَ السَّلامِ بِمِثلِ ما حَيّاهُ بِهِ أو أحسَنَ مِن ذلِكَ، وإذَا استَأمَرَهُ نَصَحَ لَهُ، وإذَا استَنصَرَهُ عَلَى الأَعداءِ نَصَرَهُ، وإذَا استَنعَتَهُ قَصدَ السَّبيلِ يَسَّرَهُ ونَعَتَ لَهُ، وإذَا استَعارَهُ الحَدَّ عَلَى العَدُوِّ أعارَهُ، وإذَا استَعارَهُ الحَدَّ [عَلَى المُسلِمِ] لَم يُعِرهُ، وإذَا استَعارَهُ الجُبَّةَ أعارَهُ، لا يَمنَعُهُ الماعونَ.

قالوا : يا رَسولَ اللّهِ ومَا الماعونُ؟

قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : الماعونُ فِي الحَجَرِ وَالماءِ وَالحَديدِ.

قالوا : وأيُّ الحَديدِ؟

قالَ : قِدرُ النُّحّاسِ وحَديدُ الفَأسِ الَّذي تَمتَهِنونَ بِهِ.

قالوا : فَما هذَا الحَجَرُ؟

قالَ : القِدرُ مِنَ الحِجارَةِ.

111. شُعب الإيمان ـ به نقل از حارث بن شُرَيح ـ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «مسلمان، برادر مسلمان است: هر گاه به او بر خورَد، سلامش را همان گونه كه به وى سلام كرده است يا بهتر از آن، جواب مى دهد و هر گاه از وى مشورت خواست، راه نمايى اش مى كند و هر گاه از او در برابر دشمنان يارى طلبيد، يارى اش مى دهد و هر گاه از او راه نمايى خواست، راه را به او نشان مى دهد، و هر گاه براى مقابله با دشمن، شمشيرش را عاريه خواست، آن را به او عاريه مى دهد، و اگر براى مقابله با مسلمان، شمشيرش را عاريه خواست، به او عاريه نمى دهد و هر گاه رَدايى را عاريه خواست، به او عاريه مى دهد و ماعون را از وى، دريغ نمى ورزد».

گفتند : اى پيامبر خدا! ماعون چيست؟

فرمود: «ماعون، سنگ و آب و آهن است».

گفتند : كدام آهن؟

فرمود: «ديگ مسى و تيشه آهنى كه با آن، كار مى كنند».

گفتند : سنگ چيست؟

فرمود: «ديگ سنگى».

112. المعجم الكبير عن حفصة بنت سيرين :قالَت لَنا اُمُّ عَطِيَّةَ : أمَرَنا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله أن لا نَمنَعَ الماعونَ.

قُلتُ : ومَا الماعونُ؟ قالَت : هُوَ ما يَتَعاطاهُ النّاسُ بَينَهُم.

112. المعجم الكبير ـ به نقل از حَفْصه دختر سيرين ـ :امّ عطيّه به ما گفت: پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به ما دستور داد كه از [عاريه دادن] ماعون، دريغ نورزيم.

من (حفصه) پرسيدم: ماعون چيست؟

امّ عطيّه گفت: وسايلى كه مردم ميان خود [به عاريت] ردّ و بدل مى كنند.

113. الإمام عليّ عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى : «وَ يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ» ـ :هِيَ الزَّكاةُ المَفروضَةُ، يُراؤونَ بِصَلاتِهِم ويَمنَعونَ زَكاتَهُم.

113. امام على عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند متعال : «و ماعون را دريغ مى ورزند» ـ :ماعون، همان زكات واجب است؛ يعنى در نمازشان، ريا مى كنند و زكات خود را نمى پردازند.

114. الإمام الصادق عليه السلام ـ في قَولِهِ عز و جل : «وَ يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ» ـ :هُوَ القَرضُ يُقرِضُهُ، وَالمَعروفُ يَصطَنِعُهُ، ومَتاعُ البَيتِ يُعيرُهُ، ومِنهُ الزَّكاةُ.

114. امام صادق عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند عز و جل : «و ماعون را دريغ مى ورزند» ـ :ماعون، قرضى است كه شخص مى دهد، احسانى است كه مى كند، كالاى خانه اى است كه به عاريت مى دهد، و زكات هم از جمله آن است.

115. المعجم الأوسط عن ابن مسعود :كُنّا نَقولُ في قَولِهِ : «وَ يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ» : القِدرَ وَالدَّلوَ وأشباهَ ذلِكَ، فَإِنَّهُ لاغِنى بِالنّاسِ عَنها.

115. المعجم الأوسط ـ به نقل از ابن مسعود ـ :ما در باره آيه «و ماعون را دريغ مى ورزند» مى گفتيم: [ماعون، ] ديگ و دَلْو و مانند اينهاست؛ زيرا مردم به اين چيزها نياز دارند.

116. سنن أبي داود عن ابن مسعود :كُنّا نَعُدُّ الماعونَ عَلى عَهدِ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله عارِيَّةَ الدَّلوِ وَالقِدرِ.

116. سنن أبى داوود ـ به نقل از ابن مسعود ـ :ما در زمان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، ماعون را عاريه دادن دَلْو و ديگ مى دانستيم.

117. الدرّ المنثور عن ابن مسعود :كانَ المُسلِمونَ يَستَعيرونَ مِنَ المُنافِقينَ الدَّلوَ وَالقِدرَ وَالفَأسَ وشِبهَهُ فَيَمنَعونَهُم، فَأَنزَلَ اللّهُ «وَ يَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ».

117. الدرّ المنثور ـ به نقل از ابن مسعود ـ :مسلمانان، از منافقان، دلو و ديگ و تيشه و مانند اينها را به عاريه مى خواستند؛ ولى آنها نمى دادند. پس خداوند، اين آيه را فرو فرستاد: «و ماعون را دريغ مى ورزند».

118. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا تَمنَعُوا الخَميرَ وَالخُبزَ، فَإِنَّ مَنعَهُما يورِثُ الفَقرَ.

118. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از [دادن] خمير مايه و نان، دريغ نكنيد؛ زيرا دريغ كردن آنها، فقر مى آورد.

119. عنه صلى الله عليه و آله :خَمسٌ لا يَحِلُّ مَنعُهُنَّ : الماءُ وَالمِلحُ وَالكِلاءُ وَالنّارُ وَالعِلمُ، وفَضلُ العِلمِ خَيرٌ مِن فَضلِ العِبادَةِ، وكَمالُ الدّينِ الوَرَعُ.

119. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :پنج چيز است كه دريغ كردن آنها [از ديگران]، روا نيست: آب، نمك، علوفه، آتش، و دانش. ارزش دانش، بيشتر از ارزش عبادت است، و كمال دين [و ديندارى]، پارسايى است.

120. سنن أبي داود عن بهيسة عن أبيها، قالت :اِستَأذَنَ أبِيَ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَدَخَلَ بَينَهُ وبَينَ قَميصِهِ، فَجَعَلَ يُقَبِّلُ ويَلتَزِمُ، ثُمَّ قالَ : يا رَسولَ اللّهِ، مَا الشَّيءُ الَّذي لا يَحِلُّ مَنعُهُ؟

قالَ : «الماءُ» قالَ : يا نَبِيَّ اللّهِ، مَا الشَّيءُ الَّذي لا يَحِلُّ مَنعُهُ؟ قالَ : «المِلحُ» قالَ : يا رَسولَ اللّهِ، مَا الشَّيءُ الَّذي لا يَحِلُّ مَنعُهُ؟ قالَ : أن تَفعَلَ الخَيرَ خَيرٌ لَكَ.

120. سنن أبى داوود ـ به نقل از بهيسه ـ :پدرم از پيامبر صلى الله عليه و آله اجازه طلبيد و سرش را زير پيراهن ايشان كرد و به بدن پيامبر صلى الله عليه و آله چسبيد و شروع به بوسيدن بدن ايشان كرد. سپس گفت: اى پيامبر خدا! آن چيست كه ممانعت كردن از آن، روا نيست؟

فرمود: «آب».

[دوباره] گفت : اى پيامبر خدا! آن چيست كه ممانعت كردن از آن، روا نيست؟

فرمود: «نمك».

[باز] گفت : اى پيامبر خدا! آن چيست كه مضايقه كردن از آن، روا نيست؟

فرمود: «هر كار نيكى كه انجام دهى، به سود توست».

121. الإمام عليّ عليه السلام :لا يَحِلُّ مَنعُ المِلحِ وَالنّارِ.

121. امام على عليه السلام :دريغ داشتن نمك و آتش [از ديگران]، روا نيست.

122. الإمام الصادق عليه السلام :لا تَمانَعوا قَرضَ الخَميرِ وَالخُبزِ وَاقتِباسِ النّارِ، فَإِنَّهُ يَجلِبُ الرِّزقَ عَلى أهلِ البَيتِ مَعَ ما فيهِ مِن مَكارِمِ الأَخلاقِ.

122. امام صادق عليه السلام :از قرض دادن خمير مايه و نان و اخگر آتش، دريغ نورزيد؛ زيرا قرض دادن اينها براى اهل خانه، روزى مى آورد، علاوه بر آن كه در اين كار، بزرگوارى هاى اخلاقى است.

الفصل الثالث : مبادئ البخل

فصل سوم : ريشه هاى بخل

3 / 1 : الجَهلُ

3 / 1: نادانى

الكتاب

قرآن

«وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ».

«و كسانى كه به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا كرده، بخل مى ورزند، هرگز تصوّر نكنند كه آن بخل براى آنان خوب است؛ بلكه برايشان بد است. به زودى، آنچه را كه به آن بخل ورزيده اند، روز قيامت، طوق گردنشان مى شود. ميراث آسمان ها و زمين، از آنِ خداست؛ و خدا به آنچه مى كنيد، آگاه است».

الحديث

حديث

123. الإمام عليّ عليه السلام :الحِرصُ وَالشَّرَهُ وَالبُخلُ نَتيجَةُ الجَهلِ.

123. امام على عليه السلام :آزمندى و سيرى ناپذيرى و بخل، زاييده نادانى است.

124. عنه عليه السلام :ما عَقَلَ مَن بَخِلَ بِإِحسانِهِ.

124. امام على عليه السلام :خردمند نيست كسى كه از نيكى كردن، بخل ورزد.

125. عنه عليه السلام ـ وقَد مَرَّ بِقَذَرٍ عَلى مَزبَلَةٍ ـ :هذا ما بَخِلَ بِهِ الباخِلونَ.

125. امام على عليه السلام ـ هنگام گذشتن بر نجاستى در خرابه اى ـ :اين، [حاصل] چيزى است كه بخيلان از [دادن] آن، بخل ورزيدند!

126. الإمام الصادق عليه السلام :أعجَبُ لِمَن يَبخَلُ بِالدُّنيا وهِيَ مُقبِلَةٌ عَلَيهِ، أو يَبخَلُ عَلَيها وهِيَ مُدبِرَةٌ عَنهُ، فَلَا الإِنفاقُ مَعَ الإِقبالِ يَضُرُّهُ، ولَا الإِمساكُ مَعَ الإِدبارِ يَنفَعُهُ.

126. امام صادق عليه السلام :در شگفتم از كسى كه دنيا به او روى آورده است و او از [بخشيدن] آن، بخل مى ورزد، يا دنيا به او پشت كرده است و او بر آن، بخل مى ورزد؛ زيرا با وجود رويكرد دنيا، انفاق كردن به او زيانى نمى رساند، و با پشت كردن آن، [بخل و خوددارى] به او سودى نمى رساند.

3 / 2 : الأمراضُ النَّفسانِيَّةُ وَالضَّعفُ

3 / 2: بيمارى هاى نفسانى و ناتوانى

الكتاب

قرآن

«وَأُحْضِرَتِ الْأَنفُسُ الشُّحَّ».

«و تنگ نظرى در نفوس، حضور [و غلبه] دارد».

«إِنَّ الْاءِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا * إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا * وَ إِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا».

«به راستى كه انسان، سخت آزمند [و بى تاب] خلق شده است. چون صدمه اى به او برسد، عجز و لابه مى كند، و چون خيرى به او برسد، بخل مى ورزد».

«وَكَانَ الْاءِنسَانُ قَتُورًا».

«و انسان، همواره بخيل است».

الحديث

حديث

127. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :مَن أحَسَّ بِضَعفِ حيلَتِهِ عَنِ الاِكتِسابِ بَخِلَ.

127. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :كسى كه احساس كند از چاره انديشى در كسب و كار، ناتوان است، بخل مى ورزد.

3 / 3 : وَسوَسَةُ الشَّيطانِ

3 / 3: وسوسه شيطان

الكتاب

قرآن

«الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ».

«شيطان، شما را از تهى دستى بيم مى دهد و به زشتكارى، فرمان مى دهد؛ و خداوند از جانب خود، به شما وعده آمرزش و بخشش مى دهد؛ و خدا، گشايشگرِ داناست».

«قُل لَّوْ أَنتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّى إِذًا لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْاءِنفَاقِ وَكَانَ الْاءِنسَانُ قَتُورًا».

«بگو: «اگر شما مالك گنجينه هاى رحمت پروردگارم [نيز] بوديد، باز هم از بيم خرج كردن، قطعا امساك مى ورزيديد؛» و انسان، همواره بخيل است».

الحديث

حديث

128. الإمام الصادق عليه السلام :لِلشَّيطانِ لَمَّةٌ ولِلمَلَكِ لَمَّةٌ؛ فَلَمَّةُ الشَّيطانِ وَعدُهُ بِالفَقرِ، وأمرُهُ بِالفاحِشَةِ، ولَمَّةُ المَلَكِ أمرُهُ بِالإِنفاقِ ونَهيُهُ عَنِ المَعصِيَةِ.

128. امام صادق عليه السلام :هم شيطان، القائاتى دارد، هم فرشته. القائات شيطان، ترساندن از دچار شدن به فقر و وا داشتن به زشتكارى است؛ و القائات فرشته، امر كردن به انفاق و نهى كردن از گناه است.

129. الإمام الكاظم عليه السلام :لا تُحَدِّثوا أنفُسَكُم بِفَقرٍ ولا بِطولِ عُمُرٍ، فَإِنَّهُ مَن حَدَّثَ نَفسَهُ بِالفَقرِ بَخِلَ، ومَن حَدَّثَها بِطولِ العُمُرِ يَحرِصُ.

129. امام كاظم عليه السلام :گرفتار آمدن به فقر و يا داشتن عمر طولانى را به خود، تلقين نكنيد؛ زيرا كسى كه به خود، فقر را تلقين كند، بخيل مى شود، و كسى كه به خود، طول عمر را تلقين كند، دچار حرص مى گردد.

130. تفسير الطبري عن ابن عبّاس :اِثنانِ مِنَ اللّهِ وَاثنانِ مِنَ الشَّيطانِ : الشَّيطانُ يَعِدُكُمُ الفَقرَ، يَقولُ : لا تُنفِق مالَكَ وأمسِكهُ عَلَيكَ فَإِنَّكَ تَحتاجُ إلَيهِ، ويَأمُرُكُم بِالفَحشاءِ وَاللّهُ يَعِدُكُم مَغفِرَةً مِنهُ عَلى هذِهِ المَعاصي، وفَضلاً فِي الرِّزقِ.

130. تفسير الطبرى ـ به نقل از ابن عبّاس ـ :دو كار، از جانب خداست و دو كار، از جانب شيطان: «شيطان، شما را از تهى دستى بيم مى دهد» و مى گويد: «اموالت را انفاق مكن و براى خودت نگه دار؛ زيرا خودت به آن نياز دارى» و شما را «به زشتكارى فرمان مى دهد؛ و خداوند از جانب خود به شما، وعده آمرزش» اين گناهان «و افزودن» بر روزى اش را مى دهد.

3 / 4 : الكُفرُ وَالنِّفاقُ

3 / 4: كفر و نفاق

الكتاب

قرآن

«وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِلَّذِينَ ءَامَنُواْ أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ يَشَاءُ اللَّهُ أَطْعَمَهُ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِى ضَلَالٍ مُّبِينٍ».

«و هر گاه به آنان گفته شود : «از آنچه خدا به شما روزى كرده است، انفاق كنيد»، كسانى كه كافر شده اند، به آنان كه ايمان آورده اند، مى گويند: «آيا به كسى بخورانيم كه اگر خدا مى خواست، [خودش] به وى مى خورانيد؟ شما جز در گم راهى آشكار نيستيد»».

«أَشِحَّةً عَلَيْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَيْتَهُمْ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ تَدُورُ أَعْيُنُهُمْ كَالَّذِى يُغْشَى عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَيْرِ أُوْلَئِكَ لَمْ يُؤْمِنُواْ فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَ كَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا».

«بر شما بخيلان اند، و چون خطر فرا رسد، آنان را مى بينى كه مانند كسى كه مرگ، او را فرو گرفته است، چشمانشان در حدقه مى چرخد و به سوى تو مى نگرند، و چون ترس برطرف شود، به شما با زبان هايى تند، نيش مى زنند. بر مال، حريص اند. آنان، ايمان نياورده اند و خداوند، اعمالشان را تباه گردانيده است؛ و اين كار، همواره بر خدا آسان است».

الحديث

حديث

131. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ الشُّحَّ وَالبَذاءَ مِنَ النِّفاقِ، وإنَّهُنَّ يَزِدنَ فِي الدُّنيا ويَنقُصنَ مِنَ الآخِرَةِ، ولَما يَنقُصنَ فِي الآخِرَةِ أكثَرُ مِمّا يَزِدنَ فِي الدُّنيا .

131. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخل و بدزبانى، از نفاق است. اين دو، بر دنيا [ى شخص] مى افزايند و از آخرت [او] مى كاهند، و آنچه از آخرت [او] مى كاهند، بيشتر از چيزى است كه بر دنيا[ى وى] مى افزايند.

3 / 5 : سوءُ الظَّنِّ بِاللّه عزّوجلِّ

3 / 5: بدگمانى به خدا

132. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :السَّخِيُّ إنَّما يَجودُ مِن حُسنِ الظَّنِّ بِاللّهِ، وَالبَخيلُ إنَّما يَبخَلُ مِن سوءِ الظَّنِّ بِاللّهِ.

132. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سخاوتمند، از آن رو مى بخشد كه به خداوند، گمان نيك دارد؛ و بخيل، بدان سبب بخل مى ورزد كه به خداوند، بدگمان است.

133. عنه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ، لا تُشاوِرَنَّ جَبانا فَإِنَّهُ يُضَيِّقُ عَلَيكَ المَخرَجَ، ولا تُشاوِرَنَّ بَخيلاً فَإِنَّهُ يَقصُرُ بِكَ عَن غايَتِكَ، ولا تُشاوِرَنَّ حَريصا فَإِنَّهُ يُزَيِّنُ لَكَ شَرَّها، وَاعلَم أنَّ الجُبنَ وَالبُخلَ وَالحِرصَ غَريزَةٌ يَجمَعُها سوءُ الظَّنِّ.

133. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! هرگز با ترسو مشورت مكن؛ زيرا راه برون رفت [از مشكل] را بر تو تنگ مى گردانَد. هرگز با بخيل، مشورت مكن؛ زيرا تو را از هدفت، باز مى دارد. هرگز با حريص، مشورت مكن؛ زيرا بدى آن را در نظرت، نيكو مى نمايانَد، و بدان كه ترس و بخل و حرص، خصلت هايى هستند كه بدگمانى [به خدا]، آنها را فراهم مى آورد.

134. الإمام عليّ عليه السلام ـ في عَهدِهِ إلى مالِكٍ الأَشتَر ـ :لا تُدخِلَنَّ في مَشوَرَتِكَ بَخيلاً يَعدِلُ بِكَ عَنِ الفَضلِ ويَعِدُكَ الفَقرَ، ولا جَبانا يُضعِفُكَ عَنِ الاُمورِ، ولا حَريصا يُزَيِّنُ لَكَ الشَّرَهَ بِالجَورِ، فَإِنَّ البُخلَ وَالجُبنَ وَالحِرصَ غَرائِزُ شَتّى يَجمَعُها سوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ.

134. امام على عليه السلام ـ در فرمانش به مالك اشتر ـ :بخيل را طرف مشورت خود قرار مده؛ زيرا تو را از داد و دِهِش، منصرف مى كند و از تنگ دستى مى ترسانَد؛ و نه ترسو را زيرا تو را از اقدام به كارها، سست مى گرداند؛ و نه حريص را؛ زيرا طمع ورزىِ ستمگرانه را در نظرت مى آرايد. بخل و ترس و حرص، خصلت هاى پراكنده اى هستند كه بدگمانى به خدا، آنها را گِرد هم مى آورد.

135. عنه عليه السلام :البُخلُ بِالمَوجودِ، سوءُ الظَّنِّ بِالمَعبودِ.

135. امام على عليه السلام :بخل ورزيدن از آنچه دارى، بدگمانى به معبود است.

136. عنه عليه السلام :عَلَى الشَّكِّ وقِلَّةِ الثِّقَةِ بِاللّهِ، مَبنَى الحِرصِ وَالشُّحِّ.

136. امام على عليه السلام :شك و كم اعتمادى به خدا، زيربناى حرص و بخل است.

137. الإمام الصادق عليه السلام :الشُّحُّ المُطاعُ، سوءُ الظَّنِّ بِاللّهِ عَزَّ وجَلَّ.

137. امام صادق عليه السلام :چيرگى بخل، [برخاسته از] بدگمانى به خداوند عز و جل است.

138. عنه عليه السلام :مَنعُ الجودِ سوءُ الظَّنِّ بِالمَعبودِ.

138. امام صادق عليه السلام :خوددارى از داد و دِهش، بدگمانى به معبود است.

139. عنه عليه السلام :حَسبُ البَخيلِ مِن بُخلِهِ سوءُ الظَّنِّ بِرَبِّهِ.

139. امام صادق عليه السلام :در بخل بخيل، همين بس كه به پروردگار خويش، بدگمان است.

الفصل الرابع : آثار البخل

فصل چهارم : پيامدهاى بخل

4 / 1 : المَضارُّ النَّفسِيَّةُ

4 / 1: زيان هاى روانى

أ ـ فَقرُ النَّفسِ

الف ـ فقر روحى

الكتاب

قرآن

«وَ لَا يَسْئلْكُمْ أَمْوَالَكُمْ * إِن يَسْئلْكُمُوهَا فَيُحْفِكُمْ تَبْخَلُواْ وَ يُخْرِجْ أَضْغَانَكُمْ * هَاأَنتُمْ هَؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُواْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَمِنكُم مَّن يَبْخَلُ وَ مَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ وَ اللَّهُ الْغَنِىُّ وَ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ وَ إِن تَتَوَلَّوْاْ يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُواْ أَمْثَالَكُم».

«اموالتان را [در عوض] نمى خواهد. اگر اموال شما را بخواهد و به اصرار از شما طلب كند، بخل مى ورزيد و كينه هاى شما را بر ملا مى كند. شما، همان مردمى هستيد كه براى انفاق در راه خدا، فرا خوانده شده ايد. پس برخى از شما، بخل مى ورزند و هر كس بخل ورزد، تنها به زيان خود، بخل ورزيده است؛ و خدا بى نياز است و شما نيازمنديد، و اگر روى برتابيد، خداوند، جاى شما را به مردمى غير از شما خواهد داد كه مانند شما نخواهند بود».

الحديث

حديث

140. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :مَن كانَ الفَقرُ في قَلبِهِ، فَلا يُغنيهِ ما اُكثِرَ لَهُ فِي الدُّنيا، وإنَّما يَضُرُّ نَفسَهُ شُحُّها.

140. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه فقر در دلش باشد، هر اندازه هم در دنيا بر [ثروت] او افزوده شود، بى نيازش نمى گردانَد و بخل او، تنها به خودش زيان مى رساند.

141. الإمام عليّ عليه السلام :إيّاكَ وَالشُّحَّ، فَإِنَّهُ جِلبابُ المَسكَنَةِ، وزِمامٌ يُقادُ بِهِ إلى كُلِّ دَناءَةٍ .

141. امام على عليه السلام :از بخل بپرهيز؛ زيرا بخل، رَداى بينوايى، و مهارى است كه با آن، شخص به سوى هر گونه پستى اى كشانده مى شود.

142. عنه عليه السلام :البُخلُ جِلبابُ المَسكَنَةِ.

142. امام على عليه السلام :بخل، رَداى بينوايى است.

143. عنه عليه السلام :شَحيحٌ غَنِيٌّ، أفقَرُ مِن فَقيرٍ سَخِيٍّ.

143. امام على عليه السلام :بخيل توانگر، از تهى دستِ سخاوتمند، نيازمندتر است.

144. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :الشُّحُّ أضَرُّ عَلَى الإِنسانِ مِنَ الفَقرِ، لِأَنَّ الفَقيرَ إذا وَجَدَ اتَّسَعَ، وَالشَّحيحَ لا يَتَّسِعُ وإن وَجَدَ.

144. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :بخل، براى آدمى زيانبارتر از فقر است؛ زيرا فقير هر گاه توانگر شود، در گشايش قرار مى گيرد؛ امّا بخيل، اگر چه توانگر شود، در گشايش قرار نمى گيرد.

145. عنه عليه السلام :البُخلُ فَقرٌ.

145. امام على عليه السلام :بخل، [نوعى] فقر است.

146. عنه عليه السلام :البُخلُ أحَدُ الفَقرَينِ.

146. امام على عليه السلام :بخل، يكى از دو فقر است.

147. عنه عليه السلام :آفَةُ الغِنى البُخلُ.

147. امام على عليه السلام :آفت توانگرى، بخل است.

148. عنه عليه السلام :البَخيلُ مُتَعَجِّلُ الفَقرِ.

148. امام على عليه السلام :بخيل، به فقر خود، شتاب مى بخشد.

149. عنه عليه السلام :وَيحَ البَخيلِ المُتَعَجِّلِ الفَقرَ الَّذي مِنهُ هَرَبَ، وَالتّارِكِ الغِنَى الَّذي إيّاهُ طَلَبَ.

149. امام على عليه السلام :بيچاره بخيل! به استقبال فقرى مى رود كه از آن مى گريزد، و توانگرى اى را وا مى گذارد كه آن را مى طلبد.

150. عنه عليه السلام :عَجِبتُ لِلبَخيلِ! يَستَعجِلُ الفَقرَ الَّذي مِنهُ هَرَبَ، ويَفوتُهُ الغِنَى الَّذي إيّاهُ طَلَبَ، فَيَعيشُ فِي الدُّنيا عَيشَ الفُقَراءِ، ويُحاسَبَ فِي الآخِرَةِ حِسابَ الأَغنِياءِ.

150. امام على عليه السلام :در شگفتم از بخيل! فقرى را كه از آن گريزان است، به سوى خود مى كشانَد، و توانگرى اى را كه در پىِ آن است، از دست مى دهد. پس در دنيا، چونان تهى دستان زندگى مى كند، و در آخرت، به سانِ توانگران، از او حسابرسى مى شود.

151. عنه عليه السلام :البَخيلُ مُستَعجِلُ الفَقرَ؛ يَعيشُ فِي الدُّنيا عَيشَ الفُقَراءِ، ويُحاسَبُ فِي العُقبى حِسابَ الأَغنِياءِ.

151. امام على عليه السلام :بخيل، به فقر خود، شتاب مى بخشد. در دنيا، چونان تهى دستان زندگى مى كند، و در آخرت، به سان توانگران، حسابرسى مى شود.

152. الإمام الحسين عليه السلام :الشُّحُّ فَقرٌ .

152. امام حسين عليه السلام :بخل، [نوعى] فقر است.

ب ـ ضيقُ الصَّدرِ

ب ـ تنگ دلى

153. الإمام عليّ عليه السلام :ضاقَ صَدرُ مَن ضاقَت يَدُهُ.

153. امام على عليه السلام :انسان تنگ دست، تنگ دل است.

ج ـ قِلَّةُ الرّاحَةِ

ج ـ نداشتن آسايش

154. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :أقَلُّ النّاسِ راحَةً البَخيلُ.

154. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كم آسايش ترينِ مردم، شخص بخيل است.

155. الإمام الرضا عن آبائه عليهم السلام :كانَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يَقولُ :

خَلَقتَ الخَلائِقَ في قُدرَةٍ فَمِنهُم سَخِيٌّ ومِنهُم بَخيلٌ

فَأَمَّا السَّخِيُّ فَفي راحَةٍ وأمَّا البَخيلُ فَشُومٌ طَويلٌ

155. امام رضا عليه السلام ـ به نقل از پدرانش عليهم السلام ـ :امير مؤمنان عليه السلام مى فرمود :

مردمان را با قدرت خويش آفريدى

برخى بخشنده اند و برخى دگر، بخيل.

امّا بخشنده، در آسايش است

و بخيل، در رنج طولانى.

156. الإمام الصادق عليه السلام :خَمسٌ هُنَّ كَما أقولُ : لَيسَت لِبَخيلٍ راحَةٌ، ولا لِحَسودٍ لَذَّةٌ، ولا لِلمَملوكِ وَفاءٌ، ولا لِكَذوبٍ مُروءَةٌ، ولا يَسودُ سَفيهٌ.

156. امام صادق عليه السلام :پنج چيز چنان اند كه من مى گويم : بخيل را آسايش نيست؛ حسود را خوشى؛ شاهان را وفا؛ دروغگو را مردانگى؛ و نابخرد، هرگز سَروَرى نيابد.

د ـ الوَقاحَةُ

د ـ پُررويى

157. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :السَّخِيُّ شُجاعُ القَلبِ، وَالبَخيلُ شُجاعُ الوَجهِ.

157. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :سخاوتمند، پُردل است، و بخيل، پُررو.

ه ـ ذَهابُ المُروءَةِ

ه ـ از بين رفتن مردانگى

158. الإمام عليّ عليه السلام :لا مُرُوَّةَ لِبَخيلٍ.

158. امام على عليه السلام :بخيل را مردانگى نيست.

159. الإمام الباقر عليه السلام :المُرُوَّةُ أن لا تَطمَعَ فَتَذِلَّ، وتَسأَلَ فَتُقِلَّ، ولا تَبخَلَ فَتُشتَمَ، ولا تَجهَلَ فَتُخصَمَ.

159. امام باقر عليه السلام :مردانگى، آن است كه طمع نَوَرزى تا خوار شوى، و خواهش نكنى تا ندار شوى، و بخل نَوَرزى تا دشنام بشنوى، و نادانى نكنى تا [در بحث] شكست بخورى.

و ـ تَمَنِّي الفَقرِ لِلنّاسِ

و ـ آرزو كردن فقر براى مردم

160. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ أحَقَّ النّاسِ بِأَن يَتَمَنّى لِلنّاسِ الغِنَى البُخَلاءُ، لِأَنَّ النّاسَ إذَا استَغنَوا كَفّوا عَن أموالِهِم، وإنَّ أحَقَّ النّاسِ بِأَن يَتَمَنّى لِلنّاسِ الصَّلاحَ أهلُ العُيوبِ، لِأَنَّ النّاسَ إذا صَلُحوا كَفّوا عَن تَتَبُّعِ عُيوبِهِم، وإنَّ أحَقَّ النّاسِ بِأَن يَتَمَنّى لِلنّاسِ الحِلمَ أهلُ السَّفَهِ الَّذينَ يَحتاجونَ أن يُعفى عَن سَفَهِهِم، فَأَصبَحَ أهلُ البُخلِ يَتَمَنَّونَ فَقرَ النّاسِ، وأصبَحَ أهلُ العُيوبِ يَتَمَنَّونَ مَعايِبَ النّاسِ، وأصبَحَ أهلُ السَّفَهِ يَتَمَنَّونَ سَفَهَ النّاسِ، وفِي الفَقرِ الحاجَةُ إلَى البَخيلِ، وفِي الفَسادِ طَلَبُ عَورَةِ أهلِ العُيوبِ، وفِي السَّفَهِ المُكافَأَةُ بِالذُّنوبِ.

160. امام صادق عليه السلام :سزاوارترين كسان به اين كه براى مردم، آرزوى توانگرى كنند، بخيلان اند؛ زيرا وقتى مردم، بى نياز شدند، از دارايى آنان، چشم بر مى دارند. سزاوارترين كسان به اين كه براى مردم، آرزوى صلاح كنند، عيبداران اند؛ زيرا وقتى مردم صالح شدند، از پيجويىِ عيب هاى آنان، خوددارى مى كنند. سزاوارترين كسان به اين كه براى مردم، آرزوى بردبارى كنند، نابخردان اند كه نياز دارند از نابخردى هاى آنان، گذشت شود؛ امّا [بر عكس اين، ] بخيلان، آرزومند فقر مردم هستند، عيبداران، آرزو دارند كه مردم، همه عيب داشته باشند، و نابخردان، آروزىِ نابخرد بودن مردم را دارند، در حالى كه فقير بودن، سبب نيازمندى [فقير] به بخيل مى شود، فاسد بودن، موجب عيبجويى در اهل عيب مى گردد، و نابخردى، باعث تلافى كردن با گناه مى شود.

4 / 2 : المَضارُّ الاِجتِماعِيَّةُ

4 / 2: زيان هاى اجتماعى

أ ـ فَسادُ الفُقَراءِ

الف ـ فاسد شدن تهى دستان

161. الإمام عليّ عليه السلام :إذا بَخِلَ الغَنِيُّ بِمَعروفِهِ، باعَ الفَقيرُ آخِرَتَهُ بِدُنياهُ.

161. امام على عليه السلام :هر گاه توانگر از نيكى كردن بخل ورزد، تهى دست [ناچار مى شود] آخرتش را به دنيايش بفروشد.

ب ـ ذَمُّ النّاسِ

ب ـ نكوهش مردم

162. الإمام عليّ عليه السلام :البُخلُ يَكسِبُ الذَّمَّ.

162. امام على عليه السلام :بخل، نكوهش مى آورد.

163. عنه عليه السلام :الباخِلُ فِي الدُّنيا مَذمومٌ، وفِي الآخِرَةِ مُعَذَّبٌ مَلومٌ.

163. امام على عليه السلام :بخيل، در دنيا نكوهيده است، و در آخرت، عذاب و ملامت مى شود.

164. عنه عليه السلام :البَخيلُ مَذمومٌ.

164. امام على عليه السلام :بخيل، نكوهيده است.

165. عنه عليه السلام :الشُّحُّ يَجلِبُ المَلامَةَ .

165. امام على عليه السلام :بخل، سرزنش به بار مى آورد.

166. مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي :قيلَ : كانَ مَكتوبا عَلى سَيفِ الحُسَينِ عليه السلام : البَخيلُ مَذمومٌ، وَالحَريصُ مَحرومٌ، وَالحَسودُ مَغمومٌ.

166. مقتل الحسين عليه السلام، خوارزمى مى گويند: بر شمشير حسين عليه السلام نوشته شده بود:«بخيل، نكوهيده است، آزمند، محروم است، و حسود، افسرده است».

ج ـ سَبُّ النّاسِ

ج ـ دشنام دادن مردم

167. الإمام عليّ عليه السلام :بِالبُخلِ تَكثُرُ المَسَبَّةُ.

167. امام على عليه السلام :بخل ورزيدن، مايه دشنامِ بسيار مى شود.

168. عنه عليه السلام :اِحذَرُوا البُخلَ، فَإِنَّهُ لُؤمٌ ومَسَبَّةٌ.

168. امام على عليه السلام :از بخل بپرهيزيد؛ زيرا بخل، پستى و مايه دشنام است.

169. عنه عليه السلام :الشُّحُّ مَسَبَّةٌ .

169. امام على عليه السلام :بخل، مايه دشنام است.

170. عنه عليه السلام :لا مَسَبَّةَ كَالشُّحِّ .

170. امام على عليه السلام :هيچ صفتى چون بخل، مايه دشنام نيست.

171. عنه عليه السلام :الشُّحُّ يَكسِبُ المَسَبَّةَ.

171. امام على عليه السلام :بخل، دشنام به بار مى آورد.

172. عنه عليه السلام :كَثرَةُ الشُّحِّ توجِبُ المَسَبَّةَ .

172. امام على عليه السلام :بخلِ بسيار، موجب دشنام مى شود.

د ـ بُغضُ الناسِ

د ـ نفرت و دشمنى مردم

173. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :البَخيلُ مُبَغَّضٌ فِي السَّماواتِ، مُبَغَّضٌ فِي الأَرضِ.

173. پيامبر خدا عليه السلام :بخيل، هم در آسمان ها و هم در زمين، سخت منفور است.

174. الإمام عليّ عليه السلام :البُخلُ يوجِبُ البَغضاءَ.

174. امام على عليه السلام :بخل، موجب نفرت و كينه مى شود.

175. عنه عليه السلام :اِحذَرُوا الشُّحَّ، فَإِنَّهُ يَكسِبُ المَقتَ، ويَشينُ المَحاسِنَ، ويُشيعُ العُيوبَ .

175. امام على عليه السلام :از بخل بپرهيزيد؛ زيرا بخل، دشمنى مى آورد، و خوبى ها را زشت، و عيب ها و بدى ها را [در بخيل] فاش مى گردانَد.

176. عنه عليه السلام :إيّاكَ وَالتَّحَلِّيَ بِالبُخلِ؛ فَإِنَّهُ يُزري بِكَ عِندَ القَريبِ، ويُمَقِّتُكَ إلَى النَّسيبِ .

176. امام على عليه السلام :زنهار از متّصف شدن به بخل؛ زيرا بخل، تو را نزد دوست، خوار و نزد خويشاوند، منفور مى سازد!

177. عنه عليه السلام :جودُ الرَّجُلِ يُحَبِّبُهُ إلى أضدادِهِ، وبُخلُهُ يُبَغِّضُهُ إلى أولادِهِ.

177. امام على عليه السلام :بخشندگىِ مرد، او را نزد دشمنانش [نيز] محبوب مى سازد و بُخلش، او را نزد فرزندانش [نيز]، منفور مى گردانَد.

ه ـ العارُ بَينَ النّاسِ

ه ـ ننگ و شرمسارى در ميان مردم

178. الإمام عليّ عليه السلام :البُخلُ عارٌ.

178. امام على عليه السلام :بخل، ننگ است.

179. عنه عليه السلام :البُخلُ يَكسِبُ العارَ ويُدخِلُ النّارَ.

179. امام على عليه السلام :بخل، ننگ [و شرمسارى] مى آورد و [بخيل را] به جهنّم، وارد مى كند.

و ـ الذِّلَّةُ بَينَ النّاسِ

و ـ خوارى در ميان مردم

180. الإمام عليّ عليه السلام :البَخيلُ ذَليلٌ بَينَ أعِزَّتِهِ.

180. امام على عليه السلام :بخيل، در ميان عزيزانش [نيز] خوار است.

181. عنه عليه السلام :البُخلُ يُذِلُّ مُصاحِبَهُ، ويُعِزُّ مُجانِبَهُ.

181. امام على عليه السلام :بخل، همنشين خود را خوار مى كند و كناره گير از خود را عزّت مى بخشد.

182. عنه عليه السلام :جودُ الفَقيرِ يُجِلُّهُ، وبُخلُ الغَنِيِّ يُذِلُّهُ.

182. امام على عليه السلام :بخشندگىِ تهى دست، او را بزرگ مى گردانَد، و بخل ورزى توانگر، او را خوار مى سازد.

183. عنه عليه السلام :البَخيلُ أبَدا ذَليلٌ.

183. امام على عليه السلام :بخيل، هميشه خوار است.

184. عنه عليه السلام :مَن بَخِلَ بِمالِهِ ذَلَّ.

184. امام على عليه السلام :هر كه از بخشيدن مال خود بخل ورزد، خوار مى شود.

185. عنه عليه السلام :المالُ يُكرِمُ صاحِبَهُ ما بَذَلَهُ، ويُهينُهُ ما بَخِلَ بِهِ.

185. امام على عليه السلام :ثروت، صاحب خود را اگر بخشش كند، ارجمند مى سازد، و اگر از بخشيدن آن بخل ورزد، خوار مى كند.

186. عنه عليه السلام :لا راحَةَ لِحَسودٍ، ولا مَوَدَّةَ لِمَلولٍ، ولا مُرُوَّةَ لِكَذوبٍ ، ولا شَرَفَ لِبَخيلٍ، ولا هِمَّةَ لِمَهينٍ .

186. امام على عليه السلام :حسود را آسايش نيست، بيزار را دوستى، دروغگو را مردانگى، بخيل را بزرگى، و زبون را همّت.

187. الإمام الحسين عليه السلام :مَن جادَ سادَ، ومَن بَخِلَ رَذُلَ .

187. امام حسين عليه السلام :هر كه بخشندگى كند، سَرورى مى يابد، و هر كه بخل ورزد، پست شود.

ز ـ اللُّؤمُ

ز ـ فرومايگى

188. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :خَلَقَ اللّهُ اللُّؤمَ، فَحَفَّهُ بِالبُخلِ وَالمالِ.

188. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند، فرومايگى را آفريد و آن را با بخل و ثروت، در ميان گرفت.

189. الإمام عليّ عليه السلام :يُستَدَلُّ عَلَى اللَّئيمِ بِسوءِ الفِعلِ، وقُبحِ الخُلُقِ، وذَميمِ البُخلِ.

189. امام على عليه السلام :كردارِ بد، اخلاق زشت و صفت نكوهيده بخل، از نشانه هاى انسان فرومايه است.

190. عنه عليه السلام :مَن جُمِعَ لَهُ مَعَ الحِرصِ عَلَى الدُّنيا البُخلُ بِها، فَقَدِ استَمسَكَ بِعَمودَيِ اللُّؤمِ.

190. امام على عليه السلام :كسى كه حرص به دنيا و بخل نسبت به آن در وجودش جمع شود، در واقع، به دو ستون فرومايگى چنگ انداخته است.

ح ـ تَمزيقُ العِرضِ

ح ـ دريدن آبرو

191. الإمام عليّ عليه السلام :البَخيلُ يَسمَحُ مِن عِرضِهِ بِأَكثَرَ مِمّا أمسَكَ مِن عَرَضِهِ ، ويُضَيِّعُ مِن دينِهِ أضعافَ ما حَفِظَ مِن نَشَبِهِ .

191. امام على عليه السلام :بخيل، بيش از آنچه از دارايى اش نگه مى دارد، از آبرويش مى بخشد و چند برابر مال و املاكى كه براى خود حفظ مى كند، از دينش از دست مى دهد.

192. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :البَخيلُ يَسخو مِن عِرضِهِ بِمِقدارِ ما يَبخَلُ بِهِ مِن مالِهِ، وَالسَّخِيُّ يَبخَلُ مِن عِرضِهِ بِمِقدارِ ما يَسخو بِهِ مِن مالِهِ.

192. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :بخيل، به اندازه اى كه از دارايى اش بخل مى ورزد، از آبرويش مى بخشد، و سخاوتمند، به اندازه اى كه از دارايى خود مى بخشد، از آبروى خويش، نگه مى دارد.

193. عنه عليه السلام :أبخَلُ النّاسِ بِعَرَضِهِ أسخاهُم بِعِرضِهِ.

193. امام على عليه السلام :بخيل ترينِ مردم در مال و دارايى اش، سخاوتمندترين آنهاست در [از دست دادن] آبروى خويش.

194. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :أبخَلُ النّاسِ بِمالِهِ أجوَدُهُم بِعِرضِهِ.

194. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :بخيل ترينِ مردم در دارايى اش، بخشنده ترينِ آنها در آبروى خويش است.

195. عنه عليه السلام :البُخلُ يُزري بِصاحِبِهِ.

195. امام على عليه السلام :بخل، صاحب خود را خوار [و بى مقدار] مى كند.

196. عنه عليه السلام :ما أذَلَّ النَّفسَ كَالحِرصِ، ولا شانَ العِرضَ كَالبُخلِ.

196. امام على عليه السلام :هيچ چيز مانند حرص، آدمى را خوار نمى سازد، و چيزى همانند بخل، آبرو را لكّه دار نمى كند.

197. الإمام الرضا عليه السلام :البُخلُ يُمَزِّقُ العِرضَ.

197. امام رضا عليه السلام :بخل، آبرو را بر باد مى دهد.

ط ـ قَطعُ الرَّحِمِ

ط ـ بُريدن پيوند خويشاوندى

198. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إيّاكُم وَالشُّحَّ وَالبُخلَ، فَإِنَّهُ دَعا مَن قَبلَكُم إلى أن يَقطَعوا أرحامَهُم فَقَطَعوها، ودَعاهُم إلى أن يَستَحِلّوا مَحارِمَهُم فَاستَحَلّوها، ودَعاهُم إلى أن يَسفِكوا دِماءَهُم فَسَفَكوها.

198. پيامبر خدا عليه السلام :از تنگ نظرى و بخل بپرهيزيد؛ زيرا بخل و تنگ نظرى، پيشينيان شما را به بُريدن از خويشان، فرا خواند و آن را بُريدند، و آنان را به روا شمردن نارواها، فرا خواند و آنها را روا شمردند، و به ريختن خون يكديگر فرا خواند و خون يكديگر را ريختند.

199. الإمام الصادق عليه السلام :لا يَطمَعَنَّ ذُو الكِبرِ فِي الثَّناءِ الحَسَنِ، ولَا الخِبُّ في كَثرَةِ الصَّديقِ، ولَا السَّيِّئُ الأَدَبِ فِي الشَّرَفِ، ولَا البَخيلُ في صِلَةِ الرَّحِمِ.

199. امام صادق عليه السلام :آدم متكبّر، هرگز نبايد انتظارِ ستايش [به وسيله ديگران] را داشته باشد، و آدم فريبكار، انتظارِ داشتن دوستان بسيار را، و آدم بى ادب، انتظار بزرگ داشته شدن را، و آدم بخيل، انتظار به جا آوردن صِله رحِم [به وسيله بستگانش] را.

ي ـ عَدَمُ الحَبيبِ

ى ـ نداشتن دوست

200. الإمام عليّ عليه السلام :لَيسَ لِبَخيلٍ حَبيبٌ.

200. امام على عليه السلام :بخيل، هيچ دوستى ندارد.

201. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :صَديقُ البَخيلِ مَن لَم يُجَرِّبهُ.

201. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :كسى با بخيل دوست است كه او را نيازموده باشد.

202. عنه عليه السلام :إيّاكُم وَالبُخلَ؛ فَإِنَّ البَخيلَ يَمقُتُهُ الغَريبُ، ويَنفِرُ مِنهُ القَريبُ.

202. امام على عليه السلام :از بخل، دورى كنيد؛ زيرا بخيل را بيگانه، دشمن مى دارد و آشنا، از او مى گريزد.

203. عنه عليه السلام ـ لِابنِهِ الإِمامِ الحَسَنِ عليه السلام ـ :إيّاكَ ومُصادَقَةَ البَخيلِ، فَإِنَّهُ يَقعُدُ عَنكَ أحوَجَ ما تَكونُ إلَيهِ.

203. امام على عليه السلام ـ به فرزندش امام حسن عليه السلام ـ :از دوستى با بخيل بپرهيز؛ زيرا انسان بخيل، زمانى كه بيشترين نياز را به او دارى، از كمك به تو، باز مى ايستد.

204. عنه عليه السلام :إيّاكَ وصُحبَةَ الفاجِرِ وَالكَذّابِ وَالأَحمَقِ وَالبَخيلِ وَالجَبانِ... وأمَّا البَخيلُ فَأَقرَبُ ما تَكونُ أبعَدُ ما يَكونُ إذَا احتَجتَ.

204. امام على عليه السلام :از همنشينى با منحرف و دروغگو و احمق و بخيل و ترسو... بپرهيز. امّا بخيل؛ چون در نزديك ترين زمانت به او، يعنى وقتى به او نياز پيدا مى كنى، بيش از هر زمان از تو دورتر است.

205. الإمام زين العابدين عليه السلام :إيّاكَ ومُصاحَبَةَ البَخيلِ، فَإِنَّهُ يَخذُلُكَ في مالِهِ أحوَجَ ما تَكونُ إلَيهِ.

205. امام زين العابدين عليه السلام :از همنشينى با بخيل، دورى كن؛ زيرا زمانى كه بيشترين نياز را به او دارى، از كمك مالى به تو دريغ مى ورزد.

206. الإمام عليّ عليه السلام :لا غُربَةَ كَالشُّحِّ.

206. امام على عليه السلام :هيچ [بى كسى و] غربتى، همچون بخل نيست.

207. عنه عليه السلام :لَيسَ لِشَحيحٍ رَفيقٌ.

207. امام على عليه السلام :براى بخيل، هيچ رفيقى نباشد.

208. عنه عليه السلام :زِيادَةُ الشُّحِّ تَشينُ الفُتُوَّةَ، وتُفسِدُ الاُخُوَّةَ.

208. امام على عليه السلام :بخل زياد، جوان مردى را لكّه دار كرده، برادرى را تباه مى كند.

4 / 3 : المَضارُّ الدّينِيَّةُ

4 / 3: زيان هاى دينى

أ ـ سَلبُ التَّوفيقِ

الف ـ سلب توفيق

الكتاب

قرآن

«وَ أَمَّا مَن بَخِلَ وَ اسْتَغْنَى * وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى * وَ مَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى».

«و امّا آن كه بخل ورزيد و خود را بى نياز ديد و [پاداش] نيكوتر را به دروغ گرفت، به زودى، راهِ دشوارى را به او خواهيم نمود، و چون فرو افتد، مال او به كارش نمى آيد».

الحديث

حديث

209. الإمام الباقر عليه السلام ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل : «فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَ اتَّقَى * وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنَى» ـ :بِأَنَّ اللّهَ تَعالى يُعطي بِالواحِدَةِ عَشَرَةً إلى مِئَةِ ألفٍ فَما زادَ. «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَى» قالَ : لا يُريدُ شَيئا مِنَ الخَيرِ إلّا يَسَّرَهُ اللّهُ لَهُ. «وَ أَمَّا مَن بَخِلَ وَ اسْتَغْنَى» قالَ : بَخِلَ بِما آتاهُ اللّهُ عز و جل. «وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَى» بِأَنَّ اللّهَ يُعطي بِالواحِدَةِ عَشَرَةً إلى مِئَةِ ألفٍ فَما زادَ. «فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى» قالَ : لا يُريدُ شَيئا مِنَ الشَّرِّ إلّا يَسَّرَهُ لَهُ. «وَ مَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى» قالَ : أما وَاللّهِ ما هُوَ تَرَدّى في بِئرٍ ولا مِن جَبَلٍ ولا مِن حائِطٍ، ولكِن تَرَدّى في نارِ جَهَنَّمَ.

209. امام باقر عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند عز و جل : «امّا آن كه عطا كرد و پروا داشت و [پاداش] نيكوتر را تصديق كرد» ـ :يعنى اين را كه خداوند عز و جلدر عوضِ يكى، ده برابر تا صد هزار برابر و بيشتر عطا مى كند، تصديق كرد. «به زودى، راه آسانى را پيشِ پاى او خواهيم گذاشت»؛ يعنى هر خيرى را كه بخواهد، خداوند، آن را برايش آسان [و فراهم] مى سازد. «و امّا كسى كه بخل ورزيد و خود را بى نياز ديد»؛ يعنى از آنچه خداوند عز و جل به او داده است، بخل ورزيد. «و [پاداش] نيكوتر را به دروغ گرفت»؛ يعنى اين را كه خداوند عز و جل در عوضِ يكى، ده برابر تا صد هزار برابر و بيشتر عطا مى كند [، به دروغ گرفت]. «به زودى، راهِ دشوارى را به او خواهيم نمود»؛ يعنى هر بدى اى را كه بخواهد، خداوند، آن را برايش آماده و فراهم مى سازد. «و چون فرو افتد، مال او به كارش نمى آيد»، به خدا سوگند كه مراد، فرو افتادن در چاهى يا از [فراز] كوهى يا از بالاى ديوارى نيست؛ بلكه فرو افتادن در آتش جهنّم است.

210. أسباب النزول عن ابن عبّاس :إنَّ رَجُلاً كانَت لَهُ نَخلَةٌ فَرعُها في دارِ رَجُلٍ فَقيرٍ ذي عِيالٍ، وكانَ الرَّجُلُ إذا جاءَ ودَخَلَ الدّارَ فَصَعِدَ النَّخلَةَ لِيَأخُذَ مِنهَا التَّمرَ، فَرُبَّما سَقَطَتِ التَّمرَةُ فَيَأخُذُها صِبيانُ الفَقيرِ، فَيَنزِلُ الرَّجُلُ مِن نَخلَتِهِ حَتّى يَأخُذَ التَّمرَةَ مِن أيديهِم، فَإِن وَجَدَها في فَمِ أحَدِهِم أدخَلَ إصبَعَهُ حَتّى يُخرِجَ التَّمرَةَ مِن فيهِ.

فَشَكَا الرَّجُلُ ذلِكَ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله، وأخبَرَهُ بِما يَلقى مِن صاحِبِ النَّخلَةِ.

فَقالَ لَهُ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : اِذهَب، ولَقِيَ [رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله] صاحِبَ النَّخلَةِ وقالَ : تُعطيني نَخلَتَكَ المائِلَةَ الَّتي فَرعُها في دارِ فُلانٍ، ولَكَ بِها نَخلَةٌ فِي الجَنَّةِ؟ فَقالَ لَهُ الرَّجُلُ : لَقَد اُعطيتُ، وإنَّ لي نَخلاً كَثيرا وما فيها نَخلَةٌ أعجَبُ إلَيَّ ثَمَرَةً مِنها!

ثُمَّ ذَهَبَ الرَّجُلُ، فَلَقِيَ رَجُلاً كانَ يَسمَعُ الكَلامَ مِن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله ، فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ أتُعطيني ما أعطَيتَ الرَّجُلَ، نَخلَةً فِي الجَنَّةِ إن أنَا أخَذتُها؟ قالَ : نَعَم. فَذَهَبَ الرَّجُلُ فَلَقِيَ صاحِبَ النَّخلَةِ، فَساوَمَها مِنهُ، فَقالَ لَهُ : أشَعَرتَ أنَّ مُحَمَّدا أعطاني بِها نَخلَةً فِي الجَنَّةِ، فَقُلتُ : يُعجِبُني ثَمَرُها؟

فَقالَ لَهُ الآخَرُ : أتُريدُ بَيعَها؟ قالَ : لا، إلّا أن اُعطى بِها مالاً أظُنُّهُ اُعطي. قالَ : فَما مُناكَ؟ قالَ : أربَعونَ نَخلَةً. قالَ لَهُ الرَّجُلُ : لَقَد جِئتَ بِعَظيمٍ، تَطلُبُ بِنَخلَتِكَ المائِلَةِ أربَعينَ نَخلَةً؟ ثُمَّ سَكَتَ عَنهُ، فَقالَ لَهُ : أنَا اُعطيكَ أربَعينَ نَخلَةً، فَقالَ لَهُ : أشهِد لي إن كُنتَ صادِقا.

فَمَرَّ ناسٌ فَدَعاهُم، فَأَشهَدَ لَهُ بِأَربَعينَ نَخلَةً، ثُمَّ ذَهَبَ إلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله، فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ، إنَّ النَّخلَةَ قَد صارَت في مِلكي، فَهِيَ لَكَ. فَذَهَبَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلى صاحِبِ الدّارِ، فَقالَ : إنَّ النَّخلَةَ لَكَ ولِعِيالِكَ، فَأَنزَلَ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى : «وَ الَّيْلِ إِذَا يَغْشَى * وَ النَّهَارِ إِذَا تَجَلَّى * وَ مَا خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنثَى * إِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتَّى» .

210. أسباب نزول القرآن ـ به نقل از ابن عبّاس ـ :مردى درخت خرمايى داشت كه شاخه آن در خانه مردى تهى دست و عيالوار بود. آن مرد، هر گاه مى آمد، وارد خانه آن تهى دست مى شد و بالاى درخت مى رفت تا خرماهايش را بچيند. گاه خرمايى بر زمين مى افتاد و كودكان مرد تهى دست، آن را بر مى داشتند. صاحب نخل، از درخت پايين مى آمد تا آن را از دست كودكان بگيرد؛ و اگر خرمايى را در دهان يكى از آنها مى ديد، انگشتش را داخل دهانش مى كرد و خرما را بيرون مى آورد.

مرد تهى دست، از اين كار آن مرد، به پيامبر صلى الله عليه و آله شكايت بُرد و رفتارى را كه صاحب نخل با آنها مى كرد، براى ايشان، بازگو كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «تو برو». پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، خود، صاحب درخت خرما را ديد و فرمود : «حاضرى آن درخت خرماى خميده ات را كه شاخه اش در خانه فلانى قرار دارد، به اِزاى نخلى در بهشت، به من بفروشى؟». آن مرد گفت: من درختان خرماى بسيارى دارم؛ امّا هيچ يك از آنها ميوه اى به خوبى آن ندارند!

اين را گفت و رفت. [پيامبر صلى الله عليه و آله] به مردى برخورد كرد كه سخنان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را مى شنيد. آن مرد گفت : اى پيامبر خدا! اگر من، نخل او را بگيرم، حاضرى آنچه را به او مى دادى، يعنى نخل در بهشت را به من بدهى؟ فرمود: «آرى». آن مرد، نزد صاحب نخل رفت و خواهان خريد درخت خرماى او شد. صاحب نخل گفت: مگر تو فهميدى كه محمّد به جاى آن، نخلى در بهشت به من مى داد و من گفتم: ميوه آن را دوست مى دارم؟ مرد گفت: حاضرى آن را بفروشى؟ صاحب نخل گفت: نه؛ مگر اين كه به جاى آن، مالى را به من بدهى كه البته گمان نمى كنم بدهى. مرد گفت: چه مى خواهى؟ صاحب نخل گفت: چهل نخل. مرد گفت: توقّع بسيارى است! به جاى يك نخل خميده، چهل نخل طلب مى كنى؟ و سكوت كرد. [سپس] به آن مرد گفت: چهل نخل را به تو مى دهم. صاحب نخل گفت: گواه بياور، اگر راست مى گويى. چند نفر از آن جا مى گذشتند. مرد، آنان را صدا زد و آنها را گواه گرفت كه چهل درخت خرما به او بدهد. سپس نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و گفت : اى پيامبر خدا! آن درخت خرما، از آنِ من شد. اينك، مال تو باشد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، نزد صاحب آن خانه (يعنى همسايه صاحب نخل) رفت و فرمود: «نخل، از آنِ تو و عائله ات باشد».

در اين هنگام، خداوند ـ تبارك و تعالى ـ فرو فرستاد: «سوگند به شب، آن گاه كه پرده افكنَد! و سوگند به روز، آن گاه كه روشن شود! و سوگند به آن كه نَر و مادّه را آفريد، كه همانا تلاش شما، پراكنده است!».

ب ـ الإِنفاقُ في ما يُسخِطُ اللّهَ عز و جل

ب ـ خرج كردن در امورى كه خداوند را ناخشنود مى سازد

211. الإمام الباقر عليه السلام :مَن بَخِلَ بِمَعونَةِ أخيهِ المُسلِمِ وَالقِيامِ لَهُ في حاجَتِهِ، ابتُلِيَ بِمَعونَةِ مَن يَأثَمُ عَلَيهِ ولا يُؤجَرُ.

211. امام باقر عليه السلام :كسى كه از كمك كردن به برادر مسلمانش و بر آوردن نياز او دريغ ورزد، گرفتار كمك به كسى مى شود كه براى آن كمك، گنهكار شود و مزدى هم نَبَرد.

212. عنه عليه السلام :لَم يَبخَل عَبدٌ ولا أمَةٌ بِنَفَقَةٍ فيما يُرضِي اللّهَ عَزَّ وجَلَّ، إلّا أنفَقَ أضعافَها فيما يُسخِطُ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ.

212. امام باقر عليه السلام :هيچ بنده اى از مرد و زن، از خرج كردن در آنچه خداوند عز و جل را خشنود مى گردانَد، بخل نورزيد، مگر آن كه چند برابر آن را در چيزى خرج كرد كه خداوند عز و جل را ناخشنود مى گردانَد.

ج ـ حَبطُ الأَعمالِ

ج ـ بر باد رفتن اعمال

213. الإمام الباقر عليه السلام :ذُكِرَ لِرَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله امرَأَةٌ صَوّامَةٌ قَوّامَةٌ مُصَلِّيَةٌ، امرَأَةُ صِدقٍ، غَيرَ أنَّها بَخيلَةٌ؛ قالَ : فَما خَيرُها إذا.

213. امام باقر عليه السلام :به پيامبر خدا صلى الله عليه و آله گفته شد: فلان زن، اهل روزه و شب زنده دارى و نماز است. زن خوبى است؛ امّا بخيل است.

فرمود: «پس، چه خوبى اى دارد؟!».

د ـ مَحقُ الإِيمانِ

د ـ از بين بردن ايمان

214. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما يَمحَقُ الإِيمانَ شَيءٌ كَتَمحيقِ البُخلِ لَهُ.

214. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ چيزى مانند بخل، ايمان را از بين نمى برد.

215. الإمام الباقر عليه السلام :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : ما مَحَقَ الإِسلامَ مَحقَ الشُّحِّ شَيءٌ، ثُمَّ قالَ : إنَّ لِهذَا الشُّحِّ دَبيبا كَدَبيبِ النَّملِ، وشُعَبا كَشُعَبِ الشَّرَكِ .

215. امام باقر عليه السلام :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «هيچ چيز مانند بخل، اسلام را از بين نمى برد». سپس افزود : «اين بخل را حركتى همچون حركت مورچه و رشته هايى همانند رشته هاى دام صيّادى است».

216. الإمام الصادق عليه السلام :ما رَأَيتُ شَيئا هُوَ أضَرُّ في دينِ المُسلِمِ مِنَ الشُّحِّ .

216. امام صادق عليه السلام :من براى دين مسلمان، چيزى زيانبارتر از بخل نديده ام.

ه ـ نِفاقُ القَلبِ

ه ـ نفاق دل

الكتاب

قرآن

«وَمِنْهُم مَّنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئنْ ءَاتَانَا مِن فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ * فَلَمَّا ءَاتَاهُم مِّن فَضْلِهِ بَخِلُواْ بِهِ وَتَوَلَّواْ وَّهُم مُّعْرِضُونَ».

«و از آنان، كسانى اند كه با خدا عهد كرده اند كه : «اگر [خداوند] از كَرَم خويش به ما عطا كند، قطعا صدقه خواهيم داد و از شايستگان خواهيم شد». پس چون از فضل خويش به آنان بخشيد، بدان بخل ورزيدند و به حال اِعراض، روى بر تافتند».

الحديث

حديث

217. الإمام الباقر عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى : «وَمِنْهُم مَّنْ عَاهَدَ اللَّهَ» إلى قَولِهِ : «أَخْلَفُواْ اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُواْ يَكْذِبُونَ» ـ :هُوَ ثَعلَبَةُ بنُ حاطِبِ بنِ عَمرِو بنِ عَوفٍ، كانَ مُحتاجا فَعاهَدَ اللّهَ، فَلَمّا آتاهُ اللّهُ بَخِلَ بِهِ.

217. امام باقر عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند متعال : «و از آنان، كسانى اند كه با خدا عهد كرده اند» تا : «با خدا، خُلفِ وعده كردند، از آن رو كه دروغ مى گفتند» ـ :مراد، ثَعلَبة بن حاطِب بن عمرو بن عوف است كه فردى نيازمند بود و با خدا، چنين عهدى كرد؛ ولى چون خداوند به او مال عطا فرمود، از دِهِش آن، بخل ورزيد.

218. مجمع البيان ـ فِي الآيَةِ السّابِقَةِ أيضا ـ :قيلَ نَزَلَت في ثَعلَبَةَ بنِ حاطِبٍ وكانَ مِنَ الأَنصارِ، فَقالَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و آله : اُدعُ اللّهَ أن يَرزُقَني مالاً، فَقالَ : يا ثَعلَبَةُ قَليلٌ تُؤَدّي شُكرَهُ خَيرٌ مِن كَثيرٍ لا تُطيقُهُ، أما لَكَ في رَسولِ اللّهِ اُسوَةٌ حَسَنَةٌ، وَالَّذي نَفسي بِيَدِهِ لَو أرَدتُ أن تَسيرَ الجِبالُ مَعي ذَهَبا وفِضَّةً لَسارَت.

ثُمَّ أتاهُ بَعدَ ذلِكَ فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ، ادعُ اللّهَ أن يَرزُقَني مالاً، وَالَّذي بَعَثَكَ بِالحَقِّ لَئِن رَزَقَنِيَ اللّهُ مالاً لَاُعطِيَنَّ كُلَّ ذي حَقٍّ حَقَّهُ.

فَقالَ صلى الله عليه و آله : اللّهُمَّ ارزُق ثَعلَبَةَ مالاً، قالَ : فَاتَّخَذَ غَنَما فَنَمَت كَما يَنمُو الدّودُ، فَضاقَت عَلَيهِ المَدينَةُ فَتَنَحّى عَنها فَنَزَلَ وادِيا مِن أودِيَتِها، ثُمَّ كَثُرَت نُمُوّا حَتّى تَباعَدَ عَنِ المَدينَةِ، فَاشتَغَلَ بِذلِكَ عَنِ الجُمُعَةِ وَالجَماعَةِ، وبَعَثَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله إلَيهِ المُصَدِّقَ لِيَأخُذَ الصَّدَقَةَ فَأَبى وبَخِلَ، وقالَ : ما هذِهِ إلّا اُختُ الجِزيَةِ. فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : يا وَيحَ ثَعلَبَةَ، يا وَيحَ ثَعلَبَةَ، وأنزَلَ اللّهُ الآياتِ، عَن أبي اُمامَةَ الباهِلِيِّ ورُوِيَ ذلِكَ مَرفوعا.

وقيلَ : إنَّ ثَعلَبَةَ أتى مَجلِسا مِنَ الأَنصارِ فَأَشهَدَهُم، فَقالَ : لَئِن آتانِيَ اللّهُ مِن فَضلِهِ تَصَدَّقتُ مِنهُ وآتَيتُ كُلَّ ذي حَقٍّ حَقَّهُ، ووَصَلتُ مِنهُ القَرابَةَ، فَابتَلاهُ اللّهُ فَماتَ ابنُ عَمٍّ لَهُ فَوَرِثَهُ مالاً ولَم يَفِ بِما قالَ فَنَزَلَت عَنِ ابنِ عَبّاسٍ وسَعيدِ بنِ جُبَيرٍ وقَتادَةَ.

وقيلَ : نَزَلَت في ثَعلَبَةَ بنِ حاطِبٍ ومُعَتِّبِ بنِ قُشَيرٍ وهُما مِن بَني عَمرِو بنِ عَوفٍ، قالا : لَئِن رَزَقَنَا اللّهُ مالاً لَنَصَّدَّقَنَّ، فَلَمّا رَزَقَهُمَا اللّهُ المالَ بَخِلا بِهِ، عَنِ الحَسَنِ ومُجاهِدٍ.

وقيلَ : نَزَلَت في رِجالٍ مِنَ المُنافِقينَ : نَبتَلِ بنِ الحارِثِ وجَدِّ بنِ قَيسٍ وثَعلَبَةَ بنِ حاطِبٍ ومُعَتِّبِ بنِ قُشَيرٍ، عَنِ الضَّحّاكِ.

وقيلَ : نَزَلَت في حاطِبِ بنِ أبي بَلتَعَةَ، كانَ لَهُ مالٌ بِالشّامِ فَأَبطَأَ عَلَيهِ وجَهَدَ لِذلِكَ جَهدا شَديدا فَحَلَفَ لَئِن آتاهُ اللّهُ ذلِكَ المالَ لَيَصَّدَّقَنَّ، فَآتاهُ اللّهُ تَعالى ذلِكَ فَلَم يَفعَل، عَنِ الكَلبِيِّ.

218. مجمع البيان ـ در باره همين آيه ـ :گفته شده كه اين آيه، در باره ثَعلَبة بن حاطِب، نازل شد. او مردى از انصار بود و به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : دعا كن كه خداوند به من، ثروتى روزى كند.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «اى ثَعلَبه! مال اندكى كه شكرش را بگزارى، بهتر از مال بسيارى است كه شكر آن نتوانى. آيا در پيامبر خدا، براى تو سرمشق نيكويى نيست؟ سوگند به آن كه جانم در دست اوست، اگر بخواهم كه كوه ها برايم طلا و نقره شوند، مى شوند!».

ثعلبه، دوباره نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت : اى پيامبر خدا! دعا كن كه خداوند به من، ثروتى روزى كند. سوگند به آن كه تو را به حق بر انگيخت، اگر خداوند، ثروتى روزى ام كند، حقّ هر حقدارى را مى دهم!

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «بار خدايا! به ثَعلَبه، مالى روزى فرما».

ثعلبه، گوسفندى چند خريد و آن گوسفندها، مانند كِرم، رشد كردند و افزون شدند، چندان كه ديگر مدينه، گنجايش آنها را نداشت. پس به بيرون مدينه رفت و در يكى از درّه هاى مدينه، استقرار يافت. گوسفندانش، همچنان افزايش يافتند تا اين كه از مدينه، باز هم دورتر شد و از شركت در نماز جمعه و جماعت، باز ماند. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، مأمور جمع آورى زكات را نزد او فرستاد تا زكاتش را بگيرد؛ امّا ثعلبه، زكاتش را نداد و بخل ورزيد و گفت: اين، چيزى شبيه همان جزيه است!

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «بيچاره، ثَعلَبه! بيچاره، ثَعلَبه!»، و خداوند، اين آيات را فرو فرستاد. اين قول از ابو اُمامه باهِلى، روايت شده است كه سند آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله رسانده است.

بنا به قولى، ثَعلَبه به ميان انجمنى از انصار آمد و آنان را گواه گرفته، گفت: اگر خداوند، از فضل خويش به من بدهد، از آن صدقه مى دهم و حقّ هر حقدارى را مى پردازم و به خويشاوندان، كمك مى نمايم.

پس خداوند، او را آزمود. پسر عموى او در گذشت و ثعلبه، وارث اموال او گرديد؛ ليكن به آنچه گفت، وفا نكرد. پس اين آيات، فرود آمد. اين قول از ابن عبّاس و سعيد بن جُبَير و قَتاده است.

بنا به قولى، اين آيات در باره ثَعلَبة بن حاطِب و مُعَتِّب بن قُشَير ـ كه هر دو از بنى عمرو بن عوف بودند ـ، فرود آمد. آن دو گفتند: اگر خداوند به ما مالى روزى كند، صدقه (زكات) خواهيم داد؛ ولى چون خداوند، به آن دو، مال [و ثروت] روزى فرمود، بخل ورزيدند. اين قول، از حسن و مجاهد است.

بنا به قولى، اين آيات در باره نَبتَل بن حارث و جدّ بن قيس و ثَعلَبة بن حاطِب و مُعَتِّب بن قُشَير ـ كه از منافقان بودند ـ، فرود آمد. اين قول، از ضحّاك است.

و به قولى، در باره حاطِب بن ابى بَلتَعه نازل شد كه مال التجاره اى در شام داشت و رسيدن آن به درازا كشيد و حاطِب، براى آن، كوشش بسيار نمود و سوگند خورد كه اگر خداوند، آن مال را به او برگردانَد، صدقه (زكات) خواهد داد. خداوند متعال، آن مال التجاره را به او باز گرداند؛ ليكن حاطِب به سوگند خويش، عمل نكرد. اين قول، از كَلْبى است.

راجع : ص368 (البخل و الشحّ / الفصل الثالث : مبادئ البخل / الكفر والنفاق).

ر. ك : ص369 (بخل و تنگ نظرى / فصل سوم : ريشه هاى بخل / كفر و نفاق).

و ـ سَخَطُ اللّهِ عز و جل

و ـ خشم خدا

219. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ثَلاثَةٌ يُبغِضُهُمُ اللّهُ... يُبغِضُ الشَّيخَ الزّانِيَ وَالبَخيلَ المُتَكَبِّرَ.…

219. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند، سه كس را دشمن مى دارد :... پيرمرد زِناكار و بخيل متكبّر و.…

220. عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثَةٌ يُبغِضُهُمُ اللّهُ تَعالى : البَخيلُ وَالمَنّانُ ، وَالفاجِرُ. أو قالَ : التّاجِرُ الحَلّافُ، وَالفَقيرُ المُختالُ .

220. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه كس اند كه خداوند متعال، از آنان نفرت دارد: بخيل و منّت گذار و فاجر (يا فرمود :) بازرگانِ سوگندخوار، و تهى دستِ گردن فراز.

221. عنه صلى الله عليه و آله :خُلُقانِ يُبغِضُهُمَا اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : سوءُ الخُلُقِ وَالبُخلُ.

221. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دو خوى اند كه خداوند عز و جل، آنها را دشمن مى دارد: بداخلاقى و بخل.

222. عنه صلى الله عليه و آله :ما شَيءٌ أبغَضُ إلَى اللّهِ عَزَّ وجَلَّ مِنَ البُخلِ وسوءِ الخُلُقِ.

222. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ چيزى نزد خداوند عز و جل، منفورتر از بخل و بداخلاقى نيست.

223. عنه صلى الله عليه و آله :خُلُقانِ يُحِبُّهُمَا اللّهُ، وخُلُقانِ يُبغِضُهُمَا اللّهُ، فَأَمَّا اللَّذانِ يُحِبُّهُمَا اللّهُ فَالسَّخاءُ وَالسَّماحَةُ، وأمَّا اللَّذانِ يُبغِضُهُمَا اللّهُ فَسوءُ الخُلُقِ وَالبُخلُ؛ وإذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيرا استَعمَلَهُ عَلى قَضاءِ حَوائِجِ النّاسِ.

223. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دو خوى اند كه خداوند، آنها را دوست دارد، و دو خوى اند كه خداوند، آنها را دشمن مى دارد. امّا آن دو خويى كه خداوند، دوستشان دارد: بخشندگى و گذشت است؛ و آن دو خويى كه خداوند، آنها را دشمن مى دارد: بداخلاقى و بخل است. هر گاه خداوند، براى بنده اى خيرى را بخواهد، او را به رفع نيازهاى مردم مى گمارد.

224. الإمام عليّ عليه السلام :مَن بَخِلَ عَلَى المُحتاجِ بِما لَدَيهِ، كَثُرَ سَخَطُ اللّهِ عَلَيهِ.

224. امام على عليه السلام :هر كس آنچه را دارد، از نيازمند دريغ دارد، ناخشنودى و خشم خدا بر او بسيار مى شود.

225. عنه عليه السلام :مَا اجتُلِبَ سَخَطُ اللّهِ بِمِثلِ البُخلِ.

225. امام على عليه السلام :هيچ چيزى مانند بخل، ناخشنودى خدا را به بار نمى آورد.

ز ـ التَّباعُدُ عَنِ اللّهِ عز و جل

ز ـ دور شدن از خدا

226. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :البُخلُ وعُبوسُ الوَجهِ يَكسِبانِ البَغاضَةَ، ويُباعِدانِ مِنَ اللّهِ ويُدخِلانِ النّارَ.

226. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخل و ترش رويى، منفورى و دشمنى به بار مى آورند و باعث دورى از خداوند و وارد شدن به آتش [دوزخ] مى شوند.

227. عنه صلى الله عليه و آله :السَّخِيُّ قَريبٌ مِنَ اللّهِ، قَريبٌ مِنَ الجَنَّةِ، قَريبٌ مِنَ النّاسِ، بَعيدٌ مِنَ النّارِ، وَالبَخيلُ بَعيدٌ مِنَ اللّهِ، بَعيدٌ مِنَ الجَنَّةِ، بَعيدٌ مِنَ النّاسِ، قَريبٌ مِنَ النّارِ.

227. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :انسان بخشنده، به خداوند و بهشت و مردم، نزديك است و از آتش [دوزخ]، دور است؛ و انسان بخيل، از خدا و بهشت و مردم، دور است و به آتش [دوزخ]، نزديك است.

ح ـ الحِرمانُ مِن مَحَبَّةِ اللّهِ عز و جل ووِلايَتِهِ

ح ـ محروميت از دوستى و ولايت خدا

الكتاب

قرآن

«إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا * الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا».

«خداوند، كسى را كه متكبّر و فخرفروش است، دوست نمى دارد؛ همان كسانى كه بخل مى ورزند و مردم را به بخل، دعوت مى كنند و آنچه را خداوند از فضل خويش، بدانها ارزانى داشته است، پوشيده مى دارند؛ و براى كافران، عذابى خوار كننده، آماده كرده ايم».

الحديث

حديث

228. الإمام عليّ عليه السلام :إذا لَم يَكُن للّهِِ في عَبدٍ حاجَةٌ ابتَلاهُ بِالبُخلِ.

228. امام على عليه السلام :هر گاه بنده اى به كار خدا نيايد، خداوند، او را به بخل، مبتلا مى سازد.

229. المعجم الأوسط عن أنس :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : وَيلٌ لِلأَغنِياءِ مِنَ الفُقَراءِ يَومَ القِيامَةِ، يَقولونَ : رَبَّنا ظَلَمونا حُقوقَنَا الَّتي فَرَضتَ لَنا عَلَيهِم.

فَيَقولُ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : وعِزَّتي وجَلالي لَاُدنِيَنَّكُم ولَاُباعِدَنَّهُم. ثُمَّ تَلا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «وَ الَّذِينَ فِى أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ * لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ» .

229. المعجم الأوسط ـ به نقل از اَ نَس ـ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «واى به حال توانگران، از دست تهى دستان در روز قيامت! [تهى دستان] مى گويند: بار خدايا! اينان، حقوق ما را كه بر آنان واجب ساختى، پايمال كردند. خداوند عز و جل مى فرمايد: «به عزّت و جلالم سوگند كه شما را [به خود] نزديك، و آنان را دور مى گردانم!».

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، سپس اين آيات را خواند: «و كسانى كه در دارايى هاى آنان، حقّى معلوم براى نيازخواه و محروم است».

230. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يَقولُ اللّهُ تَعالى :... أيُّما عَبدٍ خَلَقتُهُ فَهَدَيتُهُ إلَى الإِيمانِ، وحَسَّنتُ خُلُقَهُ، ولَم أبتَلِهِ بِالبُخلِ، فَإِنّي اُريدُ بِهِ خَيرا.

230. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند متعال مى فرمايد : «... هر بنده اى را كه او را آفريدم و به ايمان، هدايتش كردم و اخلاقش را نيكو ساختم و به بخل، مبتلايش نكردم، خيرِ او را خواسته ام».

ط ـ الهَلاكَةُ

ط ـ نابودى

الكتاب

قرآن

«وَ أَمَّا مَن بَخِلَ وَ اسْتَغْنَى * وَ كَذَّبَ بِالْحُسْنَى * فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْعُسْرَى * وَ مَا يُغْنِى عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى».

«و امّا آن كه بخل ورزيد و خود را بى نياز ديد و [پاداش] نيكوتر را به دروغ گرفت، به زودى، راه دشوارى را به او خواهيم نمود، و چون هلاك شد، ديگر مال او به كارش نمى آيد».

«فَخَسَفْنَا بِهِ وَ بِدَارِهِ الْأَرْضَ فَمَا كَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ يَنصُرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُنتَصِرِينَ * وَ أَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْاْ مَكَانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَ يَقْدِرُ لَوْلَا أَن مَّنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا وَيْكَأَنَّهُ لَا يُفْلِحُ الْكَافِرُونَ».

«آن گاه، او (قارون) را با خانه اش در زمين، فرو برديم و گروهى نداشت كه در برابر [عذابِ] خدا، او را يارى كنند و [و خود نيز] نتوانست از خود، دفاع كند. و همان كسانى كه ديروز، آرزو داشتند تا به جاى او باشند، صبح مى گفتند: «واى! مثل اين كه خداوند، روزى را براى هر كس از بندگانش كه بخواهد، گشاده يا تنگ مى گردانَد؛ و اگر خدا بر ما منّت ننهاده بود، ما را هم به زمين، فرو بُرده بود. واى! گويى كه كافران، رستگار نمى گردند»».

الحديث

حديث

231. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا عَلِيُّ، ثَلاثٌ دَرَجاتٌ، وثَلاثٌ كَفّاراتٌ، وثَلاثٌ مُهلِكاتٌ، وثَلاثٌ مُنجِياتٌ... أمَّا المُهلِكاتُ : فَشُحٌّ مُطاعٌ، وهَوىً مُتَّبَعٌ، وإعجابُ المَرءِ بِنَفسِهِ .

231. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى على! سه چيز، درجه است، سه چيز، كفّاره است، سه چيز، نابود كننده است، و سه چيز، رهاننده... نابود كننده ها، عبارت اند از: فرمانبرى از بخل، پيروى از هوس، و خودپسندى.

232. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ صَلاحَ أوَّلِ هذِهِ الاُمَّةِ بِالزُّهدِ وَاليَقينِ، وهَلاكَ آخِرِها بِالشُّحِّ وَالأَمَلِ.

232. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اين امّت، در آغاز، با زهد و يقين، درست شده است و در پايان، با بخل و آرزو، تباه مى شود.

233. عنه صلى الله عليه و آله :أوَّلُ صَلاحِ هذِهِ الاُمَّةِ بِاليَقينِ وَالزُّهدِ، وأوَّلُ فَسادِها بِالبُخلِ وَالأَمَلِ.

233. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :آغازِ درستى اين امّت، با يقين و زهد بود، و آغاز تباهى اش، با بخل و آرزوست.

234. عنه صلى الله عليه و آله :نَجا أوَّلُ هذِهِ الاُمَّةِ بِاليَقينِ وَالزُّهدِ، ويَهلِكُ آخِرُها بِالبُخلِ وَالأَمَلِ.

234. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اوّلِ اين امّت، با يقين و زهد رَهيد و آخر آن، با بخل و آرزو، نابود مى شود.

235. عنه صلى الله عليه و آله :صَلاحُ أوَّلِ هذِهِ الاُمَّةِ بِالزُّهدِ وَالتَّقوى، وهَلاكُ آخِرِها بِالبُخلِ وَالفُجورِ.

235. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اين امّت، در آغاز با زُهد و پرهيزگارى ساخته شد، و در پايان، بر اثر بخل و ناپرهيزگارى، نابود مى شود.

236. الإمام عليّ عليه السلام :ما بالُ مَن خالَفَكُم أشَدُّ بَصيرَةً في ضَلالَتِهِم، وأبذَلُ لِما في أيديهِم مِنكُم، ما ذاكَ إلّا أنَّكُم رَكَنتُم إلَى الدُّنيا فَرَضيتُم بِالضَّيمِ، وشَحِحتُم عَلَى الحُطامِ وفَرَطتُم فيما فيهِ عِزُّكُم وسَعادَتُكُم.

236. امام على عليه السلام :چه شده است كه مخالفانِ شما در گم راهىِ خويش، بيناترند و در آنچه دارند، بخشنده تر از شما هستند؟ اين نيست، مگر از آن روى كه شما به دنيا تكيه كرديد و به بى عدالتى و ستم، رضايت داديد، و بر كالاى بى ارزش دنيا، آزمند شديد، و در آنچه سربلندى و خوش بختى شما در آن است، كوتاهى نموديد.

4 / 4 : المَضارُّ الاِقتِصادِيَّةُ

4 / 4: زيان هاى اقتصادى

أ ـ عَدَمُ الانتِفاعِ مِنَ المالِ

الف ـ بهره مند نشدن از دارايى

الكتاب

قرآن

«وَ مَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِ».

«و هر كس بخل ورزد، در واقع، نسبت به خودش بخل ورزيده است».

الحديث

حديث

237. الإمام عليّ عليه السلام :البَخيلُ خازِنٌ لِوَرَثَتِهِ.

237. امام على عليه السلام :بخيل، خزانه دارِ وارثان خويش است.

238. عنه عليه السلام :البَخيلُ يَبخَلُ عَلى نَفسِهِ بِاليَسيرِ مِن دُنياهُ، ويَسمَحُ لِوُرّاثِهِ بِكُلِّها.

238. امام على عليه السلام :بخيل، [حتّى] اندكى از مال خود را از خويش، دريغ مى كند؛ ولى [به اجبار، ] همه آن را به وارثانش مى بخشد.

239. عنه عليه السلام :بَشِّر مالَ البَخيلِ بِحادِثٍ أو وارِثٍ.

239. امام على عليه السلام :به دارايى بخيل، نويد ده كه يا حادثه در انتظار اوست يا وارث.

240. عنه عليه السلام :مَن مَنَعَ المالَ مَن يَحمَدُهُ، وَرَّثَهُ مَن لا يَحمَدُهُ.

240. امام على عليه السلام :آن كه مال را از كسى كه او را سپاس مى گويد، دريغ دارد، آن را براى كسى به ميراث مى گذارد كه او را سپاس نگويد.

241. عنه عليه السلام :لَم يُوَفَّق مَن بَخِلَ عَلى نَفسِهِ بِخَيرِهِ، وخَلَّفَ مالَهُ لِغَيرِهِ.

241. امام على عليه السلام :كسى كه خير [و ثروت] خود را از خويشتن، دريغ ورزد و دارايى اش را براى ديگران بر جاى نهد، آدم موفّقى نيست.

242. عنه عليه السلام :إنَّ ابنَ آدَمَ إذا كانَ في آخِرِ يَومٍ مِن أيّامِ الدُّنيا وأوَّلِ يَومٍ مِن أيّامِ الآخِرَةِ مُثِّلَ لَهُ مالُهُ ووَلَدُهُ وعَمَلُهُ، فَيَلتَفِتُ إلى مالِهِ فَيَقولُ: وَاللّه إِنّي كُنتُ عَلَيكَ حَريصا شَحيحا.

242. امام على عليه السلام :آدمى زاده، آن گاه كه واپسين روز از روزهاى دنيا و نخستين روز از روزهاى آخرتش فرا رسد، دارايى و فرزندان و كردارش، در برابر چشم او مجسّم مى شوند و به دارايى خويش مى نگرد و مى گويد: به خدا سوگند كه من نسبت به تو حريص و بخيل بودم!

ب ـ قِلَّةُ البَرَكَةِ

ب ـ كم بركتى

243. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ولا تَمنَعُوا المَوجودَ فَيَقِلَّ خَيرُكُم.

243. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از [دِهِش] آنچه داريد، دريغ مورزيد كه خير [و دارايى] شما، كم مى شود.

244. صحيح البخاري عن أسماء :قُلتُ : يا رَسولَ اللّهِ، ما لي مالٌ إلّا ما أدخَلَ عَلَيَّ الزُّبَيرُ، فَأَتَصَدَّقُ؟

قالَ [صلى الله عليه و آله] : تَصَدَّقي ولا توعي فَيوعى عَلَيكِ.

244. صحيح البخارى ـ به نقل از اَسماء ـ :گفتم: اى پيامبر خدا! من مالى ندارم، مگر آنچه زبير برايم مى آورد. آيا صدقه بدهم؟

فرمود: «صدقه بده و مضايقه مكن كه [اگر چنين كنى، متقابلاً از جانب خدا] از تو مضايقه مى شود».

245. صحيح مسلم عن عبّاد بن عبد اللّه بن الزبير عن أسماء بنت أبي بكر :أنَّها جاءَتِ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَقالَت : يا نَبِيَّ اللّهِ لَيسَ لي شَيءٌ إلّا ما أدخَلَ عَلَيَّ الزُّبَيرُ، فَهَل عَلَيَّ جُناحٌ أن أرضَخَ مِمّا يُدخِلَ عَلَيَّ.

فَقالَ : اِرضَخي مَا استَطَعتِ، ولا توعي فَيوعِيَ اللّهُ عَلَيكِ.

245. صحيح مسلم ـ به نقل از عبّاد بن عبد اللّه بن زبير، در باره اَسماء دختر ابو بكر ـ :او (اسماء) نزد پيامبر صلى الله عليه و آله رفت و گفت: اى پيامبر خدا! من چيزى ندارم، جز آنچه زبير برايم [به خانه] مى آورد. اگر از آنچه مى آورد، بخشش كنم، آيا بر من گناهى است.

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «تا جايى كه مى توانى، بپاشان و نگه مدار، كه [اگر چنين كنى، ] خدا [نيز] از تو نگه مى دارد».

246. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ لِأَسماءَ بِنتِ أبي بَكرٍ ـ :اِنفَحي (أوِ انضَحي أو أنفِقي) ولا تُحصي فَيُحصِيَ اللّهُ عَلَيكِ، ولا توعي فيُوعِيَ اللّهُ عَلَيكِ.

246. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به اسماء دختر ابو بكر ـ :بيفشان (/ بپاشان / انفاق نما)، و شمارش مكن، كه خدا بر تو شمارش مى كند، و نگه مدار، كه خدا از تو نگه مى دارد».

247. عنه صلى الله عليه و آله :اِنفَحي وَانضَحي، ولا توعي فَيُوعِيَ اللّهُ عَلَيكِ.

247. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بيفشان و بپاشان و نگه مدار، كه خدا هم از تو نگه مى دارد.

ج ـ تَحويلُ النِّعمَةِ

ج ـ انتقال نعمت

248. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ للّهِِ عِبادا اختَصَّهُم بِالنِّعَمِ لِمَنافِعِ العِبادِ، يُقِرُّهُم فيها ما بَذَلوها، فَإِذا مَنَعوها نَزَعَها مِنهُم فَحَوَّلَها إلى غَيرِهِم.

248. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :براى خداوند، بندگانى است كه نعمت ها را به سود بندگان، در اختيار آنان نهاده است و تا زمانى كه بخشش كنند، آن نعمت ها را در دستشان باقى مى گذارد، و هر گاه از [بخشش] آنها دريغ ورزند، نعمت ها را از آنها مى گيرد و به ديگران، منتقل مى سازد.

د ـ تَلَفُ المالِ

د ـ تلف شدن مال

249. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ما مِن يَومٍ يُصبِحُ العِبادُ فيهِ إلّا مَلَكانِ يَنزِلانِ، فَيَقولُ أحَدُهُما : «اللّهُمَّ أعطِ مُنفِقا خَلَفا»، ويَقولُ الآخَرُ : «اللّهُمَّ أعطِ مُمسِكا تَلَفا».

249. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ روزى نيست كه بندگان، آن را آغاز كنند، مگر اين كه دو فرشته فرود مى آيند و يكى از آنها مى گويد: «بار خدايا! به انفاق كننده، عوض عطا فرما» و ديگرى مى گويد: «بار خدايا! مالْ دريغ ورزنده را تلف گردان».

250. عنه صلى الله عليه و آله :لا آبَت شَمسٌ قَطُّ إلّا بُعِثَ بِجَنبَتَيها مَلَكانِ يُنادِيانِ، يُسمِعانِ أهلَ الأَرضِ إلَا الثَّقَلَينِ : اللّهُمَّ أعطِ مُنفِقا خَلَفا، وأعطِ مُمسِكا مالاً تَلَفا.

250. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هرگز خورشيدى غروب نكرد، مگر آن كه دو فرشته، در دو سوى آن گماشته شدند تا با صدايى كه جز جن و اِنس، ديگر اهل زمين آن را مى شنوند، ندا مى دهند : «بار خدايا! به انفاق كننده، عوض عطا فرما و مالْ دريغ ورزنده را تلف گردان».

251. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ مَلَكا بِبابٍ مِن أبوابِ السَّماءِ يَقولُ : «مَن يَقرِضُ اليَومَ يُجزَ غَدا»، ومَلَكا بِبابٍ آخَرَ يَقولُ : «اللّهُمَّ أعطِ مُنفِقا خَلَفا، وعَجِّل لِمُمسِكٍ تَلَفا».

251. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بر درى از درهاى آسمان، فرشته اى مى گويد: «هر كه امروز قرض دهد، فردا پاداش مى گيرد»، و بر در ديگرى، فرشته اى ديگر مى گويد: «بار خدايا! به انفاق كننده، جاى گزين عطا فرما، و مالْ دريغ ورزنده را هر چه زودتر، تلف گردان».

4 / 5 : المَضارُّ الاُخرَوِيَّةُ

4 / 5: زيان هاى اُخروى

أ ـ الحِرمانُ مِنَ الجَنَّةِ

الف ـ محروميت از بهشت

252. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :لا يَدخُلُ الجَنَّةَ بَخيلٌ.

252. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ بخيلى به بهشت، وارد نمى شود.

253. عنه صلى الله عليه و آله :الشَّحيحُ لا يَدخُلُ الجَنَّةَ .

253. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :تنگ نظر، به بهشتْ وارد نمى شود.

254. عنه صلى الله عليه و آله :لَن يَلِجَ الجَنَّةَ شَحيحٌ .

254. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ انسان تنگ نظرى به بهشت، وارد نمى شود.

255. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَدخُلُ الجَنَّةَ خِبٌّ ولا مَنّانٌ ولا بَخيلٌ.

255. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :فريبكار و منّت گذار و بخيل، به بهشت، وارد نمى شوند.

256. عنه صلى الله عليه و آله :قَسَمٌ مِنَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ، لا يَدخُلُ الجَنَّةَ بَخيلٌ.

256. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سوگندِ خداوند عز و جل است كه : بخيل، به بهشتْ وارد نمى شود.

257. عنه صلى الله عليه و آله :أقسَمَ اللّهُ تَعالى بِعِزَّتِهِ وعَظَمَتِهِ وجَلالِهِ، لا يُدخِلُ الجَنَّةَ بَخيلاً ولا شَحيحا.

257. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند متعال، به عزّت و عظمت و جلالش سوگند ياد كرده است كه هيچ بخيل و آزمندى را به بهشت، وارد نخواهد كرد.

258. تفسير ابن كثير عن أنس :قالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : خَلَقَ اللّهُ جَنَّةَ عَدنٍ ... ثُمَّ قالَ لَها : اِنطِقي! قالَت : «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» فَقالَ اللّهُ : وعِزَّتي وجَلالي لا يُجاوِرُني فيكِ بَخيلٌ. ثُمَّ تَلا رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : «وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» .

258. تفسير ابن كثير ـ به نقل از اَ نَس ـ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «خداوند، بهشتِ ماندگارى را آفريد... سپس به او فرمود: سخن بگو!. بهشت گفت: «مؤمنان، رستگار شدند». خداوند فرمود: به عزّت و جلالم سوگند كه هيچ بخيلى در تو، همسايه من نخواهد شد!».

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله، سپس اين آيه را تلاوت كرد: «و هر كه از بخل، نفسش نگه داشته شود، آنان، رستگاران اند».

259. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ ـ تَبارَكَ وتَعالى ـ غَرَسَ جَنَّةَ عَدنٍ بِيَدِهِ وزَخرَفَها، وأمَرَ المَلائِكَةَ فَشَقَّت فيهَا الأَنهارَ، فَتَدَلَّت فيهَا الثِّمارُ، فَلَمّا نَظَرَ إلى زَهرَتِها وحُسنِها، قالَ : وعِزَّتي وجَلالي وَارتِفاعي فَوقَ عَرشي، ما جاوَرَني فيكِ بَخيلٌ.

259. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند ـ تبارك و تعالى ـ، بهشتِ ماندگارى را با دست خويش كاشت و آن را آراست و به فرشتگان دستور داد تا در آن، جويبارهايى را ايجاد كردند و ميوه هايش [از درختان] آويزان گشت. پس چون نيكويى و زيبايى آن را ديد، فرمود: «به عزّت و جلالم و مقام بلندم بر فراز عرشم سوگند كه هيچ بخيلى در اين [بهشت]، همسايه من نخواهد شد!».

260. عنه صلى الله عليه و آله :لَمّا خَلَقَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ جَنَّةَ عَدنٍ خَلَقَ فيها ما لا عَينٌ رَأَت ولا خَطَرَ عَلى قَلبِ بَشَرٍ، ثُمَّ قالَ لَها : تَكَلَّمي، فَقالَت : «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» أنَا حَرامٌ عَلى كُلِّ بَخيلٍ ومُراءٍ.

260. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :چون خداوند عز و جل، بهشتِ ماندگارى را آفريد، در آن چيزهايى را خلق كرد كه هيچ چشمى نديده و بر دل هيچ بشرى خطور نكرده است. سپس به آن فرمود: «سخن بگو!». بهشت گفت: «مؤمنان، رستگار شدند». من بر هر بخيل و رياكارى، حرام هستم.

261. عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثَةٌ لا يَجِدونَ ريحَ الجَنَّةِ وإنَّ ريحَها لَتوجَدُ مِن مَسيرَةِ خَمسِمِئَةِ عامٍ : العاقُّ لِوالِدَيهِ، ومُدمِنُ الخَمرِ، وَالبَخيلُ المَنّانُ.

261. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه كس، بوى بهشت را ـ كه از فاصله پانصد سال راه به مشام مى رسد ـ استشمام نمى كنند : نافرمانِ از پدر و مادر، باده گُسار، و بخيلِ منّت گذار.

262. الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام :إنَّ أميرَ المُؤمِنينَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَيهِ سَمِعَ رَجُلاً يَقولُ : إنَّ الشَّحيحَ أعذَرُ مِنَ الظّالِمِ.

فَقالَ لَهُ : كَذَبتَ، إنَّ الظّالِمَ قَد يَتوبُ ويَستَغفِرُ ويَرُدُّ الظُّلامَةَ عَلى أهلِها، وَالشَّحيحَ إذا شَحَّ مَنَعَ الزَّكاةَ وَالصَّدَقَةَ، وصِلَةَ الرَّحِمِ، وقِرَى الضَّيفِ، وَالنَّفَقَةَ في سَبيلِ اللّهِ، وأبوابَ البِرِّ، وحَرامٌ عَلَى الجَنَّةِ أن يَدخُلَها شَحيحٌ .

262. امام صادق عليه السلام ـ به نقل از پدرانش عليهم السلام : امير مؤمنان ـ كه درودهاى خدا بر او باد ـ، شنيد كه مردى مى گويد: تنگ نظر، معذورتر از كسى است كه حقّ ديگران را مى خورَد.

ايشان فرمود: «اشتباه مى كنى. ظلم كننده حق خور، بسا كه توبه كرده، طلبِ آمرزش كند و حق را به صاحبش برگردانَد، در حالى كه تنگ نظر، هر گاه بخل ورزد، از دادن زكات و صدقه، خوددارى مى ورزد، به خويشاوندانش كمك نمى كند، از ميهمان، پذيرايى نمى كند، در راه خدا، انفاق نمى كند و از ديگر نيكى كردن ها، خوددارى مى ورزد. وارد شدن تنگ نظر به بهشت، ممنوع است».

263. الإمام الكاظم عليه السلام :كانَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يوصي أصحابَهُ، يَقولُ :... وَليَكُن نَظَرُكُم عِبَرا، وصَمتُكُم فِكرا، وقَولُكُم ذِكرا، وطَبيعَتُكُمُ السَّخاءَ، فَإِنَّهُ لا يَدخُلُ الجَنَّةَ بَخيلٌ، ولا يَدخُلُ النّارَ سَخِيٌّ.

263. امام كاظم عليه السلام :امير مؤمنان عليه السلام به يارانش سفارش مى كرد و مى فرمود : «... نگاهتان، بايد پندآموز باشد و سكوتتان، انديشيدن و سخنتان، ذكر [خدا]، و طبيعتتان، بخشندگى؛ زيرا هيچ بخيلى به بهشت، و هيچ بخشنده اى به جهنّم، وارد نمى شود».

264. الإمام الصادق عليه السلام :مَن كانَت لَهُ دارٌ فَاحتاجَ مُؤمِنٌ إلى سُكناها فَمَنَعَهُ إيّاها، قالَ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ : يا مَلائِكَتي أَبخِلَ عَبدي عَلى عَبدي بِسُكنَى الدّارِ الدُّنيا؟ وعِزَّتي وجَلالي لا يَسكُنُ جِناني أبَدا.

264. امام صادق عليه السلام :هر كس خانه اى داشته باشد و مؤمنى به سكونت در آن، نياز داشته باشد و آن را از او دريغ دارد، خداوند عز و جل مى فرمايد: «اى فرشتگان من! آيا بنده ام از ساكن شدن بنده ام از براى دنيا، بخل ورزيد؟ به عزّت و جلالم سوگند كه او هرگز در بهشت هاى من، ساكن نخواهد شد!»

265. عنه عليه السلام :أيُّما مُؤمِنٍ حَبَسَ مُؤمِنا عَن مالِهِ وهُوَ مُحتاجٌ إلَيهِ، لَم يَذُق وَاللّهِ مِن طَعامِ الجَنَّةِ ولا يَشرَبُ مِنَ الرَّحيقِ المَختومِ.

265. امام صادق عليه السلام :هر مؤمنى مال خود را از مؤمنى كه به آن مال نياز دارد، مضايقه كند، به خدا سوگند كه از خوراك بهشت، نمى چشد و از باده سر به مُهر بهشتى نخواهد نوشيد!

راجع : ص336 ح67 و 68 و ص338 ح69.

ر. ك : ص337 ح67 و 68 و ص339 ح69.

ب ـ دُخولُ النّارِ

ب ـ در آمدن به آتش جهنّم

الكتاب

قرآن

«وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ * يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لأَِنفُسِكُمْ فَذُوقُواْ مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ».

«و كسانى كه زر و سيم را گنج مى كنند و آن را در راه خدا هزينه نمى كنند، ايشان را از عذابى دردناك، خبر ده. روزى كه آن گنجينه ها را در آتش جهنّم بگُدازند، پيشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ مى كنند و مى گويند: «اين است آنچه براى خود اندوختيد. پس آنچه را كه مى اندوختيد، بچشيد»».

«أَلْقِيَا فِى جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍ * مَّنَّاعٍ لِّلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُّرِيبٍ».

«[به آن دو فرشته، خطاب مى شود:] هر كافر سرسختى را در جهنّم، فرو افكنيد؛ هر باز دارنده از خيرى را، هر متجاوزِ شكّاكى را».

«وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

«و كسانى كه به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا كرده، بخل مى ورزند، هرگز تصوّر نكنند كه آن بخل براى آنان خوب است؛ بلكه برايشان بد است. به زودى، آنچه كه بدان بخل ورزيده اند، روز قيامت، طوقِ گردنشان مى شود».

«كَلَّا إِنَّهَا لَظَى * نَزَّاعَةً لِّلشَّوَى * تَدْعُواْ مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّى * وَ جَمَعَ فَأَوْعَى».

«نه چنين است. [آتش، ] زبانه مى كِشد. پوست سر و اندام را بركَنَنده است. هر كه را پشت كرده و روى برتافته و گِرد آورده و انباشته [و حسابش را نگه داشته]، فرا مى خوانَد».

«خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِى سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ * إِنَّهُ كَانَ لَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ * وَ لَا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ * فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هَاهُنَا حَمِيمٌ * وَلَا طَعَامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِينٍ».

«او را بگيريد و در غُل بكشيد. آن گاه، ميان آتشش بياندازيد. سپس در زنجيرى كه درازىِ آن هفتاد گز است، به بند بكشيد؛ چرا كه او به خداى بزرگ، ايمان نياورد و به اِطعام مسكين، تشويق نمى كرد. پس امروز، او را در اين جا حمايتگرى نيست و خوراكى جز چركابه ندارد».

الحديث

حديث

266. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إذَا ابتَغَيتُمُ المَعروفَ فَابتَغوهُ في حِسانِ الوُجوهِ، فَوَاللّهِ لا يَلِجَ النّارَ إلّا بَخيلٌ، ولا يَلِجُ الجَنَّةَ شَحيحٌ، إنَّ السَّخاءَ شَجَرَةٌ فِي الجَنَّةِ تُسَمَّى السَّخاءَ، وإنَّ الشُّحَّ شَجَرَةٌ فِي النّارِ تُسَمَّى الشُّحَّ .

266. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اگر جوياى نيكى هستيد، آن را نزد نكورويان بجوييد؛ زيرا به خدا سوگند كه جز بخيل، كسى به آتش [دوزخ]، وارد نمى شود و هيچ تنگ نظرى به بهشت، وارد نمى شود. سخاوت، درختى است در بهشت كه به آن، «سخاوت» مى گويند؛ و تنگ نظرى، درختى است در جهنّم كه به آن، «شُح (تنگ نظرى)» مى گويند.

267. عنه صلى الله عليه و آله :سِتَّةٌ يَدخُلونَ النّارَ بِلا حِسابٍ : الاُمَراءُ بِالجَورِ، وَالعَرَبُ بِالعَصَبِيَّةِ، وَالدَّهاقينُ بِالكِبرِ، وَالتُّجّارُ بِالكَذِبِ، وَالفُقَراءُ بِالحَسَدِ، وَالأَغنِياءُ بِالبُخلِ.

267. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :شش گروه اند كه بدون حسابرسى به آتش [دوزخ]، وارد مى شوند : فرمان روايان، به سبب ستمگرى؛ عرب، به سبب عصبيّت [قبيله اى]؛ دهقانان (اربابان و ملّاكين) به سبب تكبّر؛ بازرگانان، به سبب دروغگويى؛ تهى دستان، به سبب حسادت؛ و توانگران، به سبب بخل.

268. عنه صلى الله عليه و آله :إنَّ اللّهَ خَلَقَ الجَنَّةَ ثَوابا لِأَولِيائِهِ، فَحَفَّها بِالجودِ وَالكَرَمِ، وخَلَقَ النّارَ عِقابا لِأَعدائِهِ، فَحَفَّها بِاللُّؤمِ وَالبُخلِ.

268. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :خداوند، بهشت را پاداشى براى دوستانش آفريد و آن را با بخشندگى و كَرَم، در ميان گرفت، و آتش را كيفرى براى دشمنانش آفريد و آن را با پستى و بخل، احاطه كرد.

269. عنه صلى الله عليه و آله :ما مِن ذي كَنزٍ لا يُؤَدّي حَقَّهُ، إلّا جيءَ بِهِ يَومَ القِيامَةِ يُكوى بِهِ جَبينُهُ وجَبهَتُهُ، وقيلَ لَهُ : هذا كَنزُكَ الَّذي بَخِلتَ بِهِ.

269. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ صاحب اندوخته اى نيست كه حقّ آن را نپردازد، مگر آن كه روز قيامت، او را مى آورند و با آنچه اندوخته است، پيشانى و صورتش را داغ مى كنند و به او گفته مى شود: «اين، همان اندوخته اى است كه از بخشيدن آن، بخل مى ورزيدى».

270. عنه صلى الله عليه و آله :ما مِن رَجُلٍ لَهُ مالٌ لا يُؤَدّي حَقَّ مالِهِ، إلّا جُعِلَ لَهُ طَوقا في عُنُقِهِ شُجاعٌ أقرَعُ وهُوَ يَفِرُّ مِنهُ وهُوَ يَتبَعُهُ، ثُمَّ قَرَأَ مِصداقَهُ مِن كِتابِ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ : «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» الآيَةَ .

270. سنن النسائى ـ به نقل از عبد اللّه بن مسعود ـ :پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود : «هيچ مردى نيست كه مالى داشته باشد و حقّ مال خود را نپردازد، مگر اين كه آن مال به صورت مارى گرزه بر گردنش حلقه بزند و او از آن مار بگريزد و مار، دنبالش كند».

ايشان، سپس در تأييد سخن خويش، اين آيه از كتاب خداوند عز و جل را قرائت كرد: «و كسانى كه به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا كرده، بخل مى ورزند، هرگز تصوّر نكنند كه آن بخل براى آنان خوب است؛ بلكه برايشان بد است. به زودى، آنچه كه بدان بخل مى ورزيده اند، روز قيامت، طوقِ گردنشان مى شود».

271. عنه صلى الله عليه و آله :ما مِن ذي رَحِمٍ يَأتي رَحِمَهُ فَيَسأَ لُهُ فَضلاً أعطاهُ اللّهُ إيّاهُ فَيَبخَلُ عَلَيهِ، إلّا اُخرِجَ لَهُ يَومَ القِيامَةِ مِن جَهَنَّمَ حَيَّةٌ يُقالُ لَها : شُجاعٌ يَتَلَمَّظُ فَيُطَوَّقُ بِهِ.

271. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هيچ خويشاوندى نيست كه نزد خويشاوند خود برود و از نعمتى كه خدا به او داده است، چيزى بخواهد و او از وى، دريغ بدارد، مگر اين كه در روز قيامت، مارى به نام شُجاع (افعى)، از جهنّم بيرون آورده مى شود كه زبانش را دور دهانش مى چرخاند و بر گردن او حلقه مى زند.

272. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَأتي رَجُلٌ مَولاهُ يَسأَ لُهُ مِن فَضلٍ عِندَهُ فَيَمنَعُهُ إيّاهُ، إلّا دُعِيَ لَهُ يَومَ القِيامَةِ شُجاعٌ أقرَعُ، يَتَلَمَّظُ فَضلَهُ الَّذي مَنَعَ.

272. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :هر گاه مردى نزد سَروَر خود برود و از نعمتى كه دارد، چيزى را تقاضا كند و او به وى ندهد، روز قيامت، مارى گرزه را برايش مى خوانند تا آن نعمتى را كه دريغ ورزيده است، ببلعد.

273. الإمام عليّ عليه السلام :وَقودُ النّارِ يَومَ القِيامَةِ كُلُّ غَنِيٍّ بَخِلَ بِمالِهِ عَلَى الفُقَراءِ، وكُلُّ عالِمٍ باعَ الدّينَ بِالدُّنيا.

273. امام على عليه السلام :هيزم آتش جهنّم در روز قيامت، هر توانگرى است كه مال خود را از تهى دستان، دريغ ورزيده، و هر عالِمى كه دين [خود] را به دنيا فروخته است.

274. الإمام الصادق عليه السلام :ما مِن عَبدٍ يَمنَعُ دِرهَما في حَقِّهِ إلّا أنفَقَ اثنَينِ في غَيرِ حَقِّهِ، وما رَجُلٌ يَمنَعُ حَقّا مِن مالِهِ إلّا طَوَّقَهُ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بِهِ حَيَّةً مِن نارٍ يَومَ القِيامَةِ.

274. امام صادق عليه السلام :هيچ بنده اى نيست كه حقّ درهمى را نپردازد، مگر اين كه دو درهم، به ناحق، هزينه كند؛ و هيچ مردى نيست كه حقّ مال خود را نپردازد، مگر اين كه در روز قيامت، خداوند عز و جل آن را به صورت مارى از آتش بر گردن او حلقه مى كند.

275. عنه عليه السلام ـ في ذَيلِ قَولِهِ تَعالى : «وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ» ـ :مَن بَخِلَ ولَم يُنفِق مالَهُ في طاعَةِ اللّهِ، صارَ ذلِكَ يَومَ القِيامَةِ طَوقا مِن نارٍ في عُنُقِهِ، وهُوَ قَولُهُ : «سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

275. امام صادق عليه السلام ـ در باره آيه شريف : «و كسانى كه به آنچه خداوند از فضل خويش به آنان عطا كرده، بخل مى ورزند، هرگز تصوّر نكنند كه آن بخل، براى آنان خوب است؛ بلكه برايشان بد است» ـ :هر كس بخل بورزد و مال خويش را در راه طاعت خدا انفاق نكند، روز قيامت، آن مال، طوق آتشينى در گردن او مى شود؛ و اين است [معناى] سخن خداوند كه: «به زودى، آنچه بدان بخل ورزيده اند، روز قيامت، طوقِ گردنشان مى شود».

راجع : ص364 (البخل و الشحّ / الفصل الثالث : مبادئالبخل / الجهل).

وص 336 ح67 و 68 و ص338 ح69.

ر. ك : ص365 (بخل و تنگ نظرى / فصل سوم / ريشه هاى بخل / نادانى).

و ص337 ح67 و 68 و ص339 ح69.

4 / 6 : أنواعُ الشُّرورِ

4 / 6: انواع بدى ها

276. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ايّاكُم وَالشُّحَّ فَإِنَّما هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِالشُّحِّ : أمَرَهُم بِالبُخلِ فَبَخِلوا، وأمَرَهُم بِالقَطيعَةِ فَقَطَعوا، وأمَرَهُم بِالفُجورِ فَفَجَروا.

276. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از تنگ نظرى بپرهيزيد؛ زيرا پيشينيان شما، در حقيقت، به سبب همين تنگ نظرى، نابود شدند: [تنگ نظرى] آنان را به بخل، وا داشت، و بخل ورزيدند؛ و آنان را به بُريدن از خويشاوندان، وا داشت، و پيوند را بُريدند؛ و آنان را به گناه (/ دروغ) وا داشت، و مرتكبِ آن شدند.

277. عنه صلى الله عليه و آله :إيّاكُم وَالشُّحَّ فَإِنَّما هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم بِالشُّحِّ : أمَرَهُم بِالكَذِبِ فَكَذَبوا، وأمَرَهُم بِالظُّلمِ فَظَلَموا، وأمَرَهُم بِالقَطيعَةِ فَقَطَعوا.

277. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از تنگ نظرى بپرهيزيد؛ زيرا پيشينيان شما، در حقيقت، به سبب همين تنگ نظرى، نابود شدند: آنان را به دروغ گفتن، وا داشت، و دروغ گفتند؛ به ظلم و حق كُشى وا داشت، و آنها ظلم و حق كُشى كردند؛ و به بُريدن از خويشان، وا داشت، و آنان بُريدند.

278. عنه صلى الله عليه و آله :اِتَّقُوا الشُّحَّ، فَإِنَّ الشُّحَّ أهلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم، حَمَلَهُم عَلى أن سَفَكوا دِماءَهُم، وَاستَحَلّوا مَحارِمَهُم.

278. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از تنگ نظرى بترسيد؛ زيرا همين تنگ نظرى، پيشينيانِ شما را به نابودى كشاند: آنان را وا داشت كه خون يكديگر را بريزند و حرام ها را حلال بشمارند.

279. عنه صلى الله عليه و آله :إيّاكُم وَالشُّحَّ، فَإِنَّهُ دَعَا الَّذينَ مَن قَبلَكُم حَتّى سَفِكوا دِماءَهُم، ودَعاهُم حَتّى قَطَعوا أرحامَهُم، ودَعاهُم حَتَّى انتَهَكوا وَاستَحَلّوا مَحارِمَهُم.

279. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از تنگ نظرى بپرهيزيد؛ زيرا همين تنگ نظرى، مردمانى را كه پيش از شما بودند، وا داشت تا خون يكديگر را بريزند، و وادارشان كرد تا از خويشاوندان خود ببُرند، و وادارشان كرد كه حرام ها را زير پا بگذارند و آنها را حلال بشمارند.

280. عنه صلى الله عليه و آله :أنَا زَعيمٌ لِثَلاثَةٍ بِثَلاثَةٍ : لِلمُكِبِّ عَلَى الدُّنيا، وَالحَريصِ عَلَيها، وَالشَّحيحِ بِها، بِفَقرٍ لا غِنى بَعدَهُ، وشُغُلٍ لا فَراغَ مِنهُ، وهَمٍّ لا فَرَحَ مَعَهُ.

280. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :من براى سه كس، سه چيز را ضمانت مى كنم : براى پردازنده به دنيا، حريص بر آن و بخيل به آن [ضمانت مى كنم] فقرى را كه هرگز بى نيازى در پى ندارد، و گرفتارى اى را كه هرگز از آن، آسودگى نباشد، و اندوهى را كه هرگز با آن، شادمانى نباشد.

281. الإمام عليّ عليه السلام :لا بِرَّ مَعَ الشُّحِّ.

281. امام على عليه السلام :نيكى كردن، با تنگ نظرى، جمع نمى شود.

282. عنه عليه السلام :مَن لَزِمَ الشُّحَّ عَدِمَ النَّصيحَ.

282. امام على عليه السلام :هر كه با تنگ نظرى همراه شود، دوست خيرخواه را از دست دهد.

283. عنه عليه السلام :لا مُرُوَّةَ مَعَ شُحٍّ.

283. امام على عليه السلام :با وجود تنگ نظرى، از جوان مردى خبرى نيست.

284. عنه عليه السلام ـ فِي الحِكَمِ المَنسوبَةِ إلَيهِ ـ :إيّاكُم وَالشُّحَّ، فَإِنَّهُ أهلَكَ مَن كانَ قَبلَكُم، هُوَ الَّذي سَفَكَ دِماءَ الرِّجالِ، وهُوَ الَّذي قَطَعَ أرحامَها، فَاجتَنِبوهُ.

284. امام على عليه السلام ـ در حكمت هاى منسوب به ايشان ـ :از تنگ نظرى بپرهيزيد؛ زيرا پيشينيانِ شما را همين به نابودى كشانْد، و همين [تنگ نظرى] بود كه خون مردان را ريخت، و همين بود كه پيوندهاى خويشاوندى را بُريد. پس، از آن دورى كنيد.

الفصل الخامس : موانع البخل

فصل پنجم : عوامل باز دارنده از بخل

5 / 1 : الإِيمانُ

5 / 1: ايمان

الكتاب

قرآن

«وَ الَّذِينَ تَبَوَّءُو الدَّارَ وَ الْاءِيمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَ لَا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُواْ وَ يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» .

«و كسانى كه قبل از ايشان (مهاجران) در آن (مدينه) جاى گرفته و ايمان آورده اند، هر كس را كه به سوى آنان مهاجرت كرده، دوست دارند و نسبت به آنچه به ايشان داده شده است، در دل هايشان حسدى نمى يابند، و هر چند در خودشان احتياجى [مبرم] باشد، آنها را بر خودشان مقدّم مى دارند، و هر كس از خسّت نفس خود مصون بمانَد، ايشان رستگاران اند».

الحديث

حديث

285. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ مِمّا خَصَّ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بِهِ المُؤمِنَ أن يُعَرِّفَهُ بِرَّ إخوانِهِ وإن قَلَّ، ولَيسَ البِرُّ بِالكَثرَةِ وذلِكَ أنَّ اللّهَ عَزَّ وجَلَّ يَقولُ في كِتابِهِ : «وَ يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ» ثُمَّ قالَ : «وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، ومَن عَرَّفَهُ اللّهُ عَزَّ وجَلَّ بِذلِكَ أحَبَّهُ اللّهُ، ومَن أحَبَّهُ اللّهُ تَبارَكَ وتَعالى وَفّاهُ أجرَهُ يَومَ القِيامَةِ بِغَيرِ حِسابٍ.

285. امام صادق عليه السلام :از جمله چيزهايى كه خداوند عز و جل به مؤمن ارزانى داشته، اين است كه نيكى كردن به برادرانش را به او شناسانده است، اگر چه اندك باشد، و نيكى كردن، به كمّيتِ بسيار نيست؛ چرا كه خداوند عز و جل در كتاب خود مى فرمايد: «و آنها را بر خود مقدّم مى دارند، هر چند در خودشان احتياجى [مبرم] باشد». سپس مى فرمايد: «و هر كس از تنگ نظرىِ نفس خود مصون بمانَد، ايشان رستگاران اند»، و هر كس كه خداوند عز و جل به او اين نكته را بشناسانَد، خداوند او را دوست مى دارد و كسى كه خداوند ـ تبارك و تعالى ـ دوستش بدارد، مزد او را در روز قيامت، بدون حساب و كامل، عطا مى كند.

286. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ قُوَّةً في دينٍ... ولا يَغلِبُهُ الشُّحُّ عَن مَعروفٍ يُريدُهُ.

286. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از جمله خصلت هاى مؤمن، اين است كه در دين خود، قوى است... و بخل ورزيدن از احسانى كه اراده كرده تا آن را انجام دهد، بر او چيره نمى آيد.

287. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَجتَمِعُ الشُّحُّ وَالإِيمانُ في قَلبِ عَبدٍ أبَدا.

287. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :تنگ نظرى و ايمان، هرگز در دل بنده با هم جمع نمى شوند.

288. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَجتَمِعُ الشُّحُّ وَالإِيمانُ في جَوفِ رَجُلٍ مُسلِمٍ.

288. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بخل و ايمان، در درون مرد مسلمان، با هم گِرد نمى آيند.

289. عنه صلى الله عليه و آله :خَصلَتانِ لا تَجتَمِعانِ في مُؤمِنٍ : البُخلُ وسوءُ الخُلُقِ.

289. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دو خصلت، در مؤمن جمع نمى شوند: بخل و اخلاق بد.

290. عنه صلى الله عليه و آله :خَلَّتانِ لا تَجتَمِعانِ في مُؤمِنٍ : البُخلُ وسوءُ الظَّنِّ بِالرِّزقِ.

290. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :دو خصوصيت، در مؤمن جمع نمى شوند: بخل و بدگمانى به روزى.

291. عنه صلى الله عليه و آله :لا يُجمَعُ الإِيمانُ وَالبُخلُ في قَلبِ رَجُلٍ مُؤمِنٍ أبَدا.

291. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :ايمان و بخل، هرگز در دل مرد مؤمن، با هم جمع نمى شوند.

292. عنه صلى الله عليه و آله :لا يَنبَغي لِلمُؤمِنِ أن يَكونَ بَخيلاً ولا جَبانا.

292. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :براى مؤمن، شايسته نيست كه بخيل و ترسو باشد.

293. عنه صلى الله عليه و آله :مَن أيقَنَ بِالخَلَفِ، جادَ بِالعَطِيَّةِ.

293. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه به عوض [الهى] يقين دارد، بخشش مى كند.

294. عنه صلى الله عليه و آله :مَن أيقَنَ بِالخَلَفِ، سَخَت نَفسُهُ بِالنَّفَقَةِ.

294. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه به عوض [الهى] يقين دارد، سخاوتمندانه، انفاق مى كند.

295. الإمام عليّ عليه السلام :ما عَقَدَ إيمانَهُ مَن بَخِلَ بِإِحسانِهِ.

295. امام على عليه السلام :كسى كه از احسان خويش دريغ ورزد، ايمانش را استوار نساخته است.

296. عنه عليه السلام ـ في صِفَةِ المُؤمِنِ ـ :لا يَغلِبُهُ الهَوى، ولا يَقهَرُهُ الشُّحُّ، ولا يَطمَعُ فيما لَيسَ لَهُ .

296. امام على عليه السلام ـ در وصف مؤمن ـ :هوس، بر او چيره نمى آيد، و تنگ نظرى مقهورش نمى كند، و به آنچه مال او نيست، طمع نمى بندد.

297. عنه عليه السلام ـ في صِفَةِ المُطيعينَ ـ :ويَنفونَ عَن أنفُسِهِمُ الشُّحَّ وَالبُخلَ، فَيُؤَدّونَ ما فُرِضَ عَلَيهِم مِنَ الزَّكاةِ ولا يَمنَعونَها.

297. امام على عليه السلام ـ در وصف فرمان بُرداران ـ :تنگ نظرى و بُخل را از خود دور مى گردانند و زكاتى را كه بر آنان واجب گشته است، مى پردازند و از پرداخت آن، خوددارى نمى ورزند.

298. الإمام زين العابدين عليه السلام :إنّي لَأَستَحي مِن رَبّي أن أرَى الأَخَ مِن إخواني فَأَسأَلَ اللّهَ لَهُ الجَنَّةَ وأبخَلَ عَلَيهِ بِالدّينارِ وَالدِّرهَمِ، فَإِذا كانَ يَومُ القِيامَةِ قيلَ لي : لَو كانَتِ الجَنَّةُ لَكَ لَكُنتَ بِها أبخَلَ وأبخَلَ وأبخَلَ.

298. امام زين العابدين عليه السلام :من از پروردگارم شرم مى كنم كه برادرى از برادرانم را ببينيم و از خداوند، برايش بهشت را مسئلت كنم و آن گاه، در دينار و درهم، بر وى بخل بورزم؛ زيرا چون روز قيامت بر پا شود، به من مى گويند: «اگر بهشت، از آنِ تو بود، بى گمان، نسبت به آن بخيل تر و بخيل تر و بخيل تر بودى».

299. الإمام الباقر عليه السلام :لا يُؤمِنُ رَجُلٌ فيهِ الشُّحُّ وَالحَسَدُ وَالجُبنُ، ولا يَكونُ المُؤمِنُ جَبانا ولا شَحيحا ولا حَريصا .

299. امام باقر عليه السلام :مؤمن نيست مردى كه در او تنگ نظرى و حسادت و كم دلى است. مؤمن، ترسو و تنگ نظر و حريص نخواهد بود.

300. الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ المُؤمِنَ لا يَكونُ سَجِيَّتُهُ الكَذِبَ وَالبُخلَ وَالفُجورَ، ورُبَّما ألَمَّ مِن ذلِكَ شَيئا لا يَدومُ عَلَيهِ.

300. امام صادق عليه السلام :مؤمن، خصلتش دروغگويى و بخل و زناكارى نيست. گاهى ممكن است به چيزى از اينها دست يازد؛ امّا به آن ادامه نمى دهد.

301. عنه عليه السلام :إن كانَ الخَلَفُ مِنَ اللّهِ عَزَّ وجَلَّ حَقّا، فَالبُخلُ لِماذا؟!

301. امام صادق عليه السلام :اگر عوض دادن خداوند عز و جل راست است، پس ديگر بخل ورزيدن، چرا؟!

302. الإمام الرضا عليه السلام ـ فِي الفِقهِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ :إيّاكُم وَالبُخلَ، فَإِنَّهُ عاهَةٌ لا يَكونُ في حُرٍّ ولامُؤمِنٍ، إنَّهُ خِلافُ الإِيمانِ.

302. امام رضا عليه السلام ـ در فقه منسوب به ايشان ـ :از بخل بپرهيزيد كه بخل، آفت [و بيمارى] است و در مرد آزاده و مؤمن، يافت نمى شود. بخل، با ايمان، ناسازگار است.

5 / 2 : الإِنفاقُ

5 / 2: انفاق كردن

الكتاب

قرآن

«فَاتَّقُواْ اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُواْ وَ أَطِيعُواْ وَ أَنفِقُواْ خَيْرًا لِّأَنفُسِكُمْ وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» .

«پس تا مى توانيد، از خدا پروا بداريد و بشنويد و فرمان ببريد و مالى از خودتان را [در راه خدا] انفاق كنيد؛ و كسانى كه از خسّت نفس خويش مصون بمانند، آنان، رستگاران اند».

الحديث

حديث

303. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ فَقَد وُقِيَ الشُّحَّ : مَن أدَّى الزَّكاةَ، وقَرَى الضَّيفَ، وأعطى فِي النّائِبَةِ.

303. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه خصلت است كه در هر كس وجود داشته باشد، از تنگ نظرى، مصون مانده است : كسى كه زكات بپردازد، ميهمان نوازى كند، و در هنگام سختى ها، بخشش نمايد.

304. عنه صلى الله عليه و آله :ثَلاثٌ مَن كُنَّ فيهِ فَقَد بَرِئَ مِنَ الشُّحِّ : مَن أدّى زَكاةَ مالِهِ طَيِّبَةً بِها نَفسُهُ، وقَرَى الضَّيفَ، وأعطى فِي النَّوائِبِ.

304. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سه خصلت است كه در هر كس وجود داشته باشد، از تنگ نظرى، مبرّاست: كسى كه زكات مال خود را با رضايتِ خاطر بپردازد، ميهمان نوازى كند، و در سختى ها بخشش نمايد.

305. عنه صلى الله عليه و آله :مَن أدَّى الزَّكاةَ، وقَرَى الضَّيفَ، وأدَّى الأَمانَةَ، فَقَد وُقِيَ شُحَّ نَفسِهِ.

305. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :كسى كه زكات بدهد، ميهمان نوازى كند و امانت را برگردانَد، از خسّت نفس خويش، مصون مانده است.

306. الإمام الصادق عن آبائه عليهم السلام :إنَّ رَجُلاً أتَى النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَقالَ : يا رَسولَ اللّهِ بِأَبي أنتَ واُمّي، إنّي اُحسِنُ الوُضوءَ، واُقيمُ الصَّلاةَ واُؤتِي الزَّكاةَ في وَقتِها، وأقرِي الضَّيفَ طَيِّبَةً بِها نَفسي، مُحتَسِبٌ بِذلِكَ أرجو ما عِندَ اللّهِ.

فَقالَ : بَخٍ بَخٍ بَخٍ ما لِجَهَنَّمَ عَلَيكَ سَبيلٌ، إنَّ اللّهَ قَد بَرَّأَكَ مِنَ الشُّحِّ إن كُنتَ كَذلِكَ.

306. امام صادق عليه السلام ـ به نقل از پدرانش عليهم السلام ـ :مردى نزد پيامبر عليه السلام آمد و گفت : اى پيامبر خدا، پدر و مادرم فدايت باد! من، نيكْ وضو مى سازم و به موقع، نماز مى خوانم و زكات مى دهم و با طيبِ خاطر از ميهمان، پذيرايى مى كنم، و اين كارها را به اميد پاداش خداوند، انجام مى دهم.

ايشان فرمود: «بَه بَه! بَه بَه! جهنّم، به تو دسترسى ندارد، اگر به راستى چنين باشى. خداوند، تو را از تنگ نظرى، پاك گردانيده است».

307. الإمام عليّ عليه السلام :مَن أدّى زَكاةَ مالِهِ، فَقَد وُقِيَ شُحَّ نَفسِهِ.

307. امام على عليه السلام :كسى كه زكات مال خود را بپردازد، از خسّت نفسش، در امان مانده است.

308. عنه عليه السلام :عَلَيكَ بِالصَّدَقَةِ، تَنجُ مِن دَناءَةِ الشُّحِّ.

308. امام على عليه السلام :صدقه بده تا از پَستى تنگ نظرى، رهايى يابى.

5 / 3 : كَرامَةُ النَّفسِ

5 / 3: بزرگوارى نفس

309. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :إنَّ السَّيِّدَ لا يَكونُ بَخيلاً.

309. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :سَرور (/ رئيس)، بخيل نيست.

310. عنه صلى الله عليه و آله :إيّاكَ وَالبُخلَ، فَإِنُّه عاهَةٌ لا تَكونُ في كَريمٍ.

310. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :از بخل بپرهيز؛ زيرا بخل، [بيمارى و] آفتى است كه در انسان بزرگوار، يافت نمى شود.

311. تاريخ اليعقوبي :قالَ [رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله] لِبَني سَلِمَةَ : مَن سَيِّدُكُمُ اليَومَ يا بَني سَلِمَةَ؟ قالوا : الجَدُّ بنُ قَيسٍ، يا رَسولَ اللّهِ. قالَ : فَكَيفَ حالُهُ فيكُم؟ قالوا : مِن رَجُلٍ نُبَخِّلُهُ.

قالَ : وأيُّ داءٍ أدوَأُ مِنَ البُخلِ! لا سُؤدَدَ لِبَخيلٍ، بَل سَيِّدُكُمُ الأَبيَضُ الجَعدُ عمرُو بنُ الجَموحِ. أو قالَ، قالَ : قَيسُ بنُ البَراءِ.

311. تاريخ اليعقوبى:[پيامبر خدا صلى الله عليه و آله] به بنى سَلَمه فرمود : «اى بنى سَلَمه! امروز سَرور شما، چه كسى است؟».

گفتند : جدّ بن قيس، اى پيامبر خدا!

فرمود: «جايگاه او در ميان شما، چگونه است؟».

گفتند : او را به بخل ورزيدن مى شناسيم.

فرمود: «چه دردى بدتر از بخل؟! براى بخيل، سَرورى نباشد. سَرور شما، آن مرد سفيدپوستِ مجعّدمو، عمرو بن جَموح است» يا فرمود: «قيس بن بَراء است».

راجع : ص332 (البخل والشحّ / الفصل الثاني / ذمّ البخيل).

ر. ك : ص333 (بخل و تنگ نظرى / فصل دوم / نكوهش بخل).

5 / 4 : الاِستِعانَةُ بِاللّه عزّوجلِّ

5 / 4: يارى خواستن از خدا

312. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ البُخلِ.

312. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بار خدايا! از بخل، به تو پناه مى برم.

313. عنه صلى الله عليه و آله :اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِنَ الهَمِّ وَالحَزَنِ، وَالعَجزِ وَالكَسَلِ، وَالبُخلِ.

313. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بار خدايا! از غم و اندوه و ناتوانى و تنبلى و بخل، به تو پناه مى برم.

314. سنن أبي داود عن عمر بن الخطّاب :كانَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله يَتَعَوَّذُ مِن خَمسٍ : مِنَ الجُبنِ، وَالبُخلِ، وسوءِ العُمُرِ، وفِتنَةِ الصَّدرِ، وعَذابِ القَبرِ.

314. سنن أبى داوود ـ به نقل از عمر بن خطّاب ـ :پيامبر صلى الله عليه و آله، از پنج چيز به خدا پناه مى بُرد : از كم دلى، بخل، بدىِ عمر، وسوسه سينه، و عذاب قبر».

315. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن دُعائِهِ فِي اليَومِ الثّاني وَالعِشرينَ مِن كُلِّ شَهرٍ ـ :اللّهُمَّ وقِني شُحَّ نَفسي، وَاغفِر لي ولِوالِدَيَّ ولِمَن دَخَلَ بَيتي مُؤمِنا ولِلمُؤمِنينَ وَالمُؤمِناتِ يَومَ يَقومُ الحِسابُ.

315. امام على عليه السلام ـ از دعاى ايشان در روز بيست و دوم هر ماه ـ :بار خدايا! مرا از [بخل و] خسّت نفسم، محفوظ بدار و در آن روز كه حسابرسى بر پا مى شود، مرا، پدر و مادرم را، و هر مؤمنى را كه به خانه من در آمده، و همه مردان و زنان مؤمن را بيامرز.

316. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ مِن دُعائِهِ فِي اليَومِ الثّامِنِ وَالعِشرينَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ـ :اللّهُمَّ عافِني، وَاعفُ عَنّي، وسَدِّدني، وَاهدِني، وقِني شُحَّ نَفسي، وبارِك لي فِي ما رَزَقتَني، وأعِنّي عَلى ما كَلَّفتَني، وقِني عَذابَ النّارِ.

316. امام زين العابدين عليه السلام ـ از دعاى ايشان در روز بيست و هشتم ماه رمضان ـ :بار خدايا! مرا عافيتْ عطا فرما، و از من در گذر، و مرا بر درستى بدار، و به راه راست، هدايتم كن، و از خسّت نفسم، مصون بدار، و به آنچه روزى ام كرده اى، بركت ده، و در انجام دادن تكاليفم، يارى ام كن، و از عذاب آتش [دوزخ]، نگاهم دار.

317. تفسير القمّي عن الفضل بن أبي قرّة :رَأَيتُ أبا عَبدِ اللّهِ عليه السلام يَطوفُ مِن أوَّلِ اللَّيلِ إلَى الصَّباحِ، وهُوَ يَقولُ : «اللّهُمَّ قِني شُحَّ نَفسي» فَقُلتُ، جُعِلتُ فِداكَ، ما سَمِعتُكَ تَدعو بِغَيرِ هذَا الدُّعاءِ.

فَقالَ : وأيُّ شَيءٍ أشَدُّ مِن شُحِّ النَّفسِ؟ إنَّ اللّهَ يَقولُ : «وَ مَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».

317. تفسير القمّى ـ به نقل از فضل بن ابى قرّه ـ :امام صادق عليه السلام را ديدم كه از سرِ شب تا صبح، طواف مى كرد و مى گفت: «بار خدايا! مرا از خسّت نفسم، مصون بدار».

گفتم : فدايت شوم! نشنيدم كه جز اين، دعاى ديگرى كنى؟

فرمود: «از خسّت نفسْ بدتر چيست؟! خداوند مى فرمايد: «و كسانى كه از خسّت نفس خويش، مصون بمانند، آنان، رستگاران اند»».

الفصل السادس : البخل الممدوح

فصل ششم : بخل پسنديده

6 / 1 : البُخلُ بِالدّينِ

6 / 1: بخل نسبت به دين

318. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :شِرارُ النّاسِ الزّارِعونَ وَالتُّجارُ إلّا مَن شَحَّ مِنهُم عَلى دينِهِ.

318. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :بدترينِ مردمان، برزيگران و بازرگانان اند، مگر آن كس از ايشان كه بر دين خويش، بخيل باشد.

319. الإمام عليّ عليه السلام :مَن بَخِلَ بِدينِهِ جَلَّ.

319. امام على عليه السلام :هر كه نسبت به دين خود بخيل باشد، بزرگى يابد.

320. الإمام الحسن عليه السلام ـ لَمّا سُئِلَ عَنِ المُروءَةِ ـ :شُحُّ الرَّجُلِ عَلى دينِهِ، وإصلاحُهُ مالَهُ، وقِيامُهُ بِالحُقوقِ.

320. امام حسن عليه السلام ـ هنگامى كه از ايشان، از جوان مردى پرسيدند ـ :بخل ورزى مرد بر دينش، آباد كردن دارايى اش، و گزاردن حقوقش.

321. الإمام الباقر عليه السلام :المُؤمِنُ أشَدُّ في دينِهِ مِنَ الجِبالِ الرّاسِيَةِ، وذلِكَ أنَّ الجَبَلَ قَد يُنحَتُ مِنهُ، وَالمُؤمِنُ لا يَقدِرُ أحَدٌ عَلى أن يَنحِتَ مِن دينِهِ شَيئا، وذلِكَ لِضَنِّهِ بِدينِهِ وشُحِّهِ عَلَيهِ.

321. امام باقر عليه السلام :مؤمن در دينش محكم تر از كوه هاى استوار است؛ چه، گاه از كوه تراشيده مى شود، امّا از دين مؤمن، هيچ كس نمى تواند چيزى بتراشد؛ زيرا او نسبت به دين خود، حريص و بخيل است.

6 / 2 : الشُّحُّ بِالنَّفسِ عَمّا لا يَحِلُّ

6 / 2: بخل ورزيدن در نارواها براى خود

322. الإمام عليّ عليه السلام ـ في كِتابِهِ إلَى الأَشتَرِ النَّخَعِيِّ لَمّا وَلّاهُ مِصرَ ـ :فَاملِك هَواكَ، وشُحَّ بِنَفسِكَ عَمّا لا يَحِلُّ لَكَ، فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفسِ الإِنصافُ مِنها فيما أحَبَّت أو كَرِهَت.

322. امام على عليه السلام ـ در نامه اش به مالك اشتر نَخَعى، آن گاه كه او را بر حكومت مصر گماشت ـ :بر خواهش نفْس، مسلّط باش و آنچه را بر تو روا نيست، از نفس خود، دريغ بدار؛ زيرا دريغ داشتن از نفس، وا داشتن آن به پيمودنِ راه انصاف است در آنچه كه فرد دوست مى دارد و يا ناخوش مى دارد.

323. عنه عليه السلام :اِملِك هَواكَ وشُحَّ بِنَفسِكَ عَمّا لا يَحِلُّ لَكَ، فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَفسِ حَقيقَةُ الكَرَمِ.

323. امام على عليه السلام :بر خواهش نفْس، مسلّط باش و آنچه را بر تو روا نيست، از نفست دريغ بدار؛ زيرا دريغ داشتن از نفس، عين بخشندگى است.

6 / 3 : الشُّحُّ بِالعُمُرِ

6 / 3: بخل و آزمندى به عمر

324. رسول اللّه صلى الله عليه و آله :يا أبا ذَرٍّ كُن عَلى عُمُرِكَ أشَحَّ مِنكَ عَلى دِرهَمِكَ ودينارِكَ.

324. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :اى ابو ذر! بر عمر خود، تنگ نظرتر [و حريص تر] باش تا بر درهم و دينارت.

6 / 4 : البُخلُ بِالأَسرارِ

6 / 4: بخل به رازها

325. الإمام عليّ عليه السلام :كُن بِأَسرارِكَ بَخيلاً، ولا تُذِع سِرّا اُودِعتَهُ؛ فَإِنَّ الإِذاعَةَ خِيانَةٌ.

325. امام على عليه السلام :نسبت به رازهايت، بخيل باش و رازى را كه به تو سپرده شده است، فاش مكن؛ زيرا فاش كردن راز [ديگران]، خيانت است.

6 / 5 : الضِّنَّةُ بِالأَخِلّاءِ

6 / 5: بخل به دوستان

326. الإمام عليّ عليه السلام ـ في صِفَةِ المُؤمِنِ ـ :ضَنينٌ بِخُلَّتِهِ ، سَهلُ الخَليقَةِ، لَيِّنُ العَريكَةِ.

326. امام على عليه السلام ـ در توصيف مؤمن ـ :در دوستى خويش، بخيل است، نرم خوست، رام و سر به راه است.

6 / 6 : البُخلُ بِصَرفِ المالِ الحَلالِ فِي الباطِلِ

6 / 6: بخل ورزيدن از خرج كردن مال حلال در راه نادرست

327. الإمام عليّ عليه السلام :كُن جَوادا بِالحَقِّ، بَخيلاً بِالباطِلِ.

327. امام على عليه السلام :در [مصارف] حق، بخشنده باش، و در [مصارف] باطل، بخيل.

328. الإمام الصادق عليه السلام :قيلَ لَهُ [أي لِلإِمامِ الباقِرِ عليه السلام] :... «فَما بالُ المُؤمِنِ قَد يَكونُ أشَحَّ شَيءٍ»؟

قالَ عليه السلام : لِأَنَّهُ يَكسِبُ الرِّزقَ مِن حِلِّهِ، ومَطلَبُ الحَلالِ عَزيزٌ فَلا يُحِبُّ أن يُفارِقَهُ شَيئُهُ لِما يَعلَمُ مِن عِزِّ مَطلَبِهِ، وإن هُوَ سَخَت نَفسُهُ لَم يَضَعهُ إلّا في مَوضِعِهِ.

328. امام صادق عليه السلام :به ايشان (امام باقر عليه السلام) گفته شد:... چرا مؤمن، گاه بخيل ترين فرد است؟

فرمود: «چون روزى را از راه حلالش به دست مى آورد، و به دست آوردن حلال، دشوار است. بنا بر اين، دوست ندارد كه داشته اش از او جدا شود، چون از دشوارى به دست آوردنش آگاه است، و اگر هم چيزى ببخشد، آن را جز در جايش نمى بخشد».