ب ص ر / البصیرة

البَصیرة (نسخۀ آزمایشی)

بصيرت

درآمد

بصيرت، در لغت

واژه «بصيرت»، از مادّه «بصر» است كه، دو معناى اصلى دارد: يكى، علم و ديگرى، درشتى، سختى و خشونت. در اين جا، معناى نخستْ مقصود است. احمد بن فارِس، در اين باره مى گويد:

الباءُ وَ الصّادُ وَ الرّاءُ أصلانِ: أحَدُهُمَا العِلمُ بِالشَّى ءِ. يُقالُ: هُوَ بَصيرٌ بِهِ... وَ البَصيرَةُ: التُّرسُ فيما يُقالُ، وَ البَصيرَةُ البُرهانُ وَ أَصلُ ذلِكَ كُلِّهِ وُضوحُ الشَّى ءِ... وَ أَمَّا الأَصلُ الآخَرُ فَبُصْرُ الشَّى ءِ غَلَظُهُ وَ مِنهُ البَصْرُ، هُوَ أن يُضَمَّ أديمٌ إلى أديمٍ يُخاطانِ كَما تُخاطُ حاشِيَةُ الثَّوبِ.

باء و صاد و راء (بصر)، دو معناى اصلى را تشكيل مى دهند: يكى، عبارت است از علم به چيزى. گفته مى شود: «هُوَ بَصيرٌ بِهِ» يعنى: «او به آن چيز، داناست».… بصيرت، به معناى سپر است و به معناى برهان هم آمده است. اصل همه اينها، روشن بودن چيزى است.… امّا معناى اصلى دوم، درشتى [و زُمختى] است. از همين معناست «بَصْر» كه عبارت از دو چرم را بر هم دوختن است، چنان كه كناره پارچه، دوخته مى شود. ابن منظور، «بصر» و «بصيرت» را چنين معنا كرده است:

البَصَرُ العَينُ، إلّا أنَّهُ مُذَكَّرٌ وَ قيلَ: البَصَرُ حاسَّةُ الرُّؤيَةِ... وَ البَصيرَةُ: الحُجَّةُ... وَ البَصَرُ: نَفاذٌ فِى القَلبِ، وَ بَصَرُ القَلبِ: نَظَرُهُ وَ خاطِرُهُ، وَ البَصيرَةُ عَقيدَةُ القَلبِ... وَ البَصيرَةُ: الفِطنَةُ... وَ فَعَلَ ذلِكَ عَلى بَصيرَةٍ أى عَلى عَمدٍ وَ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ أى عَلى غَيرِ يَقينٍ... عَلىَ بَصيرَةٍ أى عَلى مَعرِفَةٍ مِن أمرِكُم ويَقينٍ... وَ البَصيرَةُ: العِبرَةُ... وَ البَصَرُ: العِلمُ وَ بَصُرتُ بِالشَّى ءِ، عَلِمتُهُ... وَ البَصيرُ: العالِمُ.

بَصَر، يعنى چشم؛ امّا [بر خلاف «عَين»،] مذكّر است. گفته شده: بصر، عبارت از حواس ديدن است... بصيرت، يعنى حجّت.… بَصَر، يعنى نفوذ در دل. «بَصَر القُلب»، به نگاه و خطور آن مى گويند و بصيرت، يعنى عقيده قلبى...، بصيرت، يعنى هوش.… «فَعَلَ ذلِكَ عَلى بَصيرَةٍ»، يعنى از روى قصد و آگاهى و «عَلى غَيرِ بَصيرةٍ»، يعنى از روى غير يقين.… «عَلى بَصيرةٍ مِن أمرِكُم وَ يَقينٍ»، يعنى: «با داشتن شناخت و يقين در كار شما»... بصيرت، يعنى عبرت.… بَصَر، يعنى علم. «بَصُرتُ بالشى ءِ»، يعنى: «آن چيز را دانستم»... و بصير، به معناى «عالم» است.

راغب اصفهانى، در توضيح معناى «بصر» و «بصيرت» مى گويد:

البَصَرُ يُقالُ لِلجارِحَةِ النّاظِرَةِ... وَ لِلقُوَّةِ الَّتى فيها، وَ يُقالُ لِقُوَّةِ القَلبِ المُدرِكَةِ: بَصيرَةٌ وَ بَصَرٌ... وَ لا يَكادُ يُقالُ لِلجارِحَةِ بَصيرَةٌ، وَ يُقالُ مِنَ الأَوَّلِ: أبصَرتُ، وَ مِنَ الثّانى أبصَرتُهُ وَ بَصُرتُ بِهِ، وَ قَلَّما يُقالُ بَصُرتُ فِى الحاسَّةِ إذا لَم تُضامَّهُ رُؤيَةُ القَلبِ.

بَصَر، به عضو بينايى... و به نيرويى كه در آن است، گفته مى شود. به نيروى ادراك كننده قلب هم «بصيرت» و «بَصَر» مى گويند... و به عضو بينايى، كمتر بصيرت گفته مى شود. در صورت اوّل (ديدن با چشم)، «أبصرتُ» مى گويند. و در صورت دوم: «أبصرتُهُ» و «بَصُرتُ بِهِ». در صورت ديدن با حواس بينايى، چنانچه با رؤيت قلبى همراه نباشد، به ندرت گفته مى شود: «بَصُرتُ».

بررسى آنچه در تبيين معناى بصيرت آمده، نشان مى دهد كه اين واژه، در معانى گوناگونى به كار رفته است؛ مانند: دانش، بينش دل، نورِ دل، آگاهى، زيركى، هوشيارى، برهان، عبرت و اعتقاد صحيح دينى.

امّا همه اين معانى، در واقع ـ همان طور كه ابن فارِس گفته ـ به معناى اوّليه مادّه بصيرت، باز مى گردند. حتّى اطلاق «بصر» به چشم نيز بدان جهت است كه چشم، يكى از مهم ترين راه هاى تحصيل علم و معرفت است.

گفتنى است كه هر چند بصيرت، در اصل به معناى علم است؛ ليكن بايد توجّه داشت كه هر علمى، بصيرت نيست و هر عالمى، بصير ناميده نمى شود؛ بلكه اين واژه، حاكى از نوعى احاطه علمى و آينده نگرى است.

بصيرت، در قرآن و حديث

در قرآن كريم، مشتقّات «بصر»، 148 بار و واژه «بصيرت»، دوبار تكرار شده است.

به طور كلّى، واژه «بصر» در متون اسلامى، گاه در باره بينايى ظاهرى و حسّى، و گاه در باره بينايى باطنى و عقلى به كار مى رود.

به تعبير ديگر، مردم از نظر بينش، به دو دسته تقسيم مى شوند:

دسته اوّل، ديده عقل آنها نزديك بين است، آينده خود و جهان را نمى بينند و اداركات آنها در محسوساتْ خلاصه مى شود و به تعبير زيباى قرآن:

«يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِّنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ هُمْ عَنِ الْأَخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ.

از زندگى دنيا، ظاهرى را مى شناسند، حال آن كه از آخرت غافل اند».

اين دسته، هر چند به ظاهرْ بينا هستند؛ ولى در فرهنگ قرآن و حديث، كور محسوب مى شوند.

برپايه گزارشى، امام على عليه السلام در يكى از سخنرانى هاى خود در مدينه، به اين نكته مهم، اين گونه اشاره فرموده است:

ما كُلُّ ذى قَلبٍ بِلَبيبٍ، وَ لا كُلُّ ذى سَمعٍ بِسَميعٍ، وَ لا كُلُّ ناظِرٍ بِبَصيرٍ.

نه هر كه دلى دارد، به خردى داننده است، و نه هر كه گوشى دارد نيك شنونده است، و نه هر كه ديده اى دارد بيننده است.

دسته دوم، جامع نگر و واقع نگرند؛ هم نزديك را خوب مى بينند و هم دور را. ادراكات آنها، در محسوساتْ خلاصه نمى شود؛ هم خانه دنيا را مى بينند و هم خانه آخرت را. در فرهنگ قرآن و حديث، اين دسته از مردم، بصير و بينا ناميده مى شوند.

بر پايه روايتى، امام على عليه السلام، اين دو دسته از مردم را اين گونه معرّفى نموده است:

إنَّمَا الدُّنيا مُنتَهى بَصَرِ الأَعمى، لا يُبصِرُ مِمّا وَراءَها شَيئاً، وَ البَصيرُ يَنفُذُها بَصَرُهُ، وَ يَعلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها. فَالبَصيرُ مِنها شاخِصٌ، وَ الأَعمى إلَيها شاخِصٌ، وَ البَصيرُ مِنها مُتَزَوِّدٌ، وَ الأَعمى لَها مُتَزَوِّدٌ.

همانا دنيا، واپسين ديدرسِ انسان كور[دل] است و در فراسوى آن، چيزى نمى بيند؛ امّا بينشوَر، نگاهش از دنيا فراتر مى رود و مى داند كه سرا[ى حقيقى] در وراىِ اين دنياست. پس بينشوَر، از دنيا دل و ديده بر مى گيرد و كور[دل] به آن مى نگرد. بينشوَر، از آنْ توشه بر مى گيرد و كور[دل]، براى آنْ توشه فراهم مى آورد.

بنا بر اين، بصيرت و بينايى حقيقى در فرهنگ قرآن و حديث، به معناى جامع نگرى و آينده نگرىِ علمى و عملى است و كسانى «بصير» ناميده مى شوند كه در پرتو بينش صحيح، در جهت تأمين منافع مادّى و معنوى، و دنيا و آخرت خود، حركت كنند. همه آيات و رواياتى كه در اين بخش در باره ديده بصيرت، ارزش بصيرت، عوامل تقويت بصيرت، مبادى، آثار و موانع آن آمده است، تعريف ياد شده را تأييد مى نمايند. پيش از ملاحظه آيات و روايات مربوط، به اين نكاتْ توجّه فرماييد:

1. همتايان بصيرت، در مفهوم

در قرآن و روايات اسلامى، واژه هايى وجود دارند كه مى توان گفت كه معادل واژه بصيرت اند و يا بسيار نزديك به آن اند، مانند:

الف ـ يقظه

يكى از واژه هاى معادل بصيرت، «يقظه» است. در اين باره، از امام على عليه السلام نقل شده:

اليَقَظَةُ استِبصارٌ.

يقظه (بيدارى)، بصيرت يافتن است.

و در روايتى ديگر از ايشان، در معرّفى اهل بصيرت، آمده است:

فَاستَصبَحوا بِنورِ يَقَظَةٍ فِى الأَبصارِ وَ الأَسماعِ وَ الأَفئِدَةِ.

پس بدين سبب، چشم ها و گوش ها و دل هايشان، از نور بيدارى روشن گرديد.

ب ـ نور

همتاى ديگر بصيرت، نور است:

«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ يَجْعَل لَّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ.

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت خويش، شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [بركت] آن، راه سپريد».

ج ـ فرقان

يكى ديگر از واژه هاى بسيار نزديك به مفهوم بصيرت، واژه «فرقان» است:

«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا.

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر از خدا پروا كنيد، براى شما فرقانى (نيروى جدا كننده حق از باطل) قرار مى دهد».

همچنين در بسيارى از روايات، واژه هاى ديگرى همچون: عقل، معرفت، علم و حكمت نيز در معناى بصيرت به كار رفته اند.

2. بيناى مطلق

در نوزده آيه از قرآن، خداوند متعال، با صفت بينايى، توصيف شده است. اين صفت، حاكى از احاطه علمى و ذاتىِ آفريدگار بر همه چيز است. لذا برخى از روايات، بصير را از صفات ذات خداوند دانسته اند. بنا بر اين، بيناى مطلقْ اوست و همه چيز، بينايى را از او دريافت مى كنند و هر كس به او نزديك تر باشد، از بصيرت و بينشِ بيشترى برخوردار خواهد بود.

3. معناى ديده بصيرت

از منظر قرآن، در باطن انسان، شعور مرموزى وجود دارد كه با الهام فطرى الهى، مى تواند خوب را از بد، و حق را از باطلْ تشخيص دهد. متن سخن خداوند متعال در اين باره، چنين است:

«وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا.

سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد! سپس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن، الهام كرد».

در روايتى از امام صادق عليه السلام، اين الهام فطرى، چنين تفسير شده است:

أى عَرَّفَها وَ أَلهَمَها، ثُمَّ خَيَّرَها فَاختارَت.

يعنى به آن شناسانْد و الهام فرمود. سپس، او را مخيّر ساخت و او انتخاب كرد.

و در حديث ديگرى از ايشان، آمده است كه در باره الهام فجور و تقوا مى فرمايد:

عَرَّفَهُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ.

حق و باطل را به او شناسانْد.

و نيز در تفسير آيه «وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ؛ و دو راه را به او نشان داديم»، از ايشانْ روايت شده:

نَجدَ الخَيرِ وَ نَجدَ الشَّرِّ.

[يعنى: ] راه نيكى و راه بدى را [نشان داديم].

ديده بصيرت، در واقع، همان شعور فطرى مرموز و ادراك باطنىِ موجود در باطن انسان است كه قدرت تشخيص نيك و بد، خير و شر، و حق و باطل را دارد و او را به آينده نگرى و پيروى از حق و دورى گزيدن از باطل، دعوت مى نمايد.

اين شعور و ادراك، در ابتداى زندگى، به صورت استعداد و اِجمال، در نهاد همه انسان ها وجود دارد و به تدريج، شكوفا مى شود. شكوفايى اين شعور، شكوفايىِ انسانيّت است و فلسفه بعثت انبياى الهى، چيزى جز رشد و بالندگى و شكوفايى انسانيّت و سازندگى جامعه مطلوب انسانى نيست.

با بهره گيرى از برنامه انبيا در تقويت ادراكات باطنى، قدرت ديده بصيرت، به تدريج، افزايش مى يابد تا آن جا كه حقايق معقول، به صورت محسوس براى انسانْ قابل رؤيت مى گردند، چنان كه از پيامبر صلى الله عليه و آله روايت شده كه مى فرمايد:

ما مِن عَبدٍ إلّا وَ فى وَجهِهِ عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنيا، وَ عَينانِ فى قَلبِهِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَةِ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيرا فَتَحَ عَينَيهِ اللَّتَينِ فى قَلبِهِ، فَأَبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَيبِ، فَآمَنَ بِالغَيبِ عَلَى الغَيبِ.

هيچ بنده اى نيست، مگر آن كه دو چشم در چهره اش دارد كه با آنها، امور دنيا را مى بيند و دو چشم در دلش كه با آنها امور آخرت را مشاهده مى كند. پس هر گاه خدا، خير بنده اى را بخواهد، دو چشمى را كه در دل اوست، مى گشايد و او با آنها، آنچه را خداوند در عالم غيبْ وعده اش را داده است، مى بيند و به وسيله غيب (دو چشم دل) به غيب (/ به غيب بر روى غيب)، ايمان مى آورد.

بديهى است كه خواستِ خداوند حكيم در باره باز شدن ديده بصيرت شمارى از انسان ها، گزاف نيست؛ بلكه به مقتضاى نظام حكيمانه آفرينش، ديده بصيرت كسانى باز شده، تقويت مى گردد كه در جهت شكوفايىِ ادراكات باطنى خود، حركت كرده باشند.

4. خاستگاه هاى بصيرت

بر پايه آنچه در تبيين معناى بصيرتْ ارائه شد، خاستگاه بصيرت، مشابه خاستگاه علم، معرفت و حكمت است، همان گونه كه عوامل و موانع آن نيز با اسباب و آفات عناوين ياد شده، مشابهت دارند. لذا براى تكميل مباحث مربوط به بصيرت، ملاحظه بخش قابل عمده اى از آيات و روايات مرتبط با معرفت شناسى، ضرورى است. امّا آنچه را در اين فصل، با عنوان «خاستگاه هاى بصيرت» مطرح شده، مى توان به خاستگاه درونى و بيرونىِ بصيرت، تقسيم كرد: خاستگاه درونىِ بصيرت، عبارت است از نيروى باطنىِ قادر بر تشخيص حق و باطل، و خير و شر.

خاستگاه بيرونى بصيرت، خود، دو گونه است: گونه اوّل، شامل ره نمودها و برنامه هايى كه ريشه در قرآن و تعاليم انبيا دارند و موجب شكوفايى فطرت بصيرت مى شوند؛

گونه دوم نيز امدادهاى غيبى الهى كه در نتيجه اجراى تعاليم انبيا در زندگى، موجب تقويت نيروى بصيرت مى گردند و بر اين اساس، خاستگاه هاى بصيرت،

در فصل دوم، در ذيل عناوين فطرت، كتاب خدا، اسلام و توفيق، خلاصه شده است.

5. عوامل تقويت ديده بصيرت

عوامل تقويت بصيرت، دو دسته اند: عوامل علمى و عوامل عملى.

به سخن ديگر، بر پايه ره نمودهاى انبياى الهى، شكوفايى فطرت بصيرت، هم به مجاهدت علمى نياز دارد و هم به مجاهدت عملى. متونى كه در فصل چهارم، با عناوين: تفكّر، تعقّل، تعلّم و اعتبار آمده اند، به نقش انديشه و تلاش هاى علمى، در تقويت ديده بصيرت، اشاره دارند و متونى كه با عناوين: پرهيزگارى، ياد خدا، اخلاص، زُهد و... آمده اند، به نقش تلاش هاى عملى در اين باره، اشاره مى نمايند. جالب توجّه اين كه همه اين عوامل، در اين آيه شريف، خلاصه شده اند:

«وَ الَّذِينَ جَاهَدُواْ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا.

و كسانى كه در راه ما كوشيده اند، به يقين، راه هاى خود را بر آنان مى نمايانيم».

6. بركات افزايش نيروى بصيرت

بر پايه آنچه گذشت، به ميزان مجاهدت هاى علمى و عملى انسان، بينش باطنى، افزايش مى يابد و سالك، در نخستين گام، كاستى هاى درونىِ خود را بهتر مى بيند، زيركى، آينده نگرى، شجاعت و ساير كمالات انسانى، در او تقويت مى شوند و در نهايت، در نتيجه خودسازى، به نقطه اى از قوّت بصيرت و بينايى باطنى مى رسد كه حقايق معقول را به صورت محسوس مى بيند و به بالاترين مراتب ايمان ـ كه ايمانِ شهودى است ـ، دست مى يابد و پيشواى اهل بصيرت مى گردد.

7. اصلى ترين آفت ديده بصيرت

نقطه مقابل مجاهدت هاى علمى و عملى ـ كه موجب تقويت ديده بصيرت مى گردند ـ، پيروى از تمايلات نفسانى است. از اين رو، اصلى ترين آفت ديده بصيرت يافتن، هواپرستى و پيروى عملى از خواسته هاى ناپسندِ درونى است و بدين سان، هر چه پيروىِ انسان از نفس امّاره، بيشتر شود، چشمِ بصيرت او ضعيف تر مى گردد. در روايتى از امام على عليه السلام آمده:

الهَوى شَريكُ العَمى.

هَوَس، شريكِ كوردلى است.

وقتى انسان، به چيزى علاقه پيدا كرد، ديگر نمى تواند معايب آن را ببيند و زشتى هاى آن را بشنود:

عَينُ المُحِبِّ عَمِيَّةٌ عَن مَعايِبِ المَحبوبِ، وَ اُذُنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساويهِ.

ديده عاشق، از ديدن عيب هاى معشوق، كور است و گوش او، از شنيدن زشتى معايبش، كَر. ساير آفات و موانع بصيرت، ريشه در پيروى از تمايلات نفسانى دارد و بدين جهت، اصلى ترين راه مبارزه با آفات، داشتن ديده بصيرتِ جهاد با نفس است كه در فرهنگ روايات اسلامى، «جهاد اكبر» ناميده شده است.

كسى كه توفيق اين جهاد را نيابد و در ميدان مبارزه با تمايلات نفسانى، شكست بخورد، نه تنها ديده بصيرت را از دست مى دهد و از درجه انسانيتْ سقوط مى كند، بلكه از هر حيوانى، گم راه تر و خطرناك تر مى گردد. چنين انسانى، سرنوشتى جز دوزخ، نخواهد داشت.

الفصل الأوّل: البصيرة القلبيّة

فصل يكم: چشم بصيرت

1. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيراً فَتَحَ لَهُ قُفلَ قَلبِهِ، وجَعَلَ فيهِ اليَقينَ وَالصِّدقَ، وجَعَلَ قَلبَهُ واعِياً لِما سَلَكَ فيهِ، وجَعَلَ قَلبَهُ سَليماً ولِسانَهُ صادِقاً وخَليقَتَهُ مُستَقيمَةً، وجَعَلَ اُذُنَهُ سَميعَةً وعَينَهُ بَصيرَةً.

1. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر گاه خداوند، خير بنده اى را بخواهد، قفلِ دل او را برايش مى گشايد و يقين و راستى را در آن مى نهد و دلش را براى راهى كه در آن قدم گذاشته است، آگاه مى سازد و دلش را پاك و زبانش را راستگو و اخلاقش را درست و گوشش را شنوا و چشمش را بينا مى گردانَد.

2. عنه صلى الله عليه و آله: ما مِن عَبدٍ إلّا وفي وَجهِهِ عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الدُّنيا، وعَينانِ في قَلبِهِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ الآخِرَةِ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيرا فَتَحَ عَينَيهِ اللَّتَينِ في قَلبِهِ فَأَبصَرَ بِهِما ما وَعَدَهُ بِالغَيبِ، فَآمَنَ بِالغَيبِ عَلَى الغَيبِ.

2. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هيچ بنده اى نيست، مگر آن كه دو چشم در صورتش دارد كه با آنها، امور دنيا را مى بيند و دو چشم در دلش كه با آنها، امور آخرت را مشاهده مى كند. پس هر گاه خدا، خير بنده اى را بخواهد، دو چشمى را كه در دل اوست، مى گشايد و او با آنها، آنچه را خداوند در عالم غيبْ به او وعده داده است، مى بيند و به وسيله غيب (دو چشم دل)، به غيبْ ايمان مى آورد (/ به غيبِ روى غيب، ايمان مى آورد).

3. الإمام زين العابدين عليه السلام: ألا إنَّ لِلعَبدِ أربَعَ أعيُنٍ: عَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ دينِهِ ودُنياهُ، وعَينانِ يُبصِرُ بِهِما أمرَ آخِرَتِهِ، فَإِذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيراً فَتَحَ لَهُ العَينَينِ اللَّتَينِ في قَلبِهِ فَأَبصَرَ بِهِمَا الغَيبَ وأَمرَ آخِرَتِهِ ، وإذا أرادَ بِهِ غَيرَ ذلِكَ تَرَكَ القَلبَ بِما فيهِ.

3. امام زين العابدين عليه السلام: آگاه باشيد كه براى بنده، چهار چشم است: دو چشم [سَر] كه با آنها، امور دين و دنيايش را مى بيند، و دو چشم [دل] كه با آنها، امور آخرتش را مشاهده مى كند. پس هر گاه خداوند، خيرِ بنده اى را بخواهد، دو چشمى را كه در دلِ اوست، برايش مى گشايد و او با آنها، عالم غيب و امور آخرتش را مى بيند، و هر گاه جز خيرِ بنده اى را بخواهد، دلش را به حال خود، رها مى كند.

4. الإمام الصادق عليه السلام: إنَّما شيعَتُنا أصحابُ الأَربَعةِ الأَعيُنِ: عَينانِ فِي الرَّأسِ، وعَينانِ فِي القَلبِ، ألا وَالخَلائِقُ كُلُّهُم كَذلِكَ، ألا إنَّ اللّهَ عَزَّ وجلَّ فَتَحَ أبصارَكُم وأَعمى أبصارَهُم.

4. امام صادق عليه السلام: شيعيان ما، چهار چشم دارند: دو چشم در سر، و دو چشم در دل. البتّه همه مردمان، اين گونه اند. هان كه خداوند عز و جل، چشم هاى شما را باز كرده و چشم هاى آنان را كور كرده است!

راجع: ص452 ح122.

ر.ك: ص453 ح122.

الفصل الثاني: الحث على البصيرة

فصل دوم: تشويق به تحصيلِ بصيرت

2 / 1: البَصيرُ مِن صِفاتِ اللّه عزّوجلِّ

2 / 1: بصيرت، از صفات خداست

الكتاب

قرآن

«إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ».

«همانا خدا، شنوا و بيناست».

«إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ».

«همانا خدا، نسبت به بندگانش، آگاه و بيناست».

«إِنَّ اللَّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ».

«همانا خدا، نسبت به بندگان، بيناست».

«إِنَّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ بَصِيرٌ».

«به راستى كه او، به همه چيزْ بيناست».

الحديث

حديث

5. الإمام عليّ عليه السلام: كُلُّ بَصيرٍ غَيرَهُ يَعمى عَن خَفِيِّ الأَلوانِ، ولَطيفِ الأَجسامِ.

5. امام على عليه السلام: هر بينايى جز خدا، از ديدن رنگ هاى پنهان و اجسام ريز [و نامرئى]، ناتوان است.

6. عنه عليه السلام: بَصيرٌ إِذ لا مَنظورَ إِلَيهِ مِن خَلقِهِ.

6. امام على عليه السلام: [خداوند،] بينا بوده، آن گاه كه هنوز آفريده اى نبود تا ديده شود.

7. عنه عليه السلام: بَصيرٌ لا بِأَداةٍ.

7. امام على عليه السلام: [خداوند،] بيناست؛ امّا نه با ابزارى [براى ديدن، مانند چشم].

8. عنه عليه السلام: بَصيرٌ لا يُوصَفُ بِالحاسَّةِ.

8. امام على عليه السلام: [خداوند،] بينايى است كه به داشتن حس [و ابزار بينايى]، وصف نمى شود.

9. الإمام الصادق عليه السلام ـ لَمّا سَأَ لَهُ الزِّنديقُ: أَفَرَأَيتَ قَولَهُ: سَميعٌ بَصيرٌ عالِمٌ؟ ـ: إِنَّما يُسمّى تَبارَكَ وتَعالى بِهذِهِ الأَسماءِ؛ لِأَنَّهُ لا يَخفى عَلَيهِ شَيءٌ مِمّا لا تُدرِكُهُ الأَبصارُ، مِن شَخصٍ صَغيرٍ أَو كَبيرٍ، أَو دَقيقٍ أَو جَليلٍ، ولا نَصِفُهُ بَصيرا بِلَحظ عَينٍ كَالمَخلوقِ.

9. امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ زنديقى كه پرسيد: نظرت در باره اين گفته خدا چيست كه: «شنوا و بينا و داناست»؟ ـ: خداوند ـ تبارك و تعالى ـ، به اين نام ها ناميده شده است؛ چون هيچ چيزى از آنچه چشم ها مى بينند، بر او پوشيده نيست، از شى ء كوچك گرفته تا بزرگ و ريز يا درشت، و اگر ما او را به بينايى وصف مى كنيم، به معناى آن نيست كه مانند مخلوقات، با چشم مى بيند.

10. عنه عليه السلام: لَم يَزَلِ اللّهُ عز و جل ربَّنا... وَالبَصَرُ ذاتُهُ ولا مُبصَرَ... فَلَمّا أَحدَثَ الأَشياءَ وَقَعَ... البَصَرُ عَلَى المُبصَرِ.

10. امام صادق عليه السلام: خداى عز و جل، هميشه پروردگار ما بوده... و بينايى، ذاتىِ او بوده است، آن گاه كه هنوز چيزى براى ديدن وجود نداشت... و چون اشيا را آفريد...، ديدن به شى ء ديدنى تعلّق گرفت.

11. الإمام الكاظم عليه السلام ـ فِي الدُّعاءِ ـ: سُبحانَكَ اللّهُمَّ وبِحَمدِكَ... أَنتَ... بَصيرٌ لا يَرتابُ.

11. امام كاظم عليه السلام ـ در دعا ـ: منزّهى تو ـ اى خدا ـ و سپاس، تو راست.… تو... بينايى هستى كه [در صحّت آنچه مى بيند] شك نمى كند.

12. الإمام الرضا عليه السلام: قُلنا: إِنَّهُ بَصيرٌ لا بِبَصَرٍ؛ لِأَنَّهُ يَرى أَثَرَ الذَّرَّةِ السَّحماءِ في اللَّيلَةِ الظَّلماءِ عَلَى الصَّخرةِ السَّوداءِ، ويَرى دَبيبَ النَّملِ فِي اللَّيلَةِ الدَّجِيَّةِ، ويَرى مَضارَّها ومَنافِعَها وأَثَرَ سِفادِها وفِراخَها ونَسلَها، فَقُلنا عِندَ ذلِكَ: إِنَّهُ بَصيرٌ لا كَبَصَرِ خَلقِهِ.

12. امام رضا عليه السلام: گفتيم: او (خداوند) بيناست؛ امّا نه با چشمى؛ چرا كه او ردّ پاى مورچه سياه بر روى تخته سنگ سياه، در شب تار را مى بيند، حركت مور در شب تاريك را مى بيند و زيان و سود و اثر جفتگيرى و بچّه ها و نسل آن را مى بيند [و مى داند]. اين جاست كه مى گوييم: او بيناست؛ امّا نه مانند بينا بودن آفريدگانش.

13. الإمام الجواد عليه السلام: كَذلِكَ سَمَّيناه بَصيرا؛ لِأَنَّهُ لا يَخفى عَلَيهِ ما يُدرَكُ بِالأَبصارِ، مِن لَونٍ أَو شَخصٍ أَو غَيرِ ذلِكَ، ولَم نَصِفهُ بِبَصَرِ لَحظَةِ العَينِ.

13. امام جواد عليه السلام: همچنين او (خداوند) را بينا ناميده ايم؛ چون هر آنچه از رنگ و جسم و جز آن كه با چشم ها ديده مى شود، بر او پوشيده نيست و او را بينا به معناى نگريستن با نگاه چشم، وصف نمى كنيم.

2 / 2: قيمَةُ البَصيرَةِ

2 / 2: ارزش بصيرت

الكتاب

قرآن

«قَدْ جَاءَكُم بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِىَ فَعَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُم بِحَفِيظٍ».

«به راستى، بصيرت هايى از جانب پروردگارتان براى شما آمده است. پس هر كه ديد، به سود خود اوست و هر كه كور بود، به زيان خود اوست، و من بر شما نگهبان نيستم».

الحديث

حديث

14. الإمام عليّ عليه السلام: «فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ عَمِىَ فَعَلَيْهَا» هذِهِ الآيَةُ جامِعَةٌ لِاءِبصارِ العُيونِ وإبصارِ القُلوبِ.

14. امام على عليه السلام: اين آيه: «پس هر كه ديد، به سود خود اوست و هر كه كور بود، به زيان خود اوست»، ديدن چشم ها و ديدن دل ها هر دو را در بر مى گيرد.

15. عنه عليه السلام ـ لَمّا سَأَ لَهُ زَيدُ بنُ صوحانَ العَبدِيُّ عَن أكيَسِ النّاسِ ـ: مَن أبصَرَ رُشدَهُ مِن غَيِّهِ، فَمالَ إلى رُشدِهِ.

15. امام على عليه السلام ـ در پاسخ پرسشِ زيد بن صوحان عبدى، در باره زيرك ترينِ مردمان ـ: كسى كه راهش را از كژراهه، باز شناسد و به راه گرايد.

16. الإمام الصادق عليه السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِعَبدِ اللّهِ بنِ جُندَبٍ ـ: يَابنَ جُندَبٍ، إنَّ عيسَى بنَ مَريَمَ عليه السلام قالَ لِأَصحابِهِ: ... طوبى لِمَن جُعِلَ بَصَرُهُ في قَلبِهِ، ولَم يُجعَل بَصَرُهُ في عَينِهِ.

16. امام صادق عليه السلام ـ در سفارش به عبداللّه بن جُندَب ـ: اى پسر جُندَب! عيسى بن مريم عليه السلام به يارانش فرمود: «... خوشا بر كسى كه بينايى اش در دلش قرار داده شده، نه [فقط] در چشمش!».

17. عنه عليه السلام: ما أنتُم وَالبَراءَةُ، يَبرَأُ بَعضُكُم مِن بَعضٍ! إنَّ المُؤمِنينَ بَعضُهُم أفضَلُ مِن بَعضٍ، وبَعضُهُم أكثَرُ صَلاةً مِن بَعضٍ، وبَعضُهُم أنفَذُ بَصَراً مِن بَعضٍ، وهِيَ الدَّرَجاتُ.

17. امام صادق عليه السلام: شما را چه به بيزارى جستن؟! اين يكى، از آن يكى، بيزارى مى جويد! همانا مؤمنان، برخى شان، برتر از برخى ديگرند. برخى شان، بيشتر از برخى ديگر، نماز مى خوانند. برخى شان، از بصيرتِ بيشترى برخوردارند. اينها درجات است.

18. عنه عليه السلام: كانَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام يَكتُبُ بِهذِهِ الخُطبَةِ إلى أكابِرِ أصحابِهِ، وفيها كَلامٌ عَن رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله...: أمّا بَعدُ: فَإِنَّ نورَ البَصيرَةِ روحُ الحَياةِ الَّذي لا يَنفَعُ إيمانٌ إلّا بِهِ مَعَ اتِّباعِ كَلِمَةِ اللّهِ وَالتَّصديقِ بِها، فَالكَلِمَةُ مِنَ الرّوحِ، وَالرّوحُ مِنَ النّورِ، وَالنّورُ نورُ السَّماواتِ وَالأَرضِ، فَبِأَيديكُم سَبَبٌ وَصَلَ إلَيكُم مِنّا نِعمَةٌ مِنَ اللّهِ لا تَعقِلونَ شُكرَها، خَصَّكُم بِها وَاستَخلَصَكُم لَها «وَ تِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَ مَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ» .

18. امام صادق عليه السلام: امير مؤمنان عليه السلام، اين خطابه را به ياران بزرگش مى نوشت و در آن، گفتارى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمده است...: «امّا بعد، نورِ بصيرت، جان زندگى است و ايمان، سودى نمى بخشد، مگر با اين نور و با پيروى از كلمه خدا (كلمه توحيد) و تصديق آن. اين كلمه، از جان است و جان، از نور است و نور، نورِ آسمان ها و زمين است. پس در دستانِ شما، رشته اى است كه از ما به شما وصل شده است و اين رشته، نعمتى الهى است كه از عهده شُكر آن بر نمى آييد. خداوند، اين نعمت را به شما اختصاص داده و شما را براى آن، برگزيده است: «و اين مَثَل ها را براى مردم مى زنيم و آنها را جز دانايان نمى فهمند»».

19. الإمام الكاظم عليه السلام ـ في وَصِيَّتِهِ لِهِشامِ بنِ الحَكَمِ ـ: يا هِشامُ احذَر هذِهِ الدُّنيا وَاحذَر أهلَها، فَإِنَّ النّاسَ فيها عَلى أربَعَةِ أصنافٍ: رَجُلٍ مُتَرَدٍّ مُعانِقٍ لِهَواهُ. ومُتَعَلِّمٍ مُقرِئٍ كُلَّما ازدادَ عِلماً ازدادَ كِبراً، يَستَعلي بِقِراءَتِهِ وعِلمِهِ عَلى مَن هُوَ دونَهُ. وعابِدٍ جاهِلٍ يَستَصغِرُ مَن هُوَ دونَهُ في عِبادَتِهِ، يُحِبُّ أن يُعَظَّمَ ويُوَقَّرَ. وذي بَصيرَةٍ عالِمٍ عارِفٍ بِطَريقِ الحَقِّ يُحِبُّ القِيامَ بِهِ، فَهُوَ عاجِزٌ أو مَغلوبٌ ولا يَقدِرُ عَلَى القِيامِ بِما يَعرِفُ [هُ]، فَهُوَ مَحزونٌ مَغمومٌ بِذلِكَ، فَهُوَ أمثَلُ أهلِ زَمانِهِ وأَوجَهُهُم عَقلاً.

19. امام كاظم عليه السلام ـ در سفارش به هِشام بن حَكَم ـ: اى هِشام! از اين دنيا و مردم آن، بر حذر باش؛ زيرا مردم در دنيا چهار گروه اند: شخص افتاده در ورطه هلاكت و هماغوشِ هوس؛ طالب دانش و قرآن خوان كه هر چه دانشش افزون گردد، بر غرورش افزوده شود و قرآن دانىِ خويش و دانش خود را وسيله گردن فرازى بر فرودستان خود سازد؛ عابد نادانى كه هر كس را كه در عبادت، از او كمتر است، كوچك شمارد و دوست بدارد كه او را تعظيم و تكريم كنند؛ و صاحب بصيرتِ داناىِ آشنا به راه حق كه دوست دارد حق را بر پاى دارد؛ امّا يا ناتوان است يا مغلوب و فرومانده كه نمى تواند آنچه را مى داند، به كار ببندد و از اين رو، اندوهناك و غم زده است. پس او، بهترين فردِ روزگار خود و خِردمندترينِ آنان است.

20. الإمام الرضا عليه السلام ـ فِي الفِقهِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ: اِعلَم أنَّ العَمَلَ الدّائِمَ القَليلَ عَلَى اليَقينِ وَالبَصيرَةِ، أفضَلُ عِندَ اللّهِ مِنَ العَمَلِ الكَثيرِ عَلى غَيرِ اليَقينِ وَالجَهلِ.

20. امام رضا عليه السلام ـ در كتاب فقه منسوب به ايشان ـ: بدان كه عمل مداومِ اندك، امّا توأم با يقين و بصيرت، در نزد خداوند، برتر از عملِ بسيارِ توأم با غير يقين و جهل است.

21. عنه عليه السلام ـ أيضا ـ: أروي عَنِ العالِمِ عليه السلام: إنَّ اللّهَ جَلَّ وعَلا خَصَّ رَسولَهُ بِمَكارِمِ الأَخلاقِ، فَامتَحِنوا أنفُسَكُم، فَإِن كانَت فيكُم فَاحمَدُوا اللّهَ، وإلّا فَاسأَلوهُ وَارغَبوا إلَيهِ فيها. قالَ: وذَكَرَها عَشَرَةً: اليَقينَ، وَالقَناعَةَ، وَالبَصيرَةَ.…

21. امام رضا عليه السلام ـ در كتاب فقه منسوب به ايشان ـ: از موسى بن جعفر عليه السلام روايت مى كنم كه: «خداوند بزرگ و بلندمرتبه، مكارم اخلاق را به پيامبرش ارزانى داشت. پس شما نيز خود را بيازماييد. اگر اين خوى ها در شما بود، خدا را سپاس گوييد، و گرنه، آنها را با رغبت از او بخواهيد».

سپس، ده تا از اين خوى ها را برشمرد: «يقين، قناعت، بصيرت...».

الفصل الثالث: مبادئ البصيرة

فصل سوم: خاستگاه هاى بصيرت

3 / 1: الفِطرَةُ

3 / 1: سرشت

الكتاب

قرآن

«وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا».

«سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد و سپس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن، الهام كرد!».

الحديث

حديث

22. الكافي عن حمزة بن محمَّد عن الإمام الصادق عليه السلام، قال: سَأَلتُهُ عليه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل «وَ هَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ» ، قَالَ: نَجدَ الخَيرِ ونَجدَ الشَّرِّ.

22. الكافى ـ به نقل از حمزة بن محمّد ـ: از امام صادق عليه السلام در باره اين سخن خداى عز و جل: «و دو راه را به او نشان داديم»، پرسيدم. فرمود: «[يعنى: ] راه نيكى و راه بدى را [نشان داد»].

23. تفسيرالقمي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه السلام، قال: سَأَلتُهُ عليه السلام عَن قَولِهِ: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا»، قالَ: خَلَقَها وصَوَّرَها، وقَولِهِ: «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا»، أي عَرَّفَها وأَلهَمَها، ثُمَّ خَيَّرَها فَاختارَت.

23. تفسير القمّى ـ به نقل از ابو بصير ـ: از امام صادق عليه السلام در باره آيه شريف: «سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد!»، پرسيدم. فرمود: «[يعنى] آن را آفريد و صورت بخشيد».

و در باره آيه شريف: «پس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن، الهام كرد»، پرسيدم. فرمود: «[يعنى] به آنْ شناساند و الهام فرمود. سپس او را مُخيّر ساخت و او انتخاب كرد».

24. تأويل الآيات الظاهرة عن الحلبي عن الإمام الصادق عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» ـ: عَرَّفَهُ الحَقَّ مِنَ الباطِلِ، فَذلِكَ قَولُهُ: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا».

24. تأويل الآيات الظاهرة ـ به نقل از حَلْبى، از امام صادق عليه السلام، در باره آيه شريف: «پس پليدكارى و پرهيزگارى اش را به آن، الهام كرد» ـ: حق و باطل را به او شناسانْد، و اين است معناى سخن او كه: «سوگند به نفس و آن كه آن را درست كرد».

3 / 2: كِتابُ اللّه عزّوجلِّ

3 / 2: كتاب خدا

الكتاب

قرآن

«وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ مِن بَعْدِ مَا أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ الْأُولَى بَصَائِرَ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَرَحْمَةً لَّعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ».

«و به راستى، پس از آن كه نسل هاى نخستين را نابود كرديم، به موسى كتاب داديم كه [در بر دارنده] بصيرت ها و ره نمود و رحمتى براى مردم بود، اميد كه پند گيرند».

«وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِايَةٍ قَالُواْ لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا قُلْ إِنَّمَا أَتَّبِعُ مَا يُوحَى إِلَىَّ مِن رَّبِّى هَـذَا بَصَائِرُ مِن رَّبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ».

«و هر گاه براى آنان، آياتى نياورى، مى گويند: «چرا آن را خود برنگزيدى؟». بگو: من، فقط از آنچه كه از پروردگارم به من وحى مى شود، پيروى مى كنم. اين [قرآن]، بصيرت هايى است از جانب پروردگار شما، و براى گروهى كه ايمان مى آورند، هدايت و رحمتى است».

«هَـذَا بَصَائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ».

«اين [كتاب]، براى مردم بصيرت بخش و براى قومى كه يقين دارند، ره نمود و رحمتى است».

الحديث

حديث

25. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: القُرآنُ هُدىً مِنَ الضَّلالَةِ، وتِبيانٌ مِنَ العَمى.

25. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: قرآن، از گم راهى به راه مى آورَد و كورى [دل] را بينايى مى بخشد.

26. الإمام عليّ عليه السلام: كِتابُ اللّهِ تُبصِرونَ بِهِ، وتَنطِقونَ بِهِ، وتَسمَعونَ بِهِ، ويَنطِقُ بَعضُهُ بِبَعضٍ، ويَشهَدُ بَعضُهُ عَلى بَعضٍ، ولا يَختَلِفُ فِي اللّهِ، ولا يُخالِفُ بِصاحِبِهِ عَنِ اللّهِ.

26. امام على عليه السلام: كتاب خداست كه با آن مى بينيد و با آن، سخن مى گوييد و با آن مى شنويد و برخى از آن، از برخى ديگر، سخن مى گويد و برخى از آن، بر برخى ديگرش گواهى مى دهد و در باره خدا، سخنِ ناهمساز نمى گويد و پيرو خود را از خدا، جدا نمى گردانَد.

27. عنه عليه السلام: ما جالَسَ هذَا القُرآنَ أحَدٌ إلّا قامَ عَنهُ بِزِيادَةٍ أو نُقصانٍ؛ زِيادَةٍ في هُدىً أو نُقصانٍ مِن عَمىً.

27. امام على عليه السلام: هيچ كس با اين قرآن ننشست، مگر آن كه با افزايشى يا كاهشى از كنارش برخاست: افزايش در هدايت و يا كاستى از كورى [دل و باطن].

28. الإمام الصادق عليه السلام: في كِتابِ اللّهِ نَجاةٌ مِنَ الرَّدى، وبَصيرَةٌ مِنَ العَمى، ودَليلٌ إلَى الهُدى.

28. امام صادق عليه السلام: كتاب خدا، [مايه] نجات از هلاكت است و بينايى بخش از كورى و راه نما به راه راست.

3 / 3: الإِسلامُ

3 / 3: اسلام

29. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّ اللّهَ تَبارَكَ وتَعالى شَرَعَ الإِسلامَ وسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَن وَرَدَهُ، وأَعَزَّ أركانَهُ لِمَن حارَبَهُ، وجَعَلَهُ عِزّاً لِمَن تَوَلّاهُ... وبَصيرَةً لِمَن عَزَمَ.

29. امام على عليه السلام: خداوند ـ تبارك و تعالى ـ، شريعت اسلام را مقرّر داشت و آبشخورهايش را براى كسى كه بخواهد بدان وارد شود، آسان و هموار ساخت و اركان آن را در برابر كسى كه بخواهد با آن بجنگد، استوار گردانيد و براى كسى كه از آن پيروى كند، [مايه] عزّت قرارش داد... و براى كسى كه مصمّم باشد،[مايه] بصيرت.

3 / 4: التَّوفيقُ

3 / 4: توفيق

30. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: الحَمدُ للّهِِ الَّذي... هَدى مِنَ الضَّلالَةِ، وبَصَّرَ مِنَ العَمى.

30. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: سپاس، خدايى را كه... از گم راهى به راه آورْد و كورى [دل] را بينايى بخشيد.

31. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّ اللّهَ تَعالى رُبَّما أظهَرَ آيَةً لِبَعضِ المُؤمِنينَ لِيَزيدَ في بَصيرَتِهِ، ولِبَعضِ الكافِرينَ لِيُبالِغَ فِي الإِعذارِ إلَيهِ.

31. امام على عليه السلام: خداوند متعال، گاه نشانه اى را براى مؤمنى نمودار مى سازد تا بر بصيرت او بيفزايد، و براى كافر، تا عذر و حجّت را بر او تمام تر سازد.

32. عنه عليه السلام: إنَّما أنَا وأَنتُم عَبيدٌ مَملوكونَ لِرَبٍّ لا رَبَّ غَيرُهُ. يَملِكُ مِنّا ما لا نَملِكُ مِن أنفُسِنا، وأَخرَجَنا مِمّا كُنّا فيهِ إلى ما صَلَحنا عَلَيهِ، فَأَبدَلَنا بَعدَ الضَّلالَةِ بِالهُدى، وأَعطانَا البَصيرَةَ بَعدَ العَمى.

32. امام على عليه السلام: من و شما، در حقيقت، بندگان زرخريد پروردگارى هستيم كه جز او پروردگارى نيست. او چنان اختيارى از ما دارد كه ما خود، از خويش نداريم و ما را از وضعيتى كه در آن قرار داشتيم، به آنچه مصلحت ما در آن است، بيرون بُرد، گم راهىِ ما را به هدايتْ تبديل كرد و ما را كه كور[دل] بوديم، بينايى بخشيد.

33. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ فِي المُناجاةِ الإِنجيلِيَّةِ ـ: اللّهُمَّ بِذِكرِكَ أستَعيذُ وأَعتَصِمُ، وبِرُكنِكَ ألوذُ وأَتَحَزَّمُ، وبِقُوَّتِكَ أستَجيرُ وأَستَنصِرُ، وبِنورِكَ أهتدي وأَستَبصِرُ،... سَيِّدي لَو لا نورُكَ عَميتُ عَنِ الدَّليلِ، ولَو لا تَبصيرُكَ ضَلَلتُ عَنِ السَّبيلِ، ولَو لا تَعريفُكَ لَم أرشَد لِلقَبولِ، ولَو لا تَوفيقُكَ لَم أهتَدِ إلى مَعرِفَةِ التَّأويلِ.

33. امام زين العابدين عليه السلام ـ در «مناجات اِنجيليه» ـ: بار خدايا! به ياد تو پناه مى برم و چنگ مى زنم و خويشتن را در سايه رُكن تو در مى آورم و از نيروى تو، حمايت و يارى مى طلبم و از نور تو، راه نمايى و بصيرت مى خواهم.…

سَرور من! اگر نور تو نبود، راه نما را نمى ديدم، و اگر بينش بخشى تو نبود، راه را گُم مى كردم، و اگر معرّفى تو به پذيرش نبود، راه نمى بُردم، و اگر توفيق دِهى تو نبود، به شناخت تأويل [و معانى قرآن]، هدايت نمى شدم.

34. الإمام الصادق عليه السلام: إذا أرادَ اللّهُ بِعَبدٍ خَيراً، زَهَّدَهُ فِي الدُّنيا، وفَقَّهَهُ فِي الدّينَ، وبَصَّرَهُ عُيوبَها، ومَن اُوتِيَهُنَّ فَقَد اُوتِيَ خَيرَ الدُّنيا وَالآخِرَةِ.

34. امام صادق عليه السلام: هر گاه خداوند، خير بنده اى را اراده كند، او را نسبت به دنيا، بى رغبت مى گردانَد و در دين، دانايش مى كند و عيب هايش را به او مى نمايانَد. به هر كس اين چيزها داده شود، خيرِ دنيا و آخرت، داده شده است.

35. الإمام الكاظم عليه السلام ـ فيما كَتَبَ إلى عَلِيِّ بنِ سُوَيدٍ وهُوَ فِي الحَبسِ ـ: الحَمدُ للّهِِ العَلِيِّ العَظيمِ الَّذي بِعَظَمَتِهِ ونورِهِ أبصَرَ قُلوبُ المُؤمِنينَ ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ عاداهُ الجاهِلونَ، وبِعَظَمَتِهِ ونورِهِ ابتَغى مَن فِي السَّماواتِ ومَن فِي الأَرضِ إلَيهِ الوَسيلَةَ بِالأَعمالِ المُختَلِفَةِ وَالأَديانِ المُتَضادَّةِ، فَمُصيبٌ ومُخطِئٌ، وضالٌّ ومُهتَدٍ، وسَميعٌ وأَصَمُّ، وبَصيرٌ وأَعمى حَيرانَ.

35. امام كاظم عليه السلام ـ در نامه اى كه از زندان، به على بن سُوَيد نوشت ـ: سپاس، خداى والا و بزرگى را كه از بزرگى و نور او، دل هاى مؤمنانْ بينا شد و به سبب همين بزرگى و نور اوست كه نادانان، با وى دشمنى كردند و به واسطه بزرگى و نور او، هر آن كس كه در آسمان ها و در زمين است، با كارهاى گونه گون و آيين ها و باورهاى ناهمگون، در صدد نزديك شدن به او بر آمدند. پس برخى، درست رفتند و برخى، خطا نمودند. برخى، گم راه شدند و برخى، ره يافتند. برخى، شنوا شدند و برخى، كَر گشتند. برخى بينا شدند و برخى، كور و سرگردان ماندند.

الفصل الرابع: ما ينمي البصيرة

فصل چهارم: عوامل رشد بصيرت

4 / 1: التَّفَكُّرُ

4 / 1: انديشيدن

الكتاب

قرآن

«أَفَلَمْ يَنظُرُواْ إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَ زَيَّنَّاهَا وَ مَا لَهَا مِن فُرُوجٍ * وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِىَ وَ أَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجِ بَهِيجٍ * تَبْصِرَةً وَ ذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ».

«مگر به آسمانِ بالاى سرشان ننگريسته اند كه چگونه آن را ساخته و زينتش داده ايم و براى آن، هيچ گونه شكافتگى اى نيست؟! و زمين را گسترديم و در آن، كوه هاى ثابت و استوار افكنديم و در آن، از هر گونه جفتِ دل انگيزى رويانيديم تا براى هر بنده توبه كارى، بينش افزا و پندآموز باشد».

الحديث

حديث

36. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ التَّفَكُّرَ حَياةُ قَلبِ البَصيرِ كَما يَمشِي المُستَنيرُ فِي الظُّلُماتِ بِالنّورِ، فَعَلَيكُم بِحُسنِ التَّخَلُّصِ وقِلَّةِ التَّرَبُّصِ.

36. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: انديشيدن، حيات بخشِ دلِ شخص بابصيرت است، همان گونه كه شخصِ چراغ به دست در تاريكى ها، در پرتو نور [چراغ] راه مى رود. پس بر شما باد نيكْ رَهيدن و كمتر درنگ كردن!

37. الإمام عليّ عليه السلام: فَتَفَكَّروا أيُّهَا النّاسُ وتَبَصَّروا، وَاعتَبِروا وَاتَّعِظوا، وتَزَوَّدوا لِلآخِرَةِ تَسعَدوا.

37. امام على عليه السلام: پس، اى مردم! بينديشيد و بينا شويد، عبرت گيريد و پند آموزيد و براى آخرت، توشه برگيريد تا سعادتمند شويد.

38. عنه عليه السلام: مَن تَفَكَّرَ أبصَرَ.

38. امام على عليه السلام: هر كه بينديشد، بينا مى شود.

39. عنه عليه السلام: مَن فَكَّرَ أبصَرَ العَواقِبَ.

39. امام على عليه السلام: هر كه بينديشد، فرجام ها را مى بيند.

40. عنه عليه السلام: إنَّمَا البَصيرُ مَن سَمِعَ وتَفَكَّرَ، ونَظَرَ وأَبصَرَ، وَانتَفَعَ بِالعِبَرِ، وسَلَكَ جَدَداً واضِحاً، يَتَجَنَّبُ فيهِ الصَّرعَةَ فِي المَهوى.

40. امام على عليه السلام: بينا، كسى است كه بشنود و بينديشد، بنگرد و بينا شود و از عبرت ها بهره گيرد و راه هموار و آشكار را بپويد و از فرو افتادن و پرتگاه هاى آن، بپرهيزد.

41. عنه عليه السلام: أفكِر تَستَبصِر.

41. امام على عليه السلام: بينديش تا بينش يابى.

42. عنه عليه السلام: رَأسُ الاِستِبصارِ الفِكرَةُ.

42. امام على عليه السلام: اساس بصيرت، انديشيدن است.

43. عنه عليه السلام: مَن طالَت فِكرَتُهُ حَسُنَت بَصيرَتُهُ.

43. امام على عليه السلام: كسى كه بسيار انديشه مى كند، بصيرتِ نيكويى مى يابد.

44. عنه عليه السلام: لا بَصيرَةَ لِمَن لا فِكرَ لَهُ.

44. امام على عليه السلام: كسى كه انديشه ندارد، بصيرت ندارد.

45. عنه عليه السلام: تَفَكُّرُكَ يُفيدُكَ الاِستِبصارَ، ويَكسِبُكَ الاِعتِبارَ.

45. امام على عليه السلام: انديشيدنِ تو، به تو بصيرت مى دهد و عبرت آموزى مى بخشد.

46. الإمام الحسن عليه السلام: عَلَيكُم بِالفِكرِ، فَإِنَّهُ حَياةُ قَلبِ البَصيرِ، ومَفاتيحُ أبوابِ الحِكمَةِ.

46. امام حسن عليه السلام: بر شما باد انديشيدن؛ زيرا آن، زندگى بخش دلِ شخصِ بابصيرت و كليد درهاى حكمت است.

4 / 2: التَّعَقُّلُ

4 / 2: خِردمندى

47. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: قُسِّمَ العَقلُ عَلى ثَلاثَةِ أجزاءَ، فَمَن كانَت فيهِ كَمَلَ عَقلُهُ، ومَن لَم تَكُن فيهِ فَلا عَقلَ لَهُ: حُسنُ المَعرِفَةِ بِاللّهِ عز و جل، وحُسنُ الطّاعَةِ لَهُ، وحُسنُ البَصيرَةِ عَلى أمرِهِ.

47. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خِرد، به سه جزء تقسيم شده است. پس هر كس كه اين سه جزء در او باشد، خِردش كامل است و در هر كس نباشد، از خِرد، بى بهره است: نيكو شناختن خداوند عز و جل، نيكو فرمان بردن از او، و بصيرتِ نيكو داشتن در كار او.

48. عنه صلى الله عليه و آله: عَلَى العاقِلِ أن يَكونَ بَصيراً بِزَمانِهِ.

48. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: خردمند، بايد به زمان خود، بصيرت داشته باشد.

49. الإمام عليّ عليه السلام: ناظِرُ قَلبِ اللَّبيبِ بِهِ يُبصِرُ أمَدَهُ ، ويَعرِفُ غَورَهُ ونَجدَهُ.

49. امام على عليه السلام: خردمند، با چشم دل، پايانِ كار خويش را مى بيند و نشيب و فراز آن را مى شناسد.

50. الإمام الصادق عليه السلام: دِعامَةُ الإِنسانِ العَقلُ، وَالعَقلُ مِنهُ الفِطنَةُ وَالفَهمُ وَالحِفظُ وَالعِلمُ، وبِالعَقلِ يَكمُلُ، وهُوَ دَليلُهُ ومُبصِرُهُ ومِفتاحُ أمرِهِ.

50. امام صادق عليه السلام: ستونِ [وجودِ] انسان، خِرد است، و هوشمندى و فهم و حافظه و دانش، از خِرد بر مى خيزد و با خِرد به كمال مى رسد و خِرد، راه نماى او و بينش بخش او و كليدِ كارهاى اوست.

51. عنه عليه السلام: قالَ لُقمانُ لِابنِهِ: ... إنَّ العاقِلَ إذا أبصَرَ بِعَينِهِ شَيئاً عَرَفَ الحَقَّ مِنهُ، وَالشّاهِدَ يَرى ما لا يَرَى الغائِبُ.

51. امام صادق عليه السلام: لقمان به فرزندش گفت: «... خردمند، هر گاه با چشم خود، چيزى را ببيند، حق را از آن مى شناسد. شاهد، چيزى را مى بيند كه غايب نمى بيند».

52. الإمام الكاظم عليه السلام: مَن لَم يَعقِل عَنِ اللّهِ، لَم يَعقِد قَلبَهُ عَلى مَعرِفَةٍ ثابِتَةٍ يُبصِرُها ويَجِدُ حَقيقَتَها في قَلبِهِ.

52. امام كاظم عليه السلام: كسى كه خدا را نشناخته است، دلش با شناخت استوارى كه آن را ببيند و حقيقتش را در قلب خويش بيابد، گِرِه نمى خورَد.

4 / 3: التَّعَلُّمُ

4 / 3: دانش آموختن

53. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ، وضِياءُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلمَةِ، وقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ.

53. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: همانا دانش، زندگى بخش دل ها[ى مُرده] از نادانى است و روشنايى بخش ديدگان، از تاريكى [و كورى] است، و نيروبخش بدن هاى ناتوان است.

54. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ، ونورُ الأَبصارِ مِنَ العَمى، وقُوَّةُ الأَبدانِ مِنَ الضَّعفِ.

54. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: همانا دانش، زندگى بخشِ دل هاست و روشنى بخشِ ديدگان، از كورى و نيروبخش بدن هاى ناتوان است.

55. عنه صلى الله عليه و آله: إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ مِنَ الجَهلِ، ومَصابيحُ الأَبصارِ مِنَ الظُّلَمِ.

55. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: همانا دانش، زندگى بخش دل ها[ى مُرده] از نادانى و چراغ [و روشنى بخش] چشم ها در تاريكى هاست.

56. الإمام عليّ عليه السلام: الحِكمَةُ ضِياءٌ لِلبَصَرِ.

56. امام على عليه السلام: حكمت، نورى براى ديده است.

57. عنه عليه السلام: جاوِرِ العُلَماءَ تَستَبصِر.

57. امام على عليه السلام: با دانشمندانْ همنشينى كن تا بصيرت يابى.

58. الإمام الكاظم عليه السلام: تَفَقَّهوا في دينِ اللّهِ، فَإِنَّ الفِقهَ مِفتاحُ البَصيرَةِ.

58. امام كاظم عليه السلام: در دين خدا، ژرفكاوى كنيد؛ زيرا دين شناسى، كليد بصيرت است.

59. عيسى عليه السلام: بِحَقٍّ أقولُ لَكُم: لا يَجتَمِعُ الماءُ وَالنّارُ في إناءٍ واحِدٍ، كَذلِكَ لا يَجتَمِعُ الفِقهُ وَالعَمى في قَلبٍ واحِدٍ.

59. عيسى عليه السلام: به حق، با شما مى گويم: آب و آتش، در يك ظرف جمع نمى شوند. همچنين دين شناسى و كورى، در يك دل، جمع نمى شوند.

4 / 4: الاِعتِبارُ

4 / 4: عبرت آموختن

الكتاب

قرآن

«أَفَلَمْ يَسِيرُواْ فِى الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ ءَاذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَ لَكِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ».

«پس آيا در زمين سير نمى كنند تا براى ايشان، دل هايى باشد تا با آنها بفهمند يا گوش هايى [باشد] تا با آنها بشنوند؛ زيرا در حقيقت، ديدگانْ كور نيستند؛ بلكه دل هايى كه در سينه هاست، كورند».

الحديث

حديث

60. الإمام عليّ عليه السلام: مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ.

60. امام على عليه السلام: هر كه عبرت بياموزد، بينا مى شود.

61. عنه عليه السلام: في كُلِّ اعتِبارٍ استِبصارٌ.

61. امام على عليه السلام: در هر عبرت آموختنى، بيناشدنى است.

62. عنه عليه السلام: رَحِمَ اللّهُ امرَأً تَفَكَّرَ فَاعتَبَرَ، وَاعتَبَرَ فَأَبصَرَ.

62. امام على عليه السلام: رحمت خدا بر آن كس كه انديشيد و عبرت گرفت، و عبرت گرفت و بينا شد!

63. عنه عليه السلام: دَوامُ الاِعتِبارِ يُؤَدّي إلَى الاِستِبصارِ، ويُثمِرُ الاِزدِجارَ.

63. امام على عليه السلام: عبرت گرفتن مداوم، به بصيرت مى انجامد، و باز ايستادن [از گناه و خطا] را به بار مى نشانَد.

64. عنه عليه السلام ـ في خُطبَةٍ خَطَبَها يَومَ الجُمُعَةِ ـ: أوَ لَيسَ لَكُم في آثارِ الأَوَّلينَ وفي آبائِكُمُ الماضينَ مُعتَبَرٌ وبَصيرَةٌ إن كُنتُم تَعقِلونَ؟!

64. امام على عليه السلام ـ در خطبه اى كه روز جمعه ايراد فرمود ـ: آيا در آثارِ پيشينيان و در پدران گذشته شما، [مايه هاى] عبرت و بصيرت نيست، اگر خِرد مى ورزيديد؟!

4 / 5: التَّقوى

4 / 5: پرواى از خدا

الكتاب

قرآن

«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ يَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا».

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! اگر از خدا پروا كنيد براى شما فرقانى (نيروى جدا كننده حق از باطل) قرار مى دهد».

«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ ءَامِنُواْ بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ يَجْعَل لَّكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ».

«اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از خدا پروا كنيد، و به پيامبرش، ايمان آوريد تا دو بهره از رحمتش به شما عطا كند و برايتان، نورى قرار دهد كه با آن، راه برَويد و شما را بيامرزد، و خدا، آمرزگارى مهربان است».

الحديث

حديث

65. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّ تَقوَى اللّهِ دَواءُ داءِ قُلوبِكُم، وبَصَرُ عَمى أفئِدَتِكُم، وشِفاءُ مَرَضِ أجسادِكُم، وصَلاحُ فَسادِ صُدورِكُم، وطُهورُ دَنَسِ أنفُسِكُم، وجِلاءُ عَشا أبصارِكُم.

65. امام على عليه السلام: همانا پرواى از خدا، داروى دردِ دل هاى شما و بينا كننده كورىِ دل هاى شما و شفابخشِ بيمارى بدن هاى شما و اصلاح كننده تباهىِ سينه هاى شما و پاك كننده آلودگىِ جان هاى شما و روشنى بخش ضعف ديدگان شماست.

66. عنه عليه السلام: فَاتَّقُوا اللّهَ تَقِيَّةَ مَن أيقَنَ فَأَحسَنَ، وعُبِّرَ فَاعتَبَرَ، وحُذِّرَ فَازدَجَرَ، وبُصِّرَ فَاستَبصَرَ، وخافَ العِقابَ، وعَمِلَ لِيَومِ الحِسابِ.

66. امام على عليه السلام: از خدا پروا كنيد، همچون پروا كردن كسى كه يقين كرد و نيكى به جا آورد، پند داده شد و پند گرفت، بر حذر داشته شد و [از گناه] باز ايستاد، بينايش كردند و بينا شد، و از كيفر ترسيد و براى روز حساب، كار كرد.

4 / 6: ذِكرُ اللّه عزّوجلِّ

4 / 6: ياد خدا

الكتاب

قرآن

«إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ».

«در حقيقت، كسانى كه [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد، بى درنگ [خدا را] به ياد آورند و آن گاه، بينا شوند».

الحديث

حديث

67. الإمام الباقر عليه السلام: إنَّ المُؤمِنَ مَعنِيٌّ بِمُجاهَدَةِ نَفسِهِ لِيَغلِبَها عَلى هَواها، فَمَرَّةً يُقيمُ أوَدَها ويُخالِفُ هَواها في مَحَبَّةِ اللّهِ، ومَرَّةً تَصرَعُهُ نَفسُهُ فَيَتَّبِعُ هَواها فَيَنعَشُهُ اللّهُ فَيَنتَعِشُ، ويُقيلُ اللّهُ عَثرَتَهُ فَيَتَذَكَّرُ ويَفزَعُ إلَى التَّوبَةِ وَالمَخافَةِ، فَيَزدادُ بَصيرَةً ومَعرِفَةً لِما زيدَ فيهِ مِن الخَوفِ، وذلِكَ بِأَنَّ اللّهَ يَقولُ: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ».

67. امام باقر عليه السلام: مؤمن، همواره در كار مبارزه با نفْس خويش است تا بر هَوَس آن، چيره آيد. گاه نفْس خود را از كژى [و انحراف] به راستى مى آورد و در راه محبّت خدا، با هواى نفس، مخالفت مى ورزد. گاه نفْسش، او را بر زمين مى افكنَد و در نتيجه، پيرو هوس آن مى گردد؛ امّا خداوند، دستش را مى گيرد و بر مى خيزد، و خدا، لغزش او را مى بخشد و مؤمن، به خود مى آيد (/ به ياد خدا مى افتد) و به توبه و ترس از خدا، پناه مى بَرد و بر اثر افزايش ترسش [از خدا]، بر بصيرت و معرفت او افزوده مى گردد. گواه اين مطلب، اين سخن خداوند است كه: «در حقيقت، كسانى كه [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد، بى درنگ [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه، بينا مى شوند».

68. عنه عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ» ـ: إذا ذَكَّرَهُمُ الشَّيطانُ المَعاصِيَ وحَمَلَهُم عَلَيها، يَذكُرونَ اللّهَ فَإِذا هُم مُبصِرونَ.

68. امام باقر عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند متعال: «در حقيقت، كسانى كه [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد، بى درنگ، [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه، بينا مى شوند» ـ: هر گاه شيطان، آنان را به ياد گناهان بيندازد و بر [انجام دادن] آنها وادارشان سازد، خدا را ياد مى كنند و آن گاه، بينا مى شوند.

69. عنه عليه السلام: ثَلاثٌ مِن أشَدِّ ما عَمِلَ العِبادُ: إنصافُ المُؤمِنِ مِن نَفسِهِ، ومُواساةُ المَرءِ أخاهُ، وذِكرُ اللّهِ عَلى كُلِّ حالٍ، وهُوَ أن يَذكُرَ اللّهَ عز و جل عِندَ المَعصِيَةِ يَهُمُّ بِها، فَيَحولُ ذِكرُ اللّهِ بَينَهُ وبَينَ تِلكَ المَعصِيَةِ، وهُوَ قَولُ اللّهِ عز و جل: «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْاْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ».

69. امام باقر عليه السلام: سه چيز، از سخت ترين كارها براى بندگان است: انصاف داشتن مؤمن در باره خود، همدردى و كمك مالى انسان به برادرش، و به ياد خدا بودن در همه حال. اين، بدان معناست كه آدمى، هنگام رو به رو شدن با گناه و آهنگ آن كردن، خدا را ياد مى كند، و ياد خدا، مانع ميان او و آن گناه مى شود. اين است معناى سخن خداوند عز و جل كه مى فرمايد: «در حقيقت، كسانى كه [از خدا] پروا دارند، چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد، بى درنگ [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه، بينا مى شوند».

70. الكافي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه السلام، قال: سَأَلتُهُ عليه السلام عَن قَولِ اللّهِ عز و جل: «إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ» قالَ: هُوَ العَبدُ يَهُمُّ بِالذَّنبِ ثُمَّ يَتَذَكَّرُ فَيُمسِكُ، فَذلِكَ قَولُهُ: «تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ».

70. الكافى ـ به نقل از ابو بصير ـ: از امام صادق عليه السلام در باره اين سخن خداوند عز و جل كه: «چون وسوسه اى از جانب شيطان بديشان رسد، بى درنگ [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه، بينا مى شوند»، پرسيدم. فرمود: «[معنايش اين است كه] آن بنده، آهنگِ گناه مى كند. سپس [خدا را] يادآور مى شود و دستْ نگه مى دارد. اين است معناى سخن او كه: «بى درنگ، [خدا را] به ياد مى آورند و آن گاه، بينا مى شوند».

71. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالى جَعَلَ الذِّكرَ جِلاءً لِلقُلوبِ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَةِ ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَةِ .

71. امام على عليه السلام: خداوند پاك و بلندمرتبه، ياد [خود] را صيقل دهنده دل ها قرار داده است. گوش هاى سنگين شده دل ها، با ياد خدا، شنوا مى شوند و چشم هاى [كور و] تار شده دل ها به وسيله آن، بينا مى گردند.

72. عنه عليه السلام: مَن ذَكَرَ اللّهَ استَبصَرَ.

72. امام على عليه السلام: هر كه خدا را ياد كند، بصيرت مى يابد.

73. عنه عليه السلام: ذِكرُ اللّهِ يُنيرُ البَصائِرَ، ويونِسُ الضَّمائِرَ.

73. امام على عليه السلام: ياد خدا، روشنى بخش ديدگان و آرام بخش دل هاست.

74. عنه عليه السلام: الذِّكرُ هِدايَةُ العُقولِ، وتَبصِرَةُ النُّفوسِ.

74. امام على عليه السلام: ياد [خدا]، هدايت كننده خِردها و بينا كننده جان هاست.

75. عنه عليه السلام: الذِّكرُ جِلاءُ البَصائِرِ، ونورُ السَّرائِرِ.

75. امام على عليه السلام: ياد خدا، صيقل دهنده ديدگان [دل ها] و نورِ درون هاست.

4 / 7: الإِخلاصُ

4 / 7: اخلاص

76. الإمام عليّ عليه السلام: عِندَ تَحَقُّقِ الإِخلاصِ تَستَنيرُ البَصائِرُ.

76. امام على عليه السلام: چون اخلاص تحقّق يابد، ديده بصيرت، روشنى مى گيرد.

77. عنه عليه السلام ـ في ذِكرِ حَديثِ مِعراجِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ـ: قالَ اللّهُ تَعالى: ... يا أحمَدُ... مَن عَمِلَ بِرِضائي اُلزِمُهُ ثَلاثَ خِصالٍ: اُعَرِّفُهُ شُكراً لا يُخالِطُهُ الجَهلُ، وذِكراً لا يُخالِطُهُ النِّسيانُ، ومَحَبَّةً لا يُؤثِرُ عَلى مَحَبَّتي مَحَبَّةَ المَخلوقينَ، فَإِذا أحَبَّني أحبَبتُهُ، وأَفتَحُ عَينَ قَلبِهِ إلى جَلالي، ولا اُخفي عَلَيهِ خاصَّةَ خَلقي، فَاُناجيهِ في ظُلَمِ اللَّيلِ ونورِ النَّهارِ حَتّى يَنقَطِعَ حَديثُهُ مَعَ المَخلوقينَ، ومُجالَسَتُهُ مَعَهُم، واُسمِعُهُ كَلامي وكَلامَ مَلائِكَتي، واُعَرِّفُهُ السِّرَّ الَّذي سَتَرتُهُ عَن خَلقي، واُلبِسُهُ الحَياءَ حَتّى يَستَحيِيَ مِنهُ الخَلقُ كُلُّهُم، ويَمشي عَلَى الأَرضِ مَغفوراً لَهُ، وأَجعَلُ قَلبَهُ واعِياً وبَصيراً، ولا اُخفي عَلَيهِ شَيئاً مِن جَنَّةٍ ولا نارٍ، واُعَرِّفُهُ ما يَمُرُّ عَلَى النّاسِ في يَومِ القِيامَةِ مِنَ الهَولِ وَالشِّدَّةِ، وما اُحاسِبُ الأَغنِياءَ وَالفُقَراءَ وَالجُهّالَ وَالعُلَماءَ... فَهذِهِ صِفاتُ المُحِبّينَ.

77. امام على عليه السلام ـ در يادكرد حديث معراج پيامبر صلى الله عليه و آله ـ: خداى متعال فرمود: «... اى احمد!... هر كه براى خشنودى من كار كند، سه خصلت در وجود او مى نهم: سپاس گزارى اى را به او مى شناسانم كه با نادانى آميخته نباشد، و يادى را كه با فراموشى در نياميزد، و محبّتى را كه محبّت مخلوقات را بر محبّت من بر نگزيند. پس هر گاه مرا دوست بدارد، من هم او را دوست مى دارم و چشمِ دلش را به سوى جلالم مى گشايم و بندگان ويژه خود را از او پنهان نمى دارم و در تاريكى هاى شب و روشنايىِ روز، با او نجوا مى كنم، آن سان كه همسخنى اش با آفريدگان و همنشينى با آنان را رها كند. سخن خودم و سخن فرشتگانم را به او مى شنوانَم و رازى را كه از آفريدگانم پوشانده ام، براى او فاش مى سازم و جامه حيا بر او مى پوشانم تا تمام آفريدگان، از او حيا كنند و آمرزيده، بر روى زمين راه مى رود و دلش را پذيرا و بينا مى گردانم و هيچ چيزى از بهشت و دوزخ را بر او پوشيده نمى دارم و ترس ها و سختى هايى را كه مردم در روز قيامت، از سر مى گذرانند و حسابى را كه از توانگران و تهى دستان و نادانان و دانايان مى كِشم، به او مى شناسانَم...». اين است صفات دوستان [خدا].

4 / 8: الزُّهدُ

4 / 8: پارسايى

78. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ فِي التَّرغيبِ بِالزُّهدِ فِي الدُّنيا ـ: مَن زَهِدَ فيها فَقَصَّرَ فيها أمَلَهُ، أعطاهُ اللّهُ عِلماً بِغَيرِ تَعَلُّمٍ، وهُدىً بِغَيرِ هِدايَةٍ، فَأَذهَبَ عَنهُ العَمى وجَعَلَهُ بَصيراً.

78. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در تشويق به پارسايى در دنيا ـ: هر كه در دنيا پارسايى ورزد و آرزويش را در آن، كوتاه كند، خداوند، بدون آموختن، به او دانشى مى دهد و بدون هدايت شدن، هدايتى. پس كورى را از او مى زُدايد و او را بينا مى گردانَد.

79. الإمام عليّ عليه السلام: اِزهَد فِي الدُّنيا؛ يُبَصِّركَ اللّهُ عَوراتِها.

79. امام على عليه السلام: در دنيا پارسا باش تا خداوند، تو را به معايب آن، بينا گرداند.

4 / 9: قَبولُ النُّصحِ

4 / 9: نصيحت پذيرى

80. الإمام عليّ عليه السلام: قَد نُصِحتُم فَانتَصِحوا، وبُصِّرتُم فَأَبصِروا، واُرشِدتُم فَاستَرشِدوا.

80. امام على عليه السلام: شما نصيحت شده ايد. پس نصيحت پذير باشيد. به شما بينايى داده شده است. پس ببينيد. [به راه راست،] ارشاد شده ايد. پس راه راست در پيش گيريد.

81. عنه عليه السلام: لَقَد بُصِّرتُم إن أبصَرتُم، واُسمِعتُم إن سَمِعتُم، وهُديتُم إنِ اهتَدَيتُم.

81. امام على عليه السلام: هر آينه، به شما، بينايى داده شده است، اگر ببينيد، و شنوانيده شده ايد، اگر بشنويد، و راه به شما نشان داده شده است، اگر به راه آييد.

82. عنه عليه السلام: بِالهُدى يَكثُرُ الاِستِبصارُ.

82. امام على عليه السلام: با راه نمايى، بصيرت، افزون مى شود.

4 / 10: اِستِقبالُ الاُمورِ

4 / 10: به پيشواز رفتنِ كارها

83. الإمام عليّ عليه السلام: مَنِ استَقبَلَ الاُمورَ أبصَرَ. مَنِ استَدبَرَ الاُمورَ تَحَيَّرَ.

83. امام على عليه السلام: هر كه به پيشواز كارها رود ، بينا مى شود و هر كه به دنبال كارها رود، حيران مى شود.

4 / 11: الجوعُ

4 / 11: گرسنگى

84. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله سَأَلَ رَبَّهُ سُبحانَهُ لَيلَةَ المِعراجِ فَقالَ: ... يا رَبِّ ما ميراثُ الجوعِ؟

قالَ: الحِكمَةُ، وحِفظُ القَلبِ، وَالتَّقَرُّبُ إلَيَّ، وَالحُزنُ الدّائِمُ، وخِفَّةُ المُؤنَةِ بَينَ النّاسِ، وقَولُ الحَقِّ، ولا يُبالي عاشَ بِيُسرٍ أم بِعُسرٍ.…

يا أحمَدُ، إنَّ العَبدَ إذا جاعَ بَطنُهُ وحَفِظَ لِسانَهُ، عَلَّمتُهُ الحِكمَةَ، وإن كانَ كافِراً تَكونُ حِكمَتُهُ حُجَّةً عَلَيهِ ووَبالاً ، وإن كانَ مُؤمِناً تَكونُ حِكمَتُهُ لَهُ نوراً وبُرهاناً وشِفاءً ورَحمَةً، فَيَعلَمُ ما لَم يَكُن يَعلَمُ ويُبصِرُ ما لَم يَكُن يُبصِرُ، فَأَوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُيوبُ نَفسِهِ حَتّى يَشغَلَ بِها عَن عُيوبِ غَيرِهِ، واُبَصِّرُهُ دَقائِقَ العِلمِ حَتّى لا يَدخُلَ عَلَيهِ الشَّيطانُ.

84. امام على عليه السلام: پيامبر صلى الله عليه و آله در شب معراج از پروردگار پاكش پرسيد و گفت: ... اى پروردگار من! ميراث [و ثمره] گرسنگى چيست؟

فرمود: «حكمت، نگاه داشتن دل، نزديك شدن به من، اندوه هميشگى داشتن، كم خرج و زحمت بودن براى مردم، حقگويى و باك نداشتن از اين كه در آسانى زندگى كند يا در سختى.…

اى احمد! بنده، هر گاه شكمش گرسنه باشد و زبانش را نگه دارد، من به او حكمت مى آموزم. چنانچه كافر باشد، حكمتش، حجّتى بر او و وَبال او خواهد بود، و اگر مؤمن باشد، حكمتش براى او نور و برهان و شفا و رحمت است، به طورى كه آنچه را نمى دانسته است، مى داند و آنچه را نمى ديده است، مى بيند. پس نخستين چيزى كه به او مى نمايانم، عيب هاى خودِ اوست تا با پرداختن به آنها، از پرداختن به عيب هاى ديگران، باز بماند و [ديگر آن كه] دقايق و نكته هاى باريك دانش و معرفت را به او نشان مى دهم تا اين كه شيطان به او راه نيابد».

4 / 12: الدُّعاءُ

4 / 12: دعا

85. الإمام عليّ عليه السلام ـ فِي المُناجاةِ الشَّعبانِيَّةِ ـ: إلهي هَب لي كَمالَ الاِنقِطاعِ إلَيكَ، وأَنِر أبصارَ قُلوبِنا بِضِياءِ نَظَرِها إلَيكَ، حَتّى تَخرِقَ أبصارُ القُلوبِ حُجُبَ النّورِ، فَتَصِلَ إلى مَعدِنِ العَظَمَةِ، وتَصيرَ أرواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدسِكَ.

85. امام على عليه السلام ـ در «مناجات شعبانيه» ـ: خدايا! كمال [گسستن از همه و] روى آوردن به خودت را ارزانى ام بدار و ديدگانِ دل هاى ما را با فروغِ نگاهى كه به تو مى افكنند، روشنايى بخش، تا آن گاه كه ديدگان دل ها، پرده هاى نور را از هم بدرند و به كانون عظمت [تو] بار يابند و جان هاى ما به شُكوه قدس و پاكى تو بياويزند.

86. الإمام الحسين عليه السلام ـ مِن دُعائِهِ في قُنوتِهِ ـ: اللّهُمَّ وإنّي مَعَ ذلِكَ كُلِّهِ عائِذٌ بِكَ... مُستَبصِرٌ في ما بَصَّرتَني... فَلا تُخلِني مِن رِعايَتِكَ... وَاجعَل عَلَى البَصيرَةِ مَدرَجَتي.

86. امام حسين عليه السلام ـ در دعاى قنوت ـ: بار خدايا! با اين همه، من به تو پناه آورده ام... و در آنچه به من نشان داده اى، بينايم.… پس مرا از حمايت خويش، بى بهره مگذار... و مرا در مسير خويش، با بينش [و آگاهى] قرار ده.

87. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ في أدعِيَةِ السَّحَرِ في لَيالي شَهرِ رَمَضانَ ـ: اللّهُمَّ أعطِني بَصيرَةً في دينِكَ، وفَهماً في حُكمِكَ، وفِقهاً في عِلمِكَ، وكِفلَينِ مِن رَحمَتِكَ، ووَرَعاً يَحجُزُني عَن مَعاصيكَ، وبَيِّض وَجهي بِنورِكَ.

87. امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعاهاى سحر شب هاى ماه رمضان ـ: بار خدايا! بصيرت در دينت و فهميدن احكامت و فهم عميق در علمت را به من عطا كن و نيز دو بهره از رحمتت و وَرَعى كه مرا از گناهانت باز دارد، و رويم را با نور خود، سپيد گردان.

88. الإمام الصادق عليه السلام ـ في دُعاءٍ عَلَّمَهُ لِوَجَعِ العَينِ ـ: وَاجعَلِ النّورَ في بَصَري وَالبَصيرَةَ في ديني.

88. امام صادق عليه السلام ـ در دعايى كه براى دردِ چشم آموخت ـ: و در ديده ام، روشنايى قرار ده و در دينم، بصيرت.

89. عنه عليه السلام: أسأَ لُكَ بِاسمِكَ العَظيمِ رِضاكَ عِندَ السُّخطَةِ، وَالفُرجَةَ عِندَ الكُربَةِ، وَالنّورَ عِندَ الظُّلمَةِ، وَالبَصيرَةَ عِندَ تَشَبُّهِ الفِتنَةِ.

89. امام صادق عليه السلام: به نام بزرگت، از تو مى خواهم كه خشنودى ات را در هنگام خشم، گشايش را در هنگام رنج [و گرفتارى]، روشنايى را در وقت تاريكى و بصيرت را در زمان در هم شدن امور بر اثر فتنه [نصيبم كنى].

90. عنه عليه السلام: الحَمدُ للّهِِ وَلِيِّ الحَمدِ وأَهلِهِ، ومُنتَهاهُ ومَحَلِّهِ... أسأَ لُكَ اللّهُمَّ الهُدى مِنَ الضَّلالَةِ، وَالبَصيرَةَ مِنَ العَمى، وَالرُّشدَ مِنَ الغَوايَةِ.

90. امام صادق عليه السلام: سپاس، خداى را كه صاحبِ سپاس و سزاوارِ آن و منتهاى آن و جايگاه آن است.…

بار خدايا! از تو مى خواهم هدايت شدن از گم راهى را، و بينا شدن از كورى را، و به راه آمدن از كج روى را.

91. الإمام الرضا عليه السلام ـ فِي الفِقهِ المَنسوبِ إلَيهِ ـ: وإذا أرَدتَ أن تَكتَحِلَ فَخُذِ الميلَ بِيَدِكَ اليُمنى وَاضرِبهُ فِي المُكحُلَةِ، وقُل: «بِسمِ اللّهِ»، فَإِذا جَعَلتَ الميلَ في عَينِكَ فَقُل: «اللّهُمَّ نَوِّر بَصَري، وَاجعَل فيهِ نوراً اُبصِرُ بِهِ حَقَّكَ، وَاهدِني إلى طَريقِ الحَقِّ، وأَرشِدني إلى سَبيلِ الرَّشادِ، اللّهُمَّ نَوِّر عَلَيَّ دُنيايَ وآخِرَتي».

91. امام رضا عليه السلام ـ در كتاب فقه منسوب به ايشان ـ: و هر گاه خواستى سرمه بكِشى، ميل را در دست راستت بگير و آن را در سرمه دان بزن و «بسم اللّه» بگو. همچنين هنگامى كه ميل را در چشم قرار دادى، بگو: «بار خدايا! چشمم را روشنى گردان، و در آن، نورى قرار ده كه با آن، حقّ تو را ببينم و مرا به راه حق، راه نمايى كن و به راه درست، ارشادم فرما. بار خدايا! دنيا و آخرتم را بر من، روشن ساز».

92. الإمام العسكريّ عليه السلام: اللّهُمَّ فَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِهِ... وَاستَقبِل بي صِحَّةً مِن سُقمي، وسَعَةً مِن عُدمي، وسَلامَةً شامِلَةً في بَدَني، وبَصيرَةً ونَظرَةً نافِذَةً في ديني.

92. امام عسكرى عليه السلام: بار خدايا! بر محمّد و خاندان او، درود فرست... و بيمارى ام را به تن درستى و نادارى ام را به گشايش، تبديل كن و بدنم را سراسرْ سالم بدار و بصيرت و نگاهى نافذ در دينم، عطايم فرما.

راجع: موسوعة العقائد الإسلامية: ج2 ص141 (المعرفة / القسم السادس: مبادئ المعرفة / الفصل الرابع: مبادئ الإلهام).

ر.ك: دانش نامه عقايد اسلامى: ج2 ص481 (معرفت شناسى / مبادى شناخت / فصل چهارم: خاستگاه الهام).

الفصل الخامس: آثار البصيرة

فصل پنجم: آثار بصيرت

5 / 1: العِلمُ

5 / 1: دانايى

93. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إنَّ أعلَمَ النّاسِ أبصَرُهُم بِالحَقِّ إذَا اختَلَفَتِ النّاسُ وإن كانَ مُقَصِّرا فِي العَمَلِ، وإن كانَ يَزحَفُ عَلَى استِهِ .

93. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: داناترينِ مردم، كسى است كه هر گاه مردم [در حق] اختلاف كنند، او بيناترينِ آنان به حق باشد، اگر چه در عمل، كوتاهى كند، و اگر چه بر نشيمن خويش بخَزَد.

94. الإمام عليّ عليه السلام: مَن أبصَرَ فَهِمَ، ومَن فَهِمَ عَلِمَ.

94. امام على عليه السلام: كسى كه بينا باشد، مى فهمد، و كسى كه بفهمد، دانا مى شود.

95. عنه عليه السلام: لا عِلمَ لِمَن لا بَصيرَةَ لَهُ.

95. امام على عليه السلام: كسى كه بصيرت ندارد، دانشى ندارد.

96. عنه عليه السلام ـ في ذِكرِ صِفَةِ الإِيمانِ ـ: اليَقينُ عَلى أربَعِ شُعَبٍ: تَبصِرَةِ الفِطنَةِ ، وتَأَوُّلِ الحِكمَةِ، ومَعرِفَةِ العِبرَةِ، وسُنَّةِ الأَوَّلينَ. فَمَن أبصَرَ الفِطنَةَ عَرَفَ الحِكمَةَ، ومَن تَأَوَّلَ الحِكمَةَ عَرَفَ العِبرَةَ، ومَن عَرَفَ العِبرَةَ عَرَفَ السُّنَّةَ، ومَن عَرَفَ السُّنَّةَ فَكَأَنَّما كانَ مَعَ الأَوَّلينَ، وَاهتَدى إلَى الَّتي هِيَ أقوَمُ، ونَظَرَ إلى مَن نَجا بِما نَجا، ومَن هَلَكَ بِما هَلَكَ، وإنَّما أهلَكَ اللّهُ مَن أهلَكَ بِمَعصِيَتِهِ، وأَنجى مَن أنجى بِطاعَتِهِ.

96. امام على عليه السلام ـ در يادكرد اوصاف ايمان ـ: يقين، بر چهار شاخه است: تيزبينى، حكمت دانى، عبرت شناسى، و شناخت سنّت (راه و رسم و سرگذشت) پيشينيان. هر كه تيزبين باشد، حكمت شناس مى شود و هر كه حكمت شناس شود، عبرت را مى شناسد و كسى كه عبرت شناس باشد، سنّت را بشناسد و كسى كه سنّت را بشناسد، گويى با گذشتگانْ بوده است، درست ترين راه را مى يابد و نجات يافتگان و عوامل نجات آنها را، و نيز نابودشدگان و عوامل نابودى آنان را مى شناسد؛ و البته خدا، آنانى را كه نابود كرده، به سبب نافرمانى از او، نابود كرده است، و آنانى را كه نجات بخشيده، به سبب فرمان بُردارى از او، نجات بخشيده است.

5 / 2: الإِيمانُ

5 / 2: ايمان

الكتاب

قرآن

«مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ كَالْأَعْمَى وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِيرِ وَ السَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلاً أَفَلَا تَذَكَّرُونَ».

«مَثَل اين دو گروه، همچون نابينا و ناشنوا [در مقايسه] با بينا و شنواست. آيا در مَثَل، يكسان اند؟ پس آيا پند نمى گيريد؟».

«وَ مَا يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ * وَ لَا الظُّلُمَاتُ وَ لَا النُّورُ * وَلَا الظِّلُّ وَ لَا الْحَرُورُ».

«نابينا و بينا، يكسان نيستند، و نه تاريكى ها و روشنايى، و نه سايه و آفتاب».

«وَ مَا يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ وَ الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَ لَا الْمُسِى ءُ قَلِيلاً مَّا تَتَذَكَّرُونَ».

«نابينا و بينا، يكسان نيستند، و كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند، [نيز] با [مردم] بدكار، يكسان نيستند، چه اندك، پند مى پذيريد!».

«قُل لَا أَقُولُ لَكُمْ عِندِى خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّى مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَىَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ».

«بگو: «به شما نمى گويم كه گنجينه هاى خدا، نزد من است، و غيب نيز نمى دانم، و به شما نمى گويم كه من فرشته ام. جز از آنچه به من وحى مى شود، پيروى نمى كنم». بگو: «آيا نابينا و بينا، يكسان اند؟ آيا نمى انديشيد؟»».

«قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَ لَا ضَرًّا قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الْأَعْمَى وَ الْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِى الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ أَمْ جَعَلُواْ لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَىْ ءٍ وَ هُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ».

«بگو: «پروردگار آسمان ها و زمين كيست؟». بگو: «خدا». بگو: «پس آيا جز او، سرپرستانى گرفته ايد كه اختيار سود و زيان خود را ندارند؟». بگو: «آيا نابينا و بينا، يكسان اند؟ يا تاريكى ها و روشنايى برابرند؟ يا براى خدا، شريكانى پنداشته اند كه مانند آفرينش او آفريده اند و در نتيجه، [اين دو] آفرينش بر آنان، مُشتَبَه شده است؟». بگو: «خدا، آفريننده هر چيزى است، و اوست يگانه قهّار»».

«أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الْأَلْبَابِ».

«آيا كسى كه مى داند آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده، حقّ است، مانند كسى است كه نابيناست؟ در حقيقت، خِردمندان، پند مى گيرند».

«وَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِايَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّواْ عَلَيْهَا صُمًّا وَ عُمْيَانًا * وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا * أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُواْ وَ يُلَقَّوْنَ فِيهَا تَحِيَّةً وَ سَلَامًا».

«و كسانى كه چون به آيات پروردگارشان تذكّر داده شوند، كَر و كور، روى آن نمى افتند. و كسانى اند كه مى گويند: «پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان، آن ده كه [مايه] روشنى چشمان ما باشد و ما را پيشواىِ پرهيزگاران گردان». اينان اند كه به [پاس] آن كه شكيبايى كردند، غرفه[هاى بهشت را] پاداش خواهند يافت و در آن جا با سلام و درود، مواجه خواهند شد».

الحديث

حديث

97. الإمام عليّ عليه السلام ـ في صِفَةِ خُلَفاءِ اللّهِ فِي الأَرضِ ـ: هَجَمَ بِهِمُ العِلمُ عَلى حَقيقَةِ البَصيرَةِ، وباشَرُوا روحَ اليَقينِ، وَاستَلانوا مَا استَعوَرَهُ المُترَفونَ، وأَنِسوا بِمَا استَوحَشَ مِنهُ الجاهِلونُ، وصَحِبُوا الدُّنيا بِأَبدانٍ أرواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالمَحَلِّ الأَعلى، اُولئِكَ خُلَفاءُ اللّهِ في أرضِهِ، وَالدُّعاةُ إلى دينِهِ. آهِ، آهِ شَوقاً إلى رُؤيَتِهِم.

97. امام على عليه السلام ـ در توصيف جانشينان خدا در زمين ـ: علم، آنان را به حقيقتِ بصيرتْ كشانده است و با روح يقين، در آميخته اند و آنچه را نازپروردگان، دشوار ديده اند، آنان، آسان يافته اند، و با آنچه نادانان از آن رَميده اند، اُنس گرفته اند، و در اين دنيا، با بدن هايى زندگى مى كنند كه روح آنها به جايگاه بَرين، تعلّق دارد. اينان، جانشينان خدا در زمينِ او هستند و دعوتگران او به سوى دينش. وَه، وَه كه چه شوقى است مرا به ديدن ايشان!

98. عنه عليه السلام: إنَّمَا الدُّنيا مُنتَهى بَصَرِ الأَعمى، لا يُبصِرُ مِمّا وَراءَها شَيئاً، وَالبَصيرُ يَنفُذُها بَصَرُهُ، ويَعلَمُ أنَّ الدّارَ وَراءَها. فَالبَصيرُ مِنها شاخِصٌ، وَالأَعمى إلَيها شاخِصٌ، وَالبَصيرُ مِنها مُتَزَوِّدٌ، وَالأَعمى لَها مُتَزَوِّدٌ.

98. امام على عليه السلام: همانا دنيا، واپسين ديدرسِ انسان كور[دل] است و در فرا سوى آن، چيزى نمى بيند. امّا شخص بابصيرت، نگاهش از دنيا فراتر مى رود و مى داند كه سرا[ى حقيقى]، در وراى اين دنياست. پس شخص بابصيرت، از دنيا دل و ديده بر مى گيرد و كور[دل]، به آن مى نگرد، بابصيرت، از آن توشه بر مى گيرد و كور[دل]، براى آن، توشه فراهم مى آورَد.

99. الإمام الصادق عليه السلام: لَم يُؤمِنِ اللّهُ المُؤمِنَ مِن هَزاهِزِ الدُّنيا، ولكِنَّهُ آمَنَهُ مِنَ العَمى فيها، وَالشَّقاءَ فِي الآخِرَةِ.

99. امام صادق عليه السلام: خداوند، مؤمن را از [فشارها و] تكان هاى دنيا، در امان ندانسته است؛ بلكه او را از كور[دلـ]ـى در دنيا و شقاوت در آخرت، امان بخشيده است.

راجع: هذه الموسوعة: ج5 ص221 (الإيمان / الفصل الثالث: مبادئ الإيمان).

ر. ك: همين دانش نامه: ج8 ص137 (فصل سوم: خاستگاه هاى ايمان).

5 / 3: الاِعتِبارُ

5 / 3: عبرت آموختن

الكتاب

قرآن

«قَدْ كَانَ لَكُمْ ءَايَةٌ فِى فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِى سَبِيلِ اللَّهِ وَأُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُم مِّثْلَيْهِمْ رَأْىَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَن يَشَاءُ إِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِى الأَْبْصَارِ».

«قطعا در برخورد ميان دو گروه، براى شما نشانه اى [و درس عبرتى] بود. گروهى در راه خدا مى جنگيدند و ديگر گروه، كافر بودند كه آنان (مؤمنان) را به چشم، دو برابرِ خود مى ديدند؛ و خدا، هر كه را بخواهد، به يارى خود، تأييد مى كند. يقينا در اين ماجرا، براى صاحبان بصيرت، عبرتى است».

«يُقَلِّبُ اللَّهُ الَّيْلَ وَ النَّهَارَ إِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِّأُوْلِى الْأَبْصَارِ».

«خداست كه شب و روز را با هم جا به جا مى كند. قطعا در اين [تبديل] براى صاحبان بصيرت، عبرتى است».

«فَاعْتَبِرُواْ يَاأُوْلِى الْأَبْصَارِ».

«پس عبرت گيريد، اى صاحبان بصيرت!».

الحديث

حديث

100. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: لا يَصِحُّ الاِعتِبارُ إلّا لِأَهلِ الصَّفاءِ وَالبَصيرَةِ.

100. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: عبرت آموختن، تنها براى اهل صفا و بصيرت، حاصل مى شود.

101. الإمام عليّ عليه السلام: بِالاِستِبصارِ يَحصُلُ الاِعتِبارُ.

101. امام على عليه السلام: با بصيرت است كه عبرت آموختن، حاصل مى شود.

102. عنه عليه السلام: مَن تَبَصَّرَ فِي الفِطنَةِ، ثَبَتَت لَهُ الحِكمَةُ وعَرَفَ العِبرَةَ.

102. امام على عليه السلام: كسى كه هوشمندانه بنگرد، حكمتْ برايش استوار مى گردد و عبرت شناس مى شود.

103. عنه عليه السلام: إنَّمَا البَصيرُ مَن سَمِعَ فَتَفَكَّرَ، ونَظَرَ فَأَبصَرَ، وَانتَفَعَ بِالعِبَرِ، ثُمَّ سَلَكَ جَدَداً واضِحاً يَتَجَنَّبُ فيهِ الصَّرعَةَ فِي المَهاوي، وَالضَّلالَ فِي المَغاوي، ولا يُعينُ عَلى نَفسِهِ الغُواةَ بِتَعَسُّفٍ في حَقٍّ، أو تَحريفٍ في نُطقٍ، أو تَخَوُّفٍ مِن صِدقٍ.

103. امام على عليه السلام: صاحب بصيرت، كسى است كه بشنود و بينديشد، بنگرد و ببيند و از عبرت ها بهره گيرد. آن گاه، راه روشن و هموارى را بپويد و از افتادن در پرتگاه هاى آن و گم شدن در كژراهه هايش بپرهيزد و با منحرف شدن از حق، يا تحريف در گفتار، يا ترسيدن از [گفتنِ] سخن راست، گم راهان را در گم راه كردن خودش، يارى نرساند.

توضيحى در باره اين كه بصيرت، حاصل عبرت آموختن است يا عامل آن؟

بر پايه شمارى از رواياتِ فصل چهارم، پندآموزى، عامل پديد آمدن بصيرت است:

مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ.

هر كه عبرت بياموزد، بينا مى شود.

به عكس، روايات اين فصل (پنجم)، دلالت دارند بر اين كه بصيرت، پديدآورنده عبرت آموزى است:

بِالاِستِبصارِ يَحصُلُ الاِعتِبارُ.

با بصيرت است كه عبرت آموختن، حاصل مى شود.

بنا بر اين، جا دارد كه اين سؤال مطرح شود كه: چگونه مى شود بصيرت، هم حاصل عبرت آموزى باشد و هم عامل آن؟ و آيا اين امر، بعيد نيست؟ آيا احاديث اين دو فصل، با هم تعارض ندارند؟

پاسخ، منفى است؛ زيرا بصيرتى كه پديدآورنده اعتبار است، با بصيرتى كه حاصل آن است، تفاوت دارد.

توضيح مطلب، اين كه بصيرت نخست، بينشى است كه ذاتا همه انسان ها از آن برخوردارند و با ره نمودهاى انبياى الهى، تقويت مى شود. عمل به مقتضاى اين بصيرت، «اعتبار (عبرت گرفتن)» ناميده مى شود و اعتبارى كه محصول بصيرتِ نخست است، خود نيز عامل پديدآورنده بصيرت جديدى است كه اعتبار جديدترى را به همراه دارد. همچنين هر چه بصيرتْ افزايش يابد، اعتبار و پندآموزى، بيشتر مى گردد و هر چه پندآموزى بيشتر شود، ديده بصيرت، قوّت بيشترى پيدا مى كند، همانند رهروى كه در تاريكى شب، در پرتو نور، حركت مى كند. در اين جا نيز ديدن، مقدّمه رفتن، و رفتن، مقدّمه ديدن ادامه راه تا رسيدن به مقصد است.

بنا بر اين، خلاصه پاسخ، اين است كه بصيرت، هم حاصل عبرت آموختن است و هم عامل آن؛ ولى اين دو بصيرتْ با هم متفاوت اند، چنان كه در فرهنگ روايات اسلامى، علم، هم ميوه و محصول عمل است، و هم عامل حُصول و پيدايش آن؛ امّا علمى كه محصول عمل است و علمى كه عامل حُصول آن است، با هم تفاوت دارند.

5 / 4: الحَزمُ

5 / 4: دورانديشى

104. الإمام عليّ عليه السلام: النّاظِرُ بِالقَلبِ العامِلُ بِالبَصَرِ، يَكونُ مُبتَدَأُ عَمَلِهِ أن يَعلَمَ: أعَمَلُهُ عَلَيهِ أم لَهُ؟ فَإِن كانَ لَهُ مَضى فيهِ، وإن كانَ عَلَيهِ وَقَفَ عَنهُ.

104. امام على عليه السلام: كسى كه با دل مى بيند و با بينش، عمل مى كند، پيش از آن كه عمل كند، مى انديشد كه: آيا عمل او به زيان اوست يا به سودش؟ اگر به سود او بود، آن را انجام مى دهد و اگر به زيانش بود، از انجام دادن آن، باز مى ايستد.

5 / 5: الشَّجاعَةُ

5 / 5: شجاعت

105. الإمام عليّ عليه السلام: إنّي وَاللّهِ لَو لَقيتُهُم واحِداً وهُم طِلاعُ الأَرضِ كُلِّها، ما بالَيتُ ولَا استَوحَشتُ، وإنّي مِن ضَلالِهِمُ الَّذي هُم فيهِ وَالهُدَى الَّذي أنَا عَلَيهِ، لَعَلى بَصيرَةٍ مِن نَفسي ويَقينٍ مِن رَبّي.

105. امام على عليه السلام: به خدا سوگند، اگر يك تنه با آنانْ رو به رو مى شدم و آنها، سراسر زمين را پُر مى كردند، نه باكى داشتم و نه مى هراسيدم؛ چرا كه من بر گم راهى آنان و ره يافتگى خويش، نيكْ آگاهم، با بصيرت درونم و يقين از جانب پروردگارم.

5 / 6: الفِطنَةُ

5 / 6: تيزهوشى

106. الإمام عليّ عليه السلام: العِلمُ بِالفَهمِ. الفَهمُ بِالفِطنَةِ. الفِطنَةُ بِالبَصيرَةِ.

106. امام على عليه السلام: دانش، به فهميدن است، فهميدن، به تيزهوشى است و تيزهوشى، به بصيرت.

5 / 7: رُؤيَةُ عُيوبِ النَّفسِ

5 / 7: ديدن عيب هاى خود

107. الإمام عليّ عليه السلام: أبصَرُ النّاسِ مَن أبصَرَ عُيوبَهُ، وأَقلَعَ عَن ذُنوبِهِ.

107. امام على عليه السلام: بيناترينِ مردم، كسى است كه عيب هاى خود را ببيند و از گناهان خويش، دست شويد.

108. عنه عليه السلام: أعقَلُ النّاسِ مَن كانَ بِعَيبِهِ بَصيراً، وعَن عَيبِ غَيرِهِ ضَريراً.

108. امام على عليه السلام: خردمندترينِ مردم، كسى است كه نسبت به عيب خويش، بينا باشد و از [ديدن] عيب ديگران، كور.

5 / 8: فِعلُ الخَيرِ

5 / 8: انجام دادن كار نيك

109. الإمام عليّ عليه السلام: ألا إنَّ أبصَرَ الأَبصارِ ما نَفَذَ فِي الخَيرِ طَرفُهُ. ألا إنَّ أسمَعَ الأَسماعِ ما وَعَى التَّذكيرَ وقَبِلَهُ.

109. امام على عليه السلام: هان! بيناترينِ چشم ها، چشمى است كه نگاهش به سوى خوبى باشد. هان! شنواترينِ گوش ها، گوشى است كه پند را در يابد و آن را پذيرا شود.

110. الإمام الحسن عليه السلام: إنَّ أبصَرَ الأَبصارِ ما نَفَذَ فِي الخَيرِ مَذهَبُهُ، وأَسمَعَ الأَسماعِ ما وَعَى التَّذكيرَ وَانتَفَعَ بِهِ.

110. امام حسن عليه السلام: بيناترينِ بينايى ها، آن است كه در خير، نفوذ كند و شنواترينِ شنوايى ها، آن است كه پند و يادآورى را بشنود و از آن، بهره گيرد.

5 / 9: صَلاحُ السَّرائِرِ

5 / 9: درستى درون ها

111. الإمام عليّ عليه السلام: صَلاحُ السَّرائِرِ بُرهانُ صِحَّةِ البَصائِرِ.

111. امام على عليه السلام: درستىِ درون ها، دليل سلامتِ بينش هاست.

112. عنه عليه السلام: قَدِ انجابَتِ السَّرائِرُ لِأَهلِ البَصائِرِ.

112. امام على عليه السلام: نهانى ها، براى اهل بصيرت، آشكار است.

5 / 10: إصابَةُ سَبيلِ السَّلامَةِ

5 / 10: رسيدن به راه سلامت

113. الإمام عليّ عليه السلام: طوبى لِذي قَلبٍ سَليمٍ، أطاعَ مَن يَهديهِ، وتَجَنَّبَ مَن يُرديهِ، وأَصابَ سَبيلَ السَّلامَةِ بِبَصَرِ مَن بَصَّرَهُ، وطاعَةِ هادٍ أمَرَهُ.

113. امام على عليه السلام: خوشا به حال آن كه دلى پاك دارد: از كسى كه هدايتش كند، پيروى مى كند و از كسى كه او را به تباهى كشانَد، دورى مى گُزيند و با بينايىِ كسى كه به او بينايى مى بخشد و با اطاعت از راه نمايى كه به او فرمان مى دهد، به راهِ سلامتْ دست مى يابد.

5 / 11: تِلكَ الآثارُ

5 / 11: و اين چند اثر

114. الإمام عليّ عليه السلام: عِبادَ اللّهِ! إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّهِ إلَيهِ عَبداً أعانَهُ اللّهُ عَلى نَفسِهِ، فَاستَشعَرَ الحُزنَ، وتَجَلبَبَ الخَوفَ؛ فَزَهَرَ مِصباحُ الهُدى في قَلبِهِ، وأَعَدَّ القِرى لِيَومِهِ النّازِلِ بِهِ، فَقَرَّبَ عَلى نَفسِهِ البَعيدَ، وهَوَّنَ الشَّديدَ.

نَظَرَ فَأَبصَرَ، وذَكَرَ فَاستَكثَرَ، وَارتَوى مِن عَذبٍ فُراتٍ سُهِّلَت لَهُ مَوارِدُهُ، فَشَرِبَ نَهَلاً ، وسَلَكَ سَبيلاً جَدَداً.

قَد خَلَعَ سَرابيلَ الشَّهَواتِ، وتَخَلّى مِنَ الهُمومِ، إلّا هَمّاً واحِداً انفَرَدَ بِهِ، فَخَرَجَ مِن صِفَةِ العَمى، ومُشارَكَةِ أهلِ الهَوى، وصارَ مِن مَفاتيحِ أبوابِ الهُدى، ومَغاليقِ أبوابِ الرَّدى.

قَد أبصَرَ طَريقَهُ، وسَلَكَ سَبيلَهُ، وعَرَفَ مَنارَهُ، وقَطَعَ غِمارَهُ ، وَاستَمسَكَ مِنَ العُرى بِأَوثَقِها، ومِنَ الحِبالِ بِأَمتَنِها، فَهُوَ مِنَ اليَقينِ عَلى مِثلِ ضَوءِ الشَّمسِ، قَد نَصَبَ نَفسَهُ للّهِِ ـ سُبحانَهُ ـ في أرفَعِ الاُمورِ، مِن إصدارِ كُلِّ وارِدٍ عَلَيهِ، وتَصييرِ كُلِّ فَرعٍ إلى أصلِهِ.

مِصباحُ ظُلُماتٍ، كَشّافُ عَشَواتٍ ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ، دَفّاعُ مُعضِلاتٍ، دَليلُ فَلَواتٍ ، يَقولُ فَيُفهِمُ، ويَسكُتُ فَيَسلَمُ.

قَد أخلَصَ للّهِِ فَاستَخلَصَهُ، فَهُوَ مِن مَعادِنِ دينِهِ، وأَوتادِ أرضِهِ. قَد ألزَمَ نَفسَهُ العَدلَ، فَكانَ أوَّلَ عَدلِهِ نَفيُ الهَوى عَن نَفسِهِ، يَصِفُ الحَقَّ ويَعمَلُ بِهِ، لا يَدَعُ لِلخَيرِ غايَةً إلّا أمَّها، ولا مَظِنَّةً إلّا قَصَدَها، قَد أمكَنَ الكِتابَ مِن زِمامِهِ، فَهُوَ قائِدُهُ وإمامُهُ، يَحُلُّ حَيثُ حَلَّ ثَقَلُهُ، ويَنزِلُ حَيثُ كانَ مَنزِلُهُ.

114. امام على عليه السلام: اى بندگان خدا! از محبوب ترين بندگان خداوند در نزد او، آن بنده اى است كه خدا، وى را در برابر نَفْسش يارى رسانده است و از اين رو، اندوه را جامه زيرين خويش ساخته است و ترس را جامه رويين خود، قرار داده است. پس چراغ هدايت، در دلش مى تابد و خود را براى پذيرايى از آن روزى كه به آن وارد مى شود، آماده ساخته، و دور را بر خود، نزديك كرده است و سخت را آسان.

مى نگرد و بينش مى يابد، [خدا را] ياد مى كند و [بر كردارهاى نيك خود] مى افزايد. از [چشمه هاى] آب گوارا و شيرينى كه آبشخورهايش براى او هموار شده، سيراب مى شود و در همان نخستين نوشيدن، سير مى شود. راهى راست و روشن را مى پويد.

جامه هاى شهوت را [از خود] بركَنده است و از خواسته ها، جز يك خواسته ـ كه در آن منحصر شده ـ، فارغ شده است. بدين سبب، از كورى [باطنى] و مشاركت با هوسرانان، بيرون آمده است. او از كليدهاى درهاى هدايت و از قفل هاى درهاى هلاكت، گشته است. راه خود را ديده و جاده خويش را پيموده است. نشانه هاى راهيابى را شناخته و سختى هاى آن را در نورديده است. از دستگيره ها، به محكم ترينِ آنها و از كوه ها، به استوارترين آنها چنگ زده است. پس به چنان يقينى رسيده است كه مانند نور خورشيد است. خويشتن را براى خداوند سبحان، در بالاترين امور، جاى داده است، آن سان كه هر تشنه اى را سيراب مى سازد و هر فرعى را به اصل آن، باز مى گردانَد.

چراغ تاريكى هاست. برطرف كننده كورى ها، كليد مُبهمات، زُداينده معضلات و راه نماى بيابان هاست. [به موقع] مى گويد و مى فهمانَد و [به وقتش] سكوت مى كند و سالم مى مانَد.

او براى خدا، اخلاص ورزيده و خداوند، خالصش گردانيده است (/ او را از بندگان خالص خود گردانيده است). پس او معدن هاى دين خدا و ميخ هاى زمين اوست. خويشتن را ملزم به عدالت كرده است و نخستين گام عدالت او، دور كردن هوس از خويشتن بود. حق را مى گويد و بِدان، عمل مى كند. كار نيك را تا رسيدن به پايانش انجام مى دهد. هر جا خيرى مى بيند، آهنگِ آن مى كند. زمام خويش را به دست قرآن سپرده است و قرآن، جلودار و پيشواى او گشته است. هر جا كه قرآن، بار افكنَد، او نيز بار مى افكنَد، و هر جا قرآن منزل كند، او هم منزل مى كند.

الفصل السادس: أهل البصيرة

فصل ششم: اهل بصيرت

6 / 1: أئِمَّةُ أهلِ البَصيرَةِ

6 / 1: پيشوايان بصيرت

الكتاب

قرآن

«وَ اذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُوْلِى الْأَيْدِى وَ الْأَبْصَارِ».

«و از بندگان ما، ابراهيم و اسحاق و يعقوب، ياد كن كه نيرومند و بابصيرت بودند».

«قُلْ هَذِهِ سَبِيلِى أَدْعُواْ إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِى وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ مَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ».

«بگو: اين است راهِ من. خودم و هر كه را از من پيروى كند، با بصيرت، به سوى خدا فرا مى خوانم و منزّه است خدا، و من، از مشركان نيستم».

الحديث

حديث

115. الإمام الباقر عليه السلام: أتى رَجُلٌ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله فَقالَ: إلى ما تَدعو يا مُحَمَّدُ؟ فَقالَ صلى الله عليه و آله: أدعو إلَى اللّهِ عَلى بَصيرَةٍ أنَا ومَنِ اتَّبَعَني.

115. امام باقر عليه السلام: مردى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد و گفت: تو به چه چيز، دعوت مى كنى، اى محمّد؟

پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «خودم و هر كه را از من پيروى كند، با بصيرت، به سوى خدا فرا مى خوانم».

116. عنه عليه السلام ـ في قَولِهِ: «أُوْلِى الْأَيْدِى وَ الْأَبْصَارِ» ـ: يَعني اُولِي القُوَّةِ فِي العِبادَةِ وَالبَصَرِ فيها.

116. امام باقر عليه السلام ـ در باره سخن خداوند: «نيرومند و بابينش بودند» ـ: يعنى در عبادت، با قدرت و بصيرت، عمل مى كردند.

117. الإمام عليّ عليه السلام ـ في بَيانِ صِفَةِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ـ: فَهُوَ إمامُ مَنِ اتَّقى، وبَصيرَةُ مَنِ اهتَدى.

117. امام على عليه السلام ـ در يادكرد ويژگى پيامبر صلى الله عليه و آله ـ: او پيشواى پرهيزگاران و [چشم] بصيرت ره يافتگان است.

118. عنه عليه السلام ـ في ذِكرِ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله ـ: طَبيبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ، قَد أحكَمَ مَراهِمَهُ وأَحمى مَواسِمَهُ ، يَضَعُ ذلِكَ حَيثُ الحاجَةُ إلَيهِ؛ مِن قُلوبٍ عُميٍ، وآذانٍ صُمٍّ، وأَلسِنَةٍ بُكمٍ ، مُتَتَبِّعٌ بِدَوائِهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ، ومَواطِنَ الحَيرَةِ.

118. امام على عليه السلام ـ در يادكرد از پيامبر صلى الله عليه و آله ـ: طبيبى بود كه با طبابت خود، ميان مردم مى گرديد. مرهم هايش را درست و آماده كرده و ابزار داغ كردنش را تافته بود و آنها را بر هر جا از دل هاى كور و گوش هاى كَر و زبان هاى گُنگ، كه نياز بود، مى گذاشت. با داروى خود، مواضع غفلت و جايگاه هاى سرگردانى را مى جُست [و درمان مى كرد].

119. عنه عليه السلام: أرى نُورَ الوَحيِ والرِّسالَةِ، وأَشُمُّ رِيحَ النُّبُوَّةِ، ولقد سَمِعتُ رَنَّةَ الشَّيطانِ حينَ نَزَلَ الوَحيُ علَيهِ صلى الله عليه و آله، فقلتُ: يا رسولَ اللّهِ، ما هذهِ الرَّنَّةُ؟ فقالَ: هذا الشَّيطانُ قد أيِسَ مِن عِبادَتِهِ، إنّكَ تَسمَعُ ما أسمَعُ، وتَرى ما أرى، إلّا أ نَّكَ لَستَ بِنَبيٍّ، ولكنَّكَ لَوَزيرٌ، وإنّكَ لَعَلى خَيرٍ.

119. امام على عليه السلام: من، نور وحى و رسالت را مى ديدم و رايحه نبوّت را مى بوييدم. فرياد (/ ناله) شيطان را در هنگامى كه وحى بر ايشان، نازل شد، شنيدم. گفتم: اى پيامبر خدا! اين، چه فريادى است؟

فرمود: «اين، شيطان است كه از پرستيده شدنش، مأيوس شده است. تو آنچه را من مى شنوم، مى شنوى و آنچه را من مى بينم، مى بينى، جز آن كه تو پيامبر نيستى؛ بلكه تو دستْ يار [من] هستى و تو در راه خيرى».

120. عنه عليه السلام: إنّي لَعَلى بَيِّنَةٍ مِن رَبّي، وبَصيرَةٍ مِن ديني، ويَقينٍ مِن أمري.

120. امام على عليه السلام: من از جانب پروردگارم، دليلى آشكار و در دينم، بصيرت و در كارم، يقين دارم.

121. عنه عليه السلام ـ مِن خُطبَةٍ لَهُ يومي فيها إلَى المَلاحِمِ وَالفِتَنِ ـ: ثُمَّ لَيُشحَذَنَّ فيها [أيِ الفِتنَةِ] قَومٌ شَحذَ القَينِ النَّصلَ، تُجلى بِالتَّنزيلِ أبصارُهُم...

و طالَ الأَمَدُ بِهِم لِيَستَكمِلُوا الخِزيَ، ويَستَوجِبُوا الغِيَرَ، حَتّى إذَا اخلَولَقَ الأَجَلُ، وَاستَراحَ قَومٌ إلَى الفِتَنِ، وأَشالوا عَن لَقاحِ حَربِهِم، لَم يَمُنّوا عَلَى اللّهِ بِالصَّبرِ، ولَم يَستَعظِموا بَذلَ أنفُسِهِم فِي الحَقِّ، حَتّى إذا وافَقَ وارِدُ القَضاءِ انقِطاعَ مُدَّةِ البَلاءِ، حَمَلوا بَصائِرَهُم عَلى أسيافِهِم، ودانوا لِرَبِّهِم بِأَمرِ واعِظِهِم.

121. امام على عليه السلام ـ از سخنان ايشان كه در آن به كشتارها و فتنه هاى آينده اشاره مى كند ـ: سپس در آن [فتنه]، عدّه اى چنان تيز [و آب داده] مى شوند كه آهنگر، سرنيزه (/ تيغه شمشير) را تيز مى كند و ديدگانشان به نور قرآن، روشنى مى يابد.…

و روزگارشان، به درازا مى كِشد تا خوارى را به نهايت مى رسانند و مستوجب دگرگونى [ ـ پيشامدهاى روزگار و زوال نعمت ها] مى شوند، تا آن كه به پايان روزگار خويش، نزديك مى شوند. گروهى نيز به آشوب ها روى مى آورند و دست به جنگ افروزى مى زنند و تخمِ جنگ مى افشانند. [امّا مؤمنانِ بينشوَر] با شكيبايى خود [در ميدان جهاد] بر خدا منّتى نمى نهند، و جان فشانى هاى خويش در راه حق را بزرگ نمى پندارند تا آن كه چون قضاى الهى به تمام شدن مدّت بلا و آزمايش تعلّق گيرد، [عقايد و] بينش هاى خود را بر سرِ شمشيران مى نهند [و آن را براى مردمان، آشكارا تبليغ مى كنند] و به فرمان اندرزگوىِ خويش مطيع پروردگار خود مى گردند.

122. عنه عليه السلام ـ مِن كَلامٍ قالَهُ عِندَ تِلاوَتِهِ: «يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْاصَالِ * رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ» ـ: إنَّ اللّهَ سُبحانَهُ وتَعالى جَعَلَ الذِّكرَ جِلاءً لِلقُلوبِ، تَسمَعُ بِهِ بَعدَ الوَقرَةِ ، وتُبصِرُ بِهِ بَعدَ العَشوَةِ ، وتَنقادُ بِهِ بَعدَ المُعانَدَةِ. وما بَرِحَ للّهِِ ـ عَزَّت آلاؤُهُ ـ فِي البُرهَةِ بَعدَ البُرهَةِ، وفي أزمانِ الفَتَراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم في فِكرِهِم، وكَلَّمَهُم في ذاتِ عُقولِهِم، فَاستَصبَحوا بِنورِ يَقَظَةٍ فِي الأَبصارِ وَالأَسماعِ وَالأَفئِدَةِ، يُذَكِّرونَ بِأَيّامِ اللّهِ، ويُخَوِّفونَ مَقامَهُ، بِمَنزِلَةِ الأَدِلَّةِ فِي الفَلَواتِ ، مَن أخَذَ القَصدَ حَمِدوا إلَيهِ طَريقَهُ، وبَشَّروهُ بِالنَّجاةِ، ومَن أخَذَ يَمينا وشِمالاً ذَمُّوا إلَيهِ الطَّريقَ، وحَذَّروهُ مِنَ الهَلَكَةِ، وكانوا كَذلِكَ مَصابِيحَ تِلكَ الظُّلُماتِ، وأَدِلَّةَ تِلكَ الشُّبُهاتِ.

وإنَّ لِلذِّكرِ لَأَهلاً، أخَذوهُ مِنَ الدُّنيا بَدَلاً، فَلَم تَشغَلهُم تِجارَةٌ ولا بَيعٌ عَنهُ، يَقطَعونَ بِهِ أيّامَ الحَياةِ، ويَهتِفونَ بِالزَّواجِرِ عَن مَحارِمِ اللّهِ في أسماعِ الغافِلينَ، ويَأمُرونَ بِالقِسطِ ويَأتَمِرونَ بِهِ، ويَنهَونَ عَنِ المُنكَر ويَتَناهَونَ عَنهُ، فَكَأَنّما قَطَعوا الدُّنيا إلَى الآخِرَةِ وهُم فيها، فَشاهَدوا ما وَراءَ ذلِكَ، فَكَأَنَّمَا اطَّلَعوا غُيوبَ أهلِ البَرزَخِ في طُولِ الإِقامَةِ فيهِ، وحَقَّقَتِ القِيامَةُ عَلَيهِم عِداتِها، فَكَشَفوا غِطاءَ ذلِكَ لِأَهلِ الدُّنيا، حَتّى كَأَنَّهُم يَرَونَ ما لا يَرَى النّاسُ، ويَسمَعونَ ما لا يَسمَعونَ.

122. امام على عليه السلام ـ از گفتار ايشان، هنگام تلاوت اين آيات: «در آن خانه ها، هر بامداد و شامگاه، او را نيايش مى كنند؛ مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستدى، ايشان را از ياد خدا، باز نمى دارد» ـ: خداى پاك و بلندمرتبه، ياد [خويش] را روشنى بخش دل ها قرار داده است. گوش هاى سنگين شده دل ها، با ياد خدا، شنوا مى شوند و چشم هاى كم سو (/ كور) گشته آنها به وسيله آن، بينا مى گردند و دل هاى خيره سر [و سركش] به واسطه آن، رام مى شوند.

همواره، براى خداوند ـ كه نعمت هايش گران بهاست ـ، در هر بُرهه اى از زمان و در فاصله هاى زمانى ميان بعثت پيامبران، بندگانى بوده كه در انديشه هايشان، با آنان نجوا مى كرده است و در درون خِردهايشان، با ايشان سخن مى گفته است و بدين سبب، چشم ها و گوش ها و دل هايشان، از نور بيدارى، روشن گرديد.

اينان، روزهاى [نعمت و عذاب] خدا را به مردم، يادآورى مى كردند و از مقام او مى ترساندند، چونان راه نمايان بيابان ها كه هر كس را راه راستْ در پيش گيرد، راهش را مى ستايند و نويد نجات به او مى دهند و هر كس را كه به چپ و راستْ منحرف شود، راهش را نكوهش مى كنند و او را از نابودى بر حذر مى دارند. آنان، همچنان، چراغ هايى در آن تاريكى ها و راه نمايانى در آن شُبَهات بودند.

يادِ خدا را اهلى است كه آن را به جاى اين دنيا بر گرفته اند. از اين رو، هيچ تجارتى و داد و ستدى، ايشان را از آن، باز نمى دارد. ايّام عمر را با آن مى گذرانند و بازدارندگان از حرام هاى خدا را در گوش هاى غافلان، فرياد مى زنند و به دادگرى، فرا مى خوانند و خود به آن، عمل مى كنند. از زشتى ها، نهى مى كنند و خود، از آنها باز مى ايستند. تو گويى دنيا را پشتِ سر نهاده، به آخرت رسيده اند و هم اكنون، در آن به سر مى برند، و آنچه رافرا سوى دنياست، ديده اند. گويى بر احوال پنهان برزخيان، در طول مدّتى كه آن جايند، آگاه اند. قيامت، وعده هايش را براى آنان، تحقّق بخشيده است. بدين سبب، پرده هاى آن را براى مردم دنيا، كنار مى زنند، چنان كه گويى آنچه را مردم نمى بينند، مى بينند و آنچه را مردم نمى شنوند، مى شنوند.

123. الإمام الصادق عليه السلام: كانَ عَمُّنَا العَبّاسُ نافِذَ البَصيرَةِ، صَلبَ الإِيمانِ، جاهَدَ مَعَ أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام، وأَبلى بَلاءً حَسَنا، ومَضى شَهيدا.

123. امام صادق عليه السلام: عمويمان عبّاس عليه السلام، بصيرتى عميق و ايمانى استوار داشت و در كنار ابا عبد اللّه الحسين عليه السلام جهاد كرد و مردانه جنگيد و شهيد شد.

124. عنه عليه السلام ـ حينَ سُئِلَ عَنِ النَّعيمِ ـ: النَّعيمُ نَحنُ؛ الَّذينَ أنقَذَ اللّهُ النّاسَ بِنا مِنَ الضَّلالَةِ، وبَصَّرَهُم بِنا مِنَ العَمى، وعَلَّمَهُم بِنا مِنَ الجَهلِ.

124. امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ سؤال از «نَعيم» ـ: نَعيم، ما هستيم كه خداوند، به واسطه ما، مردم را از گم راهى رهانيد و به وسيله ما، به آنانْ بصيرت بخشيد و به وسيله ما، از نادانى [خارج كرده،] دانا گردانيد.

6 / 2: الدُّعاءُ لِأَهلِ البَصيرَةِ

6 / 2: دعا براى اهل بصيرت

125. الإمام زين العابدين عليه السلام ـ مِن دُعائِهِ فِي الصَّلاةِ عَلى أتباعِ الرُّسُلِ ومُصَدِّقيهِم ـ: اللّهُمَّ وأَوصِل إلَى التّابِعينَ لَهُم بِإِحسانٍ ـ الَّذينَ يَقولونَ: «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَ لِاءِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْاءِيمَانِ» ـ خَيرَ جَزائِكَ، الَّذينَ قَصَدوا سَمْتَهُم ، وتَحَرَّوا وِجهَتَهُم، ومَضَوا عَلى شاكِلَتِهِم، لَم يَثنِهِم رَيبٌ في بَصيرَتِهِم، ولَم يَختَلِجهُم شَكٌّ في قَفوِ آثارِهِم، وَالاِئتِمامِ بِهِدايَةِ مَنارِهِم، مُكانِفينَ ومُوازِرينَ لَهُم، يَدينونَ بِدينِهِم، ويَهتَدونَ بِهَديِهِم، يَتَّفِقونَ عَلَيهِم ولا يَتَّهِمونَهُم فيما أدَّوا إلَيهِم.

125. امام زين العابدين عليه السلام ـ از دعاى ايشان در درود فرستادن بر پيروان و تصديق كنندگانِ پيامبران ـ: بار خدايا! و به آنان كه از ياران محمّد صلى الله عليه و آله، به نيكى پيروى كردند (يعنى تابعيان)، همانان كه مى گويند: «اى پروردگار ما! ما را و برادران ما را كه پيش از ما ايمان آوردند، بيامرز»، بهترين پاداشت را عطا فرما؛ همانان كه راه ايشان را در پيش گرفتند و جهت و مقصد آنان را جُستند و به شيوه آنان رفتند و ترديدى در بصيرت ايشان، راه نيافت و شكّى در گام برداشتن از پىِ ايشان و اقتدا به فروغ تابناك هدايتشان، با وجود آنها در نياميخت؛ بلكه همواره، حامى و پشتيبان آنان اند و از دين آنان، پيروى مى كنند و راه آنان را مى پويند و بر [پيروى از] آنان، هم داستان اند و در آنچه به ايشان رسانده اند، متّهمشان نمى كنند.

الفصل السابع: فقد البصيرة

فصل هفتم: نداشتن بصيرت

7 / 1: التَّحذيرُ مِن فَقدِ البَصيرَةِ

7 / 1: بر حذر داشتن از بى بصيرتى

الكتاب

قرآن

«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَْنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ».

«و در حقيقت، ما بسيارى از جنّيان و انسان ها را براى جهنّم آفريديم؛ [چرا كه] دل هايى دارند كه با آنها نمى فهمند، و چشم هايى دارند كه با آنها نمى بينند، و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند. آنان، همانند چارپايان اند؛ بلكه گم راه ترند. آنان، همان غافل ماندگان اند».

الحديث

حديث

126. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: شَرُّ العَمى عَمَى القَلبِ.

126. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: بدترين كورى، كورى دل است.

127. عنه صلى الله عليه و آله: لَيسَ الأَعمى مَن عَمِيَ بَصَرُهُ، ولكِنَّ الأَعمى مَن تَعمى بَصيرَتُهُ.

127. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: كور، آن كسى نيست كه ديده اش كور است؛ بلكه كور [واقعى]، كسى است كه [چشم] بصيرتش كور باشد.

128. الإمام عليّ عليه السلام: نَظَرُ البَصَرِ لا يُجدي إذا عَمِيَتِ البَصيرَةُ.

128. امام على عليه السلام: نگاه چشم، سودى نمى دهد، وقتى [چشم] بصيرت، كور باشد.

129. عنه عليه السلام: فَقدُ البَصَرِ أهوَنُ مِن فِقدانِ البَصيرَةِ.

129. امام على عليه السلام: نداشتن بينايى، آسان تر از نداشتن بصيرت است.

130. عنه عليه السلام: ذَهابُ البَصَرِ خَيرٌ مِن عَمَى البَصيرَةِ.

130. امام على عليه السلام: كورى چشم، بهتر از كورى بصيرت است.

7 / 2: ذَمُّ فاقِدِ البَصيرَةِ

7 / 2: نكوهشِ شخصِ بى بصيرت

131. الإمام عليّ عليه السلام ـ مِن كِتابٍ لَهُ إلى قُثَمِ بنِ العَبّاسِ وهُوَ عامِلُهُ عَلى مَكَّةَ ـ: أمّا بَعدُ، فَإِنَّ عَيني ـ بِالمَغرِبِ ـ كَتَبَ إلَيَّ يُعلِمُني أنَّهُ وُجِّهَ إلَى المَوسِمِ اُناسٌ مِن أهلِ الشّامِ العُميِ القُلوبِ، الصُّمِّ الأَسماعِ، الكُمهِ الأَبصارِ، الَّذينَ يَلبِسونَ الحَقَّ بِالباطِلِ، ويُطيعونَ المَخلوقَ في مَعصِيَةِ الخالِقِ، ويَحتَلِبونَ الدُّنيا دَرَّها بِالدّينِ، ويَشتَرونَ عاجِلَها بِآجِلِ الأَبرارِ المُتَّقينَ؛ ولَن يَفوزَ بِالخَيرِ إلّا عامِلُهُ، ولا يُجزى جَزاءَ الشَّرِّ إلّا فاعِلُهُ. فَأَقِم عَلى ما في يَدَيكَ قِيامَ الحازِمِ الصَّليبِ، وَالنّاصِحِ اللَّبيبِ، التّابِعِ لِسُلطانِهِ، المُطيعِ لِاءِمامِهِ. وإيّاكَ وما يُعتَذَرُ مِنهُ، ولا تَكُن عِندَ النَّعماءِ بَطِراً ، ولا عِندَ البَأساءِ فَشِلاً، وَالسَّلامُ.

131. امام على عليه السلام ـ از نامه ايشان به قُثَم بن عبّاس، كارگزارش در مكّه ـ: امّا بعد، جاسوس من در مغرب (شام)، به من نوشته و اطّلاع داده است كه مردمانى از شاميان كوردل كه گوش هايشان كَر و چشم هايشان، كور است، سوى حج، گسيل شده اند؛ مردمانى كه حق را با باطل مى آميزند و از مخلوق، به بهاى نافرمانى از خالق، فرمان مى برند و دنيا را به وسيله دين مى دوشند [و آن را ابزار رسيدن به دنيا قرار داده اند] و آخرت را ـ كه از آنِ نيكان پرهيزگار است ـ، به دنياى گذرا مى فروشند، در حالى كه به خير، دست نمى يابد، مگر آن كه به كارَش بندد، و به كيفر بدى نمى رسد، مگر كسى كه آن را به جاى آورَد. پس بر آنچه در دست توست (حكومت مكّه)، ايستادگى كن، همچون ايستادن شخص قاطع و باصلابت و خيرخواه خردمندى كه پيرو فرمان رواى خويش و فرمان بُردار پيشواى خويش است. و مبادا كارى كنى كه به عذرخواهى بينجامد! نه هنگام نعمت ها، سرمست شو، و نه در هنگام سختى ها، سست [و دل سرد]. بدرود!

132. عنه عليه السلام ـ في خُطبَةٍ لَهُ يَذُمُّ فيها أهلَ الكوفَةِ ـ: يا أهلَ الكوفَةِ، مُنيتُ مِنكُم بِثَلاثٍ وَاثنَتَينِ: صُمٌّ ذَوُو أسماعٍ، وبُكمٌ ذَوُو كَلامٍ، وعُميٌ ذَوُو أبصارٍ، لا أحرارُ صِدقٍ عِندَ اللِّقاءِ، ولا إخوانُ ثِقَةٍ عِندَ البَلاءِ.

132. امام على عليه السلام ـ در سخنانش در نكوهش كوفيان ـ: اى كوفيان! من به سه خصلت [كه در شما هست] و دو خصلت [كه در شما نيست]، گرفتار آمده ام: گوش داريد؛ امّا كَريد، و زبان داريد؛ امّا لاليد، و چشم داريد؛ امّا كوريد.

[و امّا آن دو خصلتى كه نداريد: ] نه هنگام رويارويى با دشمن، آزادگانى پاكبازيد، و نه به گاه سختى، برادرانى مورد اعتماد.

133. عنه عليه السلام ـ أيضاً ـ: يا أهلَ الكوفَةِ، أعِظُكُم فَلا تَتَّعِظونَ... فَيا للّهِِ ماذا مُنيتُ بِهِ مِنكُم! لَقَد مُنيتُ بِصُمٍّ لا يَسمَعونَ، وكُمهٍ لا يُبصِرونَ، وبُكمٍ لا يَعقِلونَ.

133. امام على عليه السلام ـ در سخنانش در نكوهش كوفيان ـ: اى كوفيان! من، شما را اندرز مى دهم؛ امّا به گوش نمى گيريد.… چه مصيبتى است اين كه من، گرفتار شما شده ام! گرفتار مُشتى كَر شده ام كه نمى شنوند و مُشتى كور كه نمى بينند و مُشتى لال كه نمى فهمند!

134. الإمام الصادق عليه السلام: الخَلقُ حَيارى عَمِهونَ سُكارى، في طُغيانِهِم يَتَرَدَّدونَ، وبِشَياطينِهِم وطَواغيتِهِم يَقتَدونَ، بُصَراءُ عُميٌ لا يُبصِرونَ، نُطَقاءُ بُكمٌ لا يَعقِلونَ، سُمَعاءُ صُمٌّ لا يَسمَعونَ، رَضوا بِالدّونِ وحَسِبوا أنَّهُم مُهتَدونَ، حادوا عَن مَدرَجَةِ الأَكياسِ، ورَتَعوا في مَرعَى الأَرجاسِ الأَنجاسِ.

134. امام صادق عليه السلام: مردمان، سرگشته و كور و مست اند. در سركشى خويش، غوطه ورند و از اهريمنان و طاغوت هاى خود، پيروى مى كنند. چشم دارند؛ امّا كورند و نمى بينند. زبان دارند؛ ليكن لال اند و نمى فهمند. گوش دارند؛ امّا كَرند و نمى شنوند. به پَستى، رضايت داده اند و خويشتن را ره يافته مى پندارند. از راه زيركان و خردمندان، منحرف گشته اند و در چراگاه پليدان و ناپاكان مى چرند.

7 / 3: مَضارُّ فَقدِ البَصيرَةِ

7 / 3: زيان هاى بى بصيرتى

أ ـ الشَّكُّ

الف ـ شك

135. الإمام عليّ عليه السلام: مَن عَمِيَ عَمّا بَينَ يَدَيهِ، غَرَسَ الشَّكَّ بَينَ جَنبَيهِ.

135. امام على عليه السلام: هر كه از ديدن آنچه پيشِ روى اوست، كور باشد، [نهال] شك را در سينه خود مى نشانَد.

136. عنه عليه السلام ـ مِن كَلامٍ لَهُ عليه السلام لِكُمَيلِ بنِ زِيادٍ النَّخَعِيِّ ـ: ها إنَّ ههُنا لَعِلماً جَمّاً ـ وأَشارَ بِيَدِهِ إلى صَدرِهِ ـ لَو أصَبتُ لَهُ حَمَلَةً، بَلى أصَبتُ لَقِناً غَيرَ مَأمونٍ عَلَيهِ، مُستَعمِلاً آلَةَ الدّينِ لِلدُّنيا، ومُستَظهِراً بِنِعَمِ اللّهِ عَلى عِبادِهِ، وبِحُجَجِهِ عَلى أولِيائِهِ، أو مُنقاداً لِحَمَلَةِ الحَقِّ، لا بَصيرَةَ لَهُ في أحنائِهِ، يَنقَدِحُ الشَّكُّ في قَلبِهِ لِأَوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَةٍ، ألا لا ذا ولا ذاكَ، أو مَنهوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ القِيادِ لِلشَّهوَةِ، أو مُغرَماً بِالجَمعِ وَالاِدِّخارِ، لَيسا مِن رُعاةِ الدّينِ في شَيءٍ، أقرَبُ شَيءٍ شَبَهاً بِهِمَا الأَنعامُ السّائِمَةُ، كَذلِكَ يَموتُ العِلمُ بِمَوتِ حامِليهِ.

136. امام على عليه السلام ـ از گفتار ايشان به كميل بن زياد نَخَعى ـ: هان! در اين جا (با دستش به سينه اش اشاره فرمود) دانشِ فراوانى است. كاش براى آن، فراگيرندگانى مى يافتم! البته تيزهوشانى يافته ام؛ ليكن امين و مورد اعتماد نيستند؛ زيرا ابزارهاى دين را براى دنيا به كار مى گيرند و نعمت هاى خدا را، وسيله تسلّط و برترى بر بندگان او قرار مى دهند و حجّت هايش را دستاويز چيره آمدن بر دوستانش. يا [گروه ديگرى را يافته ام كه] در برابر حاملان حق، فرمان بُردارند؛ امّا به پيچ و خم هاى حق، بصيرت ندارند و با اوّلين شُبهه اى كه برايشان پيش مى آيد، آتش ترديد در دل هايشان، برافروخته مى شود. هان! نه اين [گروه] و نه آن [گروه، صلاحيت برخوردارى از دانش مرا ندارند]. گروهى هم هستند كه گرسنه لذّت هايند و رام شهوت ها. جماعتى هم شيفته گِردآوردن مال و اندوختن ثروت اند. اين دو گروه، به هيچ رو، دينْ نگهدار نيستند. مانندترين چيز به اينان، حيواناتِ چرنده اند. چنين است كه با مرگ دانشمندان، دانش نيز مى ميرد.

ب ـ الضَّلالَةُ

ب ـ گم راهى

الكتاب

قرآن

«وَ مِنْهُم مَّن يَنظُرُ إِلَيْكَ أَفَأَنتَ تَهْدِى الْعُمْىَ وَ لَوْ كَانُواْ لَا يُبْصِرُونَ».

«و از آنان، كسى است كه به سوى تو مى نگرد. آيا تو نابينايان را ـ هر چند نبينند ـ هدايتْ توانى كرد؟».

«وَ جَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ».

«و ما فرا سوى آنان، سدّى و پشت سرشان، سدّى نهاده، پرده اى بر [چشمان] آنان، فرو گسترده ايم. در نتيجه، نمى بينند».

«وَنُقَلِّبُ أَفْئدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ كَمَا لَمْ يُؤْمِنُواْ بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَنَذَرُهُمْ فِى طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ».

«و دل ها و ديدگانشان را بر مى گردانيم [. در نتيجه، به آيات ما ايمان نمى آورند]، چنان كه نخستين بار، به آن ايمان نياوردند، و آنان را رها مى كنيم تا در طغيانشان، سرگردان بمانند».

الحديث

حديث

137. الإمام الباقر عليه السلام ـ في قَولِهِ تَعالى «وَنُقَلِّبُ أَفْئدَتَهُمْ وَأَبْصَارَهُمْ» ـ: نَنكُسُ قُلوبَهُم فَيَكونُ أسفَلُ قُلوبِهِم أعلاها، ونُعمي أبصارَهُم فَلا يُبصِرونَ الهُدى.

137. امام باقر عليه السلام ـ در باره اين سخن خداوند متعال: «و دل ها و ديدگانشان را بر مى گردانيم» ـ: [يعنى] دل هايشان را وارونه مى سازيم، آن سان كه پايين دل هايشان، بالا قرار مى گيرد، و ديدگانشان را كور مى كنيم، چنان كه راه درست را نمى بينند.

138. تفسير القمّي: في رِوايَةِ أبِي الجارودِ عَن أبي جَعفَرٍ عليه السلام في قَولِهِ: «وَ جَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ» يَقولُ: فَأَعمَيناهُم «فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ» الهُدى، أخَذَ اللّهُ سَمعَهُم وأَبصارَهُم وقُلوبَهُم فَأَعماهُم عَنِ الهُدى.

نَزَلَت في أبي جَهلِ بنِ هِشامٍ و نَفَرٍ مِن أهلِ بَيتِهِ، وذلِكَ أنَّ النَّبِيَّ صلى الله عليه و آله قامَ يُصَلّي، وقَد حَلَفَ أبو جَهلٍ لَئِن رَآهُ يُصَلّي لَيَدمَغَنَّهُ ، فَجاءَ ومَعَهُ حَجَرٌ وَالنَّبِيُّ قائِمٌ يُصَلّي، فَجَعَلَ كُلَّما رَفَعَ الحَجَرَ لِيَرمِيَهُ أثبَتَ اللّهُ يَدَهُ إلى عُنُقِهِ ولا يَدورُ الحَجَرُ بِيَدِهِ، فَلَمّا رَجَعَ إلى أصحابِهِ سَقَطَ الحَجَرُ مِن يَدِهِ، ثُمَّ قامَ رَجُلٌ آخَرُ وهُوَ مِن رَهطِهِ أيضاً فَقالَ: أنَا أقتُلُهُ؛

فَلَمّا دَنا مِنهُ فَجَعَلَ يَسمَعُ قِراءَةَ رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله فَاُرعِبَ فَرَجَعَ إلى أصحابِهِ، فَقالَ: حالَ بَيني وبَينَهُ كَهَيئَةِ العِجلِ يَخطِرُ بِذَنَبِهِ فَخِفتُ أن أتَقَدَّمَ.

138. تفسير القمّى ـ به نقل ابو جارود، از امام باقر عليه السلام در باره آيه شريف: «و ما فرا سوى آنان، سدّى و پشت سرشان، سدّى نهاده، پرده اى بر [چشمان] آنان، فرو گسترده ايم» ـ: آنها را كور كرديم «در نتيجه، نمى بينند» راه درست را. خدا، گوش و چشم و دل آنها را گرفت و از ديدن راه درست و هدايت، نابينايشان كرد.

اين آيه، در باره ابو جهل بن هشام و چند نفر از خانواده اش نازل شد. علّتش آن بود كه روزى پيامبر صلى الله عليه و آله به نماز ايستاد. ابو جهل كه سوگند ياد كرده بود اگر ايشان را در حال نماز خواندن ببيند، مغزش را متلاشى خواهد كرد، سنگى برداشت و آمد. پيامبر صلى الله عليه و آله مشغول نماز خواندن بود. هر بار كه او سنگ را بلند مى كرد تا به ايشان بزند، خداوند، دست او را در هوا نگه مى داشت و سنگ در دستش نمى چرخيد. چون نزد دوستانش باز گشت، سنگ از دستش افتاد. مرد ديگرى ـ كه وى نيز از گروه او بود ـ برخاست و گفت: من، او را مى كُشم.

چون نزديك پيامبر صلى الله عليه و آله شد، صداى قرائت [قرآن] پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را شنيد. دچار وحشت شد و نزد دوستانش بر گشت و گفت: يك چيز گوساله مانندى، ميان من و او حائل شد كه دُمش را تكان مى داد و من، ترسيدم كه جلوتر بروم.

139. الإمام عليّ عليه السلام: إنَّما سُمِّيَتِ الشُّبهَةُ شُبهَةً لِأَ نَّها تُشبِهُ الحَقَّ، فَأَمّا أولِياءُ اللّهِ فَضِياؤُهُم فيهَا اليَقينُ، ودَليلُهُم سَمتُ الهُدى، وأَمّا أعداءُ اللّهِ فَدَعاهُم إلَيهَا الضَّلالُ ودَليلُهُمُ العَمى.

139. امام على عليه السلام: شُبهه، به اين دليل شُبهه ناميده شده كه [در ظاهر،] شبيه حق است؛ امّا دوستان خدا، چراغ راهشان در [تاريكى هاى] شبهه، يقين است و راه نمايشان، راه راست؛ ولى دشمنان خدا، انگيزه شان براى شبهه، گم راهى است و راه نمايشان، كورى [و بى بصيرتى].

140. الإمام الصادق عليه السلام: العامِلُ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ كَالسّائِرِ عَلى غَيرِ الطَّريقِ، لا يَزيدُهُ سُرعَةُ السَّيرِ إلّا بُعداً.

140. امام صادق عليه السلام: كسى كه بدون بينشْ عمل كند، همچون كسى است كه در بيراهه مى رود. چنين كسى، هر چه تندتر برود، [از راه] دورتر مى شود.

ج ـ الرِّياءُ

ج ـ ريا

141. الإمام عليّ عليه السلام ـ في جَوابِ زَيدِ بنِ صوحانَ العَبدِيِّ لَمّا سَأَ لَهُ عَن أعمَى الخَلقِ ـ: الَّذي عَمِلَ لِغَيرِ اللّهِ يَطلُبُ بِعَمَلِهِ الثَّوابَ مِن عِندِ اللّهِ عز و جل.

141. امام على عليه السلام ـ در پاسخ سؤال زيد بن صوحان عبدى كه پرسيد: كورترين خلق، چه كسى است؟ ـ: كسى كه براى غير خدا، كار كند و براى كارش از خداوند عز و جل پاداش بخواهد.

د ـ بُغضُ أهلِ البَيتِ عليهم السلام

د ـ كين ورزى با اهل بيت عليهم السلام

142. الإمام عليّ عليه السلام: أشَدُّ العَمى مَن عَمِيَ عَن فَضلِنا، وناصَبَنَا العَداوَةَ بِلا ذَنبٍ سَبَقَ إلَيهِ مِنّا، إلّا أنّا دَعَونا إلَى الحَقِّ ودَعاهُ مَن سِوانا إلَى الفِتنَةِ وَالدُّنيا.

142. امام على عليه السلام: كورترينِ مردم، كسى است كه از ديدن برترى ما، كور باشد و بدون آن كه گناهى در حقّ او كرده باشيم، با ما دشمنى ورزد. تنها گناهمان، اين است كه ما او را به حق، دعوت كرده ايم، در حالى كه ديگران، او را به سوى فتنه و دنيا، فرا خوانده اند.

ه ـ نَدامَةُ يَومِ القِيامَةِ

ه ـ پشيمانى در روز قيامت

الكتاب

قرآن

«وَ لَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُواْ رُءُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَ سَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ».

«كاش هنگامى را كه مجرمان، نزد پروردگارشان، سرهاشان را به زير افكنده اند، مى ديدى [كه مى گويند: ] پروردگارا! ديديم و شنيديم. ما را باز گردان تا كار شايسته انجام دهيم؛ چرا كه ما، يقين داريم».

«وَ مَن كَانَ فِى هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِى الْاخِرَةِ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِيلاً».

«و كسى كه در اين [زندگى دنيا]، كور باشد، در آخرت نيز كور و گمراه تر است».

الحديث

حديث

143. الكافي عن أبي بصير عن الإمام الصادق عليه السلام<T> ـ في قَولِ اللّهِ عز و جل: «وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى»

ـ: </T>يَعني أعمَى البَصَرِ فِي الآخِرَةِ، أعمَى القَلبِ فِي الدُّنيا عَن وِلايَةِ أميرِ المُؤمِنينَ عليه السلام، قالَ: وهُوَ مُتَحَيِّرٌ فِي القِيامَةِ يَقولُ: «لِمَ حَشَرْتَنِى أَعْمَى وَ قَدْ كُنتُ بَصِيرًا قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ ءَايَاتُنَا فَنَسِيتَهَا» قالَ: الآياتُ الأَئِمَّةُ «فَنَسِيتَهَا وَ كَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنسَى» يَعني تَرَكتَها وكَذلِكَ اليَومَ تُترَكُ فِي النّارِ كَما تَرَكتَ الأَئِمَّةَ عليهم السلام، فَلَم تُطِع أمرَهُم ولَم تَسمَع قَولَهُم.

143. الكافى ـ به نقل از ابو بصير، از امام صادق عليه السلام، در باره اين سخنِ خداوند عز و جل: «و روزِ قيامت، او را كور محشور مى كنيم» ـ: يعنى در آخرت، كورْچشم، در دنيا، كورْدل از [ديدن] ولايت امير مؤمنان عليه السلام. چنين كسى، در قيامت، حيرت زده مى گويد: «چرا مرا كور محشور كردى، در حالى كه من، بينا بودم؟ [خداوند] مى فرمايد: همان طور كه نشانه هاى ما بر تو آمد و آن را به فراموشى سپردى».

مراد از نشانه ها، امامان است. «و آن را به فراموشى سپردى، امروز، همان گونه فراموش مى شوى»؛ يعنى تو آن نشانه ها را رها كردى و امروز، تو نيز در آتش، رها مى شوى، چنان كه امامان عليهم السلام را رها كردى و از فرمانشان، اطاعت ننمودى و به سخنانشان، گوش نكردى.

الفصل الثامن: موانع البصيرة

فصل هشتم: موانع بصيرت

8 / 1: اِتِّباعُ الهَوى

8 / 1: پيروى از هواى نفس

الكتاب

قرآن

«أَفَرَءَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَن يَهْدِيهِ مِن بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ».

«پس آيا ديدى كسى را كه هوس خويش را معبود خود قرار داده است و خدا، او را دانسته، گم راه گردانيده و بر گوش او و دلش، مُهر زده و بر ديده اش، پرده نهاده است؟ آيا پس از خدا، چه كسى او را هدايت خواهد كرد؟ آيا پند نمى گيريد؟».

الحديث

حديث

144. الإمام عليّ عليه السلام: الهَوى شَريكُ العَمى.

144. امام على عليه السلام: هَوَس، شريك كوردلى است.

145. عنه عليه السلام: مَن رَكِبَ الهَوى، أدرَكَ العَمى.

145. امام على عليه السلام: كسى كه بر [مَركب] هوس بنشيند، به كورى مى رسد.

146. عنه عليه السلام: اُوصيكُم بِمُجانَبَةِ الهَوى؛ فَإِنَّ الهَوى يَدعو إلَى العَمى، وهُوَ الضَّلالُ فِي الآخِرَةِ وَالدُّنيا.

146. امام على عليه السلام: شما را به دورى گُزيدن از هواى نفس، سفارش مى كنم؛ چرا كه هواى نفس، به كورى [دل و بينش] فرا مى خوانَد و آن، [موجب] گم راهى در آخرت و دنياست.

147. عنه عليه السلام: إذا أبصَرَتِ العَينُ الشَّهوَةَ عَمِيَ القَلبُ عَنِ العاقِبَةِ.

147. امام على عليه السلام: هر گاه چشم، شهوت بين شود، دل از ديدن عاقبت، كور مى گردد.

راجع: هذه الموسوعة: ج3 ص131 (الأكل / كثرة الأكل / مضار النهم الباطنية / حجاب الفطنة وظلمة القلب).

ر.ك: همين دانش نامه: ج4 ص379 (پرخورى و شكم بارگى / ضررهاى معنوى پرخورى / حجاب فهم و زيركى) و ص381 (تاريكى دل).

8 / 2: الرَّغبَةُ فِي الدُّنيا

8 / 2: گرايش به دنيا

148. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن يَرغَبُ فِي الدُّنيا فَطالَ فيها أمَلُهُ، أعمَى اللّهُ قَلبَهُ عَلى قَدرِ رَغبَتِهِ فيها.

148. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كه به دنيا گرايد و آرزوهاى دنيوى اش، دور و دراز گردد، خداوند به اندازه گرايش او به دنيا، دلش را كور مى گردانَد.

149. الإمام عليّ عليه السلام ـ في صِفَةِ الدُّنيا ـ: مَن أبصَرَ بِها بَصَّرَتهُ، ومَن أبصَرَ إلَيها أعمَتهُ .

149. امام على عليه السلام ـ در توصيف دنيا ـ: هر كه به دنيا بنگرد [و آن را آيينه عبرت سازد]، دنيا او را بينا مى گردانَد و آن كه به دنيا [به عنوان هدف] بنگرد، دنيا كورش مى سازد.

150. عنه عليه السلام ـ في صِفَةِ أهلِ الدُّنيا ـ: سَلَكَت بِهِمُ الدُّنيا طَريقَ العَمى، وأَخَذَت بِأَبصارِهِم عَن مَنارِ الهُدى، فَتاهوا في حَيرَتِها، وغَرِقوا في نِعمَتِها، وَاتَّخَذوها رَبّا، فَلَعِبَت بِهِم ولَعِبوا بِها، ونَسوا ما وَراءَها.

150. امام على عليه السلام ـ در ويژگى دنياطلبان ـ: دنيا، آنها را به كوره راه برده و ديدگانشان را از ديدن نشانه هاى راهيابى، فرو پوشانده است. از اين رو، در حيرتكده دنيا، سرگشته اند و در نعمت هاى آن، غرقه. دنيا را پروردگار خويش گرفته اند. از اين رو، دنيا، آنها را بازيچه ساخته است و آنها هم دنيا را، و فراسوىِ آن را، از ياد برده اند.

151. عنه عليه السلام: لِحُبِّ الدُّنيا صَمَّتِ الأَسماعُ عَن سَماعِ الحِكمَةِ، وعَمِيَتِ القُلوبُ عَن نورِ البَصيرَةِ.

151. امام على عليه السلام: به خاطر عشق به دنياست كه گوش ها، از شنيدن حكمت، كَر گشته اند و دل ها، از نور بصيرت، كور.

152. عنه عليه السلام: إنَّ مَن غَرَّتهُ الدُّنيا بِمُحالِ الآمالِ، وخَدَعَتهُ بِزورِ الأَمانِيِّ؛ أورَثَتهُ كَمَهاً، وأَلبَسَتهُ عَمىً، وقَطَعَتهُ عَنِ الاُخرى، وأَورَدَتهُ مَوارِدَ الرَّدى.

152. امام على عليه السلام: كسى كه دنيا، او را با آمال مُحال، فريفته و با آرزوهاى دروغين، فريب داده است، ميراث بى بينشى برايش بر جا گذاشته و [جامه] كورى بر او پوشانده است و از آخرت، محرومش ساخته و او را به جايگاه هاى هلاكت و تباهى مى آورد.

153. عنه عليه السلام: مَن غَلَبَتِ الدُّنيا عَلَيهِ، عَمِيَ عَمّا بَينَ يَدَيهِ.

153. امام على عليه السلام: كسى كه دنيا بر او غالب آيد، از [ديدن] آنچه فراپيش اوست، كور مى گردد.

154. عنه عليه السلام: مَن قَصَّرَ نَظَرَهُ عَلى أبناءِ الدُّنيا، عَمِيَ عَن سَبيلِ الهُدى.

154. امام على عليه السلام: كسى كه نگاهش به دنياپرستان محدود گردد، از ديدن راه راست، كور مى شود.

155. عنه عليه السلام ـ فيما كَتَبَهُ إلى بَعضِ أصحابِهِ ـ: اِرفِضِ الدُّنيا؛ فَإِنَّ حُبَّ الدُّنيا يُعمي ويُصِمُّ ويُبكِمُ، ويُذِلُّ الرِّقابَ.

155. امام على عليه السلام ـ در نامه اى كه به يكى از يارانش نوشت ـ: دنيا را رها كن؛ زيرا دوستى دنيا، كور و كَر و لال مى گردانَد و سرافكندگى مى آورد.

8 / 3: الغَفلَةُ

8 / 3: غفلت

الكتاب

قرآن

«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِْنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَايَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَايُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لَايَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَْنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ».

«و در حقيقت، ما بسيارى از جنّيان و آدميان را براى جهنّم آفريده ايم؛ [چرا كه] دل هايى دارند كه با آنها [حقايق را] دريافت نمى كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى بينند و گوش هايى دارند كه با آنها نمى شنوند. آنان، همانند چارپايان اند؛ بلكه گم راه ترند. آنان، همان غافلان اند».

الحديث

حديث

156. رسول اللّه صلى الله عليه و آله ـ في خَبَرٍ طَويلٍ ـ: وأَمّا عَلامَةُ الغافِلِ فَأَربَعَةٌ: العَمى، وَالسَّهوُ، وَاللَّهوُ، وَالنِّسيانُ.

156. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در حديثى طولانى ـ: و امّا نشانه غافل، چهار چيز است: كورى، اشتباه كردن، سرگرمى، و فراموشى.

157. الإمام عليّ عليه السلام: دَوامُ الغَفلَةِ يُعمِي البَصيرَةَ.

157. امام على عليه السلام: ادامه يافتن غفلت، ديده بصيرت را كور مى كند.

8 / 4: الحُبُّ وَالبُغضُ

8 / 4: عشق و نفرت

158. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: حُبُّكَ لِلشَّيءِ يُعمي ويُصِمُّ.

158. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: عشق تو به يك چيز، [تو را] كور و كَر مى كند.

159. الإمام عليّ عليه السلام: مَن عَشِقَ شَيئاً أعشى بَصَرَهُ وأَمرَضَ قَلبَهُ، فَهُوَ يَنظُرُ بِعَينٍ غَيرِ صَحيحَةٍ، ويَسمَعُ بِاُذُنٍ غَيرِ سَميعَةٍ، قَد خَرَقَتِ الشَّهَواتُ عَقلَهُ، وأَماتَتِ الدُّنيا قَلبَهُ، ووَلِهَت عَلَيها نَفسُهُ، فَهُوَ عَبدٌ لَها ولِمَن في يَدَيهِ شَيءٌ مِنها، حَيثُما زالَت زالَ إلَيها، وحَيثُما أقبَلَت أقبَلَ عَلَيها.

159. امام على عليه السلام: هر كه عاشق چيزى شود، آن چيز، ديده اش را كور و دلش را بيمار مى كند. چنين كسى با ديده اى ناسالم مى نگرد و با گوشى ناشنوا مى شنود. شهوت ها، خِردش را از هم گسيخته و دنيا، دلش را ميرانده و جانش، شيفته آن گشته است. بنا بر اين، بنده دنيا و بنده دنياداران است، هر جا دنيا برود، او نيز مى رود و به هر سو كه دنيا رو كند، او بِدان رو مى كند.

160. عنه عليه السلام: عَينُ المُحِبِّ عَمِيَّةٌ عَن مَعايِبِ المَحبوبِ، واُذُنُهُ صَمّاءُ عَن قُبحِ مَساويهِ.

160. امام على عليه السلام: ديده عاشق، از ديدن عيب هاى معشوق، كور است و گوش او، از شنيدن زشتىِ معايبش، كَر.

8 / 5: تَركُ العَمَلِ بِالعِلمِ

8 / 5: عمل نكردن به علم

161. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: مَن تَعَلَّمَ العِلمَ ولَم يَعمَل بِما فيهِ، حَشَرَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ أعمى.

161. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر كس علم بياموزد و به آن عمل نكند، خداوند در روز قيامت، او را كور محشور مى كند.

راجع: ح162.

ر.ك: ص481 ح162.

8 / 6: اللَّجاجُ

8 / 6: لجاجت و خيره سرى

«الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَهَا عِوَجًا وَ هُم بِالْاخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ * أُوْلَئِكَ لَمْ يَكُونُواْ مُعْجِزِينَ فِى الْأَرْضِ وَ مَا كَانَ لَهُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِيَاءَ يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا كَانُواْ يَسْتَطِيعُونَ السَّمْعَ وَ مَا كَانُواْ يُبْصِرُونَ».

«همانان كه [مردم را] از راه خدا، باز مى دارند و آن را كج مى شمارند و خود، به آخرت، باور ندارند. آنان در زمين، درمانده كنندگان [خدا] نيستند و جز خدا، دوستانى براى ايشان نيست. عذاب براى آنان، دوچندان مى شود. آنان، توان شنيدن [حق را] نداشتند و [آن را] نمى ديدند».

8 / 7: تِلكَ الخِصالُ

8 / 7: اين خصلت ها

الكتاب

قرآن

«فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُواْ فِى الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُواْ أَرْحَامَكُمْ * أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ».

«پس [اى مناقان!] آيا اميد بستيد كه چون [از خدا] برگشتيد (/ حاكميت يافتيد)، در زمينْ فساد كنيد و خويشاوندى هاى خود را از هم بگُسَليد؟ اينان، همان كسانى اند كه خدا، آنان را لعنت كرده و ايشان را ناشنوا و چشم هايشان را نابينا كرده است».

الحديث

حديث

162. رسول اللّه صلى الله عليه و آله: إذا ظَهَرَ العِلمُ وَاحتُرِزَ العَمَلُ، وَائتَلَفَتِ الأَلسُنُ وَاختَلَفَتِ القُلوبُ، وتَقاطَعَتِ الأَرحامُ، هُنالِكَ «لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمَى أَبْصَارَهُمْ».

162. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: هر گاه علم آشكار شود و از عمل، دورى شود و زبان ها با هم شوند و دل ها از هم جدا گردند و پيوندهاى خويشاوندى بگُسَلند، اين جاست كه «خدا، آنان را لعنت مى كند و ناشنوايشان مى گردانَد و چشم هايشان را نابينا مى سازد».

163. عنه صلى الله عليه و آله: لَولا أنَّ الشَّياطينَ يَحومونَ عَلى قُلوبِ بَني آدَمَ لَنَظَروا إلَى المَلَكوتِ.

163. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله: اگر نبود اين كه شياطين، پيرامون دل هاى آدميان پَرسه مى زنند، هر آينه، انسان ها ملكوت را مى ديدند.

164. الإمام عليّ عليه السلام: الأَمانِيُّ تُعمي أعيُنَ البَصائِرِ.

164. امام على عليه السلام: آرزوها، چشم هاى بصيرت را كور مى كنند.

165. عنه عليه السلام: مَن نَسِيَ اللّهَ سُبحانَهُ، أنساهُ اللّهُ نَفسَهُ وأَعمى قَلبَهُ.

165. امام على عليه السلام: هر كس خداى سبحان را از ياد ببَرَد، خداوند، خودش را از يادش مى بَرَد و دلش را كور مى گردانَد.

166. عنه عليه السلام: ما أعمَى النَّفسَ الطّامِعَةَ عَنِ العُقبَى الفاجِعَةِ.

166. امام على عليه السلام: چه كور است نَفْس طمع وَرز از ديدن فرجام دردآور [طمع]!

167. عنه عليه السلام: مَنِ استَهدَى الغاوِيَ ، عَمِيَ عَن نَهجِ الهُدى.

167. امام على عليه السلام: هر كه از گم راه، راه نمايى جويد، راه راست را نمى بيند.

168. عنه عليه السلام: إنَّ لِلقُلوبِ شَهوَةً وإقبالاً وإدباراً، فَائتوها مِن قِبَلِ شَهوَتِها وإقبالِها، فَإِنَّ القَلبَ إذا اُكرِهَ عَمِيَ.

168. امام على عليه السلام: همانا دل ها را خواهش و روى آوردن و روى گردانى اى است. پس هر گاه خواستند و روى آوردند، آنها را به كار گيريد؛ چرا كه دل، اگر [به كارى] مجبور گردد، كور مى شود.

169. عنه عليه السلام: إذا مُلِئَ البَطنُ مِنَ المُباحِ، عَمِيَ القَلبُ عَنِ الصَّلاحِ.

169. امام على عليه السلام: هر گاه شكم از خوردنى هاى مباح، پُر گردد، دل از ديدن خير و صلاح، كور مى شود.

170. عنه عليه السلام: مَن غَنِيَ عَنِ التَّجارُبِ، عَمِيَ عَنِ العَواقِبِ.

170. امام على عليه السلام: هر كه خود را از تجربه ها بى نياز ببيند، فرجام ها را نمى بيند.

171. عنه عليه السلام: اِحذَرِ الشُّبهَةَ وَاشتِمالَها عَلى لُبسَتِها، فَإِنَّ الفِتنَةَ طالَما أغدَفَت جَلابيبَها، وأَغشَتِ الأَبصارَ ظُلمَتُها.

171. امام على عليه السلام: از شُبهه و اشتباه افكنى هاى آن بپرهيز؛ زيرا فتنه، چندى است كه پرده هاى خود را فرو هِشته و تاريكى اش، ديده ها را نابينا كرده است.

172. عنه عليه السلام: رُبَّما أخطَأَ البَصيرُ رُشدَهُ.

172. امام على عليه السلام: چه بسا كه بينا در ديدن راه درست خويش، خطا مى كند!

173. عنه عليه السلام: نُزولُ القَدَرِ يُعمِي البَصَرَ.

173. امام على عليه السلام: فرود آمدن تقدير، ديده[ى بصيرت] را كور مى كند.

راجع: هذه الموسوعة: ج4 ص119 (الأمل / مضارّ الآمال الباطلة / زوال العقل وذهاب البصيرة).

موسوعة العقائد الإسلامية: ج2 ص163 (المعرفة / القسم السابع: موانع المعرفة).

ر.ك: همين دانش نامه: ج6 ص187 (زيان هاى آرزوهاى باطل / از بين رفتن خرد) و ص189 (از بين رفتن بينش)

و دانش نامه عقايد اسلامى: ج2 ص517 (معرفت شناسى / بخش هفتم: موانع شناخت).