ج ن ن / الجنون

الجُنونُ (نسخه آزمایشی)

دیوانگی

درآمد

جنون، دیوانگی یا روان‌پریشی، بیماری شدید روانی است که به سبب آن، اندیشه، احساس و رفتار فرد بیمار، تغییر می‌یابد و او را از حالت متعارف مردمان خارج می‌کند.

جنون در فرهنگ کهن، عارضه‌ای برخاسته از فقدان عقل یا افتادن پرده‌ای بر قوای عقلانی و ادراکی انسان شمرده می‌شده، که سبب کاستی یا اختلال در شناسایی درست از نادرست، حق از باطل، و سَره از ناسره، و در نتیجه بروز رفتارهای نامعقول و نسنجیده در فرد مبتلا می‌گردد.

جنون از ریشۀ «ج ‌ن ‌ن» و هم‌ریشه با «جن»، «جنّت» و «جنین» است که تحلیل واژه‌شناختی آن در مدخل «جن» در همین دانش‌نامه به تفصیل بیان شد. بر اساس این ریشه، «مجنون» به کسی گفته می‌شود که به دلیل تعطیل یا مستور شدن توان عقلی، ادراکی و احساسی، امکان خردورزی نظری و عملی از وی سلب شده و در نتیجه، رفتار و تصمیم نادرست داشته باشد.

در فرهنگ کهن عرب، گاه مجنون به معنای «فرد جن‌زده» نیز به کار رفته؛ یعنی فردی که به پندار مردم، جنّیان بر خِرد و ادراک او تسلّط یافته‌اند و از زبان وی سخنانی می‌گویند و یا به دست او کارهایی انجام می‌دهند که پیش از آن، از وی شنیده و دیده نشده است. کاربرد مجنون در این معنا با کاربرد اوّل آن، متفاوت است.

جنون، در قرآن

مشتقّات ریشۀ «ج ‌ن ‌ن» در قرآن 201 بار به کار رفته که شانزده بار آن (یازده بار کلمۀ مجنون و پنج بار کلمۀ جِنّه) مرتبط با جنون است.

بیشتر موارد کاربرد «مجنون» در قرآن، حکایت قول مشرکان غرض‌ورز، به پیامبر گرامی اسلام و برخی پیامبران پیشین همچون نوح و موسی علیهما السلام است.

مقصود شرک‌ورزانِ مُنکر وحی و نبوّت از به کار بردن این واژه، مبارزه با اهداف والای پیامبران و دور ساختن تودۀ مردم از گرایش به تعالیم و اخلاق الهی پیامبران بوده است. از این رو با توهین کردن به پیامبران و مجنون نامیدن آنان، آموزه‌های ایشان را به دور از خردورزی یا برگرفته از موجودی فراطبیعی به نام جن معرّفی می‌کردند.

بیشتر مفسّران و مترجمان قرآن، تعبیرهای قرآنیِ «مجنون» و «بِهِ جِنّةٌ» را دیوانگی و اختلال عقل ترجمه کرده‌اند و سبب صدور این اتّهام را ادّعای نبوّت و ارتباط با خدا، نفی خدایان دیگر، خلقت دوباره در معاد و... از سوی پیامبران دانسته‌اند؛ امّا به نظر گروهی از مفسّران، مقصود مشرکان، آن بود که سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در پیِ تأثیر جنّیان و به القای آنان است که می‌خواهند تفرقه بیندازند و بر انسان‌ها سلطه یابند.

در این باره می‌توان گفت: مجنون و سفیه خواندن برخی پیامبران نظیر نوح و هود علیهما السلام، با هدف القای اختلال عقلی آنان، و مجنون خواندن پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و موسی علیه السلام با هدف القای اثرپذیری آنان از جنّیان بوده است. بدین سبب، از عبارات (مُعَلَّمٌ مَّجْنُونٌ؛تعلیم یافته [از غیر خدا] و جن‌زده است) و (سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ؛ جادوگری یا جن‌زده‌ای است) در بارۀ آنان استفاده کرده‌اند.

نکتۀ مهم در بارۀ مضمون سخنان و نحوۀ سخن گفتن پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و معجزۀ موسی علیه السلام این است که مخاطبان، والاییِ قول و فعل آنان نسبت به دیگر افراد معاصر خود را درک می‌کردند و آن را فرابشری می‌دیدند. سران مشرک و فرعونیان، قابلیت اثرگذاری پیامبران علیهم السلام را بر جامعۀ مخاطب، بویژه محرومان جامعه، حس می‌کردند و روشن است که پذیرش وحیانی و الهی بودن آن آموزه‌ها، بر خلاف منافع قدرت‌مداران بود. بدین سبب برای کاهش تأثیر معجزات پیامبران و فریب مردمان، معجزۀ آنان را القا و آموختۀ جنّیان معرّفی می‌کردند و خود آنان را آموزش دیدۀ جنّیان و مجنون می‌خواندند. عبارت‌های (لِشَاعِرٍ مَّجْنُونٍ؛ شاعری جن‌زده) یا (كَاهِنٍ وَ لَا مَجْنُونٍ؛ کاهنی جن‌زده) نیز ناظر به اثرپذیری از جنّیان است، همچنان که گاه پیامبر صلی الله علیه و آله را دانش‌آموختۀ انسانی دیگر (و نه خدا) معرّفی می‌کردند.

جنون، در احادیث

مجموعه احادیث مرتبط با جنون، در چند گروه کلّی جای می‌گیرند:

در برخی احادیث، «جنون» به عنوان یک بیماری و «مجنون» به عنوان فردی بیمار و مبتلا، سزاوار ترحّم دانسته شده است.

در مواردی، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگامی که فردی دیوانه به وسیلۀ مردمان عادی، تمسخر شده است، بیمار خواندن مجنون، کم‌خرد و دیوانۀ واقعی را کسی ‌شمرده‌اند که متکبّر یا عصیانگر در برابر باری تعالی باشد. پیامبر صلی الله علیه و آله با تفاوت نهادن میان جنون به عنوان بیماری مغزی و جنون به عنوان بیماری معرفتی، ذهن مخاطبان را به معرّفی مظاهر و نمودهای ویژه‌ای از فقدان و کاستی عقل، سوق داده‌اند که نزد مردم عادی زیرکی شمرده می‌شوند؛ ولی آثار و پیامدهایی خطرناک‌تر از جنون عُرفی (بیماری مغزی) دارد. از این منظر، نافرمانی مداوم حق تعالی و وا نهادن آخرت و پیروی از شیطان، نشان از زوال و تعطیلی خرد یا مانع و حجابْ پیدا کردنِ آن دارند.

پیامبر صلی الله علیه و آله همچنین خشم (عصبانیت) را دیوانگی شمرده است؛ زیرا خشم، حالتی است که در لحظۀ فوران آن، غالباً قوای عقلانی و توان سنجشگری فرد، به تعطیلی می‌گرایند و ممکن است پیامدهای سخت و جبران‌ناپذیری برای شخص خشمناک و اطرافیان او در بر داشته باشد.

دستۀ دیگر از احادیث، ناظر به بیان احکام فقهی فرد مجنون است. مجنون، مشمول حدیث «رفع» و از دایرۀ مجازات‌های شرعی بیرون است.

گروه دیگر احادیث، ناظر به آموزه‌های اخلاقی در بارۀ فرد مجنون و دستۀ آخر در صدد بیان راه‌های پیشگیری و درمان جنون است.

جنون، در پزشکی

در پزشکی سنّتی ایران، به هم خوردن تعادل اخلاط چهارگانه (بویژه غلبۀ سودا بر بدن) را مایۀ دیوانگی می‌شمارند. دیدگاه‌های پزشکی سنّتی در بارۀ جنون، بر گرفته از طبّ کهن ایرانی و یونانی ‌اند.

جنون یا دیوانگی، گونۀ شدید یک بیماری است و اساساً با انواع کم‌خردی همچون حُمق، بِلاهت و سَفَه، متفاوت است.

در پزشکی نوین، جنون، جزئی از بیماری‌های مغز و اعصاب یا اعصاب و روان است.

از منظر پزشکی جدید، جنون با برخی از اختلالات روانی همانند وسواس شدید (مَرَضی) و توهّم و بیماری‌هایی چون صرع، مالیخولیا و هذیان‌گویی تفاوت دارد.

آثار فقهی و حقوقی جنون

در منابع فقهی از جنون با تعبیرهایی چون: زوال عقل، فساد عقل یا اختلال عقل یاد شده است. از منظر فقهی و حقوقی، جنون، بیماری شدید روانی است که سبب کاهش یا رفع مسئولیت کیفری و گاه مدنی شخص مبتلا یا ابطال آثار مترتّب بر فعل او و سلب اهلیت قانونی وی در تصرّفات حقوقی و مالی می‌شود.

از منظر فقه اسلامی، خطاب شرعی، متوجّه فرد مجنون نمی‌شود و او مکلّف به تکلیف الهی نیست و مجازات هم نخواهد شد. همچنین عقود و ایقاعات مجنون، باطل‌ اند و فرد مجنون، از تصرّف در اموال و سایر امور مربوط به خویش، محجور (ممنوع) است.

از این رو، مجنون، صلاحیت انجام اعمالی چون: خرید، فروش، اجاره، وکالت، شراکت، جعاله، مضاربه، نکاح، طلاق، وصیّت، قضاوت، قیمومت، اقامۀ دعوا، شهادت، اقرار، سوگند، عفو، صلح، و هبه را ندارد و حدود شرعی در بارۀ او اجرا نمی‌شوند.

البتّه در مواردی که مجنون، خسارتی به دیگران وارد کند، سرپرست او موظّف به جبران خسارت است.

اموال و درآمد مجنون، مشمول زکات و خمس نیست و البته اولیای او موظّف به انجام برخی واجبات شرعی از جانب او هستند.

عنوان «جنون» در یک نگاه

در این مدخل، آموزه‌های کتاب و سنّت در بارۀ جنون، در دو فصل، سامان یافته‌اند:

در فصل اوّل به جنون عرفی و ظاهری پرداخته شده و عوامل پدیداری جنون، راه‌های پیشگیری از آن (همچون خوردنی‌ها و ادعیه) و راه‌های درمان آن، معرّفی و احکام مجنون از منظر شرع مقدّس بیان گردیده‌اند.

در فصل دوم به جنون باطنی پرداخته شده و نمونه‌هایی از پوشیده شدن خرد انسانی، از منظر احادیث، بیان شده‌اند، از قبیل: غرور، جوانی، عصبانیت، خودپسندی، مداومت بر گناه و مقدّم داشتن دنیا بر آخرت.

الفصل الأوّل: الجُنونُ الظّاهِرُ

فصل يکم: ديوانگی ظاهری

۱ / ۱: ما يورِثُ الجُنونَ

۱ / ۱: عوامل ديوانگی

1. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله - في وَصِيَّتِهِ لِعَلِيٍّ علیه السلام -: يا عَلِيُّ، لا تُجامِعِ امرَأَتَكَ في أوَّلِ الشَّهرِ و وَسَطِهِ و آخِرِهِ؛ فَإِنَّ الجُنونَ وَ الجُذامَ وَ الخَبَلَ لَيُسرِعُ إلَيها و إلیٰ وَلَدِها.

1. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - در سفارش به علی علیه السلام -: ای علی! با همسر خود در آغاز و میان و پایان ماه، آميزش نکن؛ زیرا ديوانگی، خوره و بی‌خِردی، با شتاب به سراغ او و فرزندش می‌رود.

2. الإمام الباقر علیه السلام: إنَّ فيما أوصیٰ بِهِ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله عَلِيّاً علیه السلام قالَ: يا عَلِيُّ، لا تُجامِع أهلَكَ في أوَّلِ لَيلَةٍ مِنَ الهِلالِ، و لا في لَيلَةِ النَّصفِ، و لا في آخِرِ لَيلَةٍ؛ فَإِنَّهُ يُتَخَوَّفُ عَلیٰ وَلَدِ مَن يَفعَلُ ذٰلِكَ الخَبَلُ.

فَقالَ عَلِيٌّ علیه السلام: و لِمَ ذاكَ يا رَسولَ اللهِ؟

فَقالَ: إنَّ الجِنَّ يُكثِرونَ غِشيانَ نِسائِهِم في أوَّلِ لَيلَةٍ مِنَ الهِلالِ، و لَيلَةِ النَّصفِ، و في آخِرِ لَيلَةٍ. أ ما رَأَيتَ المَجنونَ يُصرَعُ في أوَّلِ الشَّهرِ و في آخِرِهِ و في وَسَطِهِ؟!

2. امام باقر علیه السلام: از جمله سفارش‌های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام اين بود که فرمود: «ای علی! در شب اوّل ماه و در شب نيمه و شب آخر ماه با همسرت نزديکی مکن؛ زيرا بر فرزند کسی که چنین کند، بيم ديوانگی می‌رود».

علی علیه السلام گفت: چرا، ای پیامبر خدا؟

فرمود: «جنّيان در شب اوّل ماه و شب نيمه و شب آخر آن با زنانشان زياد نزديکی می‌کنند. آيا نديده‌ای که ديوانه در شب اوّل و آخر و میان ماه صرع می‌گيرد!؟».

3. الإمام الصادق علیه السلام: لا تُجامِع في أوَّلِ الشَّهرِ و لا في وَسَطِهِ و لا في آخِرِهِ؛ فَإِنَّهُ مَن فَعَلَ ذٰلِكَ فَليُسَلِّم لِسِقطِ الوَلَدِ، فَإِن تَمَّ أوشَكَ أن يَكونَ مَجنوناً، أ لا تَری أنَّ المَجنونَ أكثَرُ ما يُصرَعُ في أوَّلِ الشَّهرِ و وَسَطِهِ و آخِرِهِ؟!

3. امام صادق علیه السلام: در شب اوّل و نیمه و آخر ماه، مقاربت نکن؛ زيرا هر کس چنين کند، بايد سِقط شدن فرزند را بپذيرد، و اگر هم [سقط نشود و] کامل به دنيا آید، ممکن است ديوانه باشد. آيا نمی‌بينی که ديوانه، بيشتر وقت‌ها در اوّل و نیمه و آخر ماه دچار صرع می‌شود؟

4. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ اللهَ تَبارَكَ و تَعالیٰ كَرِهَ لَكُم أيَّتُهَا الاُمَّةُ أربَعاً و عِشرينَ خَصلَةً و نَهاكُم عَنها:... و كَرِهَ أن يَغشَى الرَّجُلُ المَرأَةَ و قَدِ احتَلَمَ حَتّیٰ يَغتَسِلَ مِنِ احتِلامِهِ الَّذي رَأیٰ؛ فَإِن فَعَلَ و خَرَجَ الوَلَدُ مَجنوناً فَلا يَلومَنَّ إلّا نَفسَهُ.

4. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند - تبارک و تعالی - برای شما، بیست و چهار خصلت را ناخوش داشته و از آنها نهی‌تان کرده است:... و خوش ندارد مردِ محتلم با زن آمیزش کند، مگر از احتلامی که دیده، غسل کند. پس اگر [با همان حالت،] این کار را کرد و فرزند ديوانه به دنيا آمد، هرگز نبايد کسی را جز خودش ملامت کند.

5. الإمام الرضا علیه السلام: الجِماعُ بَعدَ الجِماعِ مِن غَيرِ فَصلٍ بَينَهُما بِغُسلٍ، يورِثُ لِلوَلَدِ الجُنونَ.

5. امام رضا علیه السلام: آميزش پس از آميزش، بی آن که ميان آنها غسلی فاصله انداخته باشد، برای فرزند، دیوانگی در پی دارد.

6. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: تَوَقَّوا عَلیٰ أولادِكُم مِن لَبَنِ البَغِيَّةِ وَ المَجنونَةِ؛ فَإِنَّ اللَّبَنَ يُعدي.

6. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: کودکانتان را از شيرِ زنان بدکاره و ديوانه، دور نگه داريد؛ چرا که شير، [ويژگی‌های دايه را] سرايت می‌دهد.

7. عنه‌ صلی الله علیه و آله: - في وَصِیَّتِهِ لِعَلِيًٍّ علیه السلام - يا عَلِيُّ، ثَلاثَةٌ يُتَخَوَّفُ مِنهُنَّ الجُنونُ: التَّغَوُّطُ بَينَ القُبورِ، وَ المَشيُ في خُفٍّ واحِدٍ، وَ الرَّجُلُ يَنامُ وَحدَهُ.

7. پيامبر صلی الله علیه و آله: ای علی! سه کار است که در آنها بيم ديوانگی هست: قضای حاجت کردن ميان قبرها، راه رفتن با يک لنگه کفش، و اين که انسان، تنها بخوابد.

۱ / ۲: ما يَقي مِنَ الجُنونِ

۱ / ۲: آنچه انسان را از ديوانگی حفظ می‌کند

۱ / ۲ - ۱: اِفتِتاحُ الطَّعامِ وَ اختِتامُهُ بِالمِلحِ

۱ / ۲ - ۱: خوردن نمک در آغاز و پايان غذا

8. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله ـ لِعَلِيٍّ علیه السلام ـ: يا عَلِيُّ، افتَتِح طَعامَكَ بِالمِلحِ وَ اختِم بِالمِلحِ؛ فَإِنَّ مَنِ افتَتَحَ طَعامَهُ بِالمِلحِ و خَتَمَ بِالمِلحِ عوفِيَ مِنِ اثنَينِ و سَبعينَ نَوعاً مِن أنواعِ البَلاءِ، مِنهُ الجُذامُ وَ الجُنونُ وَ البَرَصُ.

8. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - به علی علیه السلام -: ای علی! غذايت را با نمک آغاز کن و با نمک پايان ده؛ زيرا کسی که غذايش را با نمک آغاز کند و با نمک پايان دهد، از هفتاد و دو نوع از انواع بیماری، سالم می‌ماند، از جمله: جذام، ديوانگی و پيسی.

9. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله - في وَصِيَّتِهِ لِأَمیرِ المُؤمِنينَ علیه السلام -: يا عَلِيُّ، ابدَأ بِالمِلحِ وَ اختِم بِهِ؛ فَإِنَّ المِلحَ شِفاءٌ مِن سَبعينَ داءً، أذَلُّهَا الجُنونُ وَ الجُذامُ وَ البَرَصُ.

9. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - در سفارش‌های خود به امير مؤمنان علیه السلام -: ای علی! [غذايت را] با نمک آغاز کن و با آن پايان ده؛ زيرا نمک، شفای هفتاد درد است که کمترينِ آنها ديوانگی، جذام و پيسی هستند.

10. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: ثَلاثُ لُقماتٍ بِالمِلحِ قَبلَ الطَّعامِ و ثَلاثٌ بَعدَ الطَّعامِ، تُصرَفُ بِهِنَّ عَنِ ابنِ آدَمَ اثنَينِ و سَبعينَ نَوعاً مِنَ البَلاءِ، مِنهَا الجُنونُ وَ الجُذامُ وَ البَرَصُ.

10. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: سه لقمه [خوردن] با نمک پیش از غذا و سه لقمه پس از غذا، هفتاد و دو نوع بلا را از آدمیزاد دور می‌کند، از جمله: ديوانگی و جذام و پيسی را.

۱ / ۲ - ۲: غَسلُ الرَّأسِ كُلَّ جُمُعَةٍ بِالخَطمِيِّ

۱ / ۲ - ۲: شستن سر با ختمی در هر جمعه

11. الإمام الصادق علیه السلام: غَسلُ الرَّأسِ بِالخَطمِيِّ في كُلِّ جُمُعَةٍ أمانٌ مِنَ البَرَصِ وَ الجُنونِ.

11. امام صادق علیه السلام: شستن سر با [گُل] خَتمی در هر جمعه، ايمنی‌بخش از پيسی و ديوانگی است.

۱ / ۲ - ۳: تَقليمُ الأظفارِ و أَخذُ الشّارِبِ كُلَّ جُمُعَةٍ

۱ / ۲ - ۳: گرفتن ناخن‌ها و کوتاه کردن سبيل در هر جمعه

12. الخصال عن السكوني عن الإمام الصادق عن أبيه علیهما السلام : قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: مَن قَلَّمَ أظفارَهُ يَومَ الجُمُعَةِ أخرَجَ اللهُ مِن أنامِلِهِ الدّاءَ و أَدخَلَ فيهِ الدَّواءَ.

و رُوِيَ أنَّهُ لا يُصيبُهُ جُنونٌ و لا جُذامٌ و لا بَرَصٌ.

12. الخصال - به نقل از سکونی، از امام صادق، از پدرش علیهما السلام -: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر کس ناخن‌هايش را در روز جمعه بگيرد، خداوند درد را از انگشتان او بيرون برد و درمان را به وجودش وارد می‌کند».

و روايت شده است که: «به ديوانگی، جذام و پيسی دچار نمی‌شود».

13. الإمام الصادق علیه السلام: تَقليمُ الأَظفارِ و أَخذُ الشّارِبِ في كُلِّ جُمُعَةٍ أمانٌ مِنَ البَرَصِ وَ الجُنونِ.

13. امام صادق علیه السلام: گرفتن ناخن‌ها و کوتاه کردن سبيل در هر جمعه، ايمنی‌بخش از پيسی و ديوانگی است.

14. الكافي عن عبداللّه‌ بن هلال: قالَ لي أبو عَبدِ اللهِ علیه السلام: خُذ مِن شارِبِكَ و أَظفارِكَ في كُلِّ جُمُعَةٍ، فَإِن لم يَكُن فيها شَيءٌ فَحُكَّها؛ لا يُصيبُكَ جُنونٌ و لا جُذامٌ و لا بَرَصٌ.

14. الکافی - به نقل از عبد اللّٰه‌ بن هلال -: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «در هر جمعه، سبيل و ناخن‌های خود را کوتاه کن و اگر ناخنی [بلند] نداشتی، همان [کوتاه] را بسای، [که دیگر] هیچ ديوانگی، جذام و پيسی‌ای تو را مبتلا نمی‌کند».

راجع: بحار الأنوار: ج ۶۲ (باب معالجة الجنون و الصرع و الغشي و اختلال الدماغ).

ر. ک: بحار الأنوار: ج ۶۲ باب «معالجة الجنون و الصرع و الغشی و اختلال الدِّماغ».

۱ / ۲ - ۴: الحِجامَةُ فِي الرَّأسِ

۱ / ۲ - ۴: حجامت کردن در سر

15. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: عَلَيكُم بِالحِجامَةِ في جَوزَةِ القَمَحدُوَةِ؛ فَإِنَّهُ دَواءٌ مِنِ اثنَينِ و سَبعينَ داءً، و خَمسَةِ أدواءٍ مِنَ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ البَرَصِ، و وَجَعِ الأَضراسِ.

15. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: حجامت کنید در ناحیۀ پسِ سر؛ چون اين کار، درمان هفتاد و دو بيماری و پنج مرض از جمله: ديوانگی، جذام، پيسی و دندان‌درد است.

16. عنه‌ صلی الله علیه و آله: الحِجامَةُ فِي الرَّأسِ شِفاءٌ مِن سَبعٍ إذا ما نَویٰ صاحِبُها: مِنَ الجُنونِ، وَ  الجُذامِ، وَ البَرَصِ، وَ النُّعاسِ، و وَجَعِ الضِّرسِ، وَ الصُّداعِ، و ظُلمَةٍ يَجِدُها في عَينَيهِ.

16. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: حِجامت کردن در سر، شفا از هفت [بیماری] است، به شرط آن که حجامت کننده نيّت کند: ديوانگی، جذام، پيسی، چرت زدن، دندان‌درد، سردرد و تيرگی‌ای را که شخص در چشمان خود احساس می‌کند.

17. عنه‌ صلی الله علیه و آله: إنَّ الحِجامَةَ فِي الرَّأسِ دَواءٌ مِن داءِ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ العَشا، وَ البَرَصِ، وَ  الصُّداعِ.

17. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: حجامتِ در سر، درمانی برای مرض ديوانگی، جذام، شب‌کوری، پيسی و سردرد است.

18. المستدرك على الصحيحين عن أبي سعيد الخدري عن رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: المِحجَمَةُ الَّتي في وَسَطِ الرَّأسِ: مِنَ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ النُّعاسِ، وَ الأضراسِ.

وكانَ يُسَمّيها مُنقِذَةً.

18. المستدرک علی الصحيحين - به نقل از ابو سعيد خدری -: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حجامت کردن در وسط سر، برای [درمان] ديوانگی و جذام و خواب‌آلودگی و دندان‌درد است».

ایشان اين نوع حجامت را «مُنقِذه (نجات‌بخش)» می‌ناميد.

19. الإمام الصادق علیه السلام: قالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله - و أَشارَ بِيَدِهِ إلیٰ رَأسِهِ -: عَلَيكُم بِالمُغيثَةِ؛ فَإِنَّها تَنفَعُ مِنَ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ البَرَصِ، وَ الإكلَةِ، و وَجَعِ 2ِ.

19. امام صادق علیه السلام: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله با دستش به سر خود اشاره کرد و فرمود: «مُغيثه کنید؛ زيرا برای [درمان] ديوانگی، جذام، پيسی، خارش و دندان‌درد مفيد است».

۱ / ۲ - ۵: الحَوقَلَةُ

۱ / ۲ - ۵: گفتن «لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه‌»

20. الإمام الباقر علیه السلام: أتیٰ رَجُلٌ إلَی النَّبِيِّ صلی الله علیه و آله يُقالُ لَهُ شَيبَةُ الهُذَيلِ، فَقالَ: يا رَسولَ اللهِ، إنّي شَيخٌ قَد كَبِرَ سِنّي، وضَعُفَت قُوَّتي عَن عَمَلٍ كُنتُ عَوَّدتُهُ نَفسي؛ مِن صَلاةٍ و صِيامٍ و حَجٍّ و جِهادٍ، فَعَلِّمني - يا رَسولَ اللهِ - كَلاماً يَنفَعُنِي اللهُ بِهِ، و خَفِّف عَلَيَّ يا رَسولَ اللهِ.

فَقالَ: أعِد. فَأَعادَ ثَلاثَ مَرّاتٍ.

فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: ما حَولَكَ شَجَرَةٌ و لا مَدَرَةٌ إلّا و قَد بَكَت مِن رَحمَتِكَ، فَإِذا صَلَّيتَ الصُّبحَ فَقُل عَشرَ مَرّاتٍ: «سُبحانَ اللهِ العَظيمِ و بِحَمدِهِ، لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِيِّ العَظيمِ»؛ فَإِنَّ اللهَ يُعافيكَ بِذٰلِكَ مِنَ العَمیٰ، وَ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ الفَقرِ، وَ الهَرَمِ.

20. امام باقر علیه السلام: مردی به نام شَيبةُ الهُذَيل خدمت پيامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت: ای پیامبر خدا! من پيرمردی هستم که سال‌خورده شده‌ام و ديگر مانند قبل توان انجام دادن هیچ کاری از جمله نماز و روزه و حج و جهاد - که خود را بدان عادت داده بودم - ندارم. پس - ای پیامبر خدا - مطلبی به من بياموزيد که به واسطۀ آن، خداوند به من پاداشی دهد، در ضمن - ای پیامبر خدا - بر من سبک گيريد.

فرمود: «تکرار کن». و آن مرد سه بار [سخن خود را] تکرار کرد.

پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر درخت و کلوخی که پيرامونت بود، به حال تو گريست. نماز صبحت را که خواندی، ده مرتبه بگو: "سبحان اللّٰه‌ العظيم و بحمده، لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه‌ العلیّ العظيم". با اين ذکر، خداوند تو را از کوری، ديوانگی، جذام (خوره)، فقر و پيری حفظ می‌کند».

21. رسول اللّه‌صلی الله علیه و آله - لِقَبیصَةَ، و هُوَ رَجُل مِن أخوالِهِ صلی الله علیه و آله -: يا قَبيصَةُ، إذا أصبَحتَ و صَلَّيتَ الفَجرَ، فَقُل: «سُبحانَ اللهِ العَظيمِ و بِحَمدِهِ، و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ» أربَعاً، يُعطيكَ اللهُ عزّ و جلّ أربَعاً لِدُنياكَ و أَربَعاً لآخِرَتِكَ؛ فَأَمّا أربَعاً لِدُنياكَ: فَإِنَّكَ تُعافیٰ مِنَ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ البَرَصِ، وَ الفالِجِ.

21. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله - خطاب به قَبیصه، از خویشاوندان مادریِ خود -: ای قَبيصه! چون روز را آغاز کردی و نماز صبح گزاردی، چهار بار بگو: «سبحان اللّٰه‌ العظيم و بحمده و لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه‌»؛ خداوند عزّ و جلّ چهار چيز برای دنيايت به تو دهد و چهار چيز برای آخرتت. آن چهار چيز برای دنيايت [اینهاست]: از ديوانگی، جذام، پيسی و فلج محفوظ می‌مانی.

22. عنه‌ صلی الله علیه و آله: مَن بَسمَلَ و حَولَقَ كُلَّ يَومٍ عَشراً، خَرَجَ مِن ذُنوبِهِ كَيَومَ وَ لَدَتهُ اُمُّهُ، و دَفَعَ اللهُ عَنهُ سَبعينَ باباً مِنَ البَلاءِ؛ مِنهَا الجُنونُ وَ الجُذامُ وَالبَرَصُ وَ الفالِجُ، و كانَ أعظَمَ عِندَ اللهِ تَعالی مِن سَبعينَ حِجَّةً و عُمرَةً مُتَقَبَّلاتٍ بَعدَ حِجَّةِ الإِسلامِ، و وَكَّلَ اللهُ بِهِ سَبعينَ ألفَ مَلَكٍ يَستَغفِرونَ لَهُ إلَى اللَّيلِ.

22. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس روزی ده مرتبه «بسم اللّٰه‌ الرحمن الرحيم» و «لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه‌» بگويد، از گناهان پاک می‌شود، همانند روزی که مادرش او را زاده است، و خداوند، هفتاد نوع بيماری، از جمله ديوانگی و جذام و پيسی و فلج را از او دور می‌دارد، و [این ذکر] نزد خداوند متعال از هفتاد حج و عمرۀ پذيرفته شده، پس از حجّ واجب، برتر است، و برای [گفتن] آن، خداوند، هفتاد هزار فرشته بر او می‌گمارد که تا شب برايش طلب آمرزش کنند.

23. الإمام الصادق علیه السلام: مَن قالَ: «لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِيِّ العَظيمِ»، دَفَعَ اللهُ عَنهُ ثَلاثاً و سَبعينَ نَوعاً مِن أنواعِ البَلاءِ، أهوَنُهَا الجُنونُ.

23. امام صادق علیه السلام: هر کس بگويد: «لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه‌ العلیّ العظيم» خداوند، هفتاد و سه نوع از انواع بلا [و بيماری] را از او دور می‌کند که کمترينش ديوانگی است.

24. عنه علیه السلام: إذا صَلَّيتَ الغَداةَ وَ المَغرِبَ فَقُل: «بِسمِ اللهِ الرَّحمٰنِ الرَّحيمِ، لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِيِّ العَظيمِ» سَبعَ مَرّاتٍ؛ فَإِنَّهُ مَن قالَها لَم يُصِبهُ جُنونٌ و لا جُذامٌ و لا بَرَصٌ، و لا سَبعونَ نَوعاً مِن أنواعِ البَلاءِ.

24. امام صادق علیه السلام: چون نماز صبح و مغرب را خواندی، هفت بار بگو: «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم. لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه العلیّ العظیم»؛ زيرا هر کس این را بگويد، به ديوانگی و جذام و پيسی و هفتاد نوع از انواع بلا، دچار نمی‌شود.

25. عنه علیه السلام: مَن قالَ في دُبُرِ صَلاةِ الفَجرِ و دُبُرِ صَلاةِ المَغرِبِ سَبعَ مَرّاتٍ: «بِسمِ اللهِ الرَّحمٰنِ الرَّحيمِ، لا حَولَ ولا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِيِّ العَظيمِ»، دَفَعَ اللهُ عزّ و جلّ عَنهُ سَبعينَ نوعاً مِن أنواعِ البَلاءِ، أهوَنُهَا الرّيحُ وَ البَرَصُ وَ الجُنونُ.

25. امام صادق علیه السلام: هر کس در پی نماز صبح و در پی نماز مغرب، هفت بار بگويد: «بسم اللّٰه الرحمن الرحیم. لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه العلیّ العظیم»، خداوند عزّ و جلّ هفتاد نوع از انواع بلا را از او دور می‌سازد که کمترين آنها باد و پيسی و ديوانگی است.

26. عنه علیه السلام: مَن قالَ كُلَّ يَومٍ ثَلاثينَ مَرَّةً: «بِسمِ اللهِ الرَّحمٰنِ الرَّحيمِ، الحَمدُ لِلهِ رَبِّ العالَمينَ، و تَبارَكَ اللهُ أحسَنُ الخالِقينَ، و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ العَلِيِّ العَظيمِ»، دَفَعَ اللهُ عَنهُ تِسعَةً و تِسعينَ نَوعاً مِن أنواعِ البَلاءِ، أهوَنُهَا الجُنونُ.

26. امام صادق علیه السلام: هر کس هر روز، سی بار بگويد: « بسم اللّٰه الرحمن الرحیم. الحمد للّٰه ربّ العالمین و تبارک اللّٰه أحسن الخالقین و لا حول و لا قوّة إلّا باللّٰه العلیّ العظیم»، خداوند، نود و نُه نوع بلا را از او دور کند که سَبُک‌ترين آنها ديوانگی است.

27. الكافي عن جميل عن الإمام الصادق علیه السلام: مَن قالَ: «ما شاءَ اللهُ، لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلّا بِاللهِ» سَبعينَ مَرَّةً، صَرَفَ عَنهُ سَبعينَ نوعاً مِن أنواعِ البَلاءِ، أيسَرُ ذٰلِكَ الخَنقُ.

قُلتُ: جُعِلتُ فِداكَ و مَا الخَنقُ؟

قالَ: لا يَعتَلُّ بِالجُنونِ فَيُخنَق.

27. الکافی - به نقل از جميل -: امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس هفتاد بار بگويد: "ما شاء‌ اللّٰه. لا حولَ و لا قوّةَ إلّا باللّٰه؛ خواست، خواست خداست. هيچ نيرو و توانی نيست، جز از سوی خدا»، خداوند، هفتاد نوع از انواع بلا را از او می‌گردانَد که سَبُک‌ترين آنها خَنق است».

گفتم: فدایت شوم! خَنق چيست؟

فرمود: «به ديوانگی مبتلا نمی‌شود؛ امّا نَفَسش بالا نمی‌آید (خفه می‌شود)».

۱ / ۲ - ۶: الصَّدَقَةُ

۱ / ۲ - ۶: صدقه دادن

28. الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عن رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله : إنَّ اللهَ لا إلٰهَ إلّا هُوَ لَيَدفَعُ بِالصَّدَقَةِ الدّاءَ، وَ الدُّبَيلَةَ، وَ  الحَرَقَ، وَ الغَرَقَ، وَ الهَدمَ، وَ الجُنونَ.

و عَدَّ صلی الله علیه و آله سَبعينَ باباً مِنَ السّوءِ.

28. امام صادق علیه السلام - به نقل از پدرانش علیهم السلام -: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند - که جز او معبودی نيست - با صدقه دادن، درد و دمل بزرگ در شکم و سوختن و غرق شدن و زير آوار رفتن و ديوانگی را دفع می‌کند».

پيامبر صلی الله علیه و آله هفتاد نوع بدی را بر شمرد.

۱ / ۲ - ۷: قَضاءُ حاجَةِ المُؤمِنِ

۱ / ۲ - ۷: برآوردن نياز مؤمن

29. الإمام الصادق علیه السلام: قَضاءُ حاجَةِ المُؤمِنِ يَدفَعُ الجُنونَ وَ الجُذامَ وَ البَرَصَ.

29. امام صادق علیه السلام: برآوردن نياز مؤمن، ديوانگی، جذام و پيسی را دور می‌کند.

۱ / ۲ - ۸: صَومُ أربَعَةِ أيّامٍ مِن رَجَبٍ

۱ / ۲ - ۸: روزه گرفتن چهار روز در ماه رجب

30. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: مَن صامَ مِن رَجَبٍ أربَعَةَ أيّامٍ عوفِيَ مِنَ البَلايا كُلِّها: مِنَ الجُنونِ، وَ الجُذامِ، وَ البَرَصِ و.…

30. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس چهار روز از ماه رجب را روزه بگيرد، از همۀ بيماری‌ها عافیت می‌یابد، [از جمله] ديوانگی، جذام، پيسی و.…

۱ / ۲ - ۹: شَمُّ النَّرجِسِ

۱ / ۲ - ۹: بویيدن گل نرگس

31. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: شُمُّوا النَّرجِسَ و لَو فِي اليَومِ مَرَّةً، و لَو فِي الاُسبوعِ مَرَّةً، و لَو فِي الشَّهرِ مَرَّةً، و لَو فِي السَّنَةِ مَرَّةً؛ و لَو فِي الدَّهرِ مَرَّةً؛ فَإِنَّ فِي القَلبِ حَبَّةً مِنَ الجُنونِ وَ الجُذامِ وَ البَرَصِ، و شَمُّهُ يَقلَعُها.

31. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: گل نرگس ببوييد، گر چه روزی يک بار، گر چه هفته‌ای يک بار، گر چه ماهی يک بار، گر چه سالی يک بار و حتّی اگر شده در همۀ عمر، يک بار؛ چرا که در قلب، هسته‌ای از ديوانگی، خوره و پيسی وجود دارد و بوييدن گل نرگس، آن را بر می‌کَند.

۱ / ۲ - ۱۰: اِستِعمالُ السَّنا

۱ / ۲ - ۱۰: استفاده از سنا

32. الإمام الصادق علیه السلام: لَو عَلِمَ النّاسُ ما فِي السَّنا لَبَلَغوا كُلَّ مِثقالٍ مِنهُ بِمِثقالَينِ مِن ذَهَبٍ! أما إنَّهُ أمانٌ مِنَ البَهَقِ، وَ البَرَصِ، وَ الجُذامِ، وَ الجُنونِ، وَ الفالِجِ، وَ اللَّقوَةِ.

32. امام صادق علیه السلام: اگر مردم می‌دانستند گياه سَنا چه خواصّی دارد، هر مثقال آن را به [قیمت] دو مثقال طلا می‌رساندند. بدانيد که اين گياه، مايۀ ايمنی از بَهَک (لکّه‌های پوست)، پيسی، جذام (خوره)، ديوانگی، فلج و لَقوه است.

۱ / ۲ - ۱۱: أكلُ الكَرَفسِ

۱ / ۲ - ۱۱: خوردن کرفس

33. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: الكَرَفسُ يَفتَحُ السُّدَدَ، و يُذَكِّي القَلبَ، و يَرِثُ الحِفظَ، و يَطرُدُ الجُنونَ وَ الجُذامَ وَ البَرَصَ وَ الجُبنَ.

33. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: کرفس، انسداد [رگ‌ها] را می‌گشايد، قلب را طراوت می‌دهد، حافظه می‌آورد و ديوانگی، جذام، پيسی و ترسويی را دور می‌کند.

34. بحار الأنوار: رُوِيَ أنَّهُ [يَعنِي الكَرَفسَ] يورِثُ الحِفظَ، و يُذَكِّي القَلبَ، و يَنفِي الجُنونَ وَ الجُذامَ وَ البَرَصَ.

34. بحار الأنوار: روايت شده است که کرفس، حافظه می‌آورد، قلب را طراوت می‌بخشد و ديوانگی، جذام و پيسی را دور می‌کند.

۱ / ۳: أحكامُ المَجنونِ

۱ / ۳: احکام شخص ديوانه

35. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: رُفِعَ القَلَمُ عَن ثَلاثَةٍ: عَنِ المَجنونِ المَغلوبِ عَلی عَقلِهِ حَتّیٰ يُفيقَ.…

35. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: از سه کس، قلم [تکليف] برداشته شده است: از ديوانه‌ای که عقلش را از دست داده است، تا زمانی که بهبود يابد.…

36. الإمام الباقر علیه السلام: فَرَضَ اللهُ عَلَى النّاسِ مِنَ الجُمُعَةِ إلَى الجُمُعَةِ خَمساً و ثَلاثينَ صَلاةً، مِنها صَلاةٌ واحِدَةٌ فَرَضَها في جَماعَةٍ و هِيَ الجُمُعَةُ، و وَضَعَها عَن تِسعَةٍ: عَنِ الصَّغيرِ، وَ الكَبيرِ، وَ المَجنونِ، وَ المُسافِرِ، وَ العَبدِ، وَ المَرأَةِ، وَ المَريضِ، وَ الأَعمیٰ، و مَن كانَ عَلیٰ رَأسِ فَرسَخَينِ.

36. امام باقر علیه السلام: خداوند از جمعه تا جمعه، سی و پنج [نوبت] نماز بر مردم واجب فرمود که يکی از آنها را با جماعت واجب کرد و آن نماز جمعه است. اين نماز از نُه نفر برداشته شده است: از کودک، سال‌خورده، ديوانه، مسافر، بَرده، زن، بيمار، نابينا، و کسی که دو فرسنگ از آن فاصله دارد.

37. الإمام عليّ علیه السلام: عَمدُ الصَّبِيِّ وَ المَجنونِ خَطَأٌ.

37. امام علی علیه السلام: کار عمد کودک و ديوانه، خطا [و غير عمد] است.

الفصل الثّاني: الجُنونُ الباطِنِيُّ

فصل دوم: ديوانگی درونی

۲ / ۱: الشَّبابُ شُعبَةٌ مِنَ الجُنونِ

۲ / ۱: جوانی، شاخه‌ای از ديوانگی

38. رسول اللّه‌ صلی الله علیه و آله: الشَّبابُ شُعبَةٌ مِنَ الجُنونِ.

38. پيامبر خدا صلی الله علیه و آله: جوانی، شاخه‌ای از ديوانگی است.

۲ / ۲: الحِدَّةُ ضَربٌ مِنَ الجُنونِ

۲ / ۲: خشم، نوعی از ديوانگی

39. الإمام عليّ علیه السلام: الحِدَّةُ ضَربٌ مِنَ الجُنونِ؛لِأَنَّ صاحِبَها يَندَمُ، فَإِن لَم يَندَم فَجُنونُهُ مُستَحكِمٌ.

39. امام علی علیه السلام: خشم، نوعی ديوانگی است؛ زيرا فرد خشمگين [بعدها] پشيمان می‌شود و اگر پشيمان نشود، ديوانگی‌اش قطعی است.

40. عنه علیه السلام: إيّاكَ وَ الغَضَبَ؛ فَأَوَّلُهُ جُنونٌ و آخِرُهُ نَدَمٌ.

40. امام علی علیه السلام: از خشم بپرهيز، که آغاز آن، ديوانگی و فرجامش پشيمانی است.

۲ / ۳: عَلاماتُ الجُنونِ الباطِنِيِّ

۲ / ۳: نشانه‌های ديوانگی درونی

۲ / ۳ - ۱: التَّبَختُرُ فِي المَشيِ

۲ / ۳ - ۱: با تکبّر راه رفتن

41. الإمام الباقر علیه السلام: سَمِعتُ جابِرَ بنَ عَبدِ اللهِ الاَنصارِيَّ يَقولُ: مَرَّ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله بِرَجُلٍ مَصروعٍ و قَدِ اجتَمَعَ عَلَيهِ النّاسُ يَنظُرونَ إلَيهِ، فَقالَ صلی الله علیه و آله : عَلیٰ مَا اجتَمَعَ هٰؤُلاءِ؟

فَقيلَ لَهُ: عَلیٰ مَجنونٍ يُصرَعُ.

فَنَظَرَ إلَيهِ، فَقالَ: ما هٰذا بِمَجنونٍ، ألا اُخبِرُكُم بِالمَجنونِ حَقَّ المَجنونِ؟

قالوا: بَلیٰ يا رَسولَ اللهِ.

قالَ: إنَّ المَجنونَ حَقَّ المَجنونِ: المُتَبَختِرُ في مِشيَتِهِ، النّاظِرُ في عِطفَيهِ، المُحَرِّكُ جَنبَيهِ بِمَنكِبَيهِ، فَذٰاكَ المَجنونُ، و هٰذَا المُبتَلیٰ.

41. امام باقر علیه السلام: از جابر بن عبد اللّٰه‌ انصاری شنيدم که می‌گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بر مردی که دچار غش و صرع شده بود و مردم، گِرد او جمع شده بودند و تماشايش می‌کردند، عبور کرد. فرمود: «اينان گرد چه چيزی جمع شده‌اند؟».

به ایشان گفت: گرد ديوانه‌ای که غش کرده است.

ایشان به او نگاه کرد و فرمود: «اين ديوانه نيست. آيا شما را از ديوانۀ حقيقی آگاه نسازم؟».

گفتند: چرا، ای پیامبر خدا!

فرمود: «ديوانۀ حقیقی کسی است که با تکبّر راه رود، خودپسند باشد و [مغرورانه] پهلو و شانه بجنباند. آن ديوانه است و اين بيمار».

42. الإمام عليّ علیه السلام: بَينَما رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله يَمشي و أَنَا مَعَهُ، إذا جَماعَةٌ، فَقالَ: ما هٰذِهِ الجَماعَةُ؟

فَقالوا: مَجنونٌ يَحيقُ.

فَقالَ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: هٰذَا المُبتَلیٰ، و لٰكِنَّ المَجنونَ الَّذي يَخطو بِيَدَيهِ، و يَتَبَختَرُ في مَشيِهِ، و يُحَرِّكُ مَنكِبَيهِ في مَوكِبِهِ، يَتَمَنّیٰ عَلَى اللهِ جَنَّتَهُ و هُوَ مُقيمٌ عَلیٰ مَعصِيَتِهِ.

42. امام علی علیه السلام: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله پياده می‌رفت و من نيز با او بودم، که به جمعيتی برخورديم. فرمود: «اين جمعيت برای چيست؟».

گفتند: ديوانه‌ای غش کرده است.

پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «او بيمار است. ديوانه کسی است که با دستانش راه برود، با تکبّر راه رود، در ميان همراهانش شانه‌های خود را [به نشانۀ غرور و تکبّر] تکان دهد، و در حالی که نافرمانی خدا می‌کند، بهشتش را از او تمنّا کند».

۲ / ۳ - ۲: الإِجابَةُ عَن كُلِّ سُؤالٍ

۲ / ۳ - ۲: پاسخ دادن به هر پرسش

43. الإمام الصادق علیه السلام: إنَّ مَنَ أجابَ في كُلِّ ما يُسأَلُ عَنهُ لَمَجنونٌ.

43. امام صادق علیه السلام: کسی به هرچه از او پرسيده شود، پاسخ می‌دهد، ديوانه است.

۲ / ۳ - ۳: الإِقامَةُ عَلَى الذَّنبِ

۲ / ۳ - ۳: پافشاری بر گناه

44. ربيع الأبرار عن أنس: مَرَّ رَجُلٌ بِرَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله، فَقالَ رَجُلٌ: يا رَسولَ اللهِ، هٰذا مَجنونٌ. فَأَقبَلَ عَلَيهِ فَقالَ: أ قُلتَ مَجنونٌ؟! إنَّمَا المَجنونُ المُقيمُ عَلَى المَعصِيَةِ، و لٰكِنَّ هٰذا مُصابٌ.

44. ربيع الأبرار - به نقل از اَنَس -: مردی از کنار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گذشت. مردی گفت: ای پیامبر خدا! او ديوانه است. رو به او کرد و فرمود: «گفتی ديوانه؟! ديوانه‌ی حقیقی کسی است که بر معصيت، پافشاری کند. اين مرد، بيمار است».

45. نثر الدرّ: رَأیٰ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله رَجُلاً مُتَغَيِّراً، فَقالَ: ما لِهٰذا؟ قالوا: مَجنونٌ، يا رَسولَ اللهِ. فَقالَ صلی الله علیه و آله: المَجنونُ مَن عَصَى اللهَ، أمّا هٰذا فَمُصابٌ.

45. نثر الدرّ: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله مرد آشفته‌ای را ديد. فرمود: «او را چه شده است؟». گفتند: ديوانه است، ای پیامبر خدا! پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ديوانه آن کسی است که معصيت خدا کند. اين مرد، بيمار است».

۲ / ۳ - ۴: إبلاءُ الشَّبابِ فِي المَعصِيَةِ

۲ / ۳ - ۴: تباه کردن جوانی در گناه

46. مشكاة الأنوار: مَرَّ بِرَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله رَجُلٌ و هُوَ في أصحابِهِ، فَقالَ بَعضُ القَومِ: مَجنونٌ! فَقالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله: بَل هٰذا رَجُلٌ مُصابٌ، إنَّمَا المَجنونُ عَبدٌ أو أمَةٌ أبلَيا شَبابَهُما في غَيرِ طاعَةِ اللهِ.

46. مشکاة الأنوار: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله با اصحاب خود بود که مردی از کنار او گذشت. يکی از آن جمع گفت: اين مرد، ديوانه است. پيامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «نه؛ او آسيب ديده است. ديوانه آن مرد يا زنی است که جوانی‌اش را در غیر طاعت خدا صرف کرده باشد».

راجع: هذه الموسوعة: «الشباب».

ر. ک: همین دانش‌نامه: «جوانی»

۲ / ۳ - ۵: إيثارُ الدُّنيا عَلَى الآخِرَةِ

۲ / ۳ - ۵: ترجيح دادن دنيا بر آخرت

47. مشكاة الأنوار: مَرَّ رَسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله بِمَجنونٍ، فَقالَ: ما لَهُ؟ فَقيلَ: إنَّهُ مَجنونٌ. فَقالَ: بَل هُوَ مُصابٌ، إنَّمَا المَجنونُ مَن آثَرَ الدُّنيا عَلَى الآخِرَةِ.

47. مشکاة الأنوار: پيامبر خدا صلی الله علیه و آله از کنار ديوانه‌ای گذشت و پرسيد: «او را چه شده است؟». گفته شد: او ديوانه است. فرمود: «نه؛ او آسيب ديده است. ديوانه[ی حقیقی]، کسی است که دنيا را بر آخرت ترجيح دهد».